Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

кыраиды... AcnaHFa т!релген ушар баста калшиып ка- Рап жалгыз арвдр тур. Ж ука Ж1бектей Kerwwip аспанда кен орай калыктап, жалрыз кара бурют жур. Аркарды алыстан барып, тусе алмай журген сиякты. Андыскан ею жагыныц 6ipiHe пана, 6ipiHe зауал сияктанып найза- нын ушындай етюр аран тастар тур. Калыктап журген кара бурют кек аспанды канатымен Twin: — Колхида!— деген сез жазады... — Алтын тубек, Колхида!.. Колхида!., ©юмде кез- дескен_ ертеп!.. Тоса бер аркачды!— деп, Ушаков Тур- сынбайдын иырына шырып, TayFa ермелеп кетпекш! болып едк Турсынбай кезш жыланша жылт-жылт ет- ю'зш: — Ci3 аспандары алтынга кызыкпаныз... Оран адам колы жеткеи емес. Kopecis бе, жогарыдары алтындар ершен кардай акырын сыргып тас корраннык ш ш е кулап жатыр. Алтын осы тас корранныч imiiwe, жерде... Тау- тау болып ушлю жатыр. OFaH апаратын жер астыныч жолын мен рана б1лемш. Оны мен эл1 Поповка да айтка- ным жок, саган сактап ед1м... Bepi жур!ч1з. Kipini3 мына укпрге!— деп, калыч караранныч арасында елеуаз жа- сырынып жаткан келбеу апанды нускады. Exeyi каскыр- дай жалактап, капыл-купыл апанра Tycin Kerri. Ушаков карачры тар учпрмен узак ечбектеп келед!. Учпр асты тайганак май батпак. Ею колы бшепнен бат- пакка юргешн сезедк Самайдан сорраларан суык тер са- кал арасымен жылжып, койнына куйылады... Ыстык та капа... Батпак басып ауырлаган сырткы киiмiн шепп'п тастап Ушаков кейлекшеч калып ед1, элдекайдан сап ете Tycin аркасына аттай MiHin алеан Рязановты кердк — Алтын алдымызда, жакында рана... ¥мтыл, ум- тыл,— деп Рязанов тебшш кояды. Турсынбай жерге баурын тесеп алып, басы кикан кагып, кою батпакты судай ecin жыланша жузш бара- ды. Бул онык OMip боны жузш уйренген Meaaipi сиякты. Алдьщры жактан жарык елестеп калса, ол эдеш бурылып, кайдары 6ip карачры, буралач-бултарысы кеп жакка карай тартады. Енд1 6ip кезде дэл карсы алдарынан кун- Ai3ri жары к айкын к е р ю т калып едь Турсынбай карап- ры учпр жутып ж!бергендей жок болды. 03i де жок, ial де жок, yHi де жок. Катты сакылдап кулю, Рязанов та жоралды... Ушаков жалрыз калса да, жакын сезюген жарыкка 250

к ар а й тартты... Ж ер астынан жулкына шыплт тура кел- дк Айналасы манаты керген тас корган... Ортасы сирек- сир ек куба тал шыккан кен алан... Эр жерде уйф*л >п калган тебе-тебе тас... Тал туптерш устап калган кек кьпемдей калын cipey балдыр... Тас ycTepiH тарлан-тар- плл тас кына баскан. Кун туспей келенкеде ескендштен селд1р де элшз шыккан кек кияктар таспадай болып тас 1ргеде гана кершедк.. Ж ер астынан шыгар ауызга жонын бере жаткан шеккен нардай кесек таста Попов жазган ж а зу тур: «Ж ана Колхида... Алтынды... Ашкан Попов»— делшген. Айналадагы бшк жоталардын тштеу келген енкешс- TepiMeH акырын жылжыган усак тастар етекке кулап ке- лед1. Аз абайласа, усак тастардын арасында жыландай шубартып 6ipre сыргып келе ж аткан алтын кесектер1 де танылгандай екен. Ушаков Поповтын коймасына тускел1 келе жаткан урыдай жалт-ж улт каранып, етекке кулап жаткан алтын булакка да ж етп . К эж п урынын он саусагы бушдей козгалып, тез кыбырлап алтын тердк Ш албар калталары онай толып калды. Енд1 кбйлектщ етепнен баска туп жогы есше Tycri. Дэл осы кезде ки- гаш тускен кунге шагылысып, тау жулгесше гурсшдей согылып, улкен кесек сом алтын келе жатыр екен, дома- ланып келш дэл алдына туст!... Ушаков касында еиш м - шн жогына куанып Kerri. 0Mip бойы 1зденсе тап осын- дай алтын таба алар ма, жок па?.. Ушаков кесек алтын­ ды кушактай кетерш, эрек деп Ti3eciHe экелгенде, ушар баста турган аркарды кара бурют те сипай келш, кое шенгел1мен w in алып, осы аланга карай ылдилай берш едй бзш ен он есе ауырды w in алса да, жерге кетерш ту- се алар ма, жок па? Канаттарын капалактатып, тез-тез согады. Ж елке жуш TiKipeflin, ашулы кездер1 от шашып келедк Темендеген сайын эл1 кетш жанталасканы бай- калады. BipaK ол кыран шецгелш босатса, аркардан ай- рылса да e3i аман калар едк Ол аспан кыраны, тэуекел кусы, шенгелш босатар емес. Ж артаска аркарымен 6ipre келш согылды. Кирап калды. Енд1 шенгелш босата алар жагдайы жок. Шатнаган кезшен алтын тозандай от шашырайды... Осыган карап турганда Ушаковтын ке­ терш алган кесек алтыны да аягына тусш Kerri... Аягын e3in кетп бшем, ышкынып калды да оянып Kerri... Уша­ ковтын есше алган Tyci осы едк Туе жора дегендерге сенбейтш Ушаков TyciHe Kip- 251

ген езппн ойындагы нэрселер! екен!н e3i де б!лд1. Ряза­ нов, эрине, мунын аркасына MiHin отыргысы келетш жол- даеы. Турсынбайдын ею жузд1 лрсыз адам екен'ше шек кел-претш орыс-казакта 6ip жан жок. Халык аузында «Ллтынды» атанып кеткен 6ip иен оплат ез KeitJiinc бай- ланган 6ip тас шемеш. Оны каз1р Попов ку «Ж ака Кол­ хида» деген атпен кетере д эрттеп жур. Акша майданын- да тым кетермелеп кеткен атактын Ty6i шию, TyGipi бос болатынын Ушаков жаксы б1лсе де, дунюлдеген лакап- тан мазасы да кетш болып едк Бул далада колдан шы- рып кеткен байлык болса, ол осы «Алтынды» болар деп есептейтш. Осы Tyci кайта есше Tycin кеткенде Ушаков элдене- ден тт р к е ш п те калды. Кесек алтынныц колынан тусш кеткеш кисынсыз 6ip жуйелермен к е л т Караганды, Акбуйрат, Н и ш снякты ез байлыктарына 6ip тусиал жасайтын сннктанды. Осынша байлык 6ip кезде колым- нан Tycin KeTin журер ме екен деген дудэмал Kayin журе- rin нукып еткендей болды. BipaK аркарды ала кулаган тары кыранды кез алдына экелд1 де, мен де сол кыранша шенгел1мд! жазбаспын деп ойлады. BipaK, ол уипн... «Ол ушшнщ» ар жагын ойлап, туйш болганша, Уша­ ков ауызра жетш калганын кердк Алдында манары ауыр TeMip шелек тур. Bip ж1ггг кожайынды шелекке ты- рып, бетш жабуга ауыр тактайды колына алып 83ip тур екен. — Ж ер астындагы десятниктер мен штейгерлерд1 ту- гел конторра алып кел1ндер. Bapi де келс1н, тез1рек! — деп Сикорскийге карады да, Ушаков сыртка алып шыга- тын шелекке он аярын аттай берди. Тым-тырыс упсмз даланы, тым-тырыс унс!з тун баса- ды. Унс1з дала, yHci3 тунде жуздеген жумыс адамы тао кашап, кем1р казып жатыр. Адам eH6eri тунге де бас имей, даланын ойы жетпегенд1 колымен дуниеге экелш жатыр. Ак жамылран Караранды даласында катар-ка­ тар уйьпген кем ip атжалдары сагат санап би!ктеп келед[. Курешткен мыс юршштер Екатеринбургке журш кеттк Карагандыдан кырык шакырым жерде, Акбуйрат ады- рынын жар кабарында тас пен KeMipfli коса шайнап, ко­ са жутып, айналасына отлебш бурю птас пештер eiiTirin 252

тур. Ол куш-туш жанатын, енд1 мэцп ешпейтш от. Эз!р танымагандыктан таныркауы кеп болса д а, д ала енд! ол отты еипрмейдк Д эл каз1р уш жуз шакырым созылган жана жолдардын бойындары ондатан бекеттерде жузде- ген Kipe конактап жатыр. Bip жолмен KeMip, екГннп жолмен мыс кендер! пеш карнында кездесуге карам а- карсы агылып барады. Сонын бэрше K03Fay салган, елш- Ti оятып ж ан бергеи адам Никон Ушаков тебесш кара- ранмен жапкан аласа жер баракта отыр. ©з басы канша ауыр азапта журсе де каж и бшмейтш кайрат адамы, вз колы тиген жерлердщ осындай 6ip жалпы сыйпатын eci- не алады да, кайтадан ceprin кетедк Ертенп кундерк ке- лер жылдарды ойлайды. Byfiipi кызарган тем1р пештш устшде турран жез шайнек шырт-шырт тушрш кояды. Бул тем1р пештщ ус­ тшде кайнайтын бар шэйнектщ вдеть Жол журш уйрен- ген Степан колбаса мен калашын, тузды кияр мен са- рымсатын стол устше тэртшпен жайып салып, кожасы- нан ещй б!р иек кимылын, к ез киырын кутш тур. Арак керек болар ма, жок па?.. — Экел? — дед1 Ушаков. — K,a3ipL —-Шайдан кейш Сикорскийдщ аттарымен Турсынбай сумды тауып экелерсш. Тан атканша оралып келетш бол.‘ — Орындалады, Никон Абрамович. — Кун шыга осы арадан журш кететш болайык. — Ж аксы, Никон Абрамович! Кушак-кушак суык ауамен 6ipre Ж умабек торе ке- лш шрдь Ж алпак жарасын шалкасынан тастаран каптал каскыр imiK пен тулю тымак HeciHiH онай жонданып ал- ранын айткызбай, баяндап тур. Алгаш кездескенде бул жупыны кшнген, жщ^шке мойынды, арыктау адам сияк- ты едь Ka3ip толык жуздь киык кар а муртты, шуйдел1 адам болып алыпты. Kipe бере амандык айтканда даусы да макпал коныр, салмакты шыкты. Каскыр iuiiriH кабыррара курметпен lain, жешл пуш- пак шшпен келш Жумабек кожайынра колын созды. Саусактары жуп-жумсак, жып-жылы екен. Шунгыл к а­ ра кездер1 жанданып, каймыкпай карайды. — Ж акы н отыр, шайра кел... Д эл осы кезде Ушаков оны i3Aerici келмесе де, ол Ушаковтын туп i3iHe Tycin, куып келin едк Тагы да узак 253

жогалып кетедТ екен деген хабарын естш, тунделетш ке* л 'п Карагандыда басты. Енд1 6ip айдан KefiiH, алты afiFa деп жалдаган к азак жумыскерлершщ куш бггедк 9 ai кат-кабат карбалас устшде келе жаткан кем1р мен мыс- та Ж умабек аркылы жалданган бес жузден артык адам жур. Олардын эркайсысы Ж умабек ушш сылдыраган акша — уш сом! Yin кумш сом!.. Бурынгыларын елге кайтарып, жанадан тары бес жуз жумыскер жинап бер- се, Ушаков оран мык жарым сом санап беруге TuicTi. Ж ум абекп тунделетш айдап экелген де сол. Бар энпменщ осыран келш т’фелерш жаксы бшетш Ушаков булай карай аяк салгысы келмесе де, Жумабек сыналап экелш epiKci3 кыстырып калып отыр?.. — Калай, Жумабек, халщ жаксы ма?.. — Ж аксы, Никон ИбраЬимович... С!зге берген уэдем орнынан шыга ала ма, жок па деп, жалгыз кайгым сол — Кыс калай етш жатыр? Ауылдарда куйзел1а жок па? — Ж ок KepiHefli, Никон ИбраЬимович... Екшил ке- зекте келмек жЫттерд! аралап келе жатыр ед1м, 6spi де даяр отыр екен... — И п л ж би калай, аманшылыкта ма? — Ш уюр кудайга, аманшылыкта... Уэден орнынан шыксын деп, меш керген сайын тыкыршытып кояды... — Менен сэлем айтарсын, рахмет дерсш. Осы жолы Кызылжарда уй салатын шеберлермен келше кайтамын. Майдан бастап улкен уйш сала бастайтын болар. Он ек! белмел!, ете сулу уй болып шыгады. Сухорков дейтш Екатеринбург архитекторыньщ ез!не арнап салдырган уйшщ жоспарымен салынбак... М етц ез!мде ондай уй жок. — Шоыылатын б елм еа де болады деген рас па? — деп, Ж умабек 6ip сэт ез ойынан ажырап, И гш к п ц салдыратын кыскы уйше катты кызыратынын б!лд«р!п алды. — Рас. — Тары кандай белмелер! болмак... Ел iiniHe ертепдей тарап кеткен 6ip эн п м е— кыскы yfli б1ткеннен кейга И плж тщ бала-шагасы далага шык- пайды екен деген 6ip кауесет едк.. Намазы да, баскасы да сол уйд'щ ш ш де бола беред1 екен дегенд1 журт cere сейлеуге бата алмай, кауыптену мен тандану арасында 254

гана энные ететга... Казак. т ш н д е кеп нзрселердш аты жок. 03i жасап, e3i пайдаланып кермеген нэрселерд1 ез тш н д е атай да алмайды. Сонын 6ipi кал а уйлерше де жана Kipe бастаеан мэдениет белмелер! еда. Ж умабек осы 6ip жайды аныктап алу ушш Ушаковтан cypaFbicu келед! де т ш жетпей кипактап отыр. Оны сурау ушш уйтетш-буйтетж белые деп турасынан тартпаса болатын емес. Мэдениеттщ |рк1лмей, елемей айта беретЫ н анайы- лык ешуакытта аттап ете алмайды. Анайыга — анайы- лык кана epci емес. Тере Ж умабек, анайылыкты ауыл ортасында, журт кезшше !ркмшей icTefi беретш тер е, сонша кызыккан нэрселерш сурай алмай жаяулап кедin, ез жумысынын жайына к в о т : — Екшил кезекке деп кагаздап койран жНттерЫ кептен эз1р отыр, Никон Ибра1шмович... Bip елу шакты адамды FaHa сырттан (здеуге тура келетш. Эуел1 азб ен уакытын келгсш алып, осы жолы керш! болыстарды ара- лай кайтпакшы ед1м... А лгашкы кезекте келген ж т т т е р де тез1рек уйлерше кайткылары келед1 екен... Ж анадан алынатын ж тттерд 1 кай уакытка келлргеш м дурыс бо« лар? — дед1 Ж умабек. Ушаков Жумабекпен арадагы арбасу пердесш амал- сез б!ржола жиртута бел байлап, бул кунге дейш бур- кеп келген ойын енд1 1ршлмей ашты: — Жумабек, — дед! ол, карсылык етуд! кетермейтш каткыл унмен, — 6i3 кашанда айласыз-алдаусыз, адал- дык пен шындыкты FaHa бшетш болайыкдеп к ел ю п едак кой?Ес!нде ме?.. — Еамде, еам де...— дед1 Ж умабек, iniin отырган шайына шашалып кала жаздап. Айла-арамдыктан 6e3i- нуд! бьлмесе де, киыстыруды енерНз-ак былш етм зе салатын терен онай усталарын да тез сезшш кыпылдап калды. Ушаков онысына аяушылык еткен жок, кайта, эр сезшде арнаулы з ш барын анрарта: — Менщ жумыскерлер1м уйлерше кайткысы келед! деген сез рас па, сол? Мен HeFbin естшед1м екен? Юмге айтыпты? — деп кадала сурады. Ж умабек шамасы келгенше енш бузбаута тырысыш — Ауылдагы эке-шешелерй бала-ш агалары айтып отыр...— деп, i3iH таптырмайтын кен шиырга карай суйреда... BipaK, онысы Ушаковтын кулатына шрмегенж де тусше калып:— Ci3 MaFaH жумыскерлерд1 алты анга деп жалдаттырмап па едодз? Олардын Kyui бггуге жа- 255

КЫН Foil... Мен сонымызды уэде керемш... Солай емес пе? — дед1. Егер Жумабек тура осыдан бастаса, Ушаковтын з1л айтарлык, ce6e6i де болмас ед1. 0 з кулкыны легенде арам-адалды айыра алмай калатын эдеД бойынша ет1- р!к КОСТЫ да, усталып калды. Достарымен тугел сырмь нез болып алган Ушаков енд1 оны б1ржола ыктатып алгысы келш, бастырмалатып Kerri: — MeHia жумыскерлер1м не ойлайды, оны сен бЫ п бермейтш бол, — дед1 Ушаков,— Оны мен ез1м б1лем!н. Екшгш, олар уйлерше кайту тупл, уйштерш осында ке- uiipin алгылары келедь YmiHiui, мен акмак емесшн... Кэ- Kiri жумыскерлерд! уйлерше кайтарып, жанадан келе- Т!н ж1пттерге кем!рд| калай казуды кайта уйретк1с! келед1 дел бекер ойлапсын! Кетем десе, 6ip адамды да зорлап устамаймын, 6ipaK, кумаймын, куа алмай- мын!.. Ушаков эдеМ узак сейлеп кетт!. Жумабектщ ешнщ калай езгергенше карал тым жудеп кетсе, аздап ум1т демеуш 6epin, умггтене бастаса, кайта буктырып узак ойнады... Шынында ол ойнагысы келш отырган жок, жумыс- кер жайын ешк!мн1н ойыншык етуше бермейтшдшш б1ржола анрарткысы келш едь Ocipece, жумыскер тауып беретш подрядчип Жумабекке осындай 6ip сабактыч ете керект1 болып жургенш кептен сезшетш. Сол саба- гын тугел 6epin болганша тартынган жок. — Ал, енд! маран не буйырасыз? — дед1 Жумабек Ушаков токтаганнан кейш. — EcKi жумыскерлер1м козгалмайды орнынан. Сен маран жанадан жумыскерлер жинап бергенше, ecKi жу- мыскерлер!мнщ турактауына жэрдем ет. — Ж аксы, жаксы... уйштерше айтайын, кутпендер дейш... — Олай емес, жазра карай ушштершщ кенпп келуше демеу бер. Майкудык, Терекп езендерплн бойына ке- uiin келсш. Кыстау саламыз десе де рухсат етем. ТусМ к- Ti ме? Шоп шапсын, eriH салсын, — дед1 Ушаков. — TyciHiKTi, — дед! Жумабек, бостау рана. Онык мыктап TyciH in турраны жумыскер тауып беру жумысы- нын ез колынан шырып кетуге бет алганы ед!. Е п з Нура катар суалып калатындай кершд1 оран. Жумыскер жалдап алуды тугел ез колына кеипрсе, 256

о.чын арты китыксыз да болмай калмасын бьпетж Уш а­ ков енд1 азырак езу тартып, шенгелш босатты: — BipaK мен сен! жэб1рлемеймш. KeMip мен мыста орныгып калатын казак жумыскерлер! уш!н адам басы- на уш сомынды алып туратын боласы н,-деп, Ж ум абек тщ кез1не кадалды д а , онын кезш де сене кал ган от ушкыны кайта тутана бастаганын Kepin: — Будан былай сен ма­ ран ж акад ан ж ум ы ск ер тауы п беруден rep i ecxi ж ум ы с- керлер1'м нщ орнырып к ал у жарын к еб1рек ойлай ж у р , Тым болмаганда бес ж ы лрэ...— деп, сез аягын ашпай токтады. Уш сомды еск! кел!с!м бойынша алты ай сайын бере ме, жыл сайын бере ме, элде тшт! 6ip-aK рет телеп, ар жапян су аяры курдымга айналдырып ж!бере ме, ол ара- сын Ж умабек канша ашып алрысы келсе де, батып су- рай алмады. Онын орнына, кейпн ез колымен ербле журелн, рет1не карай даланык ез салтына суйей салура да келетш улкен 6ip бэленщ ушырын анрартты. Онысы казак жумыскерлершн енд1ркке б1ржола орныруы ymiH бас бегеттердщ 6ipi ед1... — Жерш, суын, мекенш тастап баска ж акка кеткен адам ол жержен б1ржола айрылады б1зде... Баска aFa- йындары баурап алады да кайтармайды. М уны ci3 еске- peTiH болыныз... — дед1 Жумабек. — Калай айрылады? :— Кегли, айрылдын... Сол бас-аягы. — Е, ол сатып кетпейд1 рой жерш? — Сатура болмайды да. Б1зде жер тутас алганда, урудын мулк1, одан 6epi — ауы лдш ... — Онда калай болраны, казак жумыскерлер1 мунда туракты болып орныга алмай ма?.. — Оны еналдымен И г ш к биден сураганыныз дурыс болар... Осынша кен жерге колы жасаганнын куипмен емес, терт тулшшщ TiciMeH байланысып отырран казак елжж езже таныс 6ipa3 жайларын Ушаков кайтадан eciHe ал- ды. Казак даласынын жалпы Heci Алтай-Карпык деген сиякты урулар екеш рас. BipaK шын Heci И гш к сиякты уру ш ж д е п белд1 адамдар. Ж ута у мен баю, кушею мен элареу аркылы бул иелер де ш ж ар а ауысып турады. Туптеп келгенде Ka3ipri казак тары да И гш к екенш iiuiHe туйд1 де, Ушаков одан эр! казбаларан жок. 257

— Оны кезшде керериш... Бара бер, айтканымды орында, — дедк Жумабек тез кишш, шыгура айналды. Каптал кас- кыр imiKTiH элде рана шалкаеынан жаткан caiini жага- сынын арт жары турмщшреп кетш, иесМн баппен ки1не алмаранын керсетш тур. Бастыра кнген тулш тымактыц iiuiime жана 6ip бзлелер коздай бастаган сияктанады... Дала мен eiwipic сиякты ею жаттын кейде жешл taericin, кейде ауыр соктырысып калар кезеш де жакыи гур екен-ау, деп ойлады Ушаков. Орыс жумыскерлер; бул далага турактай алмаса, казак жумыскерлер1 ыл- ри ауыеып туратын болса, eHflipicriH e3i eMip.ii бола алар ма? Жок, эрине, элп кеп нэрсеш еске салган екен... Уй касында плетеимен коршаган огороды болмай, тан ата косыла эндететш он шакты коразы болмай, каданын басына горшок шнбей, орыс жумыскерлер1 бул жерге турактай алмайды, эрине... Елу тауык пен 6ip кораз кердендеп журсе орыс жумыскерлершщ де орныкканы болар едьау!.. Даланын тым туракты енжарлыгы мен жаны ауыр- мае жаттырына тэуелд1 болмас ушш ол кеп нэрселерд! езшше орайлай бастап ед1. 0cipece жумыскер жалдау- ды ез колына алып, Жумабек сияктылармен ат куйры- рын Kecicin, айрылысып кетпекпл едь 03ipre ол ойы болмайтынын таныды. Кара жумыска б1ржола ауысам деген адамды дала заны жераз калдырам деп коркыта- тын болса, ол бугауды онай узуге де бола бермейтшдей KepiHfli. BipaK акшанын барынатьж TaHpici барын Уша­ ков есп'ген емес, анайылыкка да багынбас деп ойлады. Ж ок, жумыскер туракты, туррылыкты болура TiiicTil Осы ойына 6epiK токыраган Ушаков штейгерлер мен десятниктер! келгенде, анаран-мынаран мурындык бо- лып, наразылык турызып журген нэрселерд1 уз1лд1-ке- а л д ! uiemin берд!: — Кепнрщдер, мен эуел1 Карарандыны баскаратын адамыма тапсыратын жумыстарымды 6iTipin алайын да, сендермен кеюрек отырып сейлесеГпн...— деп, Сикор­ ский ге карап: — Сен кагаз-каламынды алып, жаз! — деп, орнынан турып, буйрырын сейлеп кетп: — Он бес куннщ ш ш де жумыскерлер ушш монша салынып болсын... Кырык шелектен су снятый терт ул- кен Ky6i, сепз ю еш к шабынары болсын. Ж аздын ба?.. 258

Монша барагын бес кунде казып болу уш ш жиырма жумыскер босатылсын. Моншанын кабырралары шахта сиякты aFaui т1реул1, едеш тактайлы 6cwiyFa THicTi... Канша акша керек?.. Жете ме сол?.. Беремш! Айтысып-тартысып, жешсш алар 6ipa3 энг1мелерд1 Ушаковтын даура салмай, ез еркшен, ез буйрыгымен шешш тастагандай KepiHrici келгенш TyciHin, десятник- тер езара карасып, жымындасып койды. Ушаков оны ан- дамарандай болып, буйрырынын ар жагын ескертт1: — Кар кетш, жаз шырысымен алты тас барак салу- га KipicwciH. Eneyi уйльбаранды адамдар ушш , TepTeyi салт басты адамдарга... Алдагы кыста жер барактарда ecKi жумыскерлерден 6ip адам турмайтын болсын! Еск! жумыскерлерден деп айырып жаз! Барактар кос терезел1, . тактай нар теселген, денгелек neurri, жарык та жылы болуга THicTi. Ж аздын ба? Канша каржы керектш ма- | ран 6ip айдан калмай тапсырылатын болсын, жауапты адам сен ез щ , Сикорский, мен e3iM — У ш ак о в ... — Тура жумак болады екен!..— дед1 Шило карт, куа- нышы мен сыкары екеушщ кайсысы eKeniH ангартпайтын I унмен. Десятник атын колдан алган езге жумыскерлер I шынымен ceHin, стер ш ей Ушаковка алгыс айтура жа- ! кын отыр efli, Шило карт содан какпай жасады. Ж умыскер ж узш деп кубылудын 6ipfle-6ipiH ескерту- ci3 егюзбейтш У ш аков езш е карай кулап келе ж ат кан кешлдерД1 б1ржола уйытып т аст ау уш ш ен coHFa сак та- ран. ен салмакты буйрыгын бердк — Майкудык, TepeKTi езендершщ жагасына жумыс­ керлер огород егетш жиырма десятина жер жыртылып бершсш. Ж алакыларыныц есебше Акмоладан тукым акелш беру Сикорскийдщ езше жеке тапсырылады... Туракты казак жумыскерлершщ ауылдагы yftiurrepi, туран-туыскандары кешш келуге кешл б1лд1рсе, М айку­ дык, TepeKTi, Букпа суларынын кай жерше отырамыз десе де epiKl — деп Ушаков Буланбай мен Байшепрге таянып келш. — Сендер тусшдщдер ме? К азак жумыс- керлершн yfliiiiTepi кешш келем13 десе каларан жерше консын! — деп, жогарыда аталган уш судын бойын тугел кайталап этап шыкты. Коцыр тебел ауылдардын конынан айрылып, калт- култтап калранын жаксы бшетш Буланбай мен Байше- rip Ушаковка адал алрыстарын айтты. асыр2а59- — Жумыскерлер мал устанмын дей ме, кус

рылары келе ме, сондайларын да сурай журу куна емес mbiFap? — деп, Сикорскийге кыжырта карады да, Уша­ ков буйрырын б т р д к — Дурыстап Kemipin жаз да, мы- на жерге ijiin кой!.. Акула мен Зубовтан баска десятниктер Ушаковтан 6ipa3 нэрсеш каталырактурде сурамакка ойланып келш едй Кожайын шакыртады дегенд1 еспген жумыскерлер де — айтьщдар, 6epciH, орындасын, 6i3 де адамбыз рой! — д ест калган. Ушаковтыц вз аузынан берген жанагы буйрыгынан кейш жумыскерлер енд1 не кыла- рын бтлмей, анырысып калды. Олардык неге бегелгенш танып отырран кожайын энг1менщ бетш ез онындагы арнадан аудармарысы келш, сезд1 тары да ез1 бастап Kerri: — Жумыскерлердщ сурайтындары кеп те, менщ ic- тей аларым аз, оны ез1м де жаксы б!лемш,— дед! Уш а­ ков.— Не icreft аларымды ез кездерщше алдарына сал- дым. Сендерден eTiHepiM — жумыскерлердщ тшегш ма­ ран калай тугел жетшзсендер, менщ берген буйрырымды да тугел жетюзщдер жумыскерлерге. Кетемш деген жу- мыскерлерд! кушпен устап отыра алмаймын. BipaK кайткен кунде де туракты жумыскерлер1м болады ме­ нщ! Бугш 6ip жумыскер кетсе,.ертен оны келедк Муны жумыскерлер естершен шырармасын. Енд! уш айда орыс жумыскерлершщ KyHi б1тед1, оран дейш ойланатын бол- сын. Казак жумыскерлер! каламыз дегенд! ез ауыздары- нан айтып жур, рахмет айтып кушагымды ашамын. Мен сейлеп болдым, сендер сейлендер, — деп, Ушаков айна- ла карады. Десятниктер эл1 бегелш отыр. Жалрыз буйрырымен алдын орап кеткен Ушаковка ауыз толтыра айтар еш-- нэрсе калмаран сияктанады. Мундайда орынды сез айта бметщ Андрей Выковка карасып кояды. Быков Ушаков буйрырыныц алды-артын барлап, ез ойымен отырран сиякты. «Буйрыктарын калай орындалар?» деп ойла- ды ол. — Б:з осында келе жатканда он ceri3 жумыскер жолда елдк Зан бойынша олардын уйпштерше теленетш акша неге теленбей келед1? — дед1 Шило карт.— ЖеНм- жеар болып калган бала-шаралары ашыкпай отьфдеп ойлайсыз ба? — Осылай болмашыдан бастап улгайтып екететш эдеН болушы ед1, шал сонысына карай бой ур- FaH сиякты. 260

— Мен 93iM жалдаган адамдардан yuieyi каза бол­ тан екен, олардын уйштерше телейтш акшаны 6ip кун кеипкпрмей табыс етюзд1м. Ал, Рязанов мырза ж1берген жумыскерлер уппн мен жумыска KipicKeH куннен бастап кана жауапкермш. Одан ар жатынын барлык жауапкер- ш ш п н Рязанов мырза e3i алтан... бзшен сураныздар... Жолшыбай казак ауылдарында жасатанкарыздарьщды жалакыларыннан эл1 кунге дешн устатпай келемш. Ком* паниянын баска мушелер1 макул керсе, кеийрш те ж 1бе- pepMi3 деп ойлаймын, — дед1 Ушаков. — Енд1 б1здщ колымыз Рязановка жете алмайды. Пожалуйста, ездерш Kenicin, осы арада теленетш етш- дер. ©лген жумыскерлердш семьялары 6i3re тапсырып отыр, жоктаушы 6i3! Элдекайда тенлреп журген бала* I шаталар Рязановка барып, тенд!к сурай алмайтынын натып б и ш е й а з ?— деп, Шило карт ш уйл1ге сейледк — Ж аксы, мен ездерщмен 6ipre жоктаушынын 6ipl ! болута уэде етейш. BipaK жауапкер мен емес, Рязанов екенше дауласпайтын болындар, — дед1 Ушаков. М уны- сына Шило карт та дау айта алмады. — Бул жолы ci3 жакжалсыз-ак жендшдз. Шынын айту керек, ете онай жешпшз,— дед1 Ш ило карт. Ушаков кен пешлдене кенюлдеп кулш: — Мен сендермен жанжалдаскым келед! деп ойлап па ен? Жок, карт, мен сендермен калай да KeaiciM т Ы н тауып, колдаса кимылдармыз, деп сенет!н адаммын. Кудайга шумр, жанжалдасарым аз емес... Keninaep, арамызда жанжал болмауы уппн iiuin ж!берешк! — деп, калайы бокал, кырлы стакандарга сылк-сылк етюзш арак куя бастады. Содан кейш — уш ай бойы дурыстап ойлансандар, кетем1з дегенд1 коярсындар,— дед1 Шила картпен стакан катысып жатып. — Кулатымыз ест1д1, енд1 кез1м1збен не керерм13.., энг1ме сонда гой! — дед1 Шило карт. Ушаков оны антарматандай. Выковка карай стака- нын тоса 6epin: — Менщше, орыс жумыскерлер! турактай алады деп ойлаймын...— деди — Жумыскерлердщ турактап калуына 6i3ni карсы екен деп ойлап калманыз. Ол азге кандай керек болса, жумыскерлерге де сондай керек. КмЫ аздщ колынызда. Б у п н п буйрыктарыныздын калай орындалуында...— дед1 Быков. 261

Буланбай мен Байшепр кара куйе колдарына мелд1- реген арактан жусан кетпейтш Kip журып калатындай кер1п, стакандарга урке карап отыр. Колдары созылар емес. Kapi заман, ата-баба, салт-сана, ыскаяк еслам, бэ- pi келш стаканмен ею арага тура калгандай, eimepi бу- зылып KeTinTi. Ушаков im деп куштей бастаса, бул eKeyi 6ip стакан арактан KOMipfli тастап журе беруге де бар сиякты едк.. Ушаков оны icTereH жок. — Оларра арак неге куйрансындар... шай куйын- дар...— деп, бул екеуше ез1 жакындап келд1 де: — Сендер калай о’йлайсыкдар, казак жумыскерлер1 уйлерше кайт- кылары келе ме, калрылары келе ме? — деп сурады. А к кеюл, айласыз Байшепр: — Кайтар жер1м1з болса, кайтар едж... Кайтар жер1- м1з жок. Кайтпаймыз,— дед1.де токтап калды. — Сен калай ойлайсыц? — дед1 Ушаков Буланбайра бурылып. — MeniK жалрыз шешем мен жалрыз балам катты суыктардын тусында 6ip айлык коректер1 ушш м е т ею жылга жалдап койыпты 6ip бай арайынымызга... Ет ал- FaH, курт алран, тезек алран... Одан 6epi ею ай erri... Шешем мен балам канрыра-кацрыра e3i осында жумыс- та журген 6ip жолдасымнын уйгае келштк Енд1 6api ко- сылып, сол yftfli жутатып жаткан кершедк 03iHi3 калай ойлайсыз, мен сол ауылеа кайта аламын ба, жок па? — дед1 Буланбай. — Ею жылга жалдап койганы калай? Ол немене? — Меш жалдамаранда KeMnip неменесш бермек? Аштан елсш бе? — Bip айлык тамак ymiH eKi жылга жалдаран ба? Буланбай мырс eTin калды. Жалдаран KeMnip емес екенше TyciHe алмай туррандай кершген Ушаковка кул- д1. 0з1н сонша тайыз корген Буланбайра карап Ушаков та жымиып: — Ауылдык дауын кезшде керерм!з, кар кетюмен барлык жумыскерлердш yftiurrepi б1зд!ц жерге ке- ш!п келсш. Ж ер-су жетедЬ акы-пул сурамаймын,— дед!. Т ан ата Ушаков журш Kerri. Кайда барады, кашан кайтады, оны ешюм бкпген жок. Жумыскерлер барарына аныз болып, онын тунде Сикорскийге берген буйрыкта- ры калды. 262

— Алдакашан осылай катал сейлессендер, енд1г[ моншада жуынып жататын едш... — Б1з болмасак, бул жолы да ауыздарын ашып ка­ ла беретш efli еркектер... — Сикорский енд1 тырп етсшнй, кэне! — Орындамай керсшш!, шашын 6ip талдап ж ула- йык! — десш, эйелдер даурытады. Титыктап отырран уйшггерш Kemipin алура рухсат болганына казак жу- мыскерлер! катты разы болып калыпты. Ушаковтын сонры буйрырына жалрыз Сикорский ра­ на катты наразы болып калды. Оран унамайтын б!рта- лай нэрсе бар. Ол ушш Компаниянын жумысы алра ба­ са ма, артка баса ма, онык eKdyi де 6ip. Ж умыс оран ез1 унпн, акшасы ушш рана керек. Ж умыс нерурлым оппа мен батпакка кезек сорылып, карбалас халшде кал* берсе, онын тшейтш! де сол. Айгай-кикудын устшде, оппада ауып, батпакта батып нелер калранын жалрыз алла рана бшмек. Енд1 абайласа Ушаков бар т1згшд! 6ip колга алып, icTiH бетш 6ip арнара аударралы келед! екен. Сикорский еналдымен орыс жумыскерлершш турак- тап калуына карсы едь Онай укалауга кене берет1н ка­ зак жумыскерлер! каз1р coaapFa суйенш, кикан шыга- ра бастады. Ондаран жылдар Оралда болып, оттай ©Tin келген орыс жумыскерлер1 алыс-жулыска дайын, онай аузына тусер емес. Орыс-казак жумыскерлерш ею айы- рып устап, ею турл! дэстурге KOHnipin алмакшы ед1, Орал жумыскерлер1 ол ыркына да ж1бермедй Сол ык- палра •каз1р Ушаковтын 03i де тусш бара жаткаи сиякты... Еюнип, тас барактар салынсын деп бершген буйрык, эдеш Сикорскийдщ кезш куртура курылган тузак сияктанады... Мен уй сала бшмеймш, acipece, алты ба- рактын каншага тусетШ н калай есептеп шырармакпын? Монтажа канша акша керек дегенде ауызра жет1 жуз сом тусш K erri де, айттым да салдым... Алты тас .барак- тын неге тусерш есептеп шырарып Kepi- Ten капа осы сиякты, Ty6i келш жалрыз ез басына соратын кауштерден ырысып, Сикорский ерт бшнбей турып каргаша салура бел байлады. 6 з басынын 6aFU ушш, 6ip езшщ кулкыны ушш , адалдык, ар, уят, намыс, адамшылык деген усактарра орыс отанын коса он тиын- ра сатып ж!беру сорлы Сикорский уийн ешнэрсе емес 263

ед1. Одан кеп окайга жусет!н жалган жалага ол ой- ланган да жок, ipxm reH де жок. Жолды калын караздын eni жолына Рязановтын ез атын, экесЫн атын, асыл тукымын, кызмет бабындагы шен атауларын, алган ор- дендерш Ti3in келш, аярына таяктай eTin леп белпсш кадады да хат жаза бастады. «Слздщ ен сонры тапсырганынызды мен кепке дейш TyciHe алмай кел!п ем, кудайсыз, зансыз далада тыюсыз Коздап, катерл! каушке айнаЛып бара жаткан кат-кабат кылыктар ержс!з урындырды» — деп бастады Сикор­ ский. Сейлем марналы да сулу курылрандай, онын yeri- не, епшмнен урланбай, ез ойынан турандай кершдк «Бурынры 6ip хатымда ойыма урланып юрген шуба сиякты 6ip жайларды ci3re б1лд!ре отырып, ез1М онша мэн бермеген ед1м. Оныма катты ек!нуге тура келдь Ке- rnirin болса да осы хатым аркылы ондагы ангартканым- ды толыктыра алсам, теменшшкпен кеппруаизд! етше- MiH... Уакытын етюзш алып хабарлап отырранымды ci3 Kemipe алады екен деп умггтене де алмаймын. Менщ жэлрыз корганышым жиырма жылга жакын cisAiH адал кызметщ1зде болып келгешм демесем, одан баска акталарым да жок... » Осы сиякты ез кунэсын ауырлата тусу аркылы ай- тарынын салмарын да табандатып алып, Сикорский ен- Д1 icTiK ез жайына кештк «Ушаков мырза жум'ыскерлердщ аз рана дауыс ке- тергеншен ырысып, не ттесе де тугел беруге буйрык ет- Ti. Оны мына буйрырынын кеинрмесшен де байкарсыз. Оран косарым — ауызша берген буйырыктары будан он есе узын. Жумыскерлер ортага алып, оран буйырды, ол маран буйырды. Мен бул буйрьтынызды Компаниянык шешушен кешн орындайтын шьтармыз деп, анкаусып efliM, кагаз бел кетермейтш сездермен Компания му- шелерш калай багалантынын да айтып салды. Bipi маскунем, 6ipi кунезер-комагай, енд1 6ipi одан да жа- ман... Жумыскерлер отыр екен деп, ipKmreH де жою Сонымен сорлы Сикорский шел далада Караганды де­ ген кала салмакшы! Моншасы Москваншндей!.. Yfuii- баранды жумыскерлерге жеке-жске белме... Кос терезе, голланды neuii! Юлем тесеуден басканын 6api бар!.. Буйрыкта айтылган уш судын бойына ондаган казак ауылдары келш орнамак. Мал 6aFbin, шеп шабура iueri жок ерк!нд1к! Оны жумыскерлердщ ездер1 де «жер жу- 264

мага» деп елеуреп жур. Алты ай ауыстырып отыруш болатын жерде туракты жумыскер калалары мен жу- мыскер ауылдарын жасаймын дегенге мен ез1М тусже алмадым. K a3ip кырда аштык басталды. Бурын алынган дкумыскерлердж кунше елу тиыннан телеп отырсак, енд1 жалданатын казактар кунше отыз тиыннан артык cypayFa ауыздары да бармайды! Егер Ушаков мырза рухсат етсе, мен он куннж ш ш де отыз тиыннан мын жумыскер тауып алар ед1М. Жэне сол отыз^ тиын ал- дагы квп жылдар уш ш езгермейтж шек койып кетпес пе едП.. Мен жокты-барды шукылай 6eprici келмейтж, ете нанрыш адам екешм вшюзгеде бел гш , 6ipaK осын- ша OKaftFa Ушаков мырза тусжбей отыр деп плана ал- маймын. Сержтесвдз туралы ынрайсыздау сез айтканы- ма KeiuipiM eTiHi3, сене алмаймын. Муным уш ж кандай жаза берсеюз де кетеремж, 6ipaK адал ойымды жасыра алмай отырмын. Шынын айтканда, мунда орыс жумыскерлерш устау- дын ез1 ек улкен зиян екенж де дэлелдепм келед1. Олэр­ га карап казак жумыскерлержж жалакысы кымбатка Tycin отыр. Ka3ip орыс-казак жумыскерлер1 деп ею тур- п \\ акы белплеу у м т н е н б1ржола айрылдык. Арзан куш- т! ез колымызбен кымбаттатып отырмыз. Орыс та жок, казак та жок, жумыскер деген бар! Ушаков мырза тек кана осылай сейлейдй Егер азд ж ез eHiipicTepiHi3re ж у­ мыскер керек болса, еналдымен Карарандыра ж 1берген жумыскерлер1юзд! кайтарып алраныкызды макул керер ед1м. Мундары курек пен кайла жумыстарына казак ж у- мыскерлер1 де жарап жатыр. Ж алакыны шын MaF- насында темендетуге сонда рана колымыз epnin же- дедк Ушаков мырзанын буйрыгы бойынша Караганды ке- MipiHiH баскарушысы картоп, капуста егетж болганын да керерЫз... Енд1 6ipa3 жылдан кейж Сикорский 6ip байдьщ койын багып жур деп естшеюз танданбайтыи больщыз. Даланын бораны мен дауылы кандай куты- рынган болса, бакылаусыз журген адамдары да coFan уксаура тырысатын сиякты... Ж алгы з мен емес, кеп адамдардын ойынша узамай Караганды деген империя болмак та, императорынын фамилиясы «У» харшнен басталмак... Ен сокры б1лд1рпм келетш 6ip «куанышты» хаба- рым — шздщ ceHiMci3 деген адамынызды маран штейгер 265

етш тагайындап бердН Одан repi сауатты адамымыз жок екен1 рас, бф ак журк-турысы, беймазалыры, кар- сыласа кетук мен б!летш штейгерлердщ 6ipiHe де укса* майды. Эйел1'м ^еп ала келген Елизавета Быкова деген адам Петербургтын жогаргы когамына лайык. Сол* екеушщ ерльбайлы екешпктерше де шектене бастадым. Ол жай узамай ашылмак. Егер ойлаган жерден шыга калса эдеп сактамапсыз деп сокпесаз. Мундай адамдар жайында урыныспаиан уакытымыз болмаган шыгар деп ойлаймын. Осынша шектен шьтып жаткан зансыздыкты керш отыра беруге калай шыдамын жетед1 деп урысуьщыз да мумк1н. Акталу ушш емес, эд те т ymiH шындыгын айт- сам, 6ipiumi, мушлн 6api бул кунге дейш буркелш келш (дурысырак айтканда, жарыкка шьтура бата алмай келш), бупн рана буйрык ретшде жарияланды. Екший, MeHin Ушаков мырзадан тайкакситыным да рас. Эрине, мен одан корыкпауыма да болар едк 6ipaK коркамын. Cia алыстасыз, Акула мен Зубов 6iTey берене, денбек, кара куш. Алайда, Ыздш езйшден турадан-тура нускау алганша, мына буйрыктардын орындала коюына онша куш салып, ынта керсетпеуге шыдармын деп ойлай* мын...» Сикорский жазкан хатын кайта 6ip окып шыкты да, Kapi коркаудын жанды жерше деп тиетшдей болып шык- кан екен деп уйгарды. KepeKTi icrepfle, адал жумыстар* да неге осындай шебер де, ынталы болмадым екен дел ойлаган жок. Енд1 осыны тым болмаса Акмоладан эр! асырып салып кайтатын жинакы да icMep, елеуаз де, тынымды адам керек болды. KoFaM улкен бе, Kiini ме, ойлы ма, енерл1 ме, сол ко* гамнын алыс-жакын арманына ортакпысык, жокпысын, ез1м деген OMipuiiH езщнен езгешн кайры-куанышына калткысыз ортак ете ме, жок па — бэр!б!р эрюмшк сол KOF3M ш ш де ез yfiipi, ©Mip шш де ез Tynnipi, ез кайгы- сы, ез куанары бар. Сондай жаннын 6ipi Сикорскийдщ де ез муны, ез кездегеш, оз yflipi бар едк Оньщ улкен ic- тен жырып алкан куаныш-муны да баска, улкен топтан тандап алган достары да баска. Соларынын 6ipi Муса* кай едк Акмолага соны аттандырура токьграды. — М усакай, сен арык торы атына м е нт сем13 торы атымды айырбастап аласын,— дед1 Сикорский, Муса- кайды шакыртып алып, Осылай сейлесуге дагдыланган, 266

сыр-мшез адамдарша, акылы icne жумсайтынын жасыр- маЛ ангартты.— Т усн п кп ме? — Ж ок, TyciHiKTi емес. — Ka3ip TyciHeciH. К,осарсыз, баспа-бас айырбастай- мыз. ¥най ма? — ¥найды. — Сол торы атпен бупн Акмолага журш KeTeciH. Барасын foh? — Барайын. — Eni куннен калмай Акмолара жететш боласын. Жетесш foh? — Жетешн. — Ешкайда бурылмай тура почтара барасын. ¥ к - тык ба? — Содан сон? — Мына хатты почта начальниг! Иконниковтын По­ льша тапсырасын. Орындай аласын рой? — Орындай алам. — Сикорский арнап ж!берд! дейсш. Айтасын foA? — Айта алам. — Торы атты не ушш баспа-бас алып турганынды тусшдш рой енд1? — TyciHfliM. MycanaftFa будан аррыны туавдирш эуреленудщ ке- peri де жок ед1. Эр тутшд1 тусшен де, нежен де катеаз танитын кырдын кыркар т ул ш а кылан кагып, кулпы- рып сала бердь Сикорскийд1- баска 6ipeyre айырбастап кетпесе, тусшу жарынан капысыз едй — Торы атты сол жакта кара атка айырбастап кай- туьща да болады,— дед1 Сикорский жымиып. Мусакай онын астарын да TyciHe калып, басын шул- гыды. — Ие, юшкене тура туршы...— дед! Сикорский, каба- рын шытып,— Карарандынын жумысына тусуге канша ауылдар ынтьшып отыр деп едщ, осы? — Ka3ip TinTi саны жок онын!.. Тамары уш ш рана Ke.Mipre TycKici келет!н адамдарды мындап табура бола­ ды. TinTi, Жумабек тереге уш тиын бермей табура болады!— дед1 кыркар тулю каскырдын улесше кызы- рып KeTin... — Жок, Жумабекте жумысын болмасын, ол керекп адам...— дед1 Сикорский мундай biHFaiiFa ренжитжж ан- FapTa кабагын шытып. 267

— Мен жэй, эшейш, арагысын айтканым foA...— де- fli Мусакай. — Кушне отыз тиынрз риза болып KeMipre тусюс! келетш 6ip жуз адамнын арызын т у ф т е аламысыч бупн? — Е к! caFarra TycipTe алам! — Ауылнай MepiH басып, куаландырран болса, TinTl жаксы болар едй — Арыздык ез! ауылнайдын уйшде жазылат та1 — дед1 енераз ку, сырын 6Mflipin алранына кысылмастан. — ¥ш ендеше! E ki caFarra оралып кел. Арыз мына хатпен 6ipre аттанады. — Ауылнай MepiH басып болып, бетчме карайтын болады рой... онда кайтем? — Сен онын алаканына патшанын басы бар мына Mepfli бас! — деп, Сикорский Мусакайра бес сом кумш санап тастады.— Женел! Эуел! ез атынмен барып, Бай- жаннын уйшде конып жаткан Жумабект1 маран шакы- рып ж1бер. Тез келсш... Содан кешн 6ip минут айналма! Мусакай кеткеннен кейш, Сикорский Рязановка жн берет1н хатынын жалрасын жазура кайта отырды. Ек! ауыз сезбен айтылар нэрсеш дэмдеп, туздыктап, енерлеп жатыр. Кептен 6epi жумыс сурап, eciK босатпайтын ка­ зак ж1г!тгерш Ушаков алдырмай койган... Жеке арыз- дарга ешюм кулак аспагандыктан, казактар енд1 улкен кауым болып арыз бере бастаран. Солардык 6ipiH кезы мен керсш деп, Рязановка жолдап отыр... Даланын арыз-шарым, приговор деп, б1рнеше болыс- тын атынан жазылатын кагаздарынын 6api де уш-терт адамнын гана колынан туатынын С1б1р улыктарынын 6api де бшетш едк Дуниеде 6ipiHe 6ipi дэл уксайтын ек! бас бармак кездбскен емес. Арыз-шагымдарра батти- тып баскан кеп бармактардын 6ipiHe 6ipi ег1здщ сына- рындай уксап турранын Kepin отырса да, улыктар оны эдеш айыра алмайды. Дэл сол i36eH жасалып Рязановка кететш арыз да солардын 6ipi болып шыратынын б ш п отырран Сикорский дуниедег1 ек 6ip адал icri жактай- тындай-ак, эдшет айналасындары сездердш ен 6ip iptoe- piH Tepin жатыр. Ол e3iHiH коктык казып журген коразга уксап отырранын байкайтын да емес... Хат аярына, буй- рык солай болрандыктан, жабык шахта жасап жаткан 6ip артель жиырма жумыскерд! амалсыз монша бара- FbiH казуса шырардым дегенд! кыстырды. Эрине, Уша- 268

ковтын 6ip буйрытын амалсыз орындау уш ш 6iP ic'H кантарып тастау керек едк.. Элденеден у м т бардай елеурей басып, Жумабек келди Сикорский онымен сактана сейлесетш ед|, бул жолы да сонысын icTen: — Еюнил кезекке эз1рлеген ж1пттер1м дайын отыр дедш рой? — деп сурады. — Ие, дайын отыр. Bipan Никон ИбраИимович, 33ip козгама дед! Fofi? — Ол б1здщ ез жумысымыз... C i3 эр саратта дайын туруныз керек. Ti3iMflepi колынызда ма? — Kenujiairi колымда... Е л у шакты жумыскерд1 кер- iui болыстан Хздемек ед!м. — 1здеуд1 токтата тур да, дайын адамдарыннын Ti3j - MiH ертеннен калдырмай маран экелш тапсыр. Ауылнай- лар мерлерш басып, куаландыратын болсын. — Ж аксы, орындайын... — Кожайын сезжде тура алмаса, сен не icrefl алар едщ? — дед1 Сикорский кенеттен. — Ешнэрсе 1стей алмас ед1м... — Сен сез1цде тура алмасан, кожайыннын не icTefl аларын 6weMiciH? — 01.. Бьпем, бьлем!..— дед1 Жумабек, калта 6iTKe- Hi тесш п, бар акшасы апллып Tycin бара жаткандай сезшш. — Ендеше, сен ез мжде™нд1 алдын ала орындап, езще сез келпрмейтш болуды бекер умытыпсын! Кожа­ йы н— кожайин да, подрядчик— подрядчик, кызметкер! ¥ктын ба? ¥мытпа! Жумабек™ осы кокаймен 6epiKTipin шыгарран Си- корскийдщ алдына мерз1мд1 уэдеден аз рана Keniirin Му- сакай экелген т !м д е р TycTi. Ж у п р т бара жаткан ку- мырыскара уксаган арап эршмен жазылран арыздын аяк жагына Ж ылкыбай, Туйебайлардан тугел жуз адам- нын аттары т1зш п, бармактары басылыпты. Табак кагаз- дын сол жак кабыррасын ала жогарыдан темен карай басылган бармактар, кактан су iiuin шыккан тусаулы туйенщ i3i сиякты... Кай in танып кетуге керек болатын арыз-шарымдарра бармак орнына жас баланын екшесж * де басып Ж1берепн эдет болушы едк бул жолы ауылнай оны да icTeMenTi... ¥рлы к пен eTipiKKe басканда мерд1 ба­ са 6epin айналдырынкырап ж 1беретж эдет болушы едк бул жолы мерд1 де козгамай, дурыс баскан. 269

Сикорский оны хатына косып, улкен конверттщ бет!- не бес жерге соргалап тамшылаган кызыл сургучтщ уст!- ней жез мер1мен нукып-нукып калды... — Енд1 журе бер4 жолын болсын! — дед1 Мусакайга. 3 Бардур... Б1рдур... Хакдур.., Кекте де емес, жерде де емес, барлык байтак га- ламда... Тумады, тудырмады, тудырмайды... Экес!з де uieiuecia, ец Gipinuii некеаз... Адам да емес, баска турл1 жан иелерше де уксамай- ды. Алладур, кэдумп, улырдур... Алласынык осындай сыпатарынан хабары болып кер- меген Ж убай женгей кудык басында сол улырдурдын. езш сшейте каррап жур... Именер де, ыгысар да емес. Даусы ащы да катал, з1лд1 де кекп шырады. — К у кудай, шунак кудай, санрау кудай, курырыр кудай!.. Бул батылдыкка казактьщ еркегшен бурый эйел1 жет- Ti, ерте. жетштк Амалы кайсы, рылымсыз да б ш м аз , фи- лософиясыз, ем1рдщ ащы зары ж е т т ш т 1. Сабаумен ту- лакты урып калганда шыккан дыбыска сабау да ортак, тулак та ортак. Жубайдын, ащы даусы да сол тулак ды- бысы едк Cipiflefl KOHnic жанына тары да аяусыз келш сорылрэн б1рдемеден Ж убай женгейдщ катты ышкынраны байкала- ды. Ку кудайдан бастады да курырырдан 6ip-aK uiHFap- ды. Бейне<й белг1аз еслам алласын тастан, агаштан жа- салран, куарып калатын, шунайып калатын еск| кудай- ларга теней каргайды. Эжелердщ эжесшен 6epi тартып келе жаткан эйел зарын еепмеген, эйел азабын кермеген, аямаган кудайды менреу деп, курырыр деп каргайды. Кекжиекке умар-жумар у й ш п , тутiидете шеккен, кор- расындай кара кек бултка т1релш келш, кыстын бозгылт куш баткалы барады. Будырсыз, бутасыз аппак даланьщ OHi сурланып, тынсыз-унщз шаныткан суык, барлык жан иелерш бурсен кактырып, бурЯепрш экетть ©Mip бойы карыган суыкпен, куйд1рген ыстыктын азап шенге- лшде келе жаткан жаннын 6ipi Жубайдын алласына ай- тар алрысы аз да, каррысы кеп екеш де рас. Байжан 03i уйшде, тер алдында кенш намазын окып 270

жатыр. Аты намаз демесек, Байжекеннщ кешлшде де оп­ т а кеп кулшылык барлыпя байкалмайды.'Ж арык деп, жыра деп ойланбай, тетелеп аскан салт адамша, намазын сурше-кабына асырыс окып жатыр. Сырттан эйелшш ашынран даусы есплгенде, Байжекен намаз y cfi деген жок: — А, сволочь катын, б4рдемеш булд1рд'1н-ау! — деп калды. Сволочь деп еркелеткеш болмаса. байгустын жа- ны кысылып жур-ау, деп ойларан жок. Ш ирак аяндап кудыктан кайткан аттардын терезе алдынан еткендеп ты- кырын ест!генде, Байжекек Омбыда Ушаков жекпр!п берген улкен кара аттын енд1 ез малы болып кеткешн eciHe алды. Намаз ycTi деген жок, Ушаков кэшр де бол- са, мусылманнан артык деп ойлады. Осындай нэрселер ойын беле бергенджтен намаздын неше басын окыранын да умытып калды... Уйге асырып-аптырып мрген ек1 жас бала экелершщ намаз устшде екенше карамай: — Эке, Kimi апам келе жатыр, Kiuii апам! — дест! куанран дауыспен, катар шуласып. Басын жерге коя берген Байжекен мандайын жайна- мазга типзе 6epin, жулып алды да, балаларына бу- рылып: — Апанды уйге шакыр, от жаксын! — дед! де жайна- мазга карай кайта енкейд!. «Намаз деген сакалга салы- натын 6ip салык кой»,— деп калжындайтын Байже­ кен, онын калай окылганына да мэн бермейтш едк Сол едетшше тез1рек аткарып тастауга асыкты. Балалардын келе жатыр деген Kimi апасы — Елизаве­ та Быкова едг 0 з шешелерш апа деп, Кепей бэйбшен! улкен апа деп уйренген балалар, келген бетшде сузек бо­ лып осы уйде ай жарым жаткан Елизаветаны Kimi апа деп кеткен. 03i ете жугымды, еркелей де, еркелете де 6i- летш жас эйел бул уйдщ барлык жандарына да ыстык 6ip туысындай болып кетш едь Ж ас балалар туган апа- сындай керет1н. Куанган балалар экесшщ не буйырганын угынып болганша уйге Елизавета келш юрдь Кдшангы вдеН бойынша eciKTi жаба 6epin: — Здравствуйте,— дед!, жумсак айкын даусымен. Елизавета келгенде балаларынан кем куанбайтын Байжекен, намазын тагы да ойланбай-ак узе тастап: — Абажди, кызым... бог первай, шелабек опторой! — дед1, артына бурылып. 271

Байжекеннщ (oyeai кудай, екш ш адам* дейтш сез!- н!н мэтелш талай ест!ген, оны жэне казактын 6ip макалы ) шыгар деп ойлайтын Елизавета бул жолы да аз рана жы- миды да, кулген жок: — Папа намаз окып жатыр екен... акырын...— деп, шуласа жармаскан балаларды eKi колымен капсыра ку- шактай, ауыз уйде езжен калган aFaui тесекке карай бет алды. EKi бала колынан жулкылап, эркайсысы Елизаве* таны 03iHe карай тартып, таласып к е тт барады: — K iuii ana, мешн орындыгыма отыр! Сеш мен бу­ рый KepaiM. — А, мен бурын таныдым! Сен «бул шм?» деп, Ke3in ! бакырайып, мурнынды сурте бергенде, мен «Kimi апам» j AeaiM... Kim i апам мешн орындыгыма отырады. — Ж ок!.. Сен кеше орындыгынды аягынмен тепкесш! — Ендеше, сен жылагансын мана! — Кеше сен жыламап па ек? Орындыгынды жылап отырып тепкесш!.. Апам Сеш урган!.. — Сеш жаздыкуш экем урмап па efli?.. Бакыртып урган!.. Балалардын не айтысып жаткандарына тусшбесе де KiM уш ш таласып жаткандарын жаксы TyciHin турган Елизавета балалардын таласын эрен тыйып, eKeyiH ек! жагына ала агаш тесекке барып отырды да: — Енд! койындар таласты... Шуламандар... Мен екеу- iim i де б1рдей жаксы керемш. Mine, екеуще де базарлык экелд1м,— деп Сейткамалдын лавкасынан алган, арзан да болса кымбатка сатылатын, казак баласынын ен кым- батты тансыгы — 6ip уыс кэмпит керсеттн Балалар кез! енд! Kiiui апаны тастап кэмпитке ауып Kerri. Намазын енд1 болтан шыгар деген денгейге жетюзе 6epin жинай салды да, Байжекен капыл-купыл е т т н KHin, тымагын бастыра байлап жатып: — LLIbipaFbiM, кызым, тепер бог прощай! Наулкеде баба сершайт! Абажди, потом шай пить буйдым,— дед! де далага шыгып Kerri. Елизавета жымиып басын изед!. Yfl иесш!н дш, на­ маз деген нэрселерге мэн бермейтш eciHe Tycin жыми- ды. Байжанга карап букш казак халыкында д!н онша 6epiK емес шыгар деп ойлайтын едй сол ойына кайта оралды. Елизавета Быкова сузектен кетершп, жумыскерлер барагына кешкел! еш айдай болып едк Жаратылысында 272

талдырмаш, нэзш жан сузектен кейш аппак кагаздай бо- лып кара кауымнын ортасына кектен тускен перштедей кершдк Кара кездер1 мелflip нур тегш, жузше ж ука рана кызрылт бону шырыпты. 9лс1з, акырын козралыстарына орай даусы да назды, ерке шырады. К а р а т ы жер астын- да, кара жумыста журген адамдардын жалрыз шурла- сындай, ep6ip жумыскер жолдасы оган кызыра да, кызгана да карайтын едк Жолдастарынын ap6ip кылык- тарынан, елеуаз де болмашы мшездершен кен мейр1м, калткысыз достык сезшетш Елизавета осы корамнын ш ш де езш бакытты да керетш, сол корамнын алдында карыздар да санайтын. Сондыктан ол жолдастарынан белек узак жата алмай, ауру сулдершен тугел айырып болмай-ак KeMip сурыптаура Kipicin Kerri. Ж ане езшш ар- ман eTin келген icrepiH колга алды. Б у л и де Байжан уйЬ не сол iciMeH келш отыр едк Бурын жумыс журтымен жете таныстыры жок Елиза­ вета Быкова ол кауымнын кандай екешн Оралдан Кара- рандыра aefliHri eKi айдан аса журген узак жолда 6ipas таныды. Одан кейш тап осы ауыз уйде, ауырып жаткан кундершде Kep.ii: алые далага, каранРЫ киырра KeTin бара жаткан жумыскерлер арасына сана жарыгын жага- ыын деп шыккан жас эйел, осы ауыз уйге тускен жумыс­ кер жарыгын еналдымен e3i керд1. Ыстыгы лапылдап, сандырак уетшде жатканда, Ели­ завета осы ауыз уйде Быковпен 6ipre Михайло Неволя, Шило карт, тары 6ip-eKi кара казактар жургенш керетш едк EKi-уш куннен кейш, кыстын жалтан суык кундерш­ де ауыз уйге аса 6ip мол жарык туеш турранын керш, куанып кетт1. Кездерш жастыкпен тырындаган, карын- мен амалдаган, сыгырайган казак терезесше узак уакыт алгыс айтып, танданып жаггы. BipaK мол жарык казак терезесшен тускен жок, сол келш журген жумыскер жол- дастары тулрген жарык едк Шило карт Быковка epin Елизаветанын халш бшгел! алгаш келгенде-ак, Байжаннын ауыз уйшен жаны тур- uiirin: — Бул немене, туншыгып елсш, карангыда uiipiciH деп калдырдын ба мунда? — деп eni Быковка, шокша бурыл сакалымен ауырып жаткан эйелд! нускап. Быков амалсыздык жайды ecnepTin жауап кайырран- ша, Шило карт ауыз уйдш елштш кезшдей жансыз сы- гырайган жалгыз терезес!н суйемдей бастап едк Л а к се- 273

Kfpin, балалар асылып, жылауык терезеден талай кыс боны токтаусыз аккан су жырып мылжаларан терезе ал- дын барлык аламайымен кос суйемдедь Жумыстан му- калран, 6ipiHe 6yKipiMeH, кисырымен Faiia THicin ту- ратын буылтык саусактарын арен жазып, барынша кере- карыштап жатып: — Кудайра шушр, бшкт-iri де, келденеш де кез жа- рым келетш шаршы терезе сияды екен... BipaK ауаны ау- ыстырып туратын зырылдауыры болсын. Нагыз керект!н 6ip i сол б1лдщ бе?.. Мешн кеудеме жарык TycipeM деп кунде эуреленгенше, кудайдын жарырынын жолын ашсан еттщ! Элде 6ipiHe 6ipiniK Kecipi тиед1 деп ойладын ба? — дед1 Шило карт, эрСКр ез iciHe мырым шалдыц еркелеу де келейн эдетшше урса сейлеп. Мундай шалдар ерке- леткенде де урса еркелетедь — М ынау бушр-бултык кабырраларды TeMip курек- пен сургшеп 6ip шыкса, осы белмент e3i eni есе кен т кетер efli-ay! — дед1 Михайло Неволя. — Е, ол сенщ жумысын... Ол ушш сен1н колдарын керек. Мен ез жумысьшды Fana бтемш...— дед! оран Шило карт. Осыдан eKi куннен KeftiH ауыз уйдщ терезес! ала- майымен ойылып алынып тасталды да, оньщ орнына ез кэсепмен келген улкен. кос терезе орнады. Bip бурышын- да зырылдауыры да бар, зырылдауыг.ын жауып коя- (гын какпары да бар. Мол жарык сол терезеден тусш едк Эуел1 улкен терезе уйд1 суытады деп арен кенген Байжекен, ауыз yfii жайнап кеткеннен кейш жумыскер- лерге e3i жалынып журш тер белменщ ею терезесш де жанарттырып алды. 0 cipece, баса зер салраны зырылда- ybiFbi едк.. Осы куш уйше конак келгенде зырылдауык* тын какпарын ашып элсш-эл1 зыр-.',ыратып алу балалар- дан бурын Байж екеннт езшщ 6ip мактанышы болып Kerri. Конып аттанранша мактауы канша болса, аттан- раннан кешн eceri мен жамандауын, сыкагы мен маза- гын одан да асыратын сумандар: — Апыр-ай, Байжеке, с!здш терезелер эн салып тура- ды екен! — лесе, Байжекец он колын мыкынына тастап K i6epin: . — Б1здш казакта уй бар ма, тэГпрП Уй деп ана Ом- быдары Ушаковтын уйш айт! Заказ 6ip турран... энеу ку- Hi И гш к т ш конак уйше 6ip конып шырып ед1м, туншы- 274

гып кете жаздадым... Терезесшде зырылдауыгы жок уй* д1 уй деп кереп жок! — дейтш болды. K a3ip Елизавета Быкова барып отырган aFaiu тесек те, балалардын орындыктары да, Ka6upFaFa такай ко* йылган ею узын скамейка да сол кезде жумыскерлер жа- сап экелген нэрселер едь Елизавета Быкова сауыга бастаганнан кейш Байжан- ныц ауыз yfli TinTi 63repin Kerri. С у cinin борсыган бал* шыкты Михайло Неволя бес жумыскермен келш, кырып* жонып, далага шана-ш ана рып TOKTipfli. Уйдш астын да белден казып, тары 6ip кез томен туар дь Ауыз уй ка* sip кеней1п те, бшктеп те кеткен. Жумыскер орыс эйелде* pi ондаган ормекшшщ уясын ойрандап, кабырра мен то* беш де сылап, агартып берд!. Ka3ip бул бую'л казак да* ласында болып кормеген ауыз уйге айналды. Байжекен, кудай косса, ендИ жылы сырткы eciKTi тор уйден uibiFa- рып, ауыз yflai тор уйге айналдырсам ба екен деп те ой- лап кояды. BipaK тер болменш 03iH солай тузеп алсам кайтед! деп ойламайды... Байжанныц ауыз yfliне осынша енбек жумсаудын 6ip* неше себеб! бар едк Е н эуел! ауру эйелге колдан келген жещлдж жасаудыц камынан басталды. Алгаш кы кезде кезектес1п ауру эйелдщ касына отырган орыс эйелдерг — Елизавета аурудан Kepi ластык пен сасык каран- гылыктан катты куйзелш жатыр, б1рдеме icTecenaep- m i?! — деп, еркектерше дамыл берген жок. Бертш келе, барактан баска барар жерлер1 жок ж у­ мыскерлер кешкурым осында к е л т, экг!мелест отырып кайтатын болды. E c iri бар, терезеа бар, эйель бала-ш а- гасы бар, кайнаган самауыры бар уй баракта туратын жумыскерлерге ерекше 6ip жайлы мекен сиякты корше- TiH едк Уйренген жерд1, Орал тауынык тыныры мен myaFUH, бала-maFa, уйш терш сагынып сейлейтш жумыскерлер ушж Караганды манында бурылып бас сугарлык жал- рыз куыс Байжаннын осы ауыз yfli болып калды. 03i конакжай, ак жаркын адам Байжан жумыскерлердт ке- л т -к е т т журулерше кырын кабак керсеткен де жок. Со* нымен Байжаннын жер yfli буюл казак даласында ж у­ мыскер деген жана журттыц жай-Kyfli сойленген 6ipiHtni yfli болтан едк Коп екбектщ аянбай жумсалган 6ip себе- 6i де осы. Жумыскерлер ара-тура казак халкыныч кандай журт 275

екенш де жете б1лг1лер! к елт, кеп нэрселерд! сурасты- рып, ынтыга С03 кылып отырады. Осы турган Орал тауы- нан келген адамдар Африка мен Аравияныи 6ipineH ке- лш шыккандай, казак жайында ешнэрсе бммейт1ндерше танданады. Ke6ipeK еске алгггындары Кызылжардан бер- r i жол бойында керген казак ауылдары. — Кедей халык. — Жерге екбек ciwpin эдеттенбеген халык. — ¥рпак муцын ойланбаран халык,— десед! б!разы. Кекет1п емес, аяп айтады.' — Барлык мшдетп кудайдын мойнына артып койып, ездер1 ершшек болып кеткен,— деп, Шило карт наразы- лык керсетедь — Мына жумыскер жшттерЫ де жалкау дей аласын •ба? KoMipfli сенен кем казып жур ме? Одан да аиык еш­ нэрсе б1лмейм!з десений. ©31м!зд1н 6ip халыкымыз жа­ йында осынша тук б1лмеу1м1з не деген уят! — деп, Быков жолдастарыньщ терк бет алганы болса кайырып тастап отырады. — Сендер бммесендер, уяты ездерйю болсын. Мен бэр|н де б1лд!м... Уайым-кайры дегенд1 естп-кормеген, еркш ©скен бакытты халык екен!—дейд1 Неволянын эйе- л \\ Катерина. — Бакытты халык? Неменеамен? К1р!мен, наданды- гымен бе? — деп, Шило карт oFan шаншыла жауап бе- редь Kip мен надандык дегенд1 тура ез магнасында рана урынатындыктан оны улкен айып та кермейтш Катерина Неволя колын сидке тастап: — Сендер жокты айтура кумарсындар осы... Булар- да канша жер бос жатканын кердщдер рой? Bip жылкы- ра мьщ десятинадан келед1 дейдь Буларда патша да жок, помещик те жок. Урядник те жок! Булар бакытты бол- маганда KiM бакы тты ?— дейдь ©з ойындагы 6ip арман туррысынан карап сенш айтады. — Ал, Катюша айтты, 6iTTi... Патшасы мен помети- r i болмай-ак койсын... Кенейж осыран,— дейд1 Михайло Неволя эйелш кекете калжыидап.— Bapi6ip анык бметнс ешнэрселерщ жок... Катюша енд1 6ip жаз осында болса, барж ез i аныктап беред!... — Патшалары да бар, помешиктер! де бар... Bip.iK баскаша аталатын болар. Онсыз ел бар деп есткен емес- niH,— деШи Шило карт.

Осындай экпмелер эр кезде болып турады да анык- талмай, аякталмай кала бередк Араласып журетш казак жумыскерлер!мен еркш сейлесетш тм де жок. Кезбен ке- pin, оймен топшылау уш ш булар эл1 жалгыз Байжанныц уйжен баска елд1 керген де жок. Э кпм е тары да дала- ныц бораны мен суыгына, жалацаштырына ауысады. Ор- манды, таулы, кегалды, сулы жерде ескен ке п ш ш к казак даласын Дршййкшз сахра, акызакты шелейт, кешпел1 кум деп TiTipKeHe сейлейдк Бул кезде кез алдарына келе- TiH казак даласы емес, арап сахрасы екенж ацрармай калады. К азак халкы жайында ешнэрсе eciTin, бьлмеген жан- нын 6ip i — Елизавета Быкова ед1. Ойланып караса, негр, индеец, арап, кытай халыктары жайында кеп нэрселер- ден хабары бар екен де, Россиянын 6ip халкы казак ж а­ йында, ешнэрсе окымаган да бшмеген екен. Европанын он шакты мемлекет! ершн сыйып кететш кен жерге не болып отырган халыктыц ж ай-куйш 6uiMeyiMi3 нелштен деп ойланады да: — Элде, бул езш-ез1 танытатын ешнэрсе жасай ал- маран халык па екен ?— деген cypayFa келш Дрелед!. Бул ойында шындык дэн! барлыгын сезшсе де ба- уырмал журек бушл 6ip халыкты ешнэрсе жасай алма- ран деуге кия алмай, баска себептерд! кеш рек, жайы- лып 1здесп'ред1. Кез алдына орыс жерше жагылран кеп шамдарды сенбес шамдарды экеледк И ш Tipece, кол устаса шыккан ралымдарын, ой иелерш еске алады. Д у - иие жузше ез жарыгын Tycipe бастаган ой Россиясын кез алдынан етюзедь BipaK ол жарык эл! кунге казак дала- сына туспеген сиякты Kepine.ii. Bip куш ол Байжанмен ерк*н сейлесетш эдетшше, осы уйге конып отырган б!рталай адамга тугел ортак етш: — Казак халкы канша журт? — деген сурау бердь Конып отырган И п л ж пен Омар, касында он жасар баласы Кенжегара бар Куренкез кожа ед1. Булардан баска жалгыз Андрей Быков бар-ды. И п л ж кашангы эдеп бойынша Байжанра 6ip жумыс тапсыргалы Акмо- ладан кайтып келе жатып жолшыбай сорып ед1, осы уй- де Кожекен конып отыр екен. Кожекен 6yriH И плж тщ конак уйже конып шыкты да, И п л ж ар жарынан тунде- летш келш, Кожекецшн, ушне конып шыкты. Кожекец жал-жаяра мэз болып аттанды да, И п л ж Кожекецшц уйшде болганына 6ip жасап аттанып едь.. 277

Куреккоз кожа Омбыдан олжалы кайткан Байжам- ниц уМндеп ею жас баланыд п!шт1рйшеген шотейлерш баска 6ip надан карып кете ме деп, эдеш бурылып ке- л 'п едк Шетейлер 83ip аман сактаулы екен... Кожекец К0щ'лдс1пп, Байжаннын аса дшдар адам екенше коса Жубайдык кою кула торы шайын да мактап алды. Свз арасында пайгамбар эулетшен аргын Ш нд е журген жал- гыз асыл туяк осы уйге т1лектес кощлден батасын берге- Л1 эдеГп келгенш де ескерттк Кожекек дамдес болталы И гЫ к у й М к даулет1 шалкып кеткенш ескерте келш, Бай- жанта да сондай мол дэулет, жет1 атасына дейпм шайкал- майтын береке тмейтшш aK F ap rra . Муны талай р ен ж тп аттандырран Ж уманнык арты калай бул!нш жатканыи да жанап отт!... Байжекен колтытынан кос сайтан туртюлеп отырран- дай кыл устшде кыпылдап, кожаный касындапл кен мандайлы, кошкар мурынды, кездершде ой байкалатып, кесек денел1 кара балара K03in тенд!рт-тенд!р!п койып: «Игипкпен жакын болганьщ, курап бара жаткан кожа тукымы, ©зще де Tepic болмапты рой!», деп кала жазда- ды да, ©з уйшде сыпайылык сактаура арен шамасы же- Tin, ipKijiin калды. — Слзд1 ©3iM эдей1 шакыртып, батакызды алгалы жур ед1м... Ж аксы келдпйз... Bip И гипк болмаса, ©зге казак кожа кад1рш б1лем1з бе?.. Ертек-бугшмен Keufirin кал- дым... Б иылры кыстын ©3i де сурапыл болып тур рой. Куймакты жей отырыцыз, кожеке!..— деп, Байжан кона- рына адам сиякты кошемет корсете сейлеп келе жатгы да, ойында отырран кыпылыры т ш н е оралып кетш, с©з аярын: — Мына 6ip кукпгвдз осынша ©зМзге тартып ту- арма!.. Иг*Ыкке тартып би болсын, бай болсын! — деп 6i- Tipfli. Аброй бергенде кожекек ол создердщ астарын ак- дамай калды... Байжаннан мундай курмет бейшн кутпегендштен эу- ел! маймак келген кожекек, emu азырак серги бастап: — Польша конбас каршыра!.. Эгер конса каршыга, Мэгер квлларгэ сал, Мэгер швллэргэ сал!.. — деген екен... К азак атак баласынан мык кат райбат фирыл кореек те, 6ip кат корсеткен егтибары укпн кеил- ре беремрз, Ьэркез дурамыз да болады,— дед!. 278

— Апыр-ай, муныныз не деген 6ip турл! сез едН — дед1 Байжан, кожа сеэиершщ cohfu жагында кшараты барына тусшсе де, бас жагындагы мэтел магнасын ан- дай алмай калып.— Кайта айтсаныз кайтер екен. — Лэббай? А, кайта айтсаныз, екен дейс1з бе...— деп, кожекен тагы 6ip булдыр т ум а н а бет ала бергенде, сырткы eciK кен ашылып, ауыз уйге салмакты 6ip адам- нын Kipin келе жатканы байкалды. Ол келген, басына кара макпалмен тыстаган тулк! тымак, уст!нде кумктей жылтылдаган макпал кара тай- жакасы бар, И гш к едк Онын артынан келенкесшдей сып eTin, коныр к у п Ы , коныр тымакты Омар к1рд!. Кожекен аягын баурына тез жинап алып, куырлып бурке калды. Шимай-штырман кек тамырлары кеп колдарынын сырты да кетершп, келбака сияктана калыпты. — Ассалаумаралайкум!..— деп, И г ш к унпн Омар айтты. И гш к т щ epHi рана жыбырлады. Омар И г ш к п н сырткы кшмдерш uieuiiH flipin болып, енд1 отыргызып, аярындагы саптамасын суырып жаткан- да, И г ш к кырын отырран боны уй iuiiHfleri адамдармен тепе амандасып шыкты. Омар кожекене yfliiui, бала-ш а- га, мал-жанынын амандыгын жетюзд!. И п л 1к орнынан тура бергенде, кожекен кай жарынан орын усынарын бкмей абыржып калып едк И г ш к жумсак кезел мэс1- мен дастарханнын шенн баса, кожаный алдынан е т т , ен жогарыга барып отырды. Кара бала — Кенжегара кожа мен И гш к т щ ортасында калып елЛ, И г Ы к н н аузынан тусе калгандай катты уксайды екен... Keft6ip уйдщ балаларында эрюмге тартып туатын 6ip эдет болады... Нагашысына да тартады, нарашысынын аулынын Keft6ip жштерше де тартады. Кейде, п п п , сол KyHi ез экес1 уйде болмагандай, 6ip конып кеткен жолау- шыта да тарта салады... Кебшесе, дэмдес болтан, арала- сы кеп адамдарга тартып туады. Эрине, бу да кудай Id гой, iujTeri бала ен алгаш кимылдап калранда lueiueci- Hin кез1 к1мге т у с т кетсе, байрус баланын соран тартып туатын эдет! де болады... Осы 6ip эдет бойынша кожекен- нщ жас токалынан туран Кенжегара Иг1пжке тартып туыпты. KeMnipi кайтыс болганнан кейж бес жыл эйелс1з отырран кожага жеар отырран сулу 6ip эйелд1 И г Ы к e3i алып 6epin едк дэмдеепк, плектеенктерше карай, кожа­ ный ен кенже баласы досына тартып туды. Бала есейген сайын И гш кк е уксай туеш келе жатыр. Осе келе баласы- 27»

ньщ езше тартуын кожекек канша кеп т!лек ет!п, эр на- маздын артынан тастамаса да, баскага тартып кеткенше бул кезде езшщ кез1 де эбден жеткен сиякты. Сондыктан «эр не 6ip алланыц ерунде» деген ойга кожекек epiKci3 келш ;прелд1 де, к у н т алламен салгыласа алмай, сабыр erri... Сол бала каз1р И п л ж пен кожаный ортасына келin калганда, ел арасынык ондай-мундайына кулаил тур|к журетш Байжан жымык каилл, тыкыршып кеттй Юммен болса да ыплспай калжындасатын эдет! бойынша: — Карагым, экене карай жакынырак отыр...— дед! Байжан, эке деп К1мд1 айтканын андатпайтын ойнакылау унмен... Кызылжардан да, кожаныц уйшен де кешлд1 келе жаткан И г ш к ол калжынды угынды да, елен еткен жок, кайта, элденеден кен1лс!здене калган кожаный кешлш KOTeprici келгендей калжыцга калжык жауап 6epin уй !ш!не 6ip кендж, жайдарылык юрпзд!... Елизавета Быкова жогарыдагы сурауын осындай жай­ дарылык устшде еткен кеп эцпмелерден кейш 6epin ед1. Оныц сурауынан уйде отыргандардьщ бэр! де кысы- лынкырап калды. 0 з халкынын канша екет екшде-тусж- де eciHe т у с т кермеген, ауыл-аймагыиан басканык т1ршш Ннде жумысы жок адамдар тугел абыржып, 6ipme 6ipi карасты. Сурау шынында да ынгайсыз келш THin едь Жумак нешеу, тамук нешеу, кэшр кайда барады, мусылман кай- да барады деп сураушы болса, кожекек муд1рмей айтып берер едй Ж умакта 6ip еркекке неше кыздан бержетшш де, олардын жасы он сеНзде болатынын да кер!п келген­ дей кештер едй Шашы узын, акылы кыска уйдеп токал калай туласа да мейл1, 6ip отар жумак кыздарынан ез1- Hin yMiTi барлыгын да жасырмас ед1... Ал, ем1рде ешшм бар, елмен 6ipre плесер т!пепм бар деген адамнык бэр! б т у ге raicTi сураудан em6ipiHiH хабары жок екен. Ж ал- гыз Байжан FaHa сый конактарын тар еткелден алып ету- ге нар тэуекел етш, ез аркасын тосты: — К азак халкы канша журт дедщ бе, кызым? — деп, аз ойлангандай бегелд1 де, ойланганымен табар ештеме- ci болмагандыктан:— Ойбай, кеп кой! TinTi кеп!..— дед1. — Кеп болганда канша? Неше миллион? — Кызым-ай, кысып кетпн-ау, жок жерде... Оны KiM 280

есептеген! Токсан ею баулы кыпшак, он ею ата аррын дейм1з... ¥лы жуз, K iuii жуз дегенд1 ecTireHiMi3 болмаса, керген де емесшз...— дед! Байжан, бар бшгенш 6ip-aK актарып. Одан api бметш ешнэрсеа байкалмай калды. Мундайда бос жылдыртпаны унатпайтын И п л ж осы уйде отыррандарра тугел ескерте: — Шамаларын келгенше дурыс жауап 6epiimep,—дед!. Дуние сез!нен ешнэрсе еспмегендей болып, юлегей кездерш ашып, жумып мулги калган кожа да, Омар да естерш жиып, комданысып калды. — Казакта жер канша? — деп сурады жас эйел. Казактык ез ойына Kipin кермеген нэрселерд1 орыстыч жап-жас ойелш1ц осынша казбалап сурауына кайран калып, ойланып отырран жалгыз И г ш к кана. Ол мундай сураулардын ар жарында улкен мэн барын да aiiFapa калган сиякты. 0згелер1 6ipiHin бюмегенш 6 ip i толыкты- рамын деп былыктыра туею, 6ipiHe 6 ip i жанаспайтын жауаптар кайырды... Осы уйде кездескен адамдардын бэр!нен де казактын оны-мунысын сурастыра беру Елизавета Быкованын эде- TiHe айналып кет1п efli. Ол кеп адамдардан кеп нэрселер- д1 сурастырып, Ke6iHece ceHiMci3 жауаптар алатын. Бу- riH де сырт бейнблерюе Караганда курметт! да кер1нген адамдардан 6ip сурауына дэл жауап ала алмай, бул елде жете бюгендж, аныктык, дэлд1к дегендер жок болганы ма деп ренж!п калды да, баска сурауларын берген жок. Казак эйелющ когамдык жайлары мен есламнын кекш1- л!к-таршылыктарын жукалап сурамакшы едк енд1 ол сурауларынан ipniflin калды. — Казакта мемлекет болып керген бе? — деп сурады Андрей Быков. Байжан мен Омар мемлекет деген сездю орысшасы государствога тусже алмай: — Ол неменеа екен? А к т а деген! ме, казна деген! ме? — десп, 6ipiHe 6ipti карап. — Оспадар деп казак турпайы мшезд!, дерею адам- ды айтады рой... Ондайлар эр ауылда да кудайра шук1р десем кайтед!? — деп, Байжан Омарра карап efli, ол: — Осынын орысшасы жазык нету, т1лмаш жок бола ма деп ойлаймын...— деп к а р а т ы бурышка карай жан- тая Kerri. Жер! бар, баскаруы бар, зады бар, эк!мдер1 бар деген сиякты ен онай урыныстардан курастырып Быков канша 281

т у С п ш р т керсе де Байжан мен Омар жауабын б!лмей- т т сураура Аржола тусшбей калды... Быков орысша пат- шалык деп караса, Байжан мен Омар: — Е, патшага барынамыз... — Рамат-шырын телеп турамыз... — Патшамыз бар...— деп, бастарын шултысты. г~ Мемлеке™ болып кермеген елде мемлекет деген сез- Д1Н 03i туран жок efli эт . BipaK сонын магнасына тусш- беулерше танкалып, Быков та токтап калды. Дуниелш ойларра дуние тарихына улес коскан ортак елдер бар. Ол катарда казак жорын жаксы б1лсе де, ез eMipin1n орта казырындай TipeKTepiH б1ле алмаган адамдарра о да наразы болып калган сиякты. Касындарыларыньщ тым таяз да жабайы шыкканда- рына наразы кабак корсете, Иг1л1к Байжан мен Омарра: — Сен eKeyi« орысшылап ж етк!зт керщдерш!. Мен айтайын,— дед1 де ез! ecrireH нэрселерш жинакы тур- де рана айтып бердк — Б1зде жазу-сызу деген болтан емес, сондыктан кай эаманда не болганын дэл айтып, дэлелдей алмаймыз. Bi3 03ip K03i корген1 мен кулары еспген1не рана не журт- пыз,— деп бастады И плж .— Ушаковтан ecTireHiM бойын- ша казак терт миллион шамасында кершедн Б1разы- paFbi Кокан, Хиуа, Букарра карайды. Кепшш'Н Ресейде... Казакта адам басына узындыры бес шакырым, келденен! бес шакырым жер келед1 деп есептелед1 екен. Bis кез ус- тап керген де ел емесшз. Онын канша жер болып шыра- тынын ездер1н есептей бер1цдер. Бул да инженер Бернер- ден еслген^м...— деп, Омар мен Байжан косарлана-кокы- та орысшалап болганша токтап калды. Казак миллион дегеншн неше мын болатынын да бшмейд1 flerici келд! де айткан жок. — Бул шЫлердщ енд1 6ip сурап отырраны казакта патшалык болтан ба деп отыр,— дед! И гш к кожара бу- рылып.— Ол б!зде болтан емес. Эр заманда, эр жерде бе- лек-белек хандыктар болыпты. Узак ем1р сурмесе де ке- рек. Малы мен 6ipre жайылып, малы кебейген сайын 6ipineH 6ipi алшактай бермесе жакындаспайтын елд!д басын тугел 6ipiKTipreH хандык болыпты дерл!к ешб1р дерек жок- Хандык деген эл п айткан заны бар, дэстур! бар, бар казактын id мен Дрш Ш гш тугел баскаратын дегендерше келмейд!. Ондай жай мына б1здщ езбек, тэ- ж ш атайындарда болтан, б1зде болтан емес. Б1з Ресей 262

патшалырынык закынан баска зак керген емесшз. Най- за мен камшы зак емес кой,— дед!. — Б 1здщ барлык мусылман таламы халифара багы- нады дешз...— дед! кожекек, жар басынан сешргел! отыр- ган квлбакага усап кылмыц етш, кеудес!н кетере 6ip коз- ралып калып. — Ол дш жары, кожеке, патшалык жары емес... К а ­ зак халкы аздщ халифанызра да барынып керген емес,—1 деп, кожа тукымынан арылмай келе жаткан 6ip ы пгай- ды тойтарып тастады да, И г ш к Омарга орысшала деп иек кетерд!. — Казакта кала болран ба? — деп сурады Быков, Иг1л!кт!к жауабын урынраннан KefiiH. — Ж ок, болтан емес. Уй салу, зауыт салу деген ул- кен енер рой. Ондайды бмген емесшз. Ата-балаларымыз- дык журтында тебе-тебе кендер! мен буркыраран кулде- р! калыпты. Б1зден де сол калады... М ына балалар окып, осылардан б1рдеме шыкпаса...— деп, И г Ы к кожаный касындары балага карап, курсЫгендей болды. Кожадан ырысып, пеш касында бедене^к балапанындай уйлырып отырран Байжаннын балаларына караган жок... — Е, окиды, ез1м окытамын... Енша алла, худа жо- лын танытармын,— дед1 кожекен. И г!л!к аз гана басын шайкап жымиды да, Кенжегаранын кеудес!н кысып, ал- кымынан буып турран бешпент туймелер!н тугел эры ты п ж!бер!п: — Шапанынды meuiin таста,— дед! акырын гана. Пысынап, терлеп кеткен бала шапанын сыпырып жатып, алды кек болып шыккан улкен адамра алрыс кез!мен карады... Энпме эуел1 туйыкка т1рел!п калып, енд! кайта ше- ш!ле бастараннан KefiiH Елизавета Быкова казак халкы- нын эйелге кезкарасын сурастырып ед1, H riaiK OFan 6i- piHe 6ipi карама-карсы келет!н, эйел басынан ететш уш Typai кезешн айтты. Оран e3i де таккалатындай азырак мыскыл косып, шенеп айтты: — Казак кыз баласын катты Kaaipaefai,— дед1 H ri- Л1К.— Ана болтан эйелд! де сондай кад!рлейд!. Бул еке- yiHe т!л тиг1зген адам, ек кергеназ саналады. Алыс-ж а- кыны оны тугел жексурын Kepin, жеркене карайды. Бе- з!н!п кетед1. BipaK эйелд!к катын деген 6ip кезеш бар... Ол кезде эйел кунмен тек... Мына отырран Байжекекдер ойелш адам Kepin, yflim iiiiii он тиындык жумысын акыл- 283

даса ма екен?.. Ж ок, бул KiciHiR эйел! кунмен тен... Мы- нау отырган кожалар эйелд! еркекпен 6ipre намазга да катнастырмайды... Казак эйел! кулшылыкта да тендж кере алмайды! Казакта «Кыз куншде бэр! жаксы, жаман катын кайдан шыгады?» деген макал бар. Оны !стейт!н 6i3, казактын epxeriMis... Бала сияктымыз, колымызга берген кандай асылды болса да тез бузып, тез тоздырып тастаймыз,— дед! И гш к. Сонымен, Елизавета Быкованыд казак жайында бул Tyuri ести алгандары да осындай кунарсыздау болып еди Ол гасырлар бойында ел т!ршшг1нде болтан езгер1стер жайын, саты-саты болып кел4п кетер!лген, iarepi баскан ©Mip жайын б1лмек ед!, ол туралы И гЫ к.те ешнэрсе ай- та алмады. Ж акапл берген жауаптарымен токталатынын адрартып, Омарга: — ETiriMfli бер! эперш ж!берш!,— дед!. Бар энпме осымен токталып калды. Бул кештен кейш Елизавета Быкова осы уйге кеп ке- л!п, шай irnin, юрлерш жудырын алып журетш жумыс- кер Hdrirrep аркылы казактын эн-куй енер1мен танысты. Б е л гш жай, энд! калай TyciHeTiHiRe карап, малынды ка- лай багатынын мен каланды калай салатынынды да ан- дауга болады. Ж аны н н е т тьпейд!, сез!мшде кандай теренд!к бар, кумарлык пен куштарылыгын басым ба, терен машада сую!н де бар ма, оны эн Kecreci жасыра алмайтын мшез! бар. Дуниелж атакты галымдардын ай- туларынша эр халыктын керкеменер!нде сол халык не- Hi эс!релесе, неш жогаргы т1лек етсе, сонын acepi айкын болады дегенд! Елизавета Быкова коп ютаптардан кез- дест!рген efli. Египет керкеменер! тыныштыкты, Греция керкёмджт!, Ассирия куд^реттшкп жогарты т!лек етед! деген сиякты, эр елд!н керкемэнершде де белпл1 6ip аркау барына орыс гылымдары да 6ip ауыздан косыла- тын. Осы козкарастардын турылсынан Елизавета Быко­ ва казак эндерш кен!л коя тындайтын еди Казак жумыскерлерйпн арасында асып кеткен энш! де жок екеи. Э н сарындары 6ipbiRFafi, не жайлы болса да б!р Fana ренмен айтылатын сиякты. Кейде кылкыл- дап cypaFan «берпп, берд!н» мазасыз тепеп де кетед1. Ка- дала cypaiiFaH сорлы акын Елизаветанын кез алдына баксыдай болып елестейди Казак эн М н жалпы аркауы деп, шамасы келмей, мецгере алмай жаткан кен жерд1, ушан-тан!з даланы айтуга болатыи сияктанады. Тар ба­

ракта, сасык каранилда калгандыктан даланын кендМ мен таза, салкын самалын взеуреп саплнган жумыскер- лер эн салганда, квз алдына келе калган сол кен дала- сымен у зш се алмай, узак созып, аягын ылги мунга Tipen токтататын сияктанады. Тосан кулактык осы сиякты алгашкы алган эсерш 6ip куш казак барагында салган 6 ip жумыскердж эш бузып K erri. Эн салган Алшаплр едк Бурауы мен куйш ®3i рана келаре алатын есю домбырасын карангы бу- рышта акырын рана дынылдатып жатып, Алш агыр «Ку- лагер» 9HiH салды. YfiimiH, ак жаркын эйел1 мен жалгыз улы Элш ерш елж1реп саплнган Алшаплр зарлы эннщ калай келш оралганын 03i де акгармай калган едк Дом- бырага да андамай косылып K erri. Карангы жер барак* та жалгыз калгандай ce3iHin, ыцырси бастап едк сер- niHfli эн 63i кетершп кеткендей, кеудесждеп бар шерл! yHiH будактатып сыртка шыгарды. Казак жумыскерлершж барагына «пэль пэлН» дес* кен дауыстардын тусында келш KipreH Елизавета Быко­ ва эн мен дауыстын косыла ер ш п, сулу 6 ip тенкержген кез!не кездесп де, ta re p i аттамай тура калды. Э н терец cesiMfli, магналы керждк 9p6ip шын магнасындагы кор­ нем енбектщ ез1мен 03i гана болмай, коп нэрселерд1 кам- тып, толып жаткан ой тугызып, терен сез1мдерд! козгай- тыны сиякты мынау эн де коп ой салады екен. ©леннщ 6 ip ауыз соз1не тусжбеген орыс эйел1 энд1 балкып тын- дагандай efli. Бул жалгыз зар эш емес, ешшш муны екен. ©зшщ 6ip ойланбай келш, от басып алганына екжген адам, ешшмге жаласын жаппай, ешшмд1 шналамай, 03i- нен болган е ю ш ш тт зарын тартып калгандай. Эн баяу токтады. — Тапл да, тагы да 6ip эн!..—дескен дауыстарга ара- ласа шыркай шыккан 6 ip эн K erri. Бул эуел1 сум тагды- рына ашынып айтылган арыздай басталып, аяк жагы кекке шакырып токталатын эн екен. — Алармын ез KeriMfli оз колыммен!— деп, елецнщ сонпл жолы 6iTefli екен де, эн аяпл жогарылап, кекке согылгандай, KypKipen тынады екен. ©лен жокта, ун жокта, кешл мен кездж cyficiHepi де жок барак езжен 03i жылынып, жаркырап кеткендей болды. Быкованын бурынгы ecTiren эндержде жэрдемаздж, енжарлык сиякты 6ip сарын болушы едк Y mft оты сен- гендей, карсы турар кайратка шакырмай, налу, зарьжу. 28S

TopuFy соз1лепн едк Мынау эндерде оный 6ipi жок екен. Зары мен мунынын G3i «Ойлан!» деп туррандай салмак салады екен. Ойлану казак даласына ец керектщ 6ipi ед1. 0 Hmi аз кй н р т, елешйа еюнпй шумарына ауыса бер- генде муз каткан сырткы eciKTi бакыртып ашып, сарт ет- Ki3in жауып, Иван Акула Kipfli де: — Токтавдар! — дед!, эбйр даусымен,— Бугш жумыс- ка шыкпай калгандар юм? Акуланыц катал aMipi энд1 шапалакпен жакка салып ж!бергендей, эн аз рана шайкалды да у з ш п кеттк Сынган жок, шыркау шрмге айналды да, ыдырап узй ш . Осындай анда-мунда еепгендершен корытып, Елиза­ вета Быкова казакта эн eHepi едэупр жорары дэрежеде екен деген oftFa токырады. Бул эртурл1 сез1мнщ терешй- rin де андататын едк Олай болса ар-намыс, уят, уэде, сешм, достык деген жактары 6epiK болуиа THicTi. Тосын кез кере бметш квз жумыскер жшттердщ езара карым- катнастарынан осындай мшездерш ангартып та калган едк жанагы ecTireH эндер1 де соны дэлелдеген сияктанды. Сыр алыспаран жат журттын арасына жана свзбен Kipy унйн Елизавета Быкова ол журттын 6ipa3 езшдЬс дэстурш 6Lnin алуды ете кажет деп тапкан. Ocipece, ар- тыннан келе жаткан жумыскерлш салты жок, ауылдан ке­ ше рана келген казак Ж1гптер!мен шешшп сейлесу ymiH казактыц e3i кандай журт екенш кешрек б!луд1 эйелд!ц укыптылырымен казбалап 1зд еепр т едк Сузектен кеййн баракка кешкелк еткен ею айдын гашде вз кезшщ алдынан да кеп нэрселер erri. Ею ел жумыскерлершщ калын кепш ш г! кушактасып кете кой- маганмен, Буланбай, Bafinierip, Алшагыр сиякты ж1г1т- тер улкен достыкка {рюлмей бара алатын адамдар еке- iii байкалады. 0 з кара бастарынын камы ушш булар жолдастарын 396ipre бермейтш адамдар екешн танытты. Сонымен, Оралдан шыкканда орыс жумыскерлершщ ортасына рана ой жарырын жагамын деп келген эйел, сол жарыкты казак жумыскерлерше де ортак етуд1 арман eTTi. 03in арнап осында Ж1берген «Орал уИрмесше» ic шенберпйн кешгешйг! туралы хат жазды. Кашанда халык арасында болуды Heri3ri мшдет са- найтын улкен агымнын 6ip тармары «Орал yflipMed» сон-' ры жылдарда казак даласында ондап ашылгалы турран GHflipic орындарымен байланыс жасау ymiH юмд1 Ж1бере- 286

Mi3 легенде, Елизавета Быкова ®3i т!лен!п KeTin ед!. Ж ол- дастары OFaH карсы болатындай, кадала суранып, аз-кем ойласайык деген адамдарра бет бактырмай жауап 6epin едй Бул ®3i сол уй!рмеша Myuieci болса да, онык epi сана- латын Андрей Быков ол уЙ1рмеде муше емес, кара жу- мыска да баска 6ip тардырдын айдауымен к е л т тускен катардагы жумыскер. Бугш Байжаннын ауыэ уйшде орыс-казак жумыскер- лержщ 6ipiHiui рет 6ipirin бас косулары болмак. Ауыз уйде, aFaiu тесек устшде eKi баланы кушактап, ойланып калган Елизавета Быкова сол жумыспен к е л т отыр едь.. Байжан yfiiHae болатын жиналыска 6apyFa кишш жатКан Байш епрге жолдастары 6ip ауыздан барма деп акыл бердк — Осыны ц арты 6ipfleniere сорэды, жаманра айна- л а д ы ... — Ауырып калдым дей салсаншы... — Орыстардын энпмесше араласатын не жумысы- мыз бар? — деп, б!рсыпырасы жалпы сактык айтты да, ешп б1разы: — Акулэй к ел т тары да таскаяктай кагыстырса, шы- нымызды айткызады,— д еп, ен ж акы н турран KayinTepiH айтты. Ауы р мшезд1, 6ipTOFa Б ай ш еп р олары нан толкыган ж о к , унс1з TyHepin к и ж т болды да: — Мурындарына nci келмейтш 1ске акыл айту кашан калар екен сендерден? — деп, кершген к к е келденен ки- jiirin , акыл айтуга кумарлык сиякты кеп казакта бола­ тын жаман 6ip эдетке ашуланып, тунерш Kerri де, оныц ар жагын айта алмай, узак туйлш п калды. Арты жаманга шабатын, 6ip жамандыкка араласып ж ур ме екем, ауырып калдым деп ж ай д ан -ж ай OTipiK айт дегендерщ кандай достык деп урыспакшы ед1, аузына бул сездер туспедь Э р кезде осылай тартпак айтып, эр кез- де кытышна т и т ж ур етт кор мшездер окай ашуландыр- ды . TeMip пештщ касында кеб1рек Keyin, куырылып, калган шокайын ж ерге т еуш -т еут калы п, езш 63i эрек тежеп алды да: — Орыстардын энпм еп деген немене? Он тиын жач- жалы орыс экпм еа ме ед1? KiM KopFan калып ед1 сонда? 287

Келген беттершде Kipicin кетш, орыс жумыскерлер! ара- шалап калмады ма? Кипак-сипак еткен 6 ip мжездерщ курсын да! — деп, жолдастарына эл1 де жерлей урысып тастап, есжке карай бет алды. Жолдастары кунасын мойындарандай темен карасты, 6ipaK enflirapi ондайды ideMefliK дегендей ынгай байкалган жок. Байшепр сол наразы калпымен есжке дейш барды да, арт жагына ожырая бурылып: — Мен Kemirin калсам, кайлам мен KyperiMfli шах- тага ала барарсындар. Мен сол жагынан келермш,—дед! де барактан шырып кеттк Ж ана рана куналарын сезшгендей болган ж1г!ттер Baiimerip кеткеннен кейш ондай болмашыны уят кермей- тшдерш 1степ, оны core сей л ест калды: — Осымен ега-уш рет айттык акылымызды.' Кумырс ка жолынды 61л дедж... Б1рдемеге Lnerin кетш журсе, в обалы взше...— дест1. Акула келш кыса бастаса, Б айте п р д т кайда барып журет11Йн жасыра алмайдындары да осымен анрарысты... Baflimerip далага ш ьта келсе, корапты шанага бел нен жегжген арык торы ат жумыскер барактарына кел денен келш тсреле токтап, анырып тур екен. Туп 1з1 Акбуйрат жолымен келш бурылган сиякты Ж аяулар салган жалрыз аякпен бурыла кет1п, eHfli барактар айна- ласындары курт!ктерге киш гш , Lnrepi аттай алмай тур. Кун батып барады. YcTi-басын кырау баскан, колтыры д!ршдеген арык торы тура калыпты да, калрып кетштк.. Басына кара туб1т шэл1 жамылып, шалбарланып алран ейел атынын т1згМ н карына 1лш, eKi колын кусырып алып, айнала каранып тур. Тоцып та, абыржып та тур- раны айкын. Кшзбен бастыра жапкан корапты шанада адам бастарыныц туртшгеж сезшедк Эйел аттан алда- кашан Tycin, жетелеп алран снякты. Агаш ердщ устше салган кызыл шубар керпеш калын кырау басып ка­ лыпты. М ападан ешк1мд! кездеспре алмай турран эйел, асы- Fbic болса да аз к ш рш , карай калган Baflmeripre алыс- тан айрайлап: — Улкен Kici, жузден жиырмасы кем аулынын ж!- rirrep i кайда жатады екен? Бшсен^з, жен сштеп ж1бе- рЫ знл,— дедь Эйелдш сурап турраны Сексен аулынын ж 1г1ттер1 еке- HiH адрармай калган Baflmerip:

— Шырагым, ондай оспагына шоркак ед1м... Пайгам- бардьщ аулы болса да атын аташы! — дедь Эйел 6ipey eciin калмас па екен дегендей, айиала 6 ip каранып алды да: — TaHpi деген, жузге жиырмасы жетпесе сексен болмайтыи ба едЛ.. Сексен аулынын ж т т т е р ш сурай- мын,— дед1 енд1 турасынан тартып. — Е, Сексен аулынын ж1пттер1 ме? Ана баракта, арил meTKici...— деп Б айш епр иепмен нускап efli, эйел барак дегенге тусше алмай калып: — Барак дегешшз немене езП Куртш кардан баска тук жок. Адыра калгырын жымпиып ж аткан немене eai? — дед!, тонып турса да, эдеттеп калжынын аралас- тыра сейлеп. — Барак сол куртштердщ астынан шыгып жаткан тутшдер гой, шырагым... Ж э, ез!м алып барайын...— деп, Байшепр арык торыны жетелеп барактарды н ара- сындагы адам катнасатын жалплз аякка бура 6epin ед!, арык ат ею-уш аттады да, майыскак жпОшке аяктарын карра тыгып алып, кеудесшен карга Kipe кулай Kerri. Болдырган аттын турудан repi жата турплсы келетш си- якты. Мойнын созып, баурын карга т^сеп, кимылсыз жатыр. KipniKTepiH дэрм еназ кагады. — 9fiTeyip, жетш кулады гой, ж ата турсын... Мен Ж1- riTTepfli шакырып келейш,— деп, Байшепр шетк1 баракка карай енкелектеп кеттк — Жузден жиырмасы кем аулынын ж тттер!, дала- га шыгындар!.. Катындарын карга батып жатыр,— дед! Байш епр, шетш барактык ecirin кен ашып турып айгай- Сексен аулы дегенд! эйелдердщ осылай атайтындары- на кулактары уйренген ж т т т е р кайталап сураган жок. топырлай жупр!сш далага шыкты. Bipep узын бойлы каралар, 6 ipep кесек денел! каралар бар, езгелер1 ж ата- гандау келген каралар... Судан жузш шыккан сем1з кара букадай жылтылдап Колбац да шыгыпты... Элденеден журепнщ «осы келген ceHin эйелщ!» деп дуре етш калганын дурыс уплнган Алшагыр катты жу- ripin келедк Баладай гана юшкене кершген эйелтщ бойын таныганда, кушактап KOTepin алгысы да келш Kerri. Буланбай да Кунзиланы ес!ктен шыга бере тани- кет1п: 19 Оян.ан елке 289

— Эй, еркеудем Fofi мынау!.. Шанжукпасым foiV — деп, кушагын кен ашып, аз ацырып калды да, тез1рек « y rip in кетп'. Буланбай Кунзилага, Колбан торы атка. Алшарыр кшзд1н астында жалгыз улы Элш ер де барын ce3inin, тура шанага умтылды. Еркектерд1к дауысын eciTin, кшз астынан оидардыц шамасындагы eKi бала тура келдк Ш ананын туктрш де кеп усталган, кеп жулмалаиган еск! куыршактай куарран Буланбайдык meuieci кершедь Са- FbiHbin келген балалар атып барып экелерппч койында- рына асыла кетпекчл ед1, конырсы саеыран, енкей кара тус-ri ж ат адамдарды Kepin, урке uierinicin калды. Жуз- дер1'не ж арк е т т шыккан куаныштары да бэсендеп ба- рады. — Эл1шер1м, к а л ка м !— деп, Алшагыр баласын 031' келш кушактай алрапда Э лш ер eaayip тартынып барып экеаш 'ч койнына колын салды. Экесппч еркелете шыккан коныр даусынан баска таныс ешнэрсе калмарац екен. MefipiMfli кездер! де, даланын таныс Hci де жок. Бала экеп ж к кушагынан тез сытылып шырып, экесппн сакал- ыурты тиген бет1'н жец1мен сурте бастады. Баласыныч кезгие кандай турде кершгенш Алшагыр да сезшдк.. Буланбай Кунзиланы кара аюдай капсыра кушактап турып, кезше жас алыпты. Сыйлас курбысын сарынраны да, кыс бойы Kapi шешес! мен баласын кычк етпей асы- рап келг'ен Кунзилага айтар элрысы да кезшен epiKci3 ыткып кеткен ipi де, ыстык тамшылар аркылы айтылып жаткан сиякты. Буланбайдыч жалгыз улы Нартай аке- cin сыртынан кушактап алып асылып тур. Ол экепш ч к у н т денеа мен денеане карай б1ткен кушт1 мжезш се- зшгенде, эр кезде куанып кететш бала едк Нартай экеЫ- шк ycTi-басы кара куйе, Hci конырсы екенш сезшбейтш- дей, экесше арсаландай еркелеп жатыр. ©з баласыныч MiHe3i будан езгешерек шыкканына Алшарыр жэб1рле- HiHKipen те калып eai, Э лш ер экеаш'н жудей калганыч тез сезппп, енд! вз1 барып экесШ н мойнына асылды. Бул жолы !рк1лген жок. Енд! эке журен де тынштырын тапты.. Б иылры ауыр кыста жалгыз тарткан кемтар еш р- д1ч азабы мен зарын еркектерге шарынура келген эйел, iuaFbiHa келген адамдарыныч салтак кара куйе rypaepi мен жудеулжтерш керш, епл е жылап ж1берд1. Аяп кет- Ti. ©iiflipic eMipiHiH алрашкы адымындагы адам бсйнесше

салFan алгашкы тацбалары ауыр да ж ат керш д1 OFan. Ж умыскерлердщ турмыстары пэлсндей емес екен деген- д1 кыс боны e d in ж атса да, анда-санда уйлерше акша ж 1б е р т туратын еркектерд1 дэл осындай куйде керермж дел ойлаыап едк Даланы н сырттанындай кершетш Бу­ ланбай да, шагын турмысына шак таза журетш Алшарыр да, баскалары да каспак кара, текедей кул1мс1. жудеу екен. Ж алрыз жудемеген казан манында журетш Кол- бан снякты. Ол бэршен де салтарырак, бэршен де кул1м- cipei< болганымен бэршен де ceMia болатын. — IlepiM-ay, аркана асылып турран Нартайыиа ка- расайшы...— дед1 Кунзила Буланбайдан босанып Алша- rbipFa карай бурыла 6 epin. — О, кушш, ecin KeTinciH рой! — дед1 Буланбай, ар- касына жабысып журген баласын б!р колымен рана ку- шактай тартып, алдына шыгарып ала берш. — Эжем де келдн.. Ш анада отыр, козрала алмай- ды...— дед1 Нартай, экесш enai карсы алдынан кушак- тап алып. Ауыл жактын бейнеп б!ржола KeTin болганын Tycine калган Буланбай: — Е!..— дед1 де баласын жетелеп, шешесше карай кегп. Bip косын болып турран ауылдас ж!г1ттер Кунзиланы коршап алып. ез уйлершш жайларын жамырасып сура- сып жатыр. Ke6i-aK 6ip-6 ip ауыз FaHa жауап алып, жу- деп шегшедк — Отыр эйтеу1р шыдап... — Е м Ke3i сендерде... — Bip уш кунд1г1м1з бар ед1... Содан кейш келш-ак кал ар осында... — О зд ш уй де келеьпз десш жатыр.., — (лздщ уй кирай сузек... — Слздщ уйде де бар... — К уйзеушшк Kipai рой кай уйге болса да...— Кун- знланын кайтарган жауабы ылри осы рендес шыкты да, ж 1г1ттерд! тугел жудетш шегшд1рдк • — Сен е з т б1ржола к о ш т келгенб1сш? — дед1 Алша- рыр эйелше, амандыктан кейш. — 03iM де бшмеймш...— дед1 Кунзила бегелщмреп барып,— OflTyip eHfli шыдарлык жай калмады да, кете берд1м... Аз рана малынын кырылып таусылранын afleai айткан жок, Алшарыр оны тусшд! де сураган жок... Эйелшш

ашан тарткан жузжде барлык тарткан азабы мен керген кемтарлыгы жазулы туррандай екен. — 03iM де келш каларсыц деп журунл ед1м, жарадын кбкс1Л1м дед1 Алшагыр, эйелж ардактайтын тары 6ip- демелер аиткысы келш едк аузына сез туспедь — ©31ц де жудеу екесж...— дед! Кунзила. Енд! абай- ласа ei<eyi де жудеп, Kiuiipeiiin кеткендей екен. — Ay, Keuiin келгенд! айтып жатырсыц, эуел1 6 ip тун кондырып шыраратын жер1нд1 ойладын ба? — деген Бу- ланбайдын даусы шыкты. — Сонын езж бже алмай турмын...— дед1 Алшагыр.— Снкыр-Сикорра жалынып керсек, 6 ip тун баракта кок- дырмас па екен? v Ж<ж, кондырмайды,— дед1 Колбац,— тандайга та- лай тид! Fort, кондырмайды. Снкорскийдж елден келген жалрыз-жарым адамдарды да баранка кондырмайтынын бже турса да Алшагыр ба- рып луксат сурап едк ол OFan: — Ондайга Ушаков мырза б1ржола тыйым салып койды. ©зжен барып aMip экел! — дедк.. — Баска барар жер кайсы, Байжаннын уйже апа- райык,— дед! Буланбан. Торы атты арытып, ж!г!ттер кетерш алып, каз койып ед!, арык торы енд! аярын баскысы келмейтш м!нез кер- cerri. Ол жырылар жер!не ж е т т , б1ржола жырылрэн си- якты. Буланбай шанара 63i жегжш , кос жетекп ко.':дна ала бергенде: — Tafiipi, мен турранда сендер жук тарта алатын ба едвдер! — деп келш, шанара Колбан жеплдк—' Кунзила айналайын, м!н шанара... Балалар, сендер де мшндер!.. Сары атан 6apinai де алып барады. Ж е л т отырып апа- рады... Адам жеплген шананы кызык Kepin, эуел! шанара куана-куана MiHin алган балалар аркан бойы барран сон, тез-тез cenipin Tycin, улкендермен 6ipre жаяу Kerri. Ша- нада жалрыз Буланбайдын Kapi uiemeci рана калды. Бол- дырран торысын жетелеп алып, 6ipece атына карап койып, 6 ipece эйел!не б!рдеме деп калып ен артта Алша- рыр келе жатыр. Б алалар жуг!р!п mrepi Kerri... — Yflfli кайгпн, катын-ау!..— дейд! Алшагыр эйелже. — Элдекайдан кацрырып окем келген... Жуманнын балалары куып ж!бер!пт!. Yiwi кузетуге калдырып кег- TiM... 292

— Аштан елмей ме, эйтеучр?.. — Сиырды сойып caFaH экелд1М де, бузауын сойып экеме калдырдым... — Торыныц Typi мынау де... —Осы... Торы атка Азбан-атан yfli 6 ip шана шоп, 6ip койдын eiiH, 6 ip табак курт 6epin efli, айырбастаура сенен бата алмадым... Анда-санда арт жагына енсеркче бурылып, К олбан да вз уйш1н жайын сурап кояды: — Мен 6 ip тай-кунан болама деп, торыз тенге акш а ж!берш ед!м, ондай ештене еспген ж ок шырарсын, Кун- зила? — дейдь — Ж ок, ест1ген жокпын... — Ауымыз атка тимей-ак етет!н шырармыз бул ду- ниеден!..— деп, Колбан бумл дуниеге наразылыры бар- дай кущблдейд! де, тары 6ipa3Fa дейш ундемей ка- лады. Е л д т куйзелушшк жайларын езгелерден repi терещ- рек урынатын Буланбай енш м ш н уШшш онаш алап су- растырран жок: — Шеп сатушылар мен ет сатушылар да кутырынып алган шырар,— дед! 6 ip ретте. — Сурама, nepiM...— дед! Кунзила.— Кан сорпа кы- лып жатыр!.. Kenia ашып, Kyaicin сейлесет!н 6 ip энг!ме таба ал- май, Буланбай мен Алшарыр, Колбан ymeyi шанара ке- зек-кезек ж егш п, ауылдан келген 6 ipiHuii конактарын сондарынан шубатып тун !ш1нде Байжаннын уйше ке- л 1п кулады... Орыс жумыскерлер! бул уйге ертерек жиналып едй К азак жумыскерлер!н1н неден кеш1ккендер!н 6 uie алмай дудамал болып отырганда Байшепр келд!. — BapiH де келд1ндер ме? — дед! Елизавета Быкова. Тынышсызданран Kyflin жасыра алмай, кадал а сурады. — Ж ок, жалрызбын... Буланбай мен Алшарырдын yfliuiTepi Kemin келш, абыр-сабыр болып калды. Bip тун кондырып шыраратын жер таба алмай, сасып жатыр... Келе алар ма екен солар...— дед1 Байшепр. — Келе алмай ма, сонымен? — Б1ле алмай турмын-ау, шырарым. — Отырыныз... Кутей^к азырак. — Б айш епрм ю н? Шайра кел, cipiHfli ж»б!т! — деп, тер уйден Байжекен айгай салды. 293

Орыс жумыскерлер! Байшепр келш, белш кеткен пнпмелерше кайта к в о т . О'л кеше рана бастался да, содан 6epi барлык орыс жумыскерлершщ арасында гу1лдеп кеткен энпме едь Б упнп жиналыс ол энпмс- ден бурын тарайындалып калмаса, дэл бупн шакыры- латын да орны болмай калган-ды. Жиналыстын осын- дай жайга ушыраралы турганын жаксы бшетш Елиза­ вета мен Андрей Быков ете кеш лпз отыр. — Сонымен, квпнплш бет1 кайтуда рой? — дед| Ели­ завета Быкова Андрей Быковтын жузше салкын када- лып. Андрей ipKuiin жауап кайырмады да, Шило карт- ка карады. — Ие, кайтуда,— дед! Шило карт,— ©3iMi3 де ту- рактай кояр TypiMi3 жок едй онын уст1не Рязанов мырза Оралра кайта шакыртканын ест1ген сон, жумыскерлер тугел дурлшш калды. KeciMfli алты айы б1ткен сои, ал- ты caFaT аялдайтын 6 ip адам жок сиякты. — Оралды мына далара юм айырбастасын!..— дед1 Михайло Неволя. — Орал кунде тус1м1зге юредк.. ByriH де туам е Kip- Д1. Погребт! аскабак пен картошкара лык толтырып, ен- fli кайда коярымды бшмей, «Миша!» деп айрай салра- нымда оянып кетт!м...— деп Катерина Неволя ерше карап жымиып койды: Эшешнде уйренген жерд1 еске алып курсше беретш адамдарра эйел-еркек демей урсып тастайтЫн Михайло- ньщ аузынан жанарыдай сез шыкканына Катерина аркаланып к е т т едк Тусшде керген аскабактары мен картошкалары к аз1р де кез алдына келе калгандай, ка- сындарыларды кермей де, еспмей де калган сиякты. Кездер1 epin бара жаткандай жуз! жып-жылы, балкып кетшть.. — Рязановтын кайта шакыртуы берш нэрсе ме екен, элде 6 ip алыстын болжалы ма? — дед! Елизавета. — Ушаковка ресми турде жазылран,— дед1 Быков.— Сикорский 6 i3re тугел окып бердь Ci6 ip тем1р жолы са- лынады екен, Рязанов мырза соран косылатын сиякты. — Алтын булактарынан алтын езенше ауыспак екен рой! — TeMip жол салына ма, Орал бойында кеп жерд1 шукылатып жаткан, сонын 6 ipiHeH корлы б!рдеме та- былды ма, эйтеу!р б!зд1 кайырып алатыны даусыз,— дед1 Шило карт. 294

— Онын ауы курылмаган жер бар ма? — деп, Ми- хайло ю ж М п койды. — Караганды, Спас, Успен кендершш баскарушыла- рына тугел арнаулы хат жазып, онын устше Ушаковка Ж1берген ресми хаттын копнрмесш буларра да »ci6epyi- не Караганда, Рязанов мырзанын бул 6ip езгермейтш бе- талысы сиякты. Каламын деген жумыскерд1 де калдыра кояр ма екен?.. Тугел кайтарындар д епп,— дед1 Андрей Быков. Бупн жиналыста орыс-казак жумыскерлершн бас- тарын 6ipiKTipy жолында 6ipiHiui адым жасаймыз ба деген ойларында осындай улкен кедерп барын ескерте сейледк Енд1 eKi айдан KefliH орыс жумыскерлерг Оралга тугел кетерьле кайтатын болса, ол адым жайын ойлану керек болады, эрине. Сез осымен едэу!р дорарылып кал- ды. Енд! карттар Елизаветанын жудей калган конлш ка- лай К0теруд1 ойлап отырган сиякты... Темею тутшдер1 будактай шыгып, тунерген кабактарды булттай буркеп, К0здер1 не айтатындарын корсетпей ж!берд|. Россияныц ен жасамыс, ен кунарлы о ш ирттерш щ 61- pi Орал тауынан сол еск Ы п н щ танбалары да эл! ош- кен жок едь Орал бойындагы em upicrep крепостнойлык дэстур!мен басталган-ды. Ондагы завод, кен иелерше та- лай поселок, талай калалар сыйып кететш жер б е р т - ген. Завод иелер1 жумыскер купли еналдымен крепост­ ной крестьян сиякты жерге орналастырып алып, ез ондр picTepiHe б!ржола аркандап койган. Рязановтык Орал бойында елу мьщ шаршы шакырым жерГ бар. Онын жу- мыскелер1-ездер1 салып алган жеке-жеке лашык уйлер- де турады. Огород, бакш а салады. Ж умыскер yftiHiH бала-шагалары мен кэрлкуртандары крестьян шаруасын- да болгандыктан, жумыскерлж пен крестьяндыктын кш- fliri aai ажыраспаган едк О ралдагы кен иелер1 соны- мен 6ipre ipi алпауыт та болса, жумыскерлер сонысы- мен 6ipre крестьян да едь Ж умыскерлерш осындай халде устап келе жаткан Рязанов оларды кайда ж!берш, кан- дай жумыска салам десе де epiKTi болатын... Онсыз да алты айы бггкеннен кешн тутан жерге ко- те р т е кайтар ыцгайы бар Орал жумыскерлерше Ряза- новтын кайтсын деген буйрыгы доп THin едк — Мундагы ©HflipicTepni кайтед! екен Рязанов мыр- за?.. Тастай ма екен, элде бул Компаниядан шыккысы 295

келе ме екен?..— дедь а к т а сайкалдырынан хабарсыз- дау Елизавета Андрейге бурылып. Сикорский Рязановтын буйрырын штейгерлер мен де- сятннктерден баска ез ойынша керекп деген жумыскер- лерд1 рана шакырып алып окыран. Сондыктан эйел кау- мы тугел хабарсыз едь Андрей Елизаветанын балан ойдан туран сурауына 11шнен рана жымиды да: — Олай болмайды, Лиза... Ешуакытта олай болмай- ды. Мундагы TeriH байлыктан кай калта безшбек? Кара­ ганды айналасындары казак елш осындагы шахталар мен завадтарда мш дегп турде жумыс icTeyre 6eKiTTipin алу жайын тез колра алайык деп жазыпты Ушаковка... Terin байлыкты тепн кушпен табудын эрекет1 де... Bi3 кеткеннен кейш к азак жумыскерлершщ кунш отыз ти- йынра Tycipefli эль Ол эз1рлж журш те жатыр, амал кайсы! — деп, Быков орнынан турып журш кетть — Отыз тиыннан жалданатын к азак ж т ттер ! кап- тай бастады,— деп Байшепр курсМ п койды. Д эл осы энпмеш н устше Kapi шешесш баладай кете- pin алран Буланбай келш шрдь Шокайлары табалды- рыкка так-тук сорылысып Алшарыр мен Колбан да Kipin недель.. Ен сонынан к1рген кш кене денел! к азак эйел! ауыз уйдеп орыс жумыскерлер1 мен орыс эйелдерже ка- рап таныркап турып калыпты. Мойындарына дейж ашык, ж алап бас, еркектермен катар отырган орыс эйелдер1 Кун- зилага TinTi тан керж дь Шашын желкесже кырыккан ж ас келжшек Елизавета Быкованын барлык еркектерден жогары отырраны epci де KepiHin Kerri. Ж ас эйелдщ ку- лары KepiHin калса, к е с т алардай тыйым салып койган мусылмандык кущ эйелдж еркектермен катар отырып сейлесуь даусын еркш шьтарып кулу1 деген снякты нэр- селерд! Сплмейтж едь Кунзила тер уйге карай ете 6epin, кез киырымен Елизаветага тары 6ip карап Kerri... — Ay, Буланбаймысын? Жорарылат! — деп, эуел1 кашанры эдетжше жаркын жузбен карсы алран Байжан, Буланбай шешесш к е те р т экелш пешке суйеп отыррыза бергенде: — Апыр-ау, мунын KiM ед1?.. деп абыржып та калды. EciKTeH у зак шубалып Kipin жаткан кеп адам барын да анрарды. Буланбай кыска рана жай-куйд1 айтып келш: — Байжеке, токшылыктан емес, жокшылыктан жо- лаушылып келген жандар болар... Алшарыр екеум1з бас-

пана б1рдеме калкайтып алганша дал ара шырарып тас- тамассын деп саган экелдш. Кудай алдында сурауы сенде болады,— дед1 Байжанра еркшдеу сейлеп. — Е, о не дегенщ, жаным!.. Байшепрдсн еепгенде-ак осында экелерспшер деп кутше бастагамыз... Катын, шайынды кайнатып, етч1ш аса бер деп мана ай тк ам ы н .. Шенпшндер, жогары шырындар,— дед1 Б айжан. 8 yeai азырак абыржып калганын тез жутысы келш: — Шеше, денш сау ма?.. Куйликуаттымысыц? — деп, пешке жабыса, кезш эрец ашып-жумып отырран кемшрдш алдына e3i турып келш колын алды. Карапайым журттын imiiwe беделд1 Буланбайды, Байжан да катты кад1рлейтш едй К,ыс бойы онын Kipin жудырып 6epin, ушне келген сайын сыйлап, конак етш ж 1беретш. Енд1 мше, ауыр кыстыц катты 6 ip ышкындыр- май аттанбайтын аяк кезшде келш, бел сынардай сал- мак салып отырса да, кайыспай кетеретшш ак жаркып кешлмен бшд1рд1. — Сенен баскага мундай салмакты салар ма ед1м, салмас па ед!м, Байжеке...— деп, Буланбай ризашылыры мен алрысын осымен рана апдатып,— меш ауыз уйдег1 конактарын да кеб1рек кутш калган болар...— деп ауыз уйге карай беттедй — Ещц амандасайык, 1зд1расти... Л изата арнаган «те- TeciH» белек айтамын,— дед1 Буланбай калж ывдай аман- дасып. «Здравствуйте» дегенд1 тутас айтуга т ш н келт1рс алмай койган Буланбай ayeai «1зд1расти» деп алып, аяк жагын «тете» деп белш айтатын. Ренжщ шреп отырран жолдастары эр кездег! эдеттершше онысына жымиып калып: — Здравствуй, Буланбай здравствуй,— десп кат-ка- бат амандык айтысып. — Ушштерш келш калды ма? 1 — К онакка келген болар?.. — Амандык па екен? — деп, орыс ж олдастары Булан- байдан жакындык быш ре сурасты. — Плохо... сапсем плохо!..— дед| Буланбай бул жай- дары сезд! тез1рек догаррысы келш. — Аштык, па, жут па? — деп сурады, даланын ен бас- ты бэлелершен хабары бар Шило карт. — Жут, — дед1 Буланбай.— Шрак, журттын айтуын- ша жут жет1 агайынды болады. Байлык... Кедейлж... 297

Алым-салык... Ж алкаулык... Kapi эдет... Kapi замай,.. Ауыр кыс...— Ж ет1 арайынды деп саналатын жутты жал- пы к азак булай жуйелемейтМн б!ле тура, Буланбай эдей! осылай, озшше жштедЕ — Былтыр епн шыкпай калып па efli? — дед! Кате­ рина Неволя дала жутынан Орал бойында болатын аш- тыктардын себеб1н !здегендей. Буланбай мырс етш калды да: — 5i3flin бул ещрде eriH салатын жалрыз рана бай бар... И гш к... Ол Ka3ip бидайдын бутын 6ip бузаура не- сиеге 6cpin жатыр,— дед!.— Я болмаса, 6ip ж!гпт!н он кун шоп шауып 6epyiHe де 6ip бут бидай беретш керше- д1- MeHiH шешем уш бут бидай алып, меш 6ip айра жал- дапты... Елизавета Быкова ж е н турл! ж ат тектее нэрселерд! арайынды деп атаран халык мэтелжен терен 6ip марна тапкандай, сол жайды жете сурастырура бой урып ка­ лып едк Быков оран узамай шахтара тусеНндерш ескерт- Ti. Онын устше к азак жолдастарынын жалпы куйзелште екенш Kepin отырран Елизавета келденен энпмеге ко­ рил белуд1 e3i де орынсыз санап, 6yriHri жнналыстын эн- п'мелерше KeiUTi: — Кейде жеке-жеке, кейде б1рнеше адамнын баста- ры косылып калранда талай кекесш, келюмге келш кой- ран 6ip энг1мем!3 болушы efli рой...— деп бастады Ели­ завета.— Завод иелер1 кун санап жана 6ip кысым шыра- рып жатканда, жумыскерлер жеке-жеке жем болмайтын жарын кездеп едж. Bi3 ун косып 6ipre кимылдаранда, завод иелершш ойланып калатынын унем1 Kepin келе- Mis. К азак жумыскерлерМ н жалакысынан он тиынды KeMirripreH жокпыз. Жумыскерлердщ турмысын тузеу жайында Ушаков буйрык бердь Амалсыз бердь Енбек акыны арзандатуды Ka3ip булар катты колра алып жатыр... Осы жардайда не icTeyiMi3 керек дегенде, жеке- ленбей, болшбей, орыс-казак жумыскерлер! колдаса коз- ралатын болура уйгарып едж кой? Солай емеспе? — деп, Елизавета Быкова айнала карап, аз Kiflipin калды. — Ие, ол уцпн орыс-казак жумыскерлершн кекеа курылысын деп уйраррамыз...— дед! Шило карт. Эр кез- aeri эдетжше асырыс б о л т кетть — Оралдары Демидов заводтарында кандай жаксы ед!?.. Bip жумыскер жэб1р керсе-ак, жумыскерлер кене- ci ара тусе калушы ед!. Мунда келгел* онай умытып кет- 798

■лидер деп, мен Михайлора кунде айтамын,— деп Кате­ рина Неволя да жумыскерлер KeKeciHiH кунделшт! ем1рде улкен камкор болгандырын anFap-гты. — Ж умыскерлер Kened, acipece, к азак жумыскерле- piHe ете керек... Булардын алдында кандай кара кундер туратынын KiM бьлсш! — Ащы азаптын дэмш булар эл1 таткан жок кой,— дед! Шило карт. — Сендер Оралра кайтатын болсандар, 61зд1Н куш- Mi3 не боларын байкай бастадык. Б!здщ жауымыз енал- дымен казак даласынын езшен ерийгел! келедй Кушм!з- ге отыз тиыннан берсен де ризамыз, тек жумыска ал деген к азак каптап Kerri. Б1разы шын-ак куйзел1стен шу- баса, ещи б1разын Ж умабек теренщ куйыршыктары кутыртып жур... Не отызга кенеспгдер, не болмаса орын- дарынды босатасындар дегенд1 Сикорский кунде ескер- Tin кояды. Ушаковтын келушен дэме eTin 613 отырмыз... Егер KyHiMi3 отыз тиынга туссе, уш жаны ма телейтш жиыр.ча 6ip сом жасакты етеу ушш неше ай керек?— де- Д1 Буланбай, алаканын жайып. — EKi ай, он кун! — дедг Алшарыр. Ауылнай эдешлеп келш, Караганды жумыскерлер!- HiH эркайсысына тускен алым-салыктарын еспрткеннен кейш Алшагыр юмнщ канша куш соны етеуге кететшш есептеп койран едй Буланбай eKeyiMi3re eKi ай, он кун- нен. К о л б а с а уш ай, уш кун, Байш епрге уш ай, алгы кун деген сешлдк кеп жолдастарынын алым-салыкка кетер кундерш жалрыз Алшарыр рана жаксы бшетш. — Осы кун к азак жумыскерлершщ бэрш е туып отыр. Осы журтка корраныш болар б1рдеме болса, к азак ж у­ мыскерлер! тайынбайды. Танысып та, ceHicin те болран сияктымыз Fofl,— дед! де Буланбай токтады. Алшагыр мен Байшепр де ете аз бшетш орысшаларына еселеп-ус- теп ым косып, Буланбай сезш костады. Елизавета Быкова сезш аяктап болмаса да, келденец кыстырылран сездердщ бэр! де ез ойын толыктырып жат- кандай болран сон, енш мд! токтатпап едь Енд! енш м сейлейтш белг! бермегеннен кей!н кайта сейлеп кегп. — Орыс-казак жумыскерлершщ кенеа керекттне, оран журттын оп-окай TyciHe калатынына д а б1зде енш м шек келт!рген емес,— дед! ол.— Ал, енд! eKi-уш айдан кешн орыс жумыскерлер! тугел Оралеа кайтатын болса, KeHeciMi3 езшен e3i кулап калмай ма? 9 p 6 ip ез!нен e3i куларан нэрселен элсшдш acepi калады. К азак жумыс- 299