Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

— Барак, эрине, жок... — Ka3ip Ницйде канша жумыскер бар? Орысы он ею, казагы алпыс шамалы,— дед1 Нек­ расов. — Айткандайын, № л д ш ci3 баскарасыз Foft... Калай 031, ceHiMfli ме? — деп сурады Ушаков Некрасовка бу- рылып. — Мен 6ip-aK нэрсеш 6epiK TipeK керем: сешмд1 бол- маса отыз саржанра дешн мыс кете бермеске керек eai, бул эл! к е т т барады. Терендеген сайын кеннщ мысы да кебейе туей,— дед1 Некрасов,— Эрине заводтын Heri3ri коры сол Н1лд1 болады. Ушаков едэу!р к ш р ш , ойланып калды да, eKi инжене- piHe кезек-кезек карап отырып: — Акбуйраттары мыс кенш б1ржола жабамыз деген сез будан былай ешюмнщ аузына туспейтш болсын. Онымыз улкен жанжалга мурындык болады,— дед1. Бернер кызарып Kerri. Рязановтын жанжалын айтз- ды Foft, содан ырыса беретш Heci бар осынын деген на- разылыры да бар едк Юрак езш щ пайда мен зиянды есептеп айткандыгын дэлелдегш! к е л т: — Мен Акбуйрат мысынык кымбатка Tycin отырра- нын ойлап айтып ем. Н1лдшщ мысы ею жарым есе арзан тусетш сиякты,— дед1 Бернер. — Энг1ме онда емес...— дед! де, не екешн айтпай Ушаков тары да азы рак кйирш барып:— Юре жагымыз киындап бара жатыр деген жоксыз ба?.. Бул заводтын касында ж аткан кен... Ол 6ip, одан сон жана FaHa ая- fbih баскан Компаниямыздын, 6ip кен шыраратын жер1 жабылыпты деген хабар тарап кетсе, кымбатка тусетш сол болады! Мундары завод аты — Спасе, кен аты — Воскресен, Шлдщег! кен аты — Успен... Осыган кел1сйк, осыган аздер де жаттырьщыздар,— дедь — О, нарыз жаксы аттар тер ш п алынран екен... Орыс д ш ш н аса 6ip кад!рл1 мейрамдарынын аттары койылган екен! — дед1 Бернер, e3i ол джге онша куштар болмаса да, Некрасов ундеген жок. Ушаков калтасынан кастерлеп буктелген узын 6ip ка- газды алып, алдына жайды да: — Акбуйрат адырындагы Воскресенский кеншДе жуз шамалы жумыскер болсын... ©згесш Успенскийге ауда- рындар... Майдан бастап Успендег1 кен жумыскерлер1- niH саны ек1 жуз елуге жетеш. Осыган орай ойланындар

да, apFbi куш кешке кортынды пш рлерд азд! бервдздер,— ДвД1- _ „, — Ж аксы, Никон Абрамович, жаксы... Солаи бол- сын... Ал, ез сапарыныз калай болды?.. Bapi де ойдары- дай ма? — дед! Бернер. — Ойдарыдай,— дед! Ушаков.— Ен кем! 6ip он жыл- дын !шшде б!зд! енд! ешшм мазаламас... Рязанов мырза тыншыкты, эйтеу1р, жумсарды да... — Ие, KOMipre сонша кеп ысылран жумыскерлерш Ж1берген улкен жаксылыктын белпс! болар деп ойЛа- дык,— дед1 Бернер. Ушаков азы рак жымиып койды. — Злде баска 6ip ce6e6i бар м а ? — дед! Бернер, ез ойынын anFbiprray шыкканын Ушаковтык жымираны- нан сезшгендей. Орыстардык парыксыз керш ш отырып, опырып утып кететшш кейде ол кеппрек анрарып к ала- тын едк Ушаков эуел! !рюлгендей болып, ундемей калды да, ер кезде кедерг! жасап, эр кезде ез дегенш icTeTin кел- ген бай пайда ортагынын 6ip маскара болып шонкира- нын жасыра да алмады. Кыза келе аж арлап та ж!берд!... — EcTireH едщ1з рой...— дед! Ушаков,— Рязанов мырза Ci6ip езендершде пароход журпзуге ерекше же- шлд!к алып, eKi жыл бойы кулаш -кулаш ж арнам алар таратып келген... Кеме жасауда Голландияны ышкырра кыстырып кетемш деп cepniHKipen кеткен... — Ие? — Ек1 жылдз жасатып шырарраны «Иоанн* дейтш жалгыз пароход екен, онысы eKi жуз алпыс-ак шакырым жер — Тюмень мен Тобылдык арасына дэл 6ip ай он се- п з caFaT журш эрен жетшт! де токтапты... — Е, неге, неге?!— д есп еш инженер 6ip ауыздан. — Нух пайрамбардын кемесшен cohfu ecKi кеме сол болып шырыпты... Ty6i ж айпак, улкен 6ip ж ай п ак кайык квршедь..— деп, Ушаков сылк-сылк кулдг— Отыз алты- ак аттык куш! бар екен...— дегешй кулюсш тия алмай ерек айтты — Сарац cepi алтынга кем ш п отырып, арзанына кы- зыккан рой! — дед! Бернер. — Жок!.. Дуние жуз!нде он торызыншы расырда ен кымбатка тускен кеме де осы:— Ж етш с 6ip мынга ту- cinTi! — дед! Ушаков. — Онда мен ешнэрсеге тусше алмадым... — Не тус1нбейтш бар?.. Балык туздайтын, балык 201

маиын куятын куыстарды набейте 6epinTi де, кемеге жузу керек болатынын ойламапты! Сонымен «Иоанн» Тобылта арен суйретш п жетштт де, калыпты сонда... Тек aripiK болсын, Keft6ip таяз жерлерде жиырма-отыз пар а п з жеючрш суйрепН деседь.. Мен, эрине, сенгешм жок...— деп, Ушаков енд1 кенюлдеп Kerri... — Эбдеи маскара болтан екен!..— дед! Бернер куаны- шын жасыра алмай. — Ол Kici енд1 техниканы маскаралай б1ледк..— дед! Некрасов. — Уш мыц ак кылатай1 балытымен, бес пут балык майымен калыпты. Ж етп!с б!р мыцнан кайткан с!лем! де сол екен... М аскара болтаный ешй e3i де тусше бастаса керек, кемес!н Tipi жанта жакыннан керсетпес ymiH, ку- Hi-TyHi кузетш туратын ею адам койыпты... Егеукуй- рыктарымыз кебешп KeTin efli, б1разын Рязанов мырзага тектен-тек етюзген шытармыз деп, Тобыл куанышты ке« ршедь— дед! Ушаков ешй ipKme алмай... — Ие!.. Содан кеюн Рязанов мырза 6ipa3 жумыске- piH босаткан екен той!.. — Ж алтыз ол емес, Орал тауында ею жердеп алтын кен1 жабылыпты... Мунда келген жумыскерлер сол ал- аыннан келдь.. Аятында 83i жш-жаппар болып етюзд! матан. Рязанов мырзаны осы куш керсешз, танымай ка- лар едМ з...— дед1 Ушаков. — Солай дешз!.. — Осылай кершедь.. Айткандайын, Рязанов мырза- ныц б!зге ж1берген алпыс бес жумыскершщ он алтысы жете алмапты Каратандыта..; Оны езше хабарлап кой- сан дурыс болар... 03iMi3 жалдатан жумыскерлерден де чздатан шытын бар... Мен олардын уй ш терш е жэрдем ж1бертем. Мумк1н, Рязанов мырза да жэрдем етер...— дед1 Ушаков. Ыза кылып журген пайда-ортатынын едэу1р апатка ушырап калтаныиа Ушаков катты куанышты сиякты. К азак даласын каскырдай шарлап, кайматын сыпырып журген Попов болса, Оралдан Енисей езенше дейш Ti- мшюленш жургендердш 6ipi сол Рязанов едь Онын кал- тасы жукарса езш е де онай тимейтшш бше тура, пайда- ортак Ушаков куана кудель Заманынын' салты сол — 6ipiHe-6ipi жаксылык тшеу бул топка жок одет едь 202

— 0 з жайымыз не болып жатыр, мырзалар? Bip кун» Рязанов 6i3re де кулш журмей ме? Завод ж а к к а барып кабтсак кайтед1? — дед1 Ушаков. — Ашулануы былай турыпты foh, ол Kici к ез1 уйрен- ген ecKiHi кере алм аса-ак оп-онай ашулана салады, 6i- рак куле алмас! BiaAiH кеме отырып та калмас... ЖемГ жеткШ кп, Koperi мол, корлы. Караганды деген кою к а ­ ра кан деген сезден шыкканы рас болса, казак даласын- дагы каны толык enaipic б1здш болар... Kepeci3 бе, канша корек келе жатканын? — деп, Бернер далага шык- кан сон Kipe жолын нускады. — Солай емес п е ? — деп, м акулдауын KyTin, Н екра­ совка да карап койды. — Ж ок, жок, Карл Карлович, а з Ж усып сиякты тЫ- машка сене бермещз...— дед1 Ушаков, Некрасовтын кай- тарар жауабын киш экетш.— К ар аган д ы — кэдушгГ езщ 1зд1н уш жылдан 6epi кен ертеп журген караганнан алынган C aragana pngm ata дейтш бе ед1ндер, сол... Н|'лд1— нэлд1 деген сез.мыстын нал». Нал деп синька- ны айтады, к азак эйелдер! жаулыктарын нэлге салады,— дед|.— Ж езд1, Алтынды, Ж осалы, Борлы, Кундызды, Бугылы, Алматы деген сезд ер д т— 6api де сол жерде камдай байлык барынан алынган. Халык койган оте пай» далы аттар!.. в з ш 63i жариялап туратын, есте журетш аттар,— дед1 Ушаков. — Дурысы осылай ма екен?— Мысалы, Алма-Ата,— алманык атасы деген сез дейд1 гой? — дед1 Бернер эл 1 де сене алма,й. — Таласпаныз, Карл Карлович... Алдымен казакш з Алма-Ата емес, Алматы, алмалы деген сез... Екшип, бул менш жиырма жылдаи 6epi Tencepin журген 6ip нар- сем. К азак аулына барганда, KOMip бар ма, кум!с бар ма деп сурай бастасак, кауштенш бастарын шайкайды. Ал, eH.ii мына кырканы не деп айтады, ана тебеш не деп атайды деп сурай берсен, 6ip байлыкка кездеспей калмайсын! Бул естервдзде болеын,— дед! Ушаков. Булардын эцпмесш завод мананын 6epiKTipe боктап журген Ыбырайдык айгайы белш кетш едй Улкен-улкен eri3 коныраулары балдыр-булдыр кемесю кунпрлеп, Ыбырайдык Kipeiuiaepi келш калган екен. Тешз ж ага- сындагы елдер улкен 6ip кеме келгенде, телйр жол бо- йындагы завсдтар арнаулы эшалоны келш калганда кандай куанса, Акбуйрат заводыныц бастыктары Ыбы- 203

рай Kipeci келгенде, сондай куанатын едй Бул заводтын ец сешмд| Kipeci. ©згеден ерек жвнге койылран, ешмд1 Kipe. Нмдщен бастап Карагандыра дейш эр жерде езгшк 6eKeTi бар.^ Кандай борандарда да бйржола токталран емес. Кедей шаруалардын костасып салган Kipeci токтай бастараннан 6epi Ыбырайдыц мурны -rimi кетершп кет- Ti. Кедей ауылдар келж басы 6ip адамнан журсе, Ыбы- райдын он келшшде ею-ак ж1пт бар. 9p6ip он юреде 6ip конырау, уста дукеш юреамен 6ipre журетш, Ыбы- райдын атагын шырарып ж1берген Kipe де осы... Ею жузден артык шанамен тутас келген Kipe, он-он- нан жжтелш.Ы бырайдын ез ойынша эскерше тур... Ал- дынры жары кем1рлерш Tycipe бастапты. Арт жары Кек- взек езеншщ арры кабарында шубатылып кершедк З а ­ водтын какпасына такай, ат-жалдай уйш кырра карай созып экеткен кем!р маялары катарласа бастапты. Ыбы- рай езi ат устшде, жжггтерш таскаяктай карыстырып, буйырып тур. Тенд1 колдаса KQTepin, заводтын iuiiHe ка­ рай KeMip экетш бара жаткан к азак жшггтерше де ке- KipeK керсетш: — Ж ук келш калранда, осыларыкды коя турсандар да болады рой!.. Заводтын жумысын ani кунге бшмейсщ- дер...— деп кояды. Келе жаткан Ушаковтарды керш, Ыбырай Tiirri куты- рынып Kerri: — Уай, батыра салсаншы курепцдН Серпе таста жо- рарырак! Шашылмасын!.. Мунын усагы да алтын! — деп, керектЬкереказ буйрыктын бэрш кос кабаттап бере бастады. Ззш ен жогары адамды кергенде. осындайда 6ip мшез калкып шыра келетшш жаксы бшетш Ушаков алыстан айрайлады: — Ибрагим Кулжанович, Ибрагим Кулжанович! Ыбырай басындары тымэрын шап 6epin, бурюттш томарасындай тункитып, жылдам жулып алып: — Здрасти, Никон ИбраЬим, здрасти!.. Здравия же­ л а е м !— деп, шулрып-шулрып калды. Бугелектеген жыл- кыдай, тез-тез шулрыды. Тымак астынан кун шалмайтын мандайында каскасы бар екен, атка да уксап Kerri. — Ну, спасибо, Ибрагим, завод саган риза екен,— дед1 Ушаков атымен касына келген Ыбырайга. — Казынанын жумысы болган сон, сейтпесе бола ма! BapiMi3 де казынанын адамымыз foA! — дед! Ыбырай. Ол езш осы заводтын 6ip препндей KepeTiH ед1 де, Ип- 204

л iк пен Ушаковтын кайсысыныц адамы екен|'н эз!р аша алган жок-ты. Сондыктан ем аралыкты кездеп, казына- нын адамымын деп тур. — MaFaii acipece конырауларын унайды! Уста дуке- нш калай Kenieripin жасаткасын! — дед! Ушаков. — Оны мына Некрасов жасатып берд!.. Бул да пэле- кет шебер екен!— дед! Ыбырай. — Сен езге казакка уксамайсын. IciHHiH бэр! тия- накты,— деп Ушаков Ti3eciHe карып-кагып калып ед1, Ыбырай бар ниелмен казакка уксамарысы келш, TinTi желшш Kerri: — К азак не бЫедг ол! Уйыктауды б!ледП..— дед!. — Ж аксы, Ибрагим, маран Kipe кетерсщ. Ж умыс бар!..— дед1 де Ушаков заводка карай беттедк Журег1 гурс-гурс сорып турран заводынын калай ж урш ж атка- нын керуге асыкты. Кыр басынан ofiFa карай TipnecTipe салынран завод- тын iuii алау-жалау, 6ip кора шошка yfiTin ж аткандай ед1. Элдекандай, бурын к азак мурны сезшбеген ж а т шс- тер келед!. Ею бшк тас пеш, айналасына адам бара алар емес, кешршген кек ала жалын атып тур. Мундагы лок- сып урып турран ыстык та к азак даласында болып кер- меген, к азак денеш ce3iHin кермеген ыстык. К ш збелдем- ше байланып, кшз калпак, кшз биялай киген жумыскер- лер колдарында узын-узын TeMip cyHri, пеш тер дт журек кагысын тындап, сергек тур. Куйе мен тер косыла aFun, жумыскер бетше толып жаткан кара сулш жабыскандай кершедк Куйе сщген майлы жендер жумыскер 6eTiH олсш-элсш осып калады. Адам бейнеш сонда рана 6ip кершедк — Кейш тур, Телеу!— деп кабаттап кенеп кшнген орыс жумыскер! колындагы cyHriciH пештщ 6yflipiHe су- рып, толрап-толрап калды. Балкыган тем1рдей кып-кы- зыл бокат тас кабыррара найзадай кадалып, тас иденге усак-усак жулдыздай шашырап туей. 03ip мундайына бойы уйрешспеген болу керек, Телеу ыршып шепндь Ушаков жымиып калды. — Екеуше 6ip кунде торыз ж уз пут жем керек,— де- fli Бернер, Ушаковка eKi neum нускап. — Поповта мундай пеш болран емес! — дед1 Ушаков. — Цилиндрл! кос KepiK салкын ауаны рана бередь Пештерге ыстык ауа бере алатын кунге жетсек, сонда керершз, Никон Абрамович! — дед! Бернер. 20S

— Ж етерм1з эль.. Мен уэдемд1 умытканым жок,— дед1 Ушаков. П ешин теменп жагындагы кобылап койран 6ip куы- сынан жалкындап, тутшдетш мыс aFa бастады. 1ншен шыга келген от жыландай ширырып, жуйггки козга- лып, суйык мыс п е и т ц алдындары тас шункырына ку- йылып жатыр. Шункыр мыска толран сайын, бет! да- уылды Kyuri кел бетшдеи кулпыра толкиды. ¥замай жайпак шундырдыц айнала жиепн буркылдаран бокат алып Kerri д е , ауыр мыс куцпрт айнадай кемесш жар- кырап, ортасынан рана керйпп калды. Сол айнара Уша* ковтын к©31, жалтырра тенген кезкуйрыктын квзшдей renin калыпты... Бернердщ: — Неверов мактаншак, ci3 келш калган сон, мак- тангысы келш, жарты сарат бурын арызып ж1бердь— дегешн Ушаков еспген жок. Ол бшеудей от жыланнык коз алдында nipijiin, оралып барып, колшлдеген мыска айналганынан басканы урына алар емес едь Квптен 6epri тэж1рибеН бойынша Ушаков тас шук- кырда келшлдеп турран дуниенщ каншасы KepeKTi. кан- шасы керекшз екенш де шамалап турран сиякты. Эрине оннан TOFbi3bi теплетш бокат... одан калганы мыс шо- йыны... кар а мыс... Буларды кайта арызу керек. Тары да кемидь.. Сонда, таза мыс TinTi аз калады. Эрине, Бернер 6ip куш дурыс айтты: ата-бабаларша бастап кегпк... Ата-бабаларша бастаран кай заманда да к ап ы еюнбек, дед). Ушаковтын ойына осы келд1 де, 6ip кезде ешнер кезен Kyiin турганын сезгендей, тез селт етш, eciH жиды. Заводтыц эр машинасы эр колдан eTin, эр елден кел- г е н д т н ез) айтып тур едь Bipi ecnipeK жетеле бастаган жасамыс. Ёшп 6ipi ж анарак болганымен, баланырак ой- дан турандырын айтып, жугш ауырлап, кыпылыктап тур. Bipeyi ыржактап кулш, 6ipeyi кыжын-кыжын ренжуш айтады. Тутас алганда кырык уру, 6ipiHe-6ipiHiK куцй де сан емес. Typaepi де, бояулары да, ундер1 де эртурль Тек кана орыс инженерлершщ шыдамдылыгымен, игенге кенбесе, сындырып кешйре бшетш куштщ аркасында бастарын курасып турран сиякты. Техниканык тш н 6i- летш адам керген жерден-ак мынау такаппар агылшын, мынау кыпылык швейцар, мынау ойнакы француз деп тани кетерлж едь Ke6iHiH мацдайында HARTLEy CAU- STON London деген жазулары бар. Булардыц 93i де эр 206

жерде жалгыз-жалрыздан TVP- Аралыктары жумыстар-'\" дын 6api де колмен ктел ш жатыр. Bip жерде машина- нын ендаре боратып тастаранын екшнп жердег! кол жу- мысы epiKci3 бегейтш болгандыктан, заводтын тардыры тугел!мен кара куш-пн колында едй Заводтын осындай жактары н кун бурын ecKepTin койрысы к е л т : — Никон Абрамович, а з бугш заводты тугел аралап шырыдыз. Ж аксы, жаманымызды завод <йзге 63i баян- дасын...— дед1 Бернер. Ушаков суйык мыстан кезш эрен айырып, заводтын екшнп бел!мше шрдй Мунда да ата-бабалардын бар ecKici бас коскан екен. Мысты 6ip-aK корытып uibiFa алатын пеш буларда ж ок едй Бокатымен, TeMipiMeH, шойынымен араласкан мыс шашылып-тегшп журш, уш турл1 пештен етедй Кейде 6ip пешке еш келш, eKi кайтады. Тастан салынран шахта neuii, сопанай, горновай деп к азак жумыскерлер1 аттарын бузып экеткен пештер, мысты 6ipinen сон 6ipi корытып, акыры 6api 61р толык тэзартып шырара алмай, кара мыс кушнде калып кояды. — Мынау кай пеш? Касында ылри к азак ж ур рой? — дед1 Ушаков. — Ие, бул пеште ылри к азак жумыскерлерй Тез уй- решп кетт1. Соларды мазактаймыз деп, 63iMi3 де «Сопа­ най» деп кетт1к... Шплейзофен Foft,— дед1 Бернер. — Калай, Данияр, сопанайын enni неше сагат кайнай- ды?Сорпан ani дайын емеспе? — дед1 Некрасов, к азак жумыскерше. Булардын бэрш де Некрасов уйретш едй ол сонысын да акеартып калды. — Эл! он бес сараты бар... К ара Ke6iriH алгалы 6ip- ак сагат erri. Май Ke6iri эл1 бетше шыккан жок,— дед1 Данияр, тас кабыррара жабысып, безектеп турран сарат- ка карап. Жумысты сагатпен ктейтшше мактанатындай, 6ip-aK кайырар жауабын эдеш ешге белш, сагат деген- д! eKi рет кайталады... «Сопанай» да ата-бабалардын мураеы едк Шахта пенйнеп шыккан мыс шойынымен кар а мыс осында ке- лш, отыз бес сагат кайнайды. Араластырылады, тунды- рылады, Ke6iri алынады, тары агызылады... Будан как жартылап тусетш бокат кайтадан алгашкы тас пешке кетед1 де, кенге араластырылып кайта корытылады. «Бесеу апарып екеуге береди екеу апарып отызга беред^ отыз апарып жэпекке беред1, жэпек апарып жардан ку- латады» деген снякты, мыс байрус 6ipHeuie тамуктан 207

e-rin барып, кайта-кайта кайнап, акырында «Сопанай- дан» кутылып, «Горновайга» туседп.. — Сопанайын неше путтык?— деп сурады Ушаков. Кара мыстан ек! жуз пут, сол шамада KOMip жа- рылалы,— дел! Бернер. Сол eni жуз путтан к а н л а таза мыс шыратынын кер- rici келш, Ушаков горновайра карай Kerri. Улкен-улкен темip сапты бакыраштармен суйык мысты калыпка ку- йып жаткан eKi жумыскерд) керш, езгелерден repi тезК рек аяндап кеткен!н байкаган да жок. Текш елент жаткан калыптарда жалындап, тутшдеп жаткан жалкын кызыл курен суйык мыс тоназыган са- йын, еш бузылып, уйктап кеткендей кершедТ Аз рана смола косылрэн cyFa тастап ж1берген мыс Kipniurrepi шошынып оянгандай, кып-кызыл болып кайта жалты- рап шырады. Мше, осынын путы отыз eKi сом!.. Сонау аязда калтырап журген юренплер ле, мынау тамук пе- uiiHin касынла Tepi сорралап туррандар да, сонау тас кашап, KOMip копарып жаткандар да, мынау кып-кызыл KipniiUKe кызыга карасып туррандар да — бэр! сол сом- нын кулдары: жумыскер тиынра кул. инженер тенгеге кул. кожайын кеп текгелердщ кулы. Бэршщ жасап шы- рарары осы жалтыр бас кызыл Kipniiu. — Таза мыс кунше кырк путтан айнала бастады, ке лер айда токсанра жетюзерм1з деп ойлаймын,— дед! Бернер. Ол ез калтасына тусетж еншйи де элдекашан есептеп койган едк Ушаков басын изед!. Ушаковтын KaHiri K03i заводтын шнндег! еск!-ускы- ларды б1рден шалып калган сиякты. Eni тас ти!рмекге карамай ете 6epin, жетелшшен таныгандай: — Мыналарын узамай кирайтын болар. Тек мана- йындагы адамдарды кырып тастап журмесш...— дед!. — Оны мен ci3re ерте ecnepTin efliM foA, Никон Аб­ рамович... Рязанов мырзанын колынан шыкканынын бэ- pi де осындай, елуге келед1‘ де, KOMyi 6i3re парыз болып калады... Амалсыздан жург!зд!м... ¥замай шырарып тас- таура тура келедк— дед1 Бернер. Кожайын KypciHin калды да ундеген жок. Юм айып- ты екешн енд! айтысып ж ату пайдасыз да, бос snriMe eni. Kenni гурс-гурс урыи, усактап жаткан ауыр шо- йындардын гурсЫ не тозыры жеткен тш'рменшн шыда- майтыны анык. Не жанарту керск те, не болмаса тастау керек. Эаресе, Рязановтыц ез есебше етшзуд1 умытпау 208

керек... Тшрмен уш айдан кейш кираса, Компаниянын ортак шыгынына тусш кетед1\\ Ушаков Бернерге осыны ескертп де: — Машина макайынын 6api де коршаусыз, жумыс- кер унии Kayirrri жайлар кеб1рек екен. Мундайлардын жауабы заводтын баскарушысы азд е н суралады foA,— дегенд! косты. — Тжрмендер узамай токтайды... Кирап токтайды, Ci3 б1рден таныдыныз...— деп, Бернер Ушаковтын н е т ескерткенш TyciHreHiH бйшрд1 де:— в з г е шараларды аргы кунге дейш ойланьнг келермш,— дедь YcTi-бастарын сур шан-топырак басып кеткенджтен ездер! де сур тастан жасалран сиякты KepiHeTiH жиыр- ма жумыскер онаша тас сарайда кен усактап жатыр. Bapi де жаланбастанып алыпты. Ш аш, KipniK, сакал- мурт, эртурл! мурындар, 6api де тастан жасалран си­ якты. Тасты таска урып, 6ipa3 юнлрейтш алып, одан кейш ауыр TeMip балгалармен усактайды. Т астан ж а ­ салран адамдардын шлш бугшетшше сене алмайтын- дайсын. Шан жауып кетпеген жалрыз кездер1 Fana. Bapi де элсш-элсш тунш редь ара-тура булырып жвтеле- TiHflepi де бар. Бет суйектер1 ескен, мойындары кылки- Fan арык ада.мдар. Bip ж ас бала мен eKi к азак эйель шалбарланып алып, мысы жок тастарды Tepin, eciKTiK алдына белек yfiin жур. Эйелдер TinTi жудеу, куырылып калрандай бет-ауыздарынын 6api эж1м. Эйелдер мысы жок тастарды кеб1рек тауып кетсе, жумыскерлер жаратпай калатын сиякты: — Кермесп кайдан кере коясындар осы? — Эне 6ip жершде бар foA жылтырары!— деп эйел- дердщ ала берген тастарын тартып алады. — Teyin ж1берермш... 8 p i тур, apil— деп калатын то- мырыктары да бар. 9p6ip усак таста eH6eri к е т т бара жаткан жумыскерлер сорлы эйелдерге катты сездер ай- тады. Кдрып калып кылжита салатындары да бар. Эй­ елдер кейде жылап ж1бередь BipaK табандасып урсыса алмайды. Шеттей журш тастарын жинаура кайта Kipi- седь — Танжарык-эй, анау 6ip кесек мысы ж ок тас кой... 6epi алшы,— деп эйелдер жумыскерлер жарына баланы жумсайды. Ушаков инженерлермен осында к е л т едь онын йе- луш кептен кутш жургендей, жумыскерлер тура калды. 209

Ьнд1 олар тастан жасалран адамга -riim катты усап, козгалмай, ун шырармай тур. Мурындарын басып, туш- юргендерш де сезд1рплер1 келмейтш сиякты. — E-ehen — деп Ушаковтын e3i TymKipin калды да, жумыскерлерМ н б1рдеме айткылары келетшдерш сезт : — Ну, усакталран кеннщ бутына неше тиыннан аласындар? Кундерщ каншадан келед1? К.алай турасыц- дар? — деп сурады. Арыздары болса кулак койып тын- дайтынын ангартып, жумсак ьщрай Kepcerri. — Усакталран тастын путына уш тиыннан аламыз.; Пушт!..— деп 6ip к азак жуыыскер1 TymKipin ж1бердк Сарай imiHAe тунып турран шан epiKci3 тушюргп. Ол уялып, Tepic айналып Kerri. Енд! жумыскерлер 6ipiH-6ipi кездер1мен туртюлеп, тары 6ipeyiH орнынан козгап, алра- рак шырарды. Куре тамырлары шан астынан да бигеуле- Hin турран, москалдау адам, е т саусагымен мурнын 6ip кысып, шанын суртт калып: — KyniMi3 алпыс тиыннан эрен айналады. ТансэрЬ де келем!з, im p жабыла кетем1з... Айтатын арызымыз бар... Анау эйелдердщ окаша уйш жаткан тастары неге есепке юрмейд1? Шз ол тастарды да усактадык кой? Мысы жок болса 6i3 кайтейж? 3flipa усактаттырмандар1 Кермест1 керед1 екеншкдер деп, кур катындарды ура- мыз... Одан не пайда? — дедк Осымен журттыц арызын (голык айтып шыктым деп ойлады ол. Осыдан apire т ш де жетпед!. — Сол тастар б!зд!н ece6iMi3re KipciH!— легенд! бас- калары айтты. Ko6i колдарымен, кездер1мен, изеген бас- тарымен толыктырысты. — Мысы жок тас кеп кездесе ме?— деп сурады Ушаков эйелдерден. Олар жапалакша кур жаутакдасты да н е т сурап турранын тусшсе де, жауап кайыра алран жок. Бул эл1 к азак эйелж щ тЫ шыкпаран кез1 едк Ке- 3i керелн, кулагы естит!н, к е н ш де уратын, ойы мен Ti- л1 бас бишейДн. Эйелдер кур сыйпактасып калган сок ем-уш жумыс- кер катар козгалып, алрарак шырып: — Кунше елу-алпыс пут тасымыз зд1рэ еледь Ка- шаннан 6epi осылай. Дурыс па осы? — Телеу керек... — Ылри шан жутамыз, колкамыз ш анга толып болды5 Телеу керек!— десть — Десятниктерщ кайда?— деп сурады Бернер, эк- 210

пменж бетж аударгысы келш. Жумыскерлер тас сарай- дын KapauFu тукш рж нускап, ездер1 Ушаковтын алды- нан ш егш кш Kerri. Бурышта не барын Ушаковтын ез1 KepciH деп, ж ары к ж актан ш алкая шегшдЕ Тас усактайтын жиырма жумыскердж десятнип, Ак- буйратка келгел1 он жыл болран, ысылран жуыыс- кер М унайтпас eKi колын ем кесек таска Tipen алып, бурышта булыгып отыр ед1. Кызарып кеткен кездершен жасы барлап, сакалынын арасынан Kip тамш ылары та­ мады. Сол ж ак езужен канды кебж бшжжтЕ Демш кыска-кыска алып, eHTirin отыр. К,озралса-ак тары ж е- телерж бййп, кездерж де козрамаура тырысатын сияк- ты. Еч Kirni баласы Т анж ары к экесж ж иырына KyniciH жауып жатыр. — Йемене, ауырып кзлран ба?— деп сурады Уша­ ков. «HaFbin Tyciii6efl турсын?> деплер1 келетж ж ангар- тып жумыскерлер наразы карасты да, ж ауап берген жок. Тары да кешт р е к uieriHin кетйпч. Бул жолы нара- зылыктарын б1лд1р1п, Ушаковтын езж ен шепнгендей ед|‘. — Bip жарты afiFa босатайык... Уйжде жатып де- малсын,— дед1 Ушаков. Жумыскерлер мунысына да ун- дескен жок. Кездер1 «К,алай демалады? KiM -асырайды?» деп тур. 03iHin орынсыз б!рдеме айтканын, мунысына жумыскерлержж наразы болып калранын Ушаков та 6i- flin тур... — Кайтеы!з? Телеу керек болар...— деп, Ушаков ин- женерлерже 6ip карады да, жумыскерлерге карай 6ip- eKi аттап, жакындап барып: — Ж аксы, будан былай барж е де теленедь BipaK, мысы ж ск тастарды бурынрыдан repi де укыптырак .TepeTiH болсын. Эйелдерге айтындар, ту аш и р вд ер ,— дедк Осы сезж , элде, келген бетжде айтса, жумыскерлер уйт-тегш алгыс айтатын efli. Оны Ушаковтын e3i де сез- ген. ЕщЦ Mine, аз рана Kemirin айтып efli, жумыскерлер куанран да жок, 6ip ауыз элрыс та айткан жок. ¥ял - ганыннан кейдж, ез колымызбен тартып алдык, айтар алрысымыз жок Aeruiepi келетждей, наразы куйлержде калды. BipiHe-6ipiH урран тас дыбыстары да ешшмнж к е н ш кетерм е коймаранын ангартатындай едь.. Ушаковтын кун бойы кетержш журген к е н ш н осы 6ip болмашы к е ж л а зд ж оп-онай бузып Kerri. 0 з колы-

нан онаи-ак бере салар, тукке турмайтын бю жарым сомды жумыскерлер ез колдарымен жулып алгандай квр1нд|. Бутан жумыскерлер жэб1рленш калса, жумыс- керлерше бу да жэб!рленд!. Осы халде уйше кайтып келе жатып, инженерлерше ундеген де жок. Бурынтыдай емес, енд! тас кем1рмен ер- теп жаткан тас уйшджерше де карамады. Эл! де бая- рысындай он сепз, жиырма кун ертелетш iuuFap, 6api де кара кушпен гстелш жаткан, жакалыты жок ,ecKi foA деп ойлады. Тек eciriHiH алдына келген сок, енд1 касын- дагыларын yfliHe шакырмайтынын ангарткысы келген- дей, токтады да: _— Сендер кожайынмен булай сейлеспед1ндер, алай сейлеспндер, курмет керсете бж м едадер деп, жумыс- керлерд1 эурелемейтш больщдар,— дед1 Ушаков,—Онык Keperi жок... Бул жолры айып ез!м1зде. Мен муны 6ipiH- uri сабак деп £Илем. Тиынды кызианыл тенгеден айры- лу осындайдан туады. Оларра рахмет айту керек, умыт- канымызды еске салды,— деп Ушаков муны катты ес- KepeTiHiH aHFaprrbi. Касындарылардын жауап беруш кутпей тары да ез! сейлеп Kerri: — Карл -Карлович, 6i3 hwfk 6ip абыр-сабырда ке­ ле жатырмыз рой. Мен Ызд! айыптамаймын, жэб!'рлен- бещз... BipaK алды-артымызра енд1 6ip карап алраны- мыз да жен болар. Элденеш окай Kepin, арзан багалап, рлденен! киын к-epin кымбат багалап коймадык па екен?.. Ocipece, ысылран жумыскерлермен ойнамауымыз керёк. Мен к азак жумыскерлерш айтам. Суйенер!м!з со- лар болады. Орыс жумыскерлер! ездер! де тендЫн ж1- бере коймас... Мен жок нэрседен наразылык турызып, колдагыдан айрылып калып, жанадан жумыскер !здей беруд! макулдамаймын,— дед1 Ушаков. Бернер басын элс!н-элс!н кзеп турып, койын дэптер!не eKi нэрсештур- rin алды: «1. Б1зд!н eHflipicTe непзшде к азак жумыскерлер! болады. 2. EcKi жумыскерлерден айрылып калмаура керек- шз>. Осы жазып алганына орай, к азак т ш н уйрену керек болар деп ойлады Бернер. — Ш ак мен тупш ре беруд! азайтура болмас па екен? Тшрмендерш токтаган сон, салмак жанары жу- 212

мыскерлерге туспей ме? Bapi де ауру, арык кой езде* pi...— дед1 Ушаков кабагын туйщшреп. Тастын, мыстын, кушртпн шанынан екпеш кауып калатын аурудын атын Ушаков S3ip бышейтш едь Бер­ нер сол аурудын жайын айта келш: — Ж азды куш киын емес... Кысты куш ауыр сорады... Ж эне шацмен 6ipre мыс кеп нетель.. Дегенмен, оны да ойланармыз,— дед1 еш уштылау. Кузд1 куш келгеншде Рязанов тас усактап ж аткан- дарды Kepin журш: — Кеп TyuiKipefli екен... Мэдениетшздш кой булары, Kici келш калганда сейте ме екен! Ж умыскерлерге мун- дай жайларды туаш йрш кою керек,— деген едк Уша- ковтын eciHe Рязановтын сол айтканы тусе калып: — Карл Карлович, ешшзде ме, Рязанов мырзаныц мэдениетаздж жайында айтканы? М эдениетаздш дел ж анагы 6i3 квргенд! айту керек. BipaK ол 6i3fliH надан- дыры м ы з, жумыскерге жабудын кереп жок,— дед!. Эшейшде кен журетш Ушаковтын каз1р тарылып тур- FaiibiH, эрнэрсеш катал айтып турганын еске алып, ин- женерлер ундескен жок... Bipre мунайып туррандай, жу- деу турды. — Кешке мен жумыскер барактарын аралап кайта- мын, — дед1 Ушаков. — К алай турады екен, балалар ел1м1 кеп емес пе екен, ауру-сыркауы ж ок па екен, 61з ондайларын да б ш п отыруымыз керек... Ушаков осы ойынын тупш мэшсш тугел туЫшируге бет алып, шылымын орай бастап едь пар атпен келе жаткан С и к о р ск тш таныды. Ол оны жолшыбай e3i ша- кыра келш едь Бул шакырысынан жаксылык куте алма- ган Сикорский тез жетш калган екен. Енд1 Ушаков касындагыларын уйге шакырып, Сикорскийдщ шанадан тусуш кутпей, ушне Kipin Kerri. Кездер1 туманданып, ка- бары тунжырып кетшть Кернеп бара жаткан б1рнеше ашудын ызасын аяусыз актарып 6ip-aK тегетш ынгайы бары байкалды. Бернер мен Некрасов кез киыктары- мен 6ip-6ip карасты да, олар да уйге шрдь Сикорскийд! булар да тоскан жок. — Сен итт1н баласы, неменеге дандайсып журсщ? — деп Ушаков Сикорскийге шрген бетшде акырып калды. Сикорский басындагы кулакшынын тез жулып алып, колтырына кысып, басын шп: 213

— Здравствуйте...— дедк Баска жауап коса алган жок. Ke3i Ушаковтыц катты туйкчген жудырыгына када- лып калыпты. Одан жогары кетеруге дэрмеш жетер емес. Осы жудырык есю эдеттерш умыткан жок-ау дет ойлайтындай кунысып, семпшп барады. Едэу!р каска- йып калган басынык эр жерше кызыл жирен тенбьлдер шыта келедй Bip ж ак шекесшде узын куйшде калдырып, каска басына келденен жапкан аз рана жирен шашы ол тенбмдерд! буркей алган жок. Суыктан куренденш кет- кен узын мурныпыц ушында улкен 6ip тамшы мелт'шдеп тур... — Мурныкды сурт! — дед! Ушаков. Будан^кешн еститш боктыгы канша ауыр болса да, Сикорскийге осынысы катты батып кегп. 0лт1ре корлау yiuiH эдеШ айтылганын да тус!нд1. Тула бойы тутас ду ете тусть Ушаков аяилн кере-кере адымдап, бурышка барып бурылды да: — Саган ез бетщмен зак орнатуды юм уйрегп? — дед!. Мунысы ойындагы запыранды дэл жетюзе алмага- нын ce3iHin, кабаттап-кабаттап боктап ж!берд!. Ксрек- Ti сездер аузына тусе коймаганына ызаланып боктады, Сикорский жауап 6eprici кел!п, кыбыр eTin калып едь K63i ж ар к eTin окыс бурылып: — Ш ыгарма ун!ндП — дедь Сикорский кайтадан cipecin калды. Бар ускыны «ка- sip маган жауап беруден repi тыныш турганым жайлы- рак болар» дегенд! ангартады. Не жайлы, не жайсыз боларын 03i де эбден rycinin турган сиякты. Жалгыз Ti- л еп мынау инженерлерд!н K03iiime кол жумсамаса екеи деген т1лек едк — Сен орыс пен к азак жумыскерлершщ кырылысын жасагын кел!п жур ме? — дед! Ушаков. Сикорский ун- деген жок. — О лар 6ipiHe 6ipi араласпасын дегенд! кайдан ой- лап шыгардын сен? BipiHCH 6ipi кем ip казуды уйренем лесе неге луксат етпейс!н? 03iH уйрет бэрше де деп тап- сырып па ем мен? Юмге тапсырып ем? Тап сешн езше тапсыргамыи, подлец — деп, Ушаков токтап калды. Ю- на неде екенш айтып тур да, оны калай тузетуд» айтуга шыдамы жетер емес. Кур айгайлаганмен eHAipin ешнэр- се айта алмаганын ce3iHin, ез!не де ызаланатын сияк­ ты... Булыгып, жарылып кеткел! тур. Сикорскийге не ай- 214

татынын 6i3re де ecTiciH деп шакырды рой деп будан repi Ke6ipeKTi куткен Бернердщ жузш де наразылык да­ на бар сиядты. — Рязанов мырза меш осында ж1бергенде эдей!леп тапсырган 6ipa3 нэрселер! бар едь.. Мен эр кезде сол ацгардан шырып кетпеске тырысып келд1м...— деп Си­ корский арка cyflepi барын ацрарта бастады жауабын. ©зШн карапайым адам еместМн де ангарткысы келш, сыпайышылыкпен бастады. — А! Рязанов мырза саран соны тапсырган екен рой! Бегей бер, атыстыра бер деп тапсырган екен рой! Солай ма? Тиындап пайда келДрген болып, тенгелеп зиян келДр деп пе eai?.. — Ж ок, олай емес... Мен баска нзрсеш айтпак ед1м... — Бекер болган1 Мен сеш мана жумыскерлердщ ортасында маскаралап KeTyiM керек екен. Сыпайышы- лык id e n ем, бекер болган екен! Шык, шык, подлец! — дед! Ушаков акырып. Уйдщ кабырралары flip erin кал- ды, Сикорский салбырап шырып кетт!... Каска бастанып алган толык ай Акбуйрат адырына кеплд1р жарырын кадай Terin тур. Бултсыз, шымкай кек аспан Ж1бектей жещ л сез!лед!. Бук!л 6ip ендр бугш мыс заводыныц гурсш н тындарысы келгендей, кыбыр ет- пей уйып калыпты. Алыс-жакын кы ркалар тугел 6epipeK ойыскандай ентелей тенш тур. Ж уз!нде эж 1м! кеп ак дала кутырынбай, желшпей, сулык жатыр. Даланын дар- дылы беймазасы жел де жок. Заводтын узын енештер!- нен жулындап будактаган кекшулан буйра тутшдер жа- рык тунде жакын сез!лет!н кек acnaHFa Tipey болрысы келет!ндей, Tin-в к кетер ш п барады. Айналасынын осынша тынып тындаганына орай бугш завод манындары бар кимыл-козгалыстар да ерекше сияктанады. Бар адам завод пештершш з!рк!лдеген куй!- не билейтшдей денгелен!п тез козгалады. Кесек-кесек мыс KipniuiiH кетерген ж!гггтер шубап eTin, шубап кай- тып жатыр. Б ар адам Keainfli, шаршау дегенд! умыткан- дай жаркылдай калжындасып жур. Завод гурсшнен аз рана ттренгендей болатын жерд1 адам аяры у зак ба- сып тура алмай, тез журш кетет!н сиякты. 215

Осы манда не болып жатканын, ммнш налай кимыл- дап жургенш салмакпен бакылап отырран жалгыз Ушаков кана. Астында жэнпк, устшде кара еншлердщ TepiciHeH жушн сыртына каратып жасаткан улкен тон, арлан кара аюдай болып, завод корасынын ортасында ол жалгыз отыр. Бершер буйрыктар бермпп болтан, оныч eHfliri абайлап отырраны сол буйрыктардьщ орындалуы рана. Орынсыз айрайласып, орынсыз жарамсактанысып, Ушаковтыц кезше орынсыз Ke6ipeK Kepinriaepi келш, Kipeiui Ыбрай мен Батыраш жанталасып жур. Элсш- элс|н «кожайын, кожайын1» десш кояды. — 0 ri3 отарынан тан сэрщен шырып кетсендер, кун бата Караганды басындагы ез бекетще барып кулай- сын. Кожайын ертен сонда болатын сиякты. Олсен де жет! — дейш Ыбырай, жугш артып алып жаткан Баты- рашка. — Эй, кос куйрык! Kipe И гЫ к тш , жук кожайындш, апаратын — мен. Сен неменеге кыстырыласын осы? Сен? бшген кожайын меш бммей ме екен? БьпедН Маган ке- рек тмшаш сен емессм! — деп, Батыраш тж жауап 6epin, Tepic айналды. — Ой, сен кожайыннын сырын бмшейсщ. Мен он жылдан 6epi дэмдес болып келем. Бул алтын Kiel! Мун- дай кожайыннын кенййн калдыру, туран экеншн кенш й калдырранмен б1рдей, кудай алдында кеийлмейдН — деп, Ыбырай TinTi шанкылдап сейлейдй Ол 6ipA6MeHi баса тапсырып, Батыраш онысына кен- бей жургендей жаман ой турызрысы келш, даусын ыш- кындырып-ышкындырып алады. Кожайыннан тамар жаксылык. болса жалгыз Keprici келетш Батыраш та оны манына жолатар емес. Бул сиякты арзанра K63i yfipeHin болган Ушаков олардын неменеге бажылдасып журген- дерше туешбегендей у н а з отыр. 1шшен «осы 6ip ит Mi- нездерщ кашан калар екен?» деп, безше ж еркент, жа- ратпай калды. ByriH Акбуйрат заводы корланып калган мысын 6i- piHUii рет Кызылжарра женелткел1 жатыр едь Туе ауа Батыраш экелген И гш ктщ туйел! KepyeHi каз1р уш мын бут мысты артып аяктап келедк — Mine, Никон Абрамович, айтканым дэл шыкты. Ж уз кырык туйенщ ж уп артылды, енд1 калганы eni жуз пут, он туйеге артылады да кетед1,— деп Бернер ез есе- 216

бшщ дурыс шырып ж атканын Ушаковка 6ip мэл1мдеп Kerri. Емен табанды ш аналарга TeMip белджтермен бекгткен емен жэннктерге куйщюреп nicneH кара нан сиякты мыс шршштер текшеленш салынып жатыр. Ара-арасына aFam жанкаларын толтыра сыгарлап жаткан арнаулы ек1 адам бар. Ж алан каккан онтайлы ж1г!ттер уйреннпк- Ti жумыстарын дардылы козралыспен окай icTen жур. Калжыкдары да тынбайды. Тас корадан -riatain шырып, кос бьлектерше келденен с а л га н м ы с KipnimTepin шана- нык касына аудара тастайды да, aririrrep Ti36erin бузбай кей1н кайтады. Колында балгасы мен кемшрауызы бар, жэшштердщ касында Баянды уста аз бегеледь Ж ук артып журген Ж1Г1ттерд1 макынан куып ж1берш, емен жэшштердщ аузын Баянды жалрыз б е т е л ь — Секрет! Секрет дегеннщ не екешне тусше коймаса да, жэшш­ тердщ какпагы калай жабылатынын ешюмге керсетпе деген Бернердщ тапсырмасын ол булжытпай срындап жур. AcTbiHFbi жагында айкыш-уйкыш TeMipaepi бар ауыр какпак гурс eTin жабылады да, езж ен 63i тас бе- Kin, ашылмай калады. Сол «шлтипон» Баяндынын ко­ лында. — Эй, Баянды деймш, осы дуниеш Кызылжарра апа- ратын менмш Fofi. Мына юлтипонынды маран корсет1п, туащ йрш коймаймысын! — дейд1 Батыраш , Баяндыра жалына сейлеп. — Еналдымен саган керсетуге болманды,— дейд! Баянды.— Bip K ipniiu урланса, ол сенщ колын болганы. Баяндынын ашыктан-ашык урысын деп турранына Батыраш жэб1рлене алмай, эл1 де жалына тусш; Апыр-ау, жолда 6ipeyiHin аузы ашылып кетсе, к а­ лай жабам? Тым болмаса, соны уйретып,— дейдь — Ашылмайды, эке десен ашылмайды. Урлагьщ кел- се, суйменщ касында болсын, ж эипкп буз! — дейд1 Б а ­ янды. — кока^. маран ceHiH кудайындай И г ш к те жуз елу TyfieciH сенш тапсырып aci6epin отыр. CeHiKi не, жок- ка бэлсшш? — дейд1 Батыраш. Усталык внер1не тие сейлегеши TinTi жактыра алмай- тын Баянды одан api ширырып Kerri: 217

— И п.пк кудай болса, саган кудай шыгар. Кудайыц сенсе сене берсш, мен caFan елш, ирелсен де сенбей- м!н,— дед!. — Кап, бэлем, бидщ e3i осы арада болса, кандай курдай жорралап журш айтар ек! Кебеженщ аузын на­ лай жабу да енер болтаны д а ! — дед! Батыраш, кекетш. — И г ш к тупл, онын aiteci ©теп, ©тептщ экес! К,а- 3aHFan келш сураса да айтылмайды, бждщ бе? К азак ауылдарында бет каратпайтын Батыраш ко- жайыннын устасымен будан api егесе алмай калды. 0 к - пелей де алган жок. Кайта, завод адамдарын ерю нстп алган И гш к тщ езше екпелегендей болды. Баяидыра ер кунындай кек сактайтынын жасыра алмай, ызалы турде Tepic айналды. Баянды онысын елеген жок. Табандары боренедей кальщ еменнен жасалган, кос туйе жеплген ауыр шана келш токтаганда Ушаков та орнынан турды. Ш абактарына дейш тугел калын тем1р- мен б е к т п тастаран шананы тары 6ip тэпештеп карал шыкты: — Шыдайтын сиякты. Он шакты ж ш т, арнап жасалган TeMip тесеп мен шеккен нардай улкен кесек мысты жылжытып осы ша- HaFa карай экеле жатыр. Бул Ншдшен осы кесек кушн- де табылган самородок едь Бугш FaHa кашап жазган жазулары ай сэулесше шагылысып, сап алтындай жар- кырайды: «Успенский самородок — 53 пуда. Рязанов — Ушаков и К0. На парижскую выставку» — деп жазылыпты. Кесек мыс осы шанадан туспеген боны Екатеринбург аркылы Петербург аспакшы. Одан api Парижра кетпек. К азак даласынан дуниежузш к кермеге 6ipiHiui рет атта- нып бара ж аткан мыс жолаушымен коштасып калуга журттын 6api осы apaFa жиналыпты. Осынын ез! шын- ак жалгыз кесек пе, шын-ак мыс па дегендей, журттын 6api мык керген кесекке тары 6ip уншш карайды. К,ол- дарымен сипайды: — Кызыктырар-ак! — Естен тандырар! — Карындасын коса ж1беру керек едк— деседк «Карындасы» кырык путтык кесек мыс патшанын 031- не cbiftFa тартылып, осыдан 6ip жет1 FaHa бурын Петер- бургка журш кетш едк К абат-кабат жамылып, темip белдеулермен тас 6eKi-

нш байланып алып, eaai мше, арасы да журш к е гги Б ар даусымен afiFafi салып, бар кершмен сыйкырлап, казак даласына дуние жузшщ обырларын шакырура кетп... Узамай ж улн артып болран ryfleai Kipe коныраула- тып, кунпрлеп, Акбуйрат адырынан Кекезек коцырыпа карай кулай бердй Ж ар басында, мыс керуенше кызыга карап жалрыз Ушаков тур. Жиырма жылдан 6epi ты- ным таппаран, шаршай бишеген адам акш а боп орала- тын Kipere, улкен ж ез коныраулардын балдырларанына, эн тындагандай елTin калыпты. 0ркештер1, есек айтысып отырран eni юмшрдей кезек изескен, ceMi3 туйелер пак аяндап, шубап арры кабакка шыкканша Ушаков та ке- 3iH айырран жок. Кандай жаксы KepiHic, кандай жаксы куй!.. Тас efli, ш ан ед!, азап ед1, Kip efli, ещц мше: мыс болып журш кетп, кумш болып кейш оралады. — Кош, жиырма жылдык азабым! Арылшынаарра, француздарра, немштерге Россия байлырынан, байлык жасай алатын адамдарынан сэлем айт! Кунд1з канша шаршаса да осы жалрыз керМ стен Ушаков кайта ceprin кетш едк Тары да icne шабыты сокты. Завод корасына кайта келш, Бернерге куттыктау айгты да, езш де ертш экетп. Ж урш кеткен мыс шренщ курмепне кожаный шанга шакыратын шырар дел, Б ер­ нер дэмеленш ед1, ол емес, тары да жумыс, тары да эрекет екен: — Карл Карлович, 6ip ауыр борышты аткардык. Енд1 мен кептен 6epi орындай алмай келе жаткан 6ip мжде- пмд1 бупн аткаррым келш тур. Бугшгщей кешлд1 кун де кездесе бермес. Жумыскер барактарын аралап шык- сак кайтер? Мен тан ата журемш foA,— дед1, Ушаков ка- сында келе ж аткан Бернерге. Бернер азы рак абыржып калды. Будан ек1 ай бурын айткан 6ip сезш Ушаков умытый кеткен сиякты eai. Ушаков аралап шырам дегенде барактарра жасалран болымсыз 83ip.niKTep emin те кеткен. Олай болса, GyriHri кекй ш 6ip кезд1н узакка бармайтыны д а даусыз. Бернер осы жайларды eciHe алып: — Жумыскерлер жатып калмады ма екен? Кеш бо­ лып журмес пе? — деген сиякты э л а з рана карсылык ет- Ti. Шайра шакыра ма деген у м т болмай шыкканыиа да кешлаздешп калып ед: ол. — CaFaT 93ip торыз... Ж атпаган барактарды керш 219

lUHFyFa да болады,— деп, Ушаков бетш барактарра ка­ рай бурды. Бернер амалсыз epin Kerri. Би1к к.ыркара Tipeft каз-катар салынран жумыскер барактарынын. устжен кар журш кеткен. К.арын аршыган терезелерден сыгырайып кана кунпрт жарыктар керше- Д>- Он шакты барактан acnaHFa тж кетерыген буйра туп'ндер бижте торысып, коныркай FaHa бултка айна- лыпты. \"Пршшк бары осы тутшнен рана байкалады. Бас­ ка кыбыр еткен 6ip жан жок. Ушаков барактардык ауыр жайларын жаксы быетш efli. Оны езгерте кояйын деген ойы да жок. BipaK бул кездеп жумыскер каумынын кожайын Kipin-шырып, 6ip- eKi ауыз жылы сез айтып кетсе разы болып калатын 6ip MiHeei бар. Онын бул жолры кездегеш де осы Fana. Мун- да Бернерди Кдрарандыда Сикорскийд1 жу.мыскерлер жек кореди Bipeyi жаксы инженер болганмен жумыскер жайына адам кез!мен карай алмайды. «Акынды ал, жу- мысынды icTe, одан аркынды озщ к ер дт» адамы. Енд! 6ipi api инженер де емес. api адам урпагынын азгыны, подлей! Рязановтын epiKci3 тарайындаткан адамы, Си­ корский. Сондыктан, 83i узак canapFa кетерде Ушаков жумыс- керлер барарын ылри б'р аралап шырып, азды -кш т кв- цыдерш аулап кететш. Ушаков ек шетш баракка кел!п шргенде-ак. мундары журттын адам TipujuniriHeH алыстап бара жаткан халш кердь Эр жерде сырырайран быте шамдар едэу!р бол- ганмен узын барактын 1'шшен кез!не айкын коршген 6ip нэрсе жок. Эр жерде кыбырларан адам денелер1, шам касыида сырырайран кездер рана байкалады. Барактын ауыр исшен быте шамдар да ел!мс!реп, арен жапган бо­ лып тур. Ушаковпен ере юрген кушак-кушак суык ауа, бауырымен жер сызып бара жаткан ак бултка усап, барактын шнн TinTi керсетпей ж!бердь Булт устшде эр- KiMHin кесер бастары иана калыпты. Ушаков баракка к!* pin, барак толы адам тобын тутас керш турып, амандык айтпакшы едн Кеп дауыстардын косыла шыккан аман- даусын ecTiMenmi едй Мынау кул!мс! кара келенкедегГ адамдар мунын келгенж кермей калгандай ун шырарма- гандыктан, ес!к жактары шекп шамра жакындап келшг — Здравствуйте! — деп едь ец алдымен: _ — Ойбай, бул кайсын едш? Куманды тепп KerriH быем?! — деген, к азак эйелМ н даусын ecTUi. Содан ке- 220

AiH Faiia сырырайып караван москал жумыскер келгендер- Ai танып: — Кожайын екен Fofi! 1здарсти, 1здрасти!— деп, ею кайырды да: — Турсын, басынды кетер,— дед!. E d к жактары кабыррара аркасын жапсыра, куш жа- мылып жаткан ж1гп- Турсын уйктаган жок ед1, басын кетерш тура келдь Оран таяна 6ip керпе жамылып ж ат­ кан жас эйел мен москалдау эйел де бастарын кете- pin алды. EcKi курамыс KepneHi алдарына Tycipin, екеу! де кожайынга кысыла карап отыр. М оскалдау эйел ка- лык nip баскан арык KeKipeKTepiH де жаппапты. Турып кетейш десе, карсы алдарында кожайындар тур. Москал эйелдщ касында, TeceriHiH устшде шокайын жамап отыр- FaH москал жумыскер Ж аныс колындарысын касына койып: ■— Ж огары шыгындар. конактар,— дед1 сасканынан ыржиып. BipaK ол жогарысы кай ж акта екенш кер- сете алмады. Касына коя салган d pi шокай, су сурап елген жайын балыктыц аузына усап, аузын кед ашып алыпты. Ш алга таяна ею жас бала 6ip шолак тонды кезек- кезек тартып, кезек-кезек Te6icin койып, уйктап жатыр. Онын ар жары баска 6ip семья сиякты .ез алдына оцаша жылтырары бар, ез1мен e3i белек кокып жатыр. Олар да тан осылардай жутаран ттрш ш к кершедТ BipaK iniin- fleri ен басым ун шикылдап, булырып жетелгендердщ yHi екен. Ж алпы жокшылык пен жутаран п р ш ш к жайын Уша- ковтык e3i де жаксы бшетш едь Бул жерде оны катты тандандырран eHeci мен к ел ш ортада, 6ip керпенщ ас- тында жатканы болды. Ею эйелдщ epi эке мен бала — ею шетте, эр кайсысы ез эйел1 жарында жататынын ке- pin тур. BipiHiH келШ, 6ipiHin uiemeci ортада жатыр... Бул 6ip ете тоналран еипрдш тар кыспагы сиякты ель Ушаковтык e3i де катты абыржып калды. Унс1з телм1рген эйел кездер1 Ушаковка осы 6ip зарды айтып тургандай: Kepeci3 бе, экес! мен баласы, meiueci мен келшь аралас жатырмыз. Адам баласы булай турмаска керек кой. Мынау эке, мынау келш, мынау шеше, мынау бала­ сы екенш урасыз ба? Bip кункерю ушш уят.эдептен осыи- ша айырылуымызды калай лайык кер е а з? деп юналап карайды. 221

Б¥л калай болтан?— дед! Ушаков, ундемеуге шы- дай алмай,— эке-шеше, бала мен келж, 6api аралас жатуга болмаиды Fofl. Нелжтен булай болды? — дед! 1ypcbiHFa карап, орысша свйлеп. — Осы арадагы он барактын тогызында осындай жай бес-алтыдан кездесед!. Уй !ш!мен с!зд!н жумыска мрген адамдардын 6api де осы куйде,— дед! Турсын — Эр се­ мья осындай б!р бурышта 6ipre турамыз... Баска амалы- мыз кайсы?.. — Эке-шешен 6ip белек, эйелщ мен езщ 6ip белек баска баракта TypyFa болмай ма? - Белжш TypyFa б!р себеп болса, б!рге турудын се- беб1 онра жетед!: Шам. Бала. Су. Жуатын Kip. Тамак. Табыс пен шырын...— деп, Турсын эр себепт! жеке-жеке атады. — Сен езщ не ктейсщ? — Ушпыршымын. Кенон... — Экеч ше? — Завод пештерже KeMip тасиды. — Шешенше? — Балаларды барады, тамак icrefifli. — Эйел!ч ше? — Усакталган кенд! тастарды сурыптайды. Ушаков аз ойланып калды. Казактьщ бауырмалдык салтынша, кейде б!р ечбек адамын саралап 61'рнеше ту- ыскандары бос отыратын едк Бул уйд!ч iminae ондай ыасыл ж ок сиякты. Bapi де керекп адамдар. Булар ту- гш, анау шолак TOHFa таласып жаткан еш жас бала да куш ертек ашык шахтадан кенд1 тас теруге жарайды. Не icrey керек, не жэрдем ете алады? Ушаков осыны ой- лап калып ед!. Басында мыжырайган тымак, успнде узын, ак без кейлек, без дамбал, аярына eoci шокайды !ле салган ты- риран арык узын шал Ушаковка жакындап келедк Са- кал-мурты аппак, 63i де куарып болтан суйектей, Kipni- riH какпайтын exi кара кез!н Ушаковка тура кадап алыпты. — LUbipaFbiM, кожайын екесш рой келген. Алдаразы болсын. Эке-шеше, бала-шаранын 6ipre жатканын унат- пай турсын foh, солай ма? Ал, макан не айтасын? Ек! балам, exi келш м , 6eceyiMi3 катар жатамыз. Еч apFbi тукп!рдем!з. Б!зд! де кере кет, жаным,— дед1 шал. 222

Ушаков онын не айтканын Турсын аркылы аныктап ал- ранша, шал тары д а сейлеп K erri: — Су к а р а т ы сокыр шал ед1м. Енд1 кудай урып сак кулак болдым. Кудай кез1мд1 алганша, кулагымды ал- са, кез!мд1 жумып алар ед1м. Кермес ед!м. Ж алрыз ез TyKnipiM емес, буюл барактьщ кыбыр-сыбыры менш, ку- лагыма 6ipi сокпай ете алмайды. Ж урт 6ipiH Gipi ecrin жатады, 6ipiHeH 6ipi уялу дегеннен калды. EpiKci3 мал- ра айналып барамыз. Не болмакпыз? Айтып кет! — дед)'. Ушаков шалра не айта алсын, аласа нардын устшде eni жарыла жаткан журттын ортасындары тар кешемен барактык apFU тукшрше барып, кешн оралды. Ие, еш- нэрсеш кермесе де, ешшмге карамаса да болатын сияк- ты. Бэржде де 6ip-aK жай, 6ip-aK куй. Ундемей кетуге де болмайды. Ж урт ортасына тугел Tycin энпмелесе кал- са, ем!рден керген жэб1р-жапа кардай борайтын сиякты. Эрюм орындарынан турып, мойындарын Ушаковка к а­ рай созып, ки1не бастапты. Эр жерде curceci катып жы- лап жаткан жас балалар да, баласына урыскан эйелдер де шикылдап, булырып жетелгендер де — 6api косылып 6ip-aK арыз айтып ж аткан сияктанады. Ол ауыр 3Mip- дщ, тым турпайы ем1рдщ арызы. Сондыктан Ушаков ез айтарын жалрыз Турсынра айтып, тезтрек Kerin калуды дурыс керд1. — Менщ 63iMnin де бала-шагаларым бар,— дед1 Ушаков.— Завод жаца рана жендеп журш Kerri рой. Ор- наласа алмай жатырмыз. Эйел!мд1 де экеле алмай жур- мш. 03iM болсам, жумыс icreftriH жер!м де, жатар ор- ным да 6ip-aK белме. Не штей аламын? Бара-бара бэр! де тузеледк Эз1рше, ынрайлы келетш семьялар enire бе- лшш, жартысы №лд|’ге KemciH. Онда да осы жумыс, осы акы. Экен мен шешенд1 калдырып, сен езщ эйел1'нмен exeyin Humire кетуге болады рой? Барже де осыны айт. Мен сендерге жамандык тжемеймш. BipaK колымнан ке- лер1 де жок. Жумыскерлерге осыны айт. Ж ар ай ма? — «Мен сендерге жамандык тьлемеймш» дегеннен бас- касы тулдыр сез, байламсыз сез екешн тусшщ турран Турсын енжар Faria басын изедь Айт деп тапсырраны еш- Ki.MHin куларына енбейтшж 63i де жаксы сезшгеп Уша­ ков, енд! ешнэрсе коса алмай, тез!рек шыгып Kerri. Жу- мыскерлерже суйсжердей 6ip ауыз тиянакты сез анта алмаганына e3i д е каггы кынжылып келедк 223

— Жумыскер турмысы кайда да осы Fofi,— дед1 Бер­ нер далага шыддан сон,— Англия мен Францинда будан да ауыр. Европада жумыскер жайыныц узд1кс]з дау тугыза 6epeTiHi де сондыдтан. Бул шеийлмейтш мэселе. Идеалнстер босда эурелешп жур... 03i ренжш келе жаткан Ушаков Бернердщ филосо- фиясыиа т1к жауап бердп — Мен идеалист емесшн, cisre де осыны кенес ете- MiH. Жумыскер маган жумыс ушш керек. Атты дамшы журпзбейдд сулы ж урпзедь Булыгып селKiлдеген квп жетел не айтты спзге? Квксау кебейдц к эж п жумыскер- лерщ азаяды,— деп турган жод па? — Кен жумысына отыз жыл шыдаган адам ец узад жасаган адам демейм1з бе? — Отыз жыл! К.аз1рдщ езшде осылар жарымжан жумыскер емес пе? Маган 6ip адамныц жумысын ею! адам icTeciH деп кенес е теаз бе? ТусЫ щ з, булардын денсаулыгы еналдымен маган керек, маган! Ниипге де ecKi ауруларды ала бармауымыз керек,— дед1 Уша­ ков. Ушаков барактарды аралауды осымен догармакшы едд тортшил барактыд орта терезесшен дагдылы шама- дан молырад жанган жарыдты кердд Одетте жарыгы куцпрт барактарда адам келедкеш байдалмайтын. Ана барадтыд терезесшен тез-тез дозгалган кеп адамныц келедкелер1 де кершед1 екен. Ойын-той сиядты кед1лд1 6ip кезге кездесем бе деген' умилен Ушаков сол терттпн баракда бурылды. Мундагы жумыскерлер жатпапты. Эр жерде топ-топ болып, сергек кедесш тур. Барактыд орта кезшде керо­ син шам жаркырайды. — Э, дожайын, дожайын! — Хош к елш аз, — десш, жумыскерлер жамырай амандыц айтысты; Ушаковтыд кез! шаттыд белплерш !здеп, барактыд iniiH тез тште бастап еда, кездескеш баска болды. Дэл жарыд шамга дарсы 6ip мосдал эйел мен балалау Ж1- пт, eKi иыгынан эред демш алып, дысылып бара жат­ кан адамды ардасынан суйеп отыр екен. Эйелдщ eni ке- 8ineH соргалаган жасы иепнен тамшылайды. Бала ж1пт кабагын тас туйш алып, сол колына устаган Kip орама- лымен экесшщ бетш суртедд . — Бул шм? — дед! Ушаков. 224

— Десятнипм13... Мунайтпас,— дед!, б1рнеше жумыс- кер, косарлана жауап 6epin.— Ky3fli куш 6ip кергеназ езпиз... сол Kioi... Тас усататындардын десятнип Мунайтпас жумыс ус- тш де булыгып, сакалынан жасы барлап отырранын Уша­ ков 03i де 6ip керген едй Ka3ip кез алдына сол кергеш тугел найта келдк Кен даласын кезш, жылына жуздеген жыра казып, искеленш жургендеп ecKi жумыскершщ 6ipi осы Мунайтпас едк Yin жылдан 6epi осы Акбуй- ратга туракты десятник-Ti. Он жылдан 6epi жутнан тас шаны мен кен унтары кеудесш кауып KeTin, ewtf мше, елуге жетюзбей корте экеткел1 жатыр екен. ' — Моньке, Моньке! — дед1 Ушаков, Мунайтпастын алдына келш еккейл. Аузы ашылып, кыска-кыска дем ала бастатан Му­ найтпас еспген белп бере алмады. Дем алысы ыстык, кеудеа шулап, сынтырдап коятын сиякты. Астынты ер- HiH тш мен Tipen алып, аузынан дем алады. Бар денес!, аласурмай, ел1мге мойындап калтандай сулын нана тун- шырып барады. — Моньке, Моньке! Сешмд! Kapi жолдасым! — дед! Ушаков, орысша айтылса да адал айтылран жан сезш журт тугел утып налды. Бул сездердщ налай ыткып шыкканын Ушаков 03i андамай да калып едь Барак iuiiaaeri барлын эйел даусын шытарып, сол- кылдап жылап яйбердь Ушаковтын сешмд1 Kapi жолда­ сым дегеш журттын ез мун-муктаждарын умыггырып, адам жанынын ансап туртан 6ip пердесш катып калып едь Аяу-еаркеуд1 достык танитын журт тугел босап ке- TiiiTi. Bipan аяу деген кушейтпейтш, эларететш м!нез еке- шн жаксы бшепн Ушаков, енд! ол ж акка мойнын бур- ран жок. в з жанынын 6ip сырын абайсыз ангартып ал- рандай, тез тыйылды. Калтасына колын салып, 6ip уыс кумш тенгелжт! Мунайтпастын аягын жапкан KyniHiH устше тастай берд! де, ешк!мге карамай шырып кетп... Баска барактарра коз киырын да салран жок. Акбуйрат басында 6ip кеште рана кездескен коп ко- шлшзджт! тез!рек ceitomdci келетшдей, Бернерге кыска- кыска рана жумыс жайларын тапсырып, Ушаков тун iuiinae ж у р т кетш ед1, коныраулатып жеккен кос аттыц катты екп№ ойын !лезде cepriTin ж!берд!. Тыныш жат- кан аппак дала, айлы тун, арка кысынын мейр1мд! 6ip 225

кезецге ауысканын банкатады. Жазгытургы лайсацга дс- fiiH кимылдап калулы ескертетш снякты. Ж ук >KypiciHin бегелмеуш кездеп од ет катар салын- FaH кос жолдык K,a3ip eKeyi де бос екен. Ею жакка 6ip- дей агылып, 6ipiHe 6ipi бегеу болмайтын жук керуендер! бекетгерде конактап жаткан болу керек. Ушаковтын ез1 ойлап тапкан, эр кезде куана карайтын icrepiHin 6ipi де осы жол ед1. Каз!р сол жолмен катты агызып, кызы- га карап келедь Алыстан куцпрлескен коцырау ундер1 еспле бастады. — Туйел1 керуен бекетше эл1 жеткен жок екен. Амал- дап, сол жактагы катар жаткан жолра тусш алсак кай­ тер, Никон Абрамович?— дед1 касында 6ipre келе жат­ кан Степан Бушуев. — Сен езщ жалрыз болсак, кайтесш, сейтемкш? — Мен бе?.. Мен кашан да ретше карай KopeTin адаммын Fofl. Мен тырыз келе жатсам, Kipe маран жол беред1 де, Kipe тырыз келе жатса, мен жол берем. — Екеущ д е тырыз келе жатсакдар ше? — Онда, мен...— деп, Степан Kuipin калды да, ет1- р!к айтып кутылуды ойлады. Степаннын ондай MiHe3i де барлырын жаксы бюетш Ушаков онысына ж1бермей: — Казак ауылдарына бурыла кетемш де, ауыл ара- сыныц жолымен кетемш де! — дедь — Кейде о да болады,— деп, Степан онысынан кы- сылмайтындырын керсетп. Екш Ушаков OFan 6ip HapceHi катал тапсыратындырын ескертш: — Степан Иванович, 6i3 ею жолды не ymiH катар салдык? К азак юрепплерше осыны урындыру арзанга Tycin пе ед1? Тырыздык. б1ткен карсы иелмесш, 6ipineH 6ipi кезек сурамасын деп салмадык па? Жол бойындары тэртгатс ешуакытта бузушы болмандар. Генерал-губер- натордыи e3i келе жатса да KeMip мен мыс жол бермеу- ге THicri,— дедй — Б 1з’де кеп нэрселер осылай узщдйкес'ивд айтыла- ды да, уздш-создык орындалады рой, Никон Абрамович... Патшамыэдын эм1р-жарлырынан бастап осылай емес пе? — дед1 Степан. Приказчигшщ жалпы 6ip жайларра наразылыры бар­ лырын уната журетш Ушаков ш ш ен жымиды да: — Степан, мен caFait талай айттым Fofi, алтын, ку- Ы1С, мыс пен KopFacbiH, KGMip мен тем ip дегендер — бул 226

6ip белек патшалык. 0 з зацына рана барынады. Б!зде деп, Россиядары жалпм сал бекселжта KeMip мен мыа ушш зан Kepin жур ме,— дед!. — Мен сонын ушш де ci3re epin, дала кезш KerriM рой,— дед! Степан. Бул да бала-шарасы, уй-куй! бар адам едй соларын есше алды. Агып келе жаткан ж арау аттар Баянды устаныц кешпел! дукенш куып жетш, саябырлай берд!. Ол мана­ ты мыс артып алган туйел! мреш ч артында келе жатыр едк Ж ез коцыраулары куцлрт -былдырласкан туйел! Ki- peiiin алды алыста сез!лед!. И гш к бекетше бурылатын жерге эл! жете алмапты. Дукеишн терезелер!нен жолдыц од жарына тускен сэуледен eni адамнын квледкелер! де кершед!. Bipeyi енкеиш узын сапты б!рдемеи! устап тур да, 6ipi балгамен урып жатыр. Дукеннш ез келенкесше тускен iniKi жарык адам бейнелер!н де айкын керсетед!. Балгашынын анда-санда (член мен мандайын сипап калганы да кершед!. Ушаков аттар ipKtae бергенде-ак шанадан сек!рщ ту- cin, жуг!р!п барып уста дукенш!н eciriH какты. Ол ш к е Kipe бергенде шоры жайнаран KepiK, eKi жердег! аспалы шам, eciK жакка бурылып караран ж алпак жаурынды кара ж1г!т шанада калган Степанныч кез!не де 6ip Kepi- Hin калды. Ушаков eciK какканда Баянды улкен кышкашпен теске тосып устап турран сом TeMipiii керштщ алдына канта салып, содан KefliH eciK ашып ед1. Кыска рана амандык. айтысканнан сон кожайынра денбектен Kecin жасалган орындыкты нускады да, сом TeMipfli тест!н ус- Tine кайта тосты. Bip ауыз амандык пен бас изеуден' баскага уакытын ж!бермеген! Ушаковка да катты унап калды. Ж алпак жаурынды, сокыр, кара ж!ггг ба-акыран сом тем!рд! коррасындай жанша согады. Улкен ауыр балра тайганактамай, тап басып, езе согады. Мезгеген жерге дэл-дэл тиед!. Булардын жумысына канша бегет жаса- майын десе де, шыдай алмай Ушаков сырткы тонын сы- пырып тастап, Баяндыга такалып кел!п: — Бул немене? Не сорып жатырсыц? — дед!. — Ушпыр,— дед! Баянды. — Ушпыр? Кдлайша ушпыр? Ушпыр деп шагала таска кашалып тусетш TeciKTi ай- татынын Баянды бтлмейтш efli де, кашаудын езш ушпыр

дейтш. К азак жумыскерлер! тугел осылай деп кеткен. Ушаковтыц тусше алмай турганына танданган Баянды сонысын T anj кайталады. — ¥шпыр... Камеи каш айт!— дед!, колымен де жора- малдап ж1берш. Ушаков енд1 TyciHin: — Юм берген? Заказ берген юм? — деп сурады. — Пернер,— дед! Баянды. EKi жуз штукке заказ бердй Сорок пет штук гатоуа!.. Харошай желез!, камен- най железП Ушаков Баяндыны кептен б!лсе де, каз!р балFa устап отырган ж!г!тт! 6ipiHmi рет керш тур едй Bip кез1 акы- райып, 6ip Ke3i теске кадала шакырайып отырган ж!г1т- TiK KiMекен!н сурады. — Бул, аята, каторай Акбуйрат болнес лежал, i3- найш? Клаз !слепой, нога кырамой, ысликал, шайтта? — дед! Баянды. — Колы мытым екен. Кайла, кашау coryFa маган эл! он уста керек ед!, маган берсек кайтед!? — дед-i Ушаков. Баянды жауабын узак шубыртып кайтарды. Оныц еи эуел! айтканы — сенщ Ыбырай дейт!й юрешщ ит адам, осы жЮттщ уш айдан 6epri ецбепн эл! бермей жур. Жазгытуры бузаулы сиыр бермекш!. Мен муны акшага жалдап ед!м... Басы-аяп>1 осы, ею ауыз сезд! орысша бкчмейтш Баянды узак долбарга салып, эрен аяктады. Казакш а 6ipTopa, аз сезд! Баяндыны орысша, казакша- ны аралас сейлегенде мылжын деп каларлык екенс!н. Баяндынык енд! 6ip байымдап айтайын легею — жол- дасын мактау едк Ол уш1н бул ж !птпк аты Жабай еке- HiH, Жуманнын жылкышысы болганын, соккыга жыгыл- ганын, урядник Боткиннщ барымтада кез1 шырып, аягы сынды деп акты жасаганын, 6ipiHe 6ipiH кисынсыз жал- гастырып айтканда Ж абай Ушаковка уры сияктанып ке- Р‘н—д ‘ - Боткинский акты ес,— дед.1 ^Баянды.— Киргиз ло- шит карапшит, !знайш? Ипл!к бай Жуман бай лошит карапшит... Баранта, 1знайш? Аята он карапшит... Бот­ кин кумага так писал. Уот, юлаз слепой, нога кырамой. Харошай кезнес? — дед! Кезек-кезек жанылыс упясып, кезек-кезек дагдары- сып калып, кезек-кезек кайталасып, адасып калган i3re алыстан орап кайта Tycin отырып, eneyi акыры угынысты да. Meiiipey caxpaFa, жолсыз алыска, ж ат журтка бастау- 228

сыз да бара алатын байлык жортуылы бул onafiFa да т1л* маш керек еткен жок. Ж абайдын уры сияктанып керш- генше де караран жок. — KyHi елу тиын. Осы барган бетшде Карагандыда калсын. Ертен маран жолыксын,— дед! Ушаков. Ушаковтыц эл! тубше жете алмай журген 6ip мзсе- л еа — к азак даласындары енбекакы жайы едь Bip И п- лште уш жузден артык жалшы барын ол жаксы бьлетш. BipaK солар акшалай 6ip тиын алмайды, онысы да белгш . Онын ycTiHe, жалшылар саны кузге карай кв- 6efiin, жазга карай азайып турады. Осынын б!рде-б1ршде кедерг1 жок, бай ymiH кысылыс жок. Баяндыдан ол осы жайды 6tarici келд1. Бул жайлардын нарыз тамырын Баянды да ашып бере алмады, 6ipaK, e3i бьлетш eKi турл1 HapceHi ceHflipe айтты. — Осылай екенше басымды TireM! — деп сенд1рд!. Еп'з Нура, ЕЫл-Ертш, Каркаралы-Баян бойларында шурайлы жерлерд1 мол кылып ойып алып отырран, 33ip жалы жыгылмаран терелер бар екен. Булардын касында елу уйл|‘, жуз уйл! TaneRrirrepi бар. B ip кезде жасакты некер ретшде болган кырык ру телецп'ттер, K a3ipri кун- де сол терелерд1н бакташы-малшы, жалшысы болып кал- ран. Баянды осыны айта келш: — С1зд1н Жумабек тере телекг1ттершен айрылгалы он жыл болып едк Ж аз шыра бэрш кайта жинап ал а­ тын болыпты. Кыстан шалдырып ншратын теленггггер, сез жок, жазрытурым жиналып калады. — Бул немене, крепостнойлык па екен? — деп ойла- са да Ушаков, бул сурауын Баяндыра Tycinaipe алмады. BipaK соран жакын б!рдеме екенш дэл урынды. Жалшы акысынын eKiHiiii турш Баянды Ka3ipri кы- сылшап шактагы И гш к байдык эрекеттер!мен туЫнд1'рдк — Осы 6ip айдын iuiiRae И гш к айналасындары ел- дерге мыц шана шеп, бес жуз кой, eKi жуз жылкы несиеге 6epfli. Эр кыстан жутап шыратын елге жазрытурым жуз, eni жуз бие сауын беред1\\ HrLniKTiR жалшылары сол песне алгандар болады,— деп Баянды терезеге карады да: — Б:з бекетке бурылдык бмем,— дедь Баяндьшын бул энг!меанен ез KeperiHe жаратарлык ешнэрсе таба алмай, Ушаков орнынан турды. — Кош!.. Кош! — Хош!.. Хош!

Баяндыдан айрылраннан кейш Ушаков Карарандыра келш eip-ак. токтады. Ол eKi арадагы жолды Ушаков оймен алды ма, уй- кымен алды ма оны касындары Степан да сезген жок, Ушаковтын езше де айкын емес едь Bip кез Ипл1кт1ч малшы устау эдштерш ойлап, кара басынын, !скерл1гш курметгей журетш досынын талай расырлык артта жат- канын кез алдына экелдр К азак даласынын ец icKep дерлш адамы осы-ay деп кынжылып та калды. EcKici- мен отыр... Сырты рана жана... 03i coFan мэз, сырт кез сонысын жака Kepin табынып отыррандай!.. Эрине, сырт кез дегешм1здщ e3i ecKil.. Ewtf 6ip кез, e3i ойларан ой- ларынык аяры туске айналды ма, элде тусшде KepreHi ойында журетш 6ip туйшшекп оятты ма, aflTeyip 6ip шимай-шытырманда келе жатты. Tyci болса ойына ара- лас екенш, ойы болса 6ip колы жете алмай журген ар- маны екенш акрарды да, imine 6ip Tyfiin койды. Жорыт- кан да жок, айткан да жок Степанра. Завод басынан 6ip аттанса, бара кайтары, кере кайтары кеп адам ен алды- мен Карарандыра жетуге асыкты. Карарандыра жеткенде рана кезш ашты... — Тэул!гше ею кезекпен каздырып жаткан еюний жабык шахтанык касына токтап, Ушаков шанадан тус- Ti де: — Сикорский уйшде болса, осында келсш,— дед! Степанра. Айналмалы aFam барабан Орта Россиянин культыи еске тушредк Он путтык TeMip шелек жер астына кан- рыр-кунпр етш барып, кайтарында уназ uiipemn 6ipece KeMip, 6ipece топырак ала шырады. Шахтанык eKi жа- рына белек ушлш жаткан KeMip мен топырак едэу1р ат- жалданып, кеп жерд1 орап экегп. Бул эдеггеп кудыктан кеп кек казылып жаткан тш шахта. УстРбасын кырау баскан, Ke3i танулы жалрыз нар барабанды шыркайна- лып жур. Ушаков еши’рютершде не icTen жургешн ан- рармайтын жалрыз жанды да осы сиякты. Тас мешреу- дей уншз арызсыз-шарымсыз, канкиып айнала беруд1 дарды ёткен. Шелекпен шыккан балшыкты аударып алып тура- тын ею к азак ж 1 г т шелек босаран сок-ак канрырлатып карып-карып калды. Булары бастыктардык 6ipi келin калганда берьпетш 6e.iri едк Дуние жуз1нщ барлык жумыскерлершде бастыктар- 230

дык теб еа кершсе 6ipiHe 6ipi хабар беретш эдет бар. Муны 6ipiHeH 6ipi уйренд1 деуге болмайды. ¥ксас eMip e3i уйрететш сиякты. Ж ау кершсе, ерт жакындап кал- са, байырры елдер де солай хабарласар едк Ушаков ке- лш калранда сырттары жумыскерлер imTeri жолдастары- на шелек кантырлатып белг1 бердк Шелектщ неге канрырларанын Ушаков тусш.ш де, жэ- б!рленген жок. Жэб1р мшез болса да бойы да уйренш болган кожайын, ундеместен келш, шелектщ ншне Kipin отырды да: — Меш шахтага Tycipinaep! — дед1 Ек! жумыскер шелектщ бетщ тактаймен жауып, б е к т п жатыр. Ушаков езш лахыт тактайына салып, шегелеп жаткандай сезшдг Бойы д!р eTin калды. Енд1 жумыскерлер муны ею жарына кезек шайкандатып, кудыктын аузына экеле жатканы сезшедк KeTepin ал- FaH жок, шелекп eKi жарына кезек аударып, жылжытып келед1. Элде жуг! ауыр т е л е к с козгау ынрайсыз ба, элде жумыскерлер эдеш солай козрай ма, aftTeyip, Ушаковтын 63iHiH туп жары дз жерге дурс-дурс сорылып келедк EKi жарына кезек шайкандатып, ток балшыкка ею бексесш кезек coFbm, жумыскерлер Ушаковты шахтанын аузына жакындатып койды. «Эуел1 т е л е к и осы apaFa койып алып неге мшбед1м?» деп ойлады Ушаков. Ж умыскер- лершщ онша курмет керсетпей, эдеМ дереюлеу шай- кандаткандарын да есше алды... TeMip шынжыр аркан салдырлап-кулд!рлеп шелектщ аузын ж апкан ‘тактайды 6ip-eKi дуб1рлегп де, шелек аз рана жорары кетерш п барып, солк eTin темендей бердь Шелек imi кап-каранры, ете акырын темендеп, элде- нелерге акырын кактыгып келед1. Тез козгалыстарра уйренген Ушаковка мына шелек eitai кайтып жер бетше оралмайтындай кершш кетедк Bip кеште талай icTiH басы-касында болып, уакыттык калай еткенш сезшбеген адам ушш шелектщ козралысы тым акырын, асык- пай-саспай жер астына б1ржола экетш бара жаткан сиякты едй

УШ1НШ1 БвЛ!М Кен алапта тумсык туш ел ре жаткан кесек жонды, бу- Kic жоталы Карагандынын денесше тускен жалгыз елеулг белг1 — ашык шахта «Каражыра» атанып KeTin едй Ал- рашкы айларда шок-шок караранра тсреле тег1лген сэры балшык ыржиып жатканда к азак жумыскерлер! оны «Сарыауыз» деп журш едн каз1р сэры балшыктын 6eiiH (гугел KOMip унтары жауып к е т де, «Каражыра» атанды. Ж алгыз сайдын бойын орлей казылып жаткан KOMip oaiprne осы «Каражырадан» рана алынады. Жыранын бойын елу саржаннан елшеп, артель басына белш-болш берген к азак ж!гггтер! 6ip кезде езшщ ана тш нен туса да Ka3ip умытылып кеткен «артель» дегенге уйрене ал- май, ездерш «кос» деп атайды. Кун ani шыккан жок. Кулап кетке-ii туррандай томен салбыраран катпар-катпар коныр булттардын етек жак- тары рана курендене бастапты. 1ннен шыккан суырдай сопайып, жумыскерлер жер барактарынан б!р-б!рлеп шы- рып айналара TiTipKeHe карайды: ауыл не куйде, уй не жайда, ж аз кашан келер екен?.. Бул Ka3ip эр куншн су? рауларына айналып, бунап журген ойлары. Bip колында курек, иырында кайла жумыскерлер' 6ip i36eH шубап «Каражырага» карай бет алды. Сокага келе жаткан ori3 сиякты, булар да кен1лс!з келедй Kyni киген, тон киген к азак жумыскерлер! бейнеаз де, колбак кершедк Ауылдан келген казакы етастер алдакашан жыртылып eaai тугелге жакын «шокайра» кешштк Агаш табанды cipi шокай журуге де ынрэйсыз, тайганап ку- лата да береди Аркадан аяз кысса, аякты шокай тай- ранактатып, жумыскерлер жыбыр-жыбыр тез козралып Kerri. Кузджуш булар кара торы, курен жузда, Ky3ri дала- 232

дай коныркай кшмд! ^ i . К,аз!р жуздер| де, кшмдер1 де жылтыр кара, «кара журт» сиякты кершедк Кшмдерше жылтыраган калык кара к ак турып калган. УЫген му- рындар кузрыннын тумсыгындай бозрыл тарткан. Бет томпактары ойдым-ойдым кож алак, куйген бауыр сияк­ ты кершедк Tic аралары кара алтынмен каптап койран- дай. EKi колдын ушы мен бегл амалдап жураны болмаса, булардын д енеа кыс бойы су керген жок, 6 ip адам шо- мылган емес, 6 ip адам!.. Дененщ кандай халде екенш бу- лар жатарда рана, турарда рана кередй Мундай eMipre уйренбеген, калай шалысып, калай алысуды эл1 б 1ле кой- маран кыр жМ тгерш щ бул 6ip катты куйзелшке ушыра- са бастаран Ke3i едь — Булан, 6yriHri кунд1 есепке алмасак, ewu 6 ip ай он жет1 KyHiMi3 калды ма? — дед1 Алшагыр, Буланбайра катарласа 6epin. Б аска 6 ip ойда келе ж аткан Буланбай абайламай калып: — Немененщ куш? — деп кайта сурады. — Алты aftFa деп айдап eai foA 6 i3fli. ByriH терт ай он уш KyHiMi3 толады Fofl. Мен ауылга кайтар кунд1 ай- тамын,— дед1 Алшарыр. Алшагыр ауылга кайтар кунд1 катты сарынатын едк Буланбай сиякты адамнан «кайтасын» дегенд! естуге ыл- fh езеуреп туралы. Бет томпактарды ecin, урты олкыла; нып жудеп KeTinTi. Айла-арамдыкты бышейтш эдем! Kimipen кара K63iHiH бояуы онып, кулдгбадам тарткан. Bip кезше TepicKeH шырып келе жатыр да, ещи 6 ip кезш щ алдынгы KHbiFbiHa томардай болып кара куйе уйелептк Буланбай досын аяп Kerri де, калжынсыз жауап бердк — Сен ауылга кайтамысын, ауыл эл1 caFaH кепйп келе ме, оны мм бшпн...— деп- аз кйирд1 де: — Тубшде KGMip 61'зге жалынбас, Kenipre 6i3 жалынармыз,— деп токтады. — Ушаков 6i3fli кайтармаймын депл рой? Ж ададаи жумыскер алайын деген Сикорскийге катты урсып ж1бе- pinTi деп жургендер1 Heci? — KeMipre уйренш калган жумыскердщ кожайынра кандай кунды екешн де тусшбеймюд? Ж ададан жумыс­ кер жинап беру Ж умабекке кандай TeriH олжа болса, Ушаковка сн есе зиян. Ж умабекке жумыскер басына уш сомнан а к т а алу керек. Кожайынра KOHiri жумыскер'1 кымбат. Ол ecTireHiH сонын салкыны рой. Ал 6 i3re не пайда, не зиян боларын кейш керерм!з,— дей берд1 де, Буланбай арт жактан шыккан шан-шунта бурылды. 233

Казак, жумыскерлер! туратын ек!нш1 барактыц алдын- да алты-жеп адам уйме-жуйме болып жатыр екен. Ашыи- FaH адамдардыц ащы дауыстары шыгады. Барактан шу- бырып uibiFbin келе жаткандардыц 6api де ызалы сияк- ты. К азакы боктаулар кабаттасып шырып, жумыска кет!п бара жаткандардын 6api де солай карай бу- рылып калыпты. Bipimiii жабык шахтага KeTin бара жат- кан орыс жумыскерлер! де сол ж акка карап, богелш тур. Лезде уйме-жуйме топтык арасынан 6ip адам сыты- лып шырып, б и т а к KypTiKTin усп'мен кырга карай каша женелдь Басындагы ты м ага айналып алкымына келштн Сырт KHiMitie кара куйе жукпаган, аласа бойлы, оцтайлы JKirir сиякты. Сонынан куган cipiHKi кара адамдар жете алар емес, шокайлары тайганап кешндей бсрдт Айры- лып калып, енд| жете алмарандарыиа ызалы жумыскер- лер ызаланып боктайды. Кашкан ж1г!тт! екшелеп куып, еке-шешесш есше кос кабаттап Tycipin бара жаткан сол боктаулар Fana. Бойшац кара жумыскер тайганап кулап тусп де, отыра калып, аярындары шокайып сыпьтрып алып, лак- тырып-лактырып ж!берш, кашкыннык соцына кайта туе- тЬ Катти кекпен Tyftnire куып барады. Арт жарынан: — Итше тепюле! — Басын KapFa шаншып кет! — Сирагынан суйреп экел!— дсген ешнскен айгай- лар шыгады. Саскан тулюдей артына жалтактай карап бара жат­ кан кашкын енд1 кутылмасын бкпгендей, «Каражырара> жакындап калган баска барактыц жумыскерлерше карай ойыса кашты. — Айгыр куып келе жаткан байталдай шыбжында- уын,— дед1 Буланбай. Кашкыннын Typine карап турып. Усак жанды, кикан м!неэд1 6ipey екешн таныды. Кашкын арт жарына ыржия карап: — Агатай, токташы... Не калаганынды 6epefiiH...— деп кыцсылап калады да, алдынгы жакта келденен турран Буланбайларра карап: — Ойбай, елпрд! мына Каракесек, о.тпрдП — деп айгайлайды. Артына карап жалыпып, ал- дына карап арандатар мжез керсетш келедь Оныц KiM екенш, куналы-кунасызын б1лмесе де, Бу­ ланбай кашкынды катты унатпай жек керш тур ел!. Орнынан козралран да жок, арашалайтын белг! де берме- 234

д|. Кунасы квп, кикар жанлы танып тур. Б аска жумыс- керлер козталактай бастап: — Анау 6ip енгезердей екен, мына тэпекл лактай ба- кыртпаса кайтсш! — Сорлы тышкан арыстаннык кулагын летел ойнады ма екен? — деседк Ipi fleiieai, сакал-мурты бар екеш кар а куйеден арен танылатын жумыскер кашкынды Буланбайларга жакьш- дай бергенде куып ж етл де, сылк eTKi3in желкесшен 6ip- ак нукып калды. Vpa бигетж адамша бостау нукыды. Кашкын Буланбайдык карта кадай салтан TeMip курепн сузе кулады да, козгалтан жок. И еп карта Kipin к е п п л де, басы кеж1рей|'п калыпты. Ызалы кугыншы екпМмен Буланбайга соктыта жаздап, арен токтады да, кашкын- ды буШрден 6 ip Teyin ж^берш шалкасынан аударып ту ар - дк Eaai кашкынныц басы карта батынкырады да, селд!р жирен сакал шыккан иеп аспанта карал шошайып кал­ ды. Будан артыны ез| де epci керелндей, жумыскер сабыр тауын, eHTirin турып, Буланбайта карал уакиганыц жайын айта бастады. Буланбайды танып, ынгайсызданып та калган сиякты, — Жнырма ж т т ею ай бойы TiciMi3flin арасынан тартып алып, тиынлап жинатанымызды титыктал отыргап эке-шешем!з бен бала-шатамызга ж1берсек, мы- нау арам без тулдырын апарып берш л. Ж еп койыпты. Kepiiwe тоналгыр, жолдастарын тонапты!— дел, он аягын таты да онтайлай 6epin едЕ Буланбай кашкынта карай 6ip жылжып калып: — Жытылып ж атканды . урмас болар. Ж аным, кой енд1,— дедЕ — Эттен, eKi тнынта туратын жаны жок бул итнк, вйтпесе, тепюлеп елл'рер ед1м!— дел, жумыскер кейш шеп'ндь Аягында куйе cmin болтан кшз байпак, басында кв- м'рден nepi де кара екен дел каларлык шунак тымак, жумыскер Mi ашулы турган бойы: — Арсыз нт!— дел, кашкынныц б е л не кем|‘р аралас кара TyKipiriH былш етюзд! де, кеГпн бурылып журе берд!. Жыртылган байпактан мушздей кара-таргыл, куй- ган шойындай сом екшеЫ KepiHin барады. Алдынан онын шокайын экеле жаткан 6ip жштг карсы ксле жатыр. Осы 6ip керген KiciM сиякты. KiM ед1 осы?— дед1 Буланбай касындагы жолдастарына. 23S

— Е, бул Байшепр деген Kici. Жер козгалса козгал- майтын адам ед1, мунын, осынша ашулануына Караганда мынау жаткан шын-ак 6ip занталак, болар,— деда Ал- шагыр. Кашкын K63i кыпылыктап кояды. Юлегейлене калган KipniKTepiHiH арасынан мадайында дам барын да карап жаткан сияктанады. Кара тударжтт сол ж ак танауы 6ipe- се жылжытып iuiKe карай тартып, 6ipece «отау» TiKTipin сыртка карай айдайды. — Тур, ей, ку! Keiri кугыншыц. Йемене, eTipiK елш жатканын.! — дед! Буланбай, курепн алып женеле 6epin. Пар атпен к а п ы агызып Акбуйрат жолымен келе жаткан Сикорский кершдк Ол агызып келе жаткан бойы кезше кер1нген жумыскерлер тобына тугел кол булгап, айгай салды да, барактарга жетпей шанасынан тусш, ен жакын турган жумыскерлерге карай бет алды. Тыплз буйрыгы барын андарта, тез ж у р т Kerri. Журттьщ K03i Сикорскийге ауган кезде кашкын да басын к этер т, бет-аузын сурмен тысталган кимал елт1- pi iuiiKTin жедамен жеркене суйкеп, басын 6ip-eKi шай- кап койып, козin ашты. Басынын iuimfle коргасыны боса- ган 6ip ecKi сака жургендей, б1рдеме сылкылдайтын сияктанады. Ж апал ак кездеу, устЬбасына тук куйе жук- наган сэры ж1пт екен. Ешк1м одан жен сурамаса да, эр- 6ip куналы адамнын эдетшше, ж т т ез жайын актала сейлеп Kerri: — Аргыннык азаматы, агатайларым-ау1 Ана Кара- кесектер е л гр е жаздагандарын керд!ндер ме? Жазыгым кыс бойы асырап келгешм едк Сеиткамалдык лавкесше карап калса, керер ед!м калай тоналгандарын!.. Жалгыз атыммен итиплеп журш, кыс бойы ел арасынан каплс- тырып, арзан азык-тулж экеп 6epin турып ем _— деп, ж т т сарнай бастап едк Буланбай тывдамай, журттан бу­ рый Tepic айналды. Жумыскердж мойнына мшгесе мшген кожайындар болса, тагы 6ip жагынан кенедей жабысып, осындай аш- па-жалап алыпсатарлар, саудагерлер журетшш Булан­ бай кунде Kepin келеда, Сондыктан, кашкын зарын тын- дагысы келмей, жолдастарын epTin Сикорскийге карай Kerri. BipaK кашкын ж т т Буланбайга огы болса ту сырты- нан ататын адамша кадалып карады. Бул — кузджунп гебелссте Буланбайдьщ ондерш экелш И гш ктщ алдына 236

тастай беретш ж апалак кезд1 Мусакай деген ж т т едг. Сондагы Буланбайдын токтыдай енгерш экеп, жерге тас­ тай бергенде куйрыгына камшымен тартып калганы тапд есше TycTi. Сол камшынын орны тагы да ду ете тускен- дей болды. Бул кунге дейш ол Буланбайдын кезше тусе коймай, баска костарды сауып журетш efli, к аз1'р кезде- cin калганда Буланбайдын танымаганына куанды. Сикарскийдщ кезшше ещй ешмм тап бере алмас деп, жМ т орнынан тура 6epin еда, сырт жагынан келш кал ­ ган терт жшггп керли Bapi де тас туйш, т^тенш боктап келед1 екен. Булар элпде айрылыо калган ызалы жМт- тер едг Мусакай тура 6epin, кулап тускен, талыксыган болып кылжия Kerri. Сикорскийдщ даусы удеп шыга бас- тады, жан калса, содан калар деп ойлады ж1пт. К.ожайынныц кезшше алдеюмд! бас салып сабам бас- тауга ж1пттер де бата алмады. BipaK enai кашкынды колдарынан куткаргылары да келмейтш сиякты. — Байшепр сонда гой, сол айтып келер. Отыра ту- райык...— деп, терт ж1пт етбетшен жаткан Мусакайды астарына баса, каз-катар отыра Kerri... Сикорский бул жолы Ушаковтан алган катал буйрык- пен келш едк Тунеуп 6ip урсып кайырганнаи кейш Уша­ ков оны осы жолы кайта шакыртып алып, тыгыз icTep тапсырган. Алдакашан басталган екшпл жабык шахта aai KeMip берер емес. Боран болса ашык шахтылардыц жумысы да токтап калады. Устшен кар журш кетед! де, карга толып калган «Каражыраны» кайта ашып эуре- ленед!. Заводка кем1рмен 6ipre кар мен су тасылады. Ж ер бет!не жакын жаткан кем1рдщ к\\мп де кеп. Сондык- тан, icnep Ушаков жумыскердщ кебш жер астына Tyci- руге буйырып едк Осы жайлар ез ойынан тугандай-ак, Сикорский ко- жайынга лайык салмакпен сейлеп, езшен болган ерес- келдштерд! де сезд!рмей eiuipe кетш тур. Он тиын энп- Meci ашык шахтанын окай жумысынын тусында ауызга алынган екен... EHfli KyHi-TyHi кезектесш TyceTiH жабык шахтага кешетш болган сон, ол сез болмак емес... Бугш- нен бастап, екшпй жабык шахтада эр кезекте уш-уштен, алты артель кезектесш туседi. Ж ер астындагы жумыскер- лердщ жалакысы да кетерше тусед1 деп умггтенуге бола- ды. Бул женшде езара келюерм!з деймш... Екшпл, орыс- казак жумыскерлер! 6ipiHin тш н е 6ipi тусше алмайтын алгашкы кезде белек-белек турулары дурыс болса, ен- 237

Д1 бф аз тусппсш калгандыктан аралас TvpyFa да, ара- лас артель болура да epiK берЬшекшк Ол былай турсыя, орыс жумыскер! Андрей Быковты казак, жумыскерлерше штейгер eTin тагайындапты. Сикорский Быковты капы м акташ сы кёлетшдей, атын кеб1рек этап: — Ол окымысты адам болып шыкты... Жолдастарына катты жаны ашитын адам... Завод баскармасы бул ceniMAi актар деп кутедк..— деп б т р д 1 свзш. Кез кныгыи Быковка аударып едд баскалар кандай болса, о да сондай жупыны турган Быковтыи жузшеп еш- нэрсе ангара алган жок. Ж алгыз-ак, ойына келгенш 1рке алмайтын Шило карт Быковты шынтагымен туртш ка- лып: •— Сак бол, Андрюша, 6ipiHiui тузак саган курылып- ты...— дед!. Жумыскерлердщ тугел ацтарылып аныктагысы кел- гендер1, жер астындагы кезек жайы едк OFan Сикорский ойланбастан жауап берд!. Ушаков емес, ез! солай yiiFap- рандай ipKiareii жок. — Кеп жылдык тэж 1рибем!з не айтады? Жумыскер­ лердщ ек улкен наразылыгы да, бггпейтш даулары да жарык кун ушш демей ме? Мен кун мен тунд| эр кезекке тек, белш берд1м,— дед! Сикорский,— Кезек кущизг! он е1аден басталады, тунг! он ею'де б!тед!. Tyuri он ек!ден басталатын кезек кунд!зп он ек!де б!тед!,— деп, (Ир-ак айтылар созд!, аз езгерт!п ею кайталады. Улкенд! урын- дыра алмайтын адам осындай одайды кайталагыш та, тэптештег!ш те келед!. — Дурысы осы емес пе? Эр кезекке кун! мен тун! тек болшгендМн жумыс- керлер де даусыз макулдады. Содан кейш десятниктер езара жеребе салысып, жер астына кай кезекте тусетш- дерш ездер! белшш алысты. Сол куннен бастап Булапбай косы да жер астына Tycin ед!. K,a3ip булар 6ip айдан 6epi бас уклон деп ата- латын кед кара yHripai созып эке т т барады. Шахтаньщ калай салынатынын 33ip бшмейтш к азак жумыскерлер! калыц KOMipfli как жарып, жерд!н астына карай терендей беретшдей сез!нед!. KeMipKin enKefiiciH ерлей кулдилап бара жаткан yuripfliK темендей беретЫ де рас. Орыс жумыскерлершщ б!р артел! мен Байшепр косы осы укг!рден келденек тарайтын укгыларды казып бара жатыр. Элде, тунг! он еюде жер астына TycipeTiH «Кара 238

’ ауыздын» басында бастары 6ip Tyfiicri де, шахтара тус- кеннен кейш уш белшш Kerri. Eaai бул косын езд ер теп баска дуниеден тугел кол y3in, жалрыз калды. Жер астында жел де жок, тш н соза кызара жалты- paFaH майшамнан баска ж а р ы к т а ж ок-Ж улды зга толы аспан да жок, ж аз болса кек жамылган, кыс болса акка оранган ж ер де жок. Кеуденд1 толтыра жутар даланын мол ауасы да жок. бзге жактары ока еместей, дала жу- мыскерлер1 ылри осыларын сарынады... Твбен де кап-ка­ ра, аяк астын да кап-кара... Алды-артын тугел тун сиякты. Exi кабырра мен тебеге колдык саласындай Ti3in, сыгылыстыра TipereH aFaui Т1реулер жана кезшде aFapan- дап кез тартушы едк каз1р кем1р шакынан олар да карайып барады. Кешел1-бугшд! тсрелген жацалары бол- маса e3reci мун баскандай enci3 де, кендлаз де жудеу тур. Мурнына жупардай тиетш карагай nci де элареп, KyaiMci шстерге кем ш п кетштк Он exi сарат бойынша тыска iubiFa алмайтын жумыскерлердщ барлык ис-ко- цыстары да осы жердщ астында болрандыктан, даланын сез1мтал мурны TinTi 6ip тынымсыз eceKuiire айналып барады. Енбектщ ауырына, ем1рдщ сасыгына камалран кыр ж|'г!ттершщ улкен зарынын 6ipi де осы. Даланын к е н д т мен самалын курсЫп сарынады. Кед1р-будыры кеп, тар yuripMeH суйреген тактайлы ит- шананын сыкыры мен тыкылынан баска елег1зер де еш- нэрсе жок. Тебе мен eKi кабырралыкка к е р т т орнаткан керпш Т1реулер езара сыбырласып, устшен баскан, бу- Гпрден кыскан салмак ауырлырын айтысып, уЫ лест коя- тындай KypciHic дыбысы естйтедк Даланы н езге дыбысы- нан ажыраран жумыскер кулары ол сытырра да сак елендейдк Как жолмен келе жаткан тагалы аттай, aFarn табан- ды шокайлары жерд1 дуб!рлете басып, жумыскерлер дар- дылы ynripiHe келдг YHci3 кара ynrip онайлыкпен уза- рар да емес. Баракта отырранда жумыскерлер квм!рдщ кеп журтты асырап турранын да баралай сейлейтш едк Ешй жер астына тускенде осы кургырды тез Tecin етш, шет1 болса шетше жетш, тез кутылрылары келетш сияк­ ты... Д ала eMipiHe косылган 6ipinuii ауыр енбек — таныс емес ж ат енбек дэл бетпе-бет келгенде бас шанкататын сиякты. ©ткен кезек он шакты рана жана Дреулер косыпты. 239

Элдеюм ол кезектщ жеткен жерше суйык ак. балшык жагып белп жасап кеткен. Будан 6ip жет1 бурын сырт Kni.MjiepiH кай жерге уйсе, 6yriH де сол жерге ушп, жу- мыскерлер орындарына тура бастады. Эр жерге шнген майшамдар жпишке кызиллт тжде- piH соза жанып, KOMip жузше куцпрт капа жарык. туЫ- pefli. Мацдай алдагы жар кем1рдщ етегш азырак куреп Ж1‘берш, ею кайлашы шекелей отырып, астынан ала шаба бастады. Кайланын жалрыз TeMip Tici астыцгы жер мен кем1рдщ астаскан шепне дэл урып жатыр. Кулаштай алмайтын тар жерде темip Tic тая ти5п, киындыкпен са- галайтын сиякты. BniKTiri eKi жарым, келденеш терт-ак кез тар yKripre тэрт-ак адам сыйып жумыс icTefl алады. Жантаятыны, шекелейтпп кеп жарына жумыскерлер кезектес!п Tycin жатыр. Кшзбен астарлап тжкен туйеи!н шомындай кальщ cipiHi мойьшдарына киш алыд, терт ж!ггг тактайлы ша- наларра ж егш п тур. Мойнынан салбырап барып, ею бут- тын арасынан етш шанара бектлген тем1'р шынжыр юсендеул! туткынды, каторганы еске туаредк SiuipicTin ез- Т]'л1 ani туа коймакандыктан, жепндег1 жМттер 6ipin 6ipi жауыр атка, мойнын алдырран eri3re тецеп калжыц- дасады. Келнрдш кулатылуынан тасуы шабандап калган. Ke­ Mip копаратын тару нп'рдщ аузынан бастап уймген ке- Mip кел-Kecip, дауыл айдап экелш уйш кеткен кум тебе- лерге усап теккшп жатыр. Жумыскерлердщ Ke6i осы калын кара к у р тп т курекпен козгап, ауызра карай жыл- жытады. Bip uieTineH шаналарра салып 6epin, «Кара- ауызга» карай женелтедк ILIaHaFa жегмгендердщ 6ipi ceMi3 сарыКолбан, шана- сына гурс-гурс Tycin жаткан KeMipre унатпай карап тур. Терлеп-тепш!п, тутшге булыгып журсе де казан айнала- сындагы кундер! буран жайлаудай кержедк Ол Ka3ip ал- ты caFaT жер астына Tycin KeMip тасиды да, калган ал- ты сагатта ез косынын тамарын icTen улпредй Туртюлеп ж у р т , коймай KOMipre салран Сикорскийд1 ылри inii- нен боктап журедк KeMip шабура кандай олак болса, та- cyFa сондай бой бермес болып алран Колбанды жолдас- тары бакырауык сэры атан деп калжьщдаса, ол Сикор- скийд! боктап жауап береди — Астыма 6ip салып берсендер, сэры бурадай жан- шар ед1м, ши борбай немеш!— дейдь 240

— Еркек емесшсщ, алып VP Да> ястьпм езщ басып ал!— дейд1 жолдастары. Колбац азырак ойланып калды да: • — Ол пт, ойды-кырды куртып келген ку а_як, жытыла кетед1 дейм1с!н! Жабылсак. кайтед1 деп ойлаймын,— дей- дк Жолдастарынын жай калжындарын бше тура, соны шиита айналдыргысы келетшш жасыра алмай:— Сей- тейшнл, ж1пттер, 6ip куш жабылайыкшы!— деп, encepi- лш калады. Онык да кеп бар, ececi бар. Калжыц coHFbi 6ip курек K9Mip салынранша FaHa со- зылады. Одан кейш ортак ецбектщ орнынан жылжымай- тын ез заны бар, калжындасып турган жолдасы: — Женел!— дейдк Колбац да жауап кайырмай жу- pin нетель Ж укалау Ж1г1ггер мыкшня тартса, ауыр денел1 Кол- бай epnin козгалып кетед1 де, «Караауызра» жетш 6ip-aK токтайды. Ж ер бетшде жукЫз жургенде журггыц жай жур1'с1'не эрец epin отыратын Колбац, жук тартцанда бо- ршен озып кетедь Буланбай жар цабактанып жаткан кем1рдщ табанын едэу1р уцрып казып, уш жердей агаш сына койды да: — Кек асыц ип'ркш, енд1рмепсш рой! — деп, катарын- да кем ip шауып жаткан Алшарырды тургызып Ж1'берш, соныц калдыгына кайласын салды. Куш керек, т э а л ке- рек жерде ылги алра тусетш эдет1 бойынша, 6ip пзелеп алып конпрдщ астын ала aayerri колмен урды. — Кайран, Буланым-ай, nepiM-ай! ©зщнен басцамыз еркскп1з бе!— деп, Алшагыр кейш шепнш барады. Ашыц шахтаныц KOMipiH устшен алатын кезде ауыр суймеши муз ойрандагыдай eTin салу керек едк KsMip онда етпетшен жататын. Ka3ip KOMip кабыррасымен ка- рап тур. Ешй кайланы кемфдщ сызыгымен жулгесш та- уып уру керек. Сызыксыз бггеуге он урранша, сызырын тауып 6ip ур^анык ешмдк Кайланыц да 6eTi кайтпай, каршылдай юредк Буланбай кеп жолдастарынын соны тым кешуелдеп уратындарына да наразы едь — Eceimi жумыска ж1берме, несшей кайыр! — дейтш едг ол. Эр ецбектщ epiKci3 суйреп, камшысыз айдап экететш ез куш! бар. Ол ецбектщ еш мдш гш де. Ол кезде ецбек TeceriHiieH жулып^алады. Ticin ауырранын, imiH ауырга- нын да елец етпейсш. Аз кимылыц кептт копарып оты- рады. Кнсыны келмей, т э с ш табылмай турран ецбек 16 Охнган 241

кыздырмайды да, желшлрмейд! де. Буланбайдыц кеп жолдастары таска шапкан асылдай, ыукала бастагамы байкалады. CoFan наразы Буланбай орайы келмей жат- кан жерге buifh вз! бастап TyceiiHi де сондыктан. «Караауыз» жактан уакытсыз да орынсыз, баркырап салынран эн есплдк Бул бастыктардын 6ipi келе жатса, белп орнына салынатын, аты орыс жумыскерлершщ ка- закш а уйренген 6ipiHiui сездершен туып кеткен «Кеш жарык!» деген к азак эш едк ©лек сезш бушл барак бо- лып тугел укалап эрек икемге келлрген: — Кеш жарык. дос-жаранга еснс ашык! —. деп, басталады да: Жатырмыз жср астында быксып-сасып, • Экулай, шубар жылан. сыйкыр,— Снкор, Ушеуш кара кешр калсын басып,— деп каррыспен аякталады. Эшм баска 6ipey салса, сезш коса айтар едк Эн сал- ган Колбак болрандыктан, ол кур элэулэй.'пм деп эншк езш жалакаш айтып келсдк ©nip бойы 6ip ауыз елек жатгап, 6ip ауыз эн салып кермеген Колбан, жолдастары- нан корыкканнан белп беруге о да мшдегп болрандык­ тан, амалсыз салып келедк — Сары атан, сэры атан баркырап келед:,— десш калды жумыскерлер. Кайла мен куректер тез-тез кимыл- дасып кегп. Эн салу азабынан тез1рек кутылу ушш Колбак бор- сандай жупрш , уцпрге жакындай берд1 де, KiM келе жат- канын бшуге асыккан жолдастарына: — Мен кермеген 6ip дэу шелекпен тусш, memiHin жа- тыр. Illerip BiKOMen1 сейлеСш калды. Ka3ip келетш шы- Fap, к и м ы лд акдар'— дед1 де, кем|'рд1 салрызып алый, тез женелтш кегп'. Эшейшдепден repi кеб]'рек уйпзш сал- дырды KOMipAi. — KiM екен? Кайсысы екен?— деп сурарандарра: — Мен кайдан бшейш! 9fiTeyip ши борбай емес! Ол и гл танимын рой! — деп, Сикорскийге соктьша, ашулы жауап кайырды. Ж ер астына тускен Ушаков еди Ол сырт кшмш тас- тап жек!лденд1 де, штейгер Быковты шакыртып ж1бердь 1 Шепр Бита — Штейгер Быков. 242

«Кенкорасы» деп аталатын дэл ауыздагы кещрек алан- да KSMip сурыптап ж аткан эйелдер мен сыртка K6Mip ж е- нелтш TypFaH ек! еркекке карай барды. Ушаковты алып тускен шелекке жумыскерлер ещй кем1р толтыра баста- ды. Уш орыс эйел1 KGMipre араласып кеткен кесек бал- шыктарды айырып отыр екен, жастау 6 ipeyi штейгерд! шакыра кегп. Эр куыстан KeMip экелген шанашылар. жу- бын жазбай келш жатыр. KeMip ауыз ж акта да кеп yfii- лш калган. Тез1рек тары 6 ip ауыз ашылмаса болмайды екен деп ойлады Ушаков. 8 pi ауа жолы, ap i кем ф жолы болатын тары 6 ip шынырау каздыру керек екещигш Си­ корский нагып укпайды екен дегенд1 коса ойлады. — Сендер Оралдан келднщер ме?— деп сурады Уша­ ков, кем1р сурыптап отырган эйелдерден. — Ие, Рязанов мырзанын алтынында сепз жыл болып ед1к. Енд1 осында кеппршдж. E aairi кымбат кара алтын болады деп, еркектер 6ip желжсе коя ма, уш ай жаяу шубырып арен жетпк...— дед! москалдау эйел. — Ол жайды ecrin ед1м...— дед1 Ушаков, эйелдщ бе- TiH баскага аудару упнн. — Рязанов мырзанын алтыны жабылады екен деген кауесет те кеб1рек шырып калып efli, онын не болганын KIM 6iaciH...— дед!, жанагы москалдау эйел. Ол сез ку* марлау Катерина Неволя едк — Ал, мунпа калай турып жатырсындар? Уйрешстщ* дер ме?— дед! Ушаков. — Жумыс кайда да жумыс кой... BipiHeH 6 ipi жак- сы да, жаман да бола ма ол? Алтынный буты кем1рд!ч бутынан ауыр да, жещл де емес, дэл б!рдей,— дед! эйел. Эйелдщ аздаган астарлы сез!не мэн бермеген Ушаков: — Ока емес. Мунда да уйрешсш кетес!ндер aai... Bi- pep жылдан кейш жаксы тура бастаймыз,— деп eni, эйел орыс жумыскерлершщ арасындары 6 ip улкен кобалжудыч бетш ашып калды: — Ж ок, уйрене алмасак керек... Кететш шырармыз. Оны, эрине, еркектер бшед! foA, 61'рак, алты айымыз 6 iT- кен сон кетерм!з, cipa,— дед! эйел. — Неге? Heci унамайды бул жердщ? — Мунда унайтын не бар? Bip тал aFaui та жок, су да жок. Kip шайкайтын да жер жок кой!.. Дамылы жок жел де боран... картоп, капустаны KOMipflin услне егем!з бе? Ж ок, 6i3 турактай алмасак керек. Бас кожаный келе калса, еркектер сейлесем!з, айтамыз деп журген. BipaK 243

катындар кетем1з рой деп ойлаймыз. Еркектер кур гу!л- дескенмен, аярында катындардык ойлараны болатын... Одан сон-ертен жаксы болады, apFu куш жаксы болады деген барлык кожайыннык айтатын ce3i рой. Ken ectiren сез1мгз, енд1 естчмесек те болады,— дед1 эйел. Ушаков eaai едэупр ойланып калды. Орыс жумыскер- л ер Ы к арасында мундай кобалжу барын ол эл1 сезш- ген ж ок едк Барлык азык-тул1к, жалакы, монша жакта- рында наразылыктары мол екенш бuteriн де, осы жолы онык бзр1н де ыдрайлай кетермш деп ойларан. Эйел оран бул далага орыс жумыскерлершщ тамыр жаймайтынды- рын айтты. Бул онык ек 6ip кутпеген жайы едг Енд! они туб1не жете аныктаудан Kepi, болдырмау жарын ойланып калды. Ушаков осы ойлармен турраида шакырран штейгер1 Быков келди Сыпайы амандыктан кейш Ушаков оны ер- Tin алып, шахтанык iuiiH аралаура кетп. — Йемене, орыс жумыскерлер1 орныгатын емес пе?— дед! Ушаков Быковка эргрек барран сок. Быков аз бегелш барып жауап бердк — Мундары жайларды мен ci3re толык баяндап кайт- каныма 6ip ай толса да, 03ip езгерген ешнэрсе жок кой. Никон Абрамович. Жумыскер арасында эртурл1 наразы- лыктар, толкулар барын ci3 езииз де жаксы 6Lieci3. Онык аяры немен тынарын, неге апарып сорарын ашып айта алмаймын,— дед1 Быков. — Менщ берген уэделер1мд! жумыскерлерге айтпа- дыкыз ба? — Айттым. —Из, калай карады жумыскерлер? Быков азырак жымиды да: — Жумыскер халкынан колына устатканды рана ка­ лай екен деп cypayFa болады. Бупн колына тимеген нэр- сенщ ертек кандай боларын жумыскер айта ала ма?— дедк Быков бул кунге дейш де бар бш м ш жасырып жур- ген адам сияктанатын efli, мынау жауабынан тары да езшше ойы бар адам екендш байкалгандай болды. Бу- дан 6ip ай бурын Ушаковтык алдына жшке Ti3in экелш салган б1рнеше салмакты сездер! бар efli, Ka3ip солары- нык б1рде-б1р! орындалмаганын акрарта сейлеп тур. Уша­ ков енд1 онык ез бетш б1ржола ашып алпясы келш, кыт бурылып тура калды да: 244

— Мен с!зд! аздап болса да тусшш келемш. Ci3 ой анрарыцызды жасырран да жоксыз. Оныныз маган кат- ты унайды... Bi3 екеулпз ашык куреепк адамы болсак керек. Солай емес пе? Баскалардык кеп ауыздан шулап, берекесш алатын эцпмесш с!з 6ip жерге туйш, мэн бере, салмак бере айта аласыз. Мен бул жайларды бьче тура ciaAi штейгер етш тагайындадым. 0 з басыныз калай ой- лайсыз, орыс жумыскерлер1 осында орныга ма, жок па?— дедк — Бул сурауыныздын жауабы езш зде деп ойлай- ыын,— дед! Быков.— Жумыскер азд ен патшага лайык сарай салып бер деп сурамайды. Адамша жумыс icTereH сон, адамша тургылары келсе оган карсылык етпеген дурыс болат та. Bi3 енбег1м1збен кун керетш адамдармыз, одан баска туг1м1з жок. Юмнщ жумысы, кандай жумыс деп талдауга да муршамыз жок. Сонымен 6ipre аздаган т!лек койсак онымызга кулак асканыныз жен. Мен эд1лет! •шенберш eciHi3re салгым к е л т турган жок, 6ipaK энкпет- шзджтщ де meri болуга TuicTi,— деп токтады Быков. Быков aHFbin андап басканымен, кеп нэрселерд1 ак- гарткысы келетшш байкады да, Ушаков одан api сурау коймай, tarepi журш кепч. EKeyi де к а р а т ы жер астын- да кеп нэрселерд! айкын керш келе жаткан сияктанады. 0cipece, 6ipiHin 6ipi не ойлап келе жаткандарын, кандай адам екенджтерш анык Kepin келе жаткан сиякты едк Карангы yHripfliH тубше жакындаганда Ушаков та­ ры да аз Kwipin: — Мыналар калай? Нагыз кэшгГ жумыскер шыга ала ма осылардан?— дед1, шанасын ерге карай эрец суй- реп келе жаткан к азак жумыскерлерш нускап. — Б13Д1Н кен жумысында крестьян устап кермеген кару-курал эз!р жок «ой. Слздщ сурайын дегенниз осы жары болса, api арзан куш, api туракты жумыскерлерпиз осы казактар болады,— дед1 Быков. Ушаковтын ез ыи- гайын танитын адамша алдын орай, элденеш ескерте айпы . Онын арзаи куш дегешнщ не екенш Ушаков та ацгарды. — Будан баска кандай жактары болуга мумкш? — Ci3re айтылган арызга к азак жумыскерлер1 де ор- так екен1н ескертю'м келщ едь.. — К азак жумыскерлер1 де? — Енд1 калай? Ушаков кенюлдеп кулш ж1берд1 де:

— Ж ок, штепгер1м, ол болмайды. Казак жумыскер- лер1мен шартымыз эр кезде баскаша болмак. Жумыс- кер козгалысынын кез1мен Караганда, ci3 ушш орыс-ка- зак жумыскерлершщ тутастыры кандай кажет болел, мен ушш олардын дара-дара шарт жасасуы сонша ка­ жет. Бул женшде кожайынныц epKiHe кол сурам деп да­ ме етпещз! Орыс жумыскерлерше кандай жардай жаса- сам, казак жумыскерлерше де соны жасаймын, 6ipaK ез- дер1мен он,аша келтш жасаймын,— дедь — BipaK оныныз узака созыла да бермес...— дед! Быков. Ушаков ундемедк Булар кара унп'рдщ тубше таянып келгенде, Булан- бай кем1рдщ табанына койган сыналарын алып тастап, керип кулатып жатыр едк Eki женш туршген. Берж- TiK YCTineii eKi кабат cipiMeH бастырып алыпты. Катып калган miiKi Tepi байлап алрандары да бар. Кара yHrip- aeri кар а адамдардык кезшен баска бейнелер! байкалар да емес. — Десятниктерщ к!м? Bepi келсш,— дед! Ушаков жалпы амандасудан кешн. Мандайы мен кезше уйелеген кем!р шакын 6meriMen cypTin, Буланбай укг^рден 6epi шыкты да шамын кете- pin, Ушаков пен Быковты таныды. — 1здрасти... — Здраствуй. Ушаков уйш п жаткан тебедей KeMipre отыра 6epin: — Ал, калай, десятник? Ауылдарыннан не хабар бар? Калай турып жатыр екен?— деп сурады Буланбайдан. 03ip ауыр салмагы ауыл жакта жаткан казак жумыс­ керлерше ол ылри сол жагынан келетш ель — Ауыл жагымыз жаксы емес, сэпсем жаман... Б\\з ауылра кайтамыз дейм!3, ауыл 6i3re келем1з дешп. Ау­ ыл 6i3re ме, б!з ауылра кетем1з бе, оны ani епшм бш- ыейд!,— дед1 Буланбай. — Йемене, жут келш пе? — Кедей ауылдарды тугел аралап, тштш келе жаткан кершедк Байкаусызда б1реудщ жалрыз-жарым ешк1-ла- fы, бузау-торпары калып коя ма деп, туптеп жатса керек... — Сендер караспайсыадар ма ауылра? Буланбай жауап берудщ орнына Ушаковтык алдына сол колынын алаканын тосты да, он тиындык кумютщ улкещигшдей болып тускен муШзгектерш Kepcerri. Жу- мыскердщ колына тиет!н тиындаран акша алакан'ына 246

ошпес белпдей е т т танбасын басып кеткен сиякты екен< Ушаков онысына тусше алмай калып ед|, Буланбай: — 0 з тамагымыздан жырып алып ауылга ж1беретЬ HiMi3 осындай-осындай усак кумгс кой,— деп, алаканын- дагы муИздерш он колынын сук. саусарымен 6ip-6ip ден- гелетш шыкты. — Сикорскиймен жанжалдасуды койдындар ма? — E ki жумадан 6epi тынышпыз... Ол тузелд! ме, б!з тузелдж пе, оны ыына iuiTeripneH сураныз. Бул жаксы адам, адалын айтатын адам,— дед! Буланбай. — ©зщ калай ойлайсын, Сикорский тузеле бастады ма, жок па?— деп сурады Ушаков калжьщдай кулш. Буланбай будан ею ай бурый айтканын кайталап: — Ж ок, ол тузелмейтш адам. Кунде 6ip пэле muFa- рып отырмаса уйктай алмайды. Ш здщ алдынызда вз! кандай курдай жорраласа, онын алдында 613 де сондай жорралап турса екен дейдь Bi3 болсак, ондайра ынрэ- йымыз жок, деюр жандармыз... Мынау шокаймен курдай жорралаура да болмайды Foft...— деп, аузын жайындай ашкан шокайын Ушаковгын алдына карай жакындатты. Аярынын басын K03Fan-K03Fan койып ед1, кожайыннын ' алдына тырс-тырс cipnipen кемip усактары тусп. Орыс жумыскерлер1 алгаш келген бетшде суык ба­ ранка наразылык керсеткенде, Сикорский оларра неше айдан 6epi турран к азак жумыскерлершщ жылы барарын алып бермек болып едь Онысына орыс-казак жумыскер- лершщ eni жары да ереуадеп карсы болган. Еналдымен ыршып шыкдан Шило карг пен осы Быков ед1. Одан ке- й!н «он тиын жакжалы» 6ipa3Fa созылып барып тынды. Олары аз болрандай, Сикорский eKi улттын жумыскер­ лершщ араласуына тыйым салам деп квп жанталасты. Ушаковтык жайдары тындап отырранын пайдаланып, Бу­ ланбай т ш жеткен жерше дейш осылардын бэрш айтып шыкты. — Ka3ip калайсындар? Орыс-казак деп одырайысу- ларын жок па?— деп сурады Ушаков. — Б1зд1'нше тэту туратын сияктымыз. BipaK конэк- тардык ездершен де сураныз... Ушаков бул жайларды ез ойындары 6ip туррыдан су- рап отыр едк Жумыскер тауып 6epin туратын подрядчиг! Жумабек те, уш eHaipiciHieri имамы Куренкез кожа да орыс-казак жумыскерлер! сыйысып тура алмайды деп толып жаткан кауштер айтатын. 247

— Орыстарыц квбейш кетшп, енд! казактан жумыс- кер тауып 6epyiM киынга тусер,— деп, Жумабек тврс кауштщ ек улкешн де ескертш едк Енд1 абайлап кврсе, ол достары адалдык, штемей ж ургендт айкындала бердй Буланбайдык жауаптарына кещл! тыншыккандай болды да, Ушаков казак, жумыскерлершщ кем ^ш калай кулатып жаткандарын 6ipa3 карап турды. Кожайын ке- л т калган сон енд1ре кимылдасып жаткандары да рас болар, 6ipan эд1с тауып калгандары да даусыз сиякты. OFaH, acipece, унараны казак ж ш ттерМ к езара калжык айтысып,_ унем! кулгап жургеш болды. Болмашыны кал- жынрэ айналдырып, оцай кулгап калады. Не айтысатын- дарына тусшбесе де кулген ундершде кырыс жок, кал- жын FaHa бар. Мумюн, казак калжыцынын жалпы 6ip дардысы бойынша кожайыннын езш де Lie кетш жат- кан uibiFap, мейьпдерй.. Ушаков Быковке карай бурылып: — Мен булардын калжындасып, кулшш жургендерш катты унатамын. Жумыстын калай журш жатканын со- дан да aitFapypa болады,— дедк — Б]'рак ол дала ем1ршен ере келген жаксылык бо­ лар... кенде туган калжык емес, далада туран... Жер асгы оны да умыпырар эл1,— дед1 Быков. Ушаков бул жауапты унатпай калрандырын жасыра алмай: — Ci3 эр сезге келденен тартары бар адам болып шы- рып журмещз тубшде... Мен кеп Hspceni кеийрермш де, калжык мен кулю орнына сэры уайым егетш м1незд! кеппре алмай журермш... — деп, едэу!р туйлшп калды да, Быковтын жауабын кутпей, тез Буланбайга бурылып: — Bip caFanan кешн сыртка шырарсын, Сикорский- д щ конторына кел!— деп, кешн карай бет алды. Эз1р турран жауабы айтусыз калса да, Быков оран екшген жок, ундемей epin кетп. Ушаковты келденен унпрлерден 1здеп, Keiiiirin калган Сикорский ещй осылай карай дедектеп келед1 екен. Кр- лындары шамы безгек болгандай калш-калш д!ршдеп келед1. Ушаков оны да ертш алып, шахтанын астын тугел аралап шыкты. Мыстын жем1— отын болса, ол куйзелш енд1 б1ржола оралмаска кеткен сияктанады. ¥зынды- келденен, кесе-кесе салынып жаткан yurip коридорлар- дын езБ ак ондаран Акбуйрат заводына жететш KeMip6e- ре алатын тур! бар. Ец окай жолмен, ен байырры турде 248

жасалып жаткан шахталары сешмд1 де emMgi кершедь Узынды-келденендн тугел косканда уш жуз кадам га жана жеткен унлрлерде калындыры exi кезден асатын тас ке- Mip cipecin жатыр. ©зге жарын былай койып, осы шахта- нык KGMipiH путка айналдырып керш едк Ушаковтыц басы айналып, K03i карауытып кеткендей болды. Егер К а­ раганды кемiрinin узындыры 6ip шакырымга, келденещ жарты шакырымга жетш журсе не болмак?.. Казып алу- ра eMipiK жетер ме?.. Н е деген тепн байлык, не дегеи казна!.. Осынша кеп кекпрдщ жалрыз Лкбуйрат заводыныч тар енештершен ете алмайтынын Ушаков осы арада ту- ciHin турран сиякты. 9 a i шетЬшеп, кат-кабаты анык- талмаран, тексершмеген KeMip 6ipiHin y e n не 6ipi келш, 6ipin 6ipi баса кулаган толып ж аткан тещ з сияктанып елестедк Осы мол дуниеш ек1 жуз елу-ак сомга алганы да есше TycTi... TeMip жолын, я, пароходьщ болып,.дуние жузше тасытып сатар ма ед!н деп ойлады ол. Амал не, e3iMi3Ai 03i.\\ii3 байлап, ойымыз бен колымызды ©3iMi3 бураулап отырран елм1з деп басын да шайкап келедй Касындарыларыныц б1рдеме дегендерш ол ecTireH де жок. жауап та кайырмады. Ол эшейшде Россиянын ушы-киыры жок байлык- тарына колын батыра алмай отырранына наразы журетш едк Енд1 ойлана калса, сол мугедектжке ©3i де T ipeare.ii келе жатыр екен. К алай пайдаланарсын, кайда апарар- сын, неменене жаратарсык осынша байлыкты? Ж алгыз Акбуйрат заводы канша жутып ©нд1рмек? Беденен! nici- ру унпн шын-ак 6ip байтерек керек болтаны ма? KoMip кеп те келш жок! Ушаков «TeMip жол! TeMip жол!» деп айгай салып ж1бере жаздады. ЖаГша тускен, киындыксыз, китыксыз-ак журш кеткен ©aaipicriK imiimi куйд!рер кезещ ещй алдында жа- кын турранын сезшд1 Ушаков. Келш жетер жерд1 тутас шолып караса, будан 6ip кап к е -Mip алатын ©Hflipic жок екен... Мана жолда келе жатып, калгып кеткенде Tycine KipreH 6ip шытырманды сескенш eciHe алды... Касында Турсынбай бар, Ушаков. Алтынды Ty6erine барран екен... Алтынды оран дэл ©з ойы калай тшесе, ту- ciHe де солай шрген едь Айналасы адам аярын сала ал- майтын кияк Ticri аран тастар серейш аспанга ©рлеп тур. Батар кунн1к KHFaui тускен шурыласына шагылысып, кызрылт кия тастарра кесек-кесек 6iTKen алтындар жар- 24У