Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

аей.— Бул жанжалды ракымсыз жапырып токтатуым керек! — Осындан кейш 6ipa3 куй елей коймай едэу1р ас- кындырып ал ран жумыскер наразылырын ез -пзеЫмен, ез салмагымен жаншып токтатура 6eKiHAi. Ол КараFanдыра осы екгйшмен келш едк Бул екшнге шыдай алмай, Караранды жумыскерлер1- нщ 6ip жары жыртыла сегш п, шахтара карай сыррып кеткеш Ушаковка улкен арка суйеу болды. Бул турак- сыздык кепшийк 6eTi болмаса да, aflTeyip, 6ip жешс бел- rici едь Бул biHFafiFa cyfleHin езге касарып туррандармен калай сейлесуге де болар деп оклады Ушаков. — Мен сендерге бар айтарымды айтып болдым. Кен- бейд1 екенандер, мейлщерщ бмсш! — деп, Ушаков аз Fa- на Kiflipin ашык шахтара карай женелгендерге карап ед1, олар шоктар.ылып тез козралып барады екен. Арбаны коршап туррандардын жуздержде де кобалжу байка- лады. — Б 13 ез TuieriMi3fli занды кереийз... Сондыктан cia- ДШ кулак acnayFa какыныз жок,— деп Михайло Неволя алгарак ш ырып тары да айтары барын ангартып ед1, Ушаков кеипрше: — Айда, конторра тарт! — дед!. Конырау журтты как жарып втш узай берд1 де, ба­ рак жумыскерлер! кайык Twin еткен судай кайта tofu- сып, шорырланран куйшде турып калды... Ушаков контор алдына келт.арбасынан тусе бергенле жанаты Hiplnin калган улкен топтын да орнынан козра­ лып, жабык шахталарга карай шоктарылып бара жат- канын 6ip шолып калды. Булар да жендлгендей, кенген- дей екен. Алысырактан айбарсыз да жабыркау коришь Кайтып калган беттщ солрын KepiHiciH андарандай бол­ ды. Енд1 ол Карарандыны баскаратын Некрасовты 6ipa3 6epiKTipin алрысы келдь — Сен, немене, менен алатын акшанды карсылыкпен кайыррын келе ме? — дед! Ушаков, eciK алдына шырып карсы алган Некрасовка. Бернердей емес, буран сыпай- шылыктан тыс ектем кетш турранын ерс! де керген жок. — Слз маран акшаны енбег!ме толейшз foA деп ойлай- мын,— дед1 Некрасов сыпайы рана. Ушаков онын жауабына кулак аспай, eciri ашык тур- FaH конторра Kipe 6epin: — Жумыскерлердш адвокаты болганына канша ак­ т а сурайсын? — деп тары б!р.кауып калды да, !шке юрдь «50

Сонынан ере мрген Некрасовтын жэб1рге орай жэб|р жауап кайтарарын таныгандай, онысына ж1бермей киш кетш: — Осындай жанжалды болдырмау ушш шын-ак кеп енбек керек пе ед1? Бернер екеущ жумыскерлерд! аз рана тыйып устай алсандар, осындай ылан болмас ед1 рой!.. Сендерден соны талап етуге Аакым бар ма менщ, жок па?.. Элде сендердщ орнына ылри вз1м шапкылап жу- pyiM керек п е ? — деп Ушаков жумсанкырап токтады. Ашык турран терезенщ жактауын толтыра отыра кеткен тур!нде де езше ж ат кажырандык, шаршарандык бар екен. Ж узшде б1раздан 6epi басталган аяушылык, жэр- дем куту бар. Сондыктан, Некрасов жана рана ecTi- ген орынсыз жаб!рге мэн бермей, жауабын жумсак, бас- тады. — Никон Абрамович,— дед! ол, Ушаковтын алдына жакындай келш.— Осы жанжалдын тусында адвокаттык штеген 6ip адам болса, ол еналдымен Ыздер уинн буса- нып жур десем не айтар едМз?.. — Маган emniMHiH адвокаттырынын кереп жок, 6i- рауыз катал сез айта б!лу1 керек! Кайпактамауы керек! Кеп сез керек болран жок кой маран... Кенбесендер кете берпщер деген 6ip-aK ауыз берш сез айтып ем, эне, 6api де кенш, жумыстарына KeTin барады. KepeMiciH, 6ip адам калган жок, Шахтара тускел1 кетш барады! — деп, Уша­ ков ашык терезеден жанары жумыскерлер yflipi^in кал­ ган жерд1 нускады. Шынында да жумыскерлер ею жары- лып жабык шахталарра карай шубап барады екен. Карсылыгы байкалар Kiiui-KipiM топ та калмапты. К ара­ ганды басында кундеп енбек куш басталып кеткен сияк- ты. Ашык шахтадары адам кимылдары кундепсшен Kepi кызуырак сезшедп Кос кара кекп сандеп жеккен Жума- бек осылай карай келе жатыр. Касында Сикорский бары танылады. — Ол 6ip ауыз сезд! айткан ci3 Fofi... Оны 6i3 болсак acepi баскаш арак шыккан болар ед1,— дед1 Некрасов,— Мен 6ipaK муны баянды ж енк демес те ед1м. — Ж ешс емей, немене? ByriHHeH калмай Акбуйрат та тыншырады, Н1лд! де жым болады,— дед! Ушаков. BipaK менщ жанары айткалы келе жатканымды да тындасаныз екен... Сып етin Сикорский Kipin келд1 де Некрасовтын сезш именус!з бел in кетп. Осы жолры кел!с!нде ол эдеп-имену 451

легенд! эдей! умыта келгендей ед1, кашр riiiTi ектем де ер — Мен шздщ жалакы жайында табанды турде' 1ске асыргалы отырган багытынызды Рязанов мырзара каз1р- ден калдырмай хабар етем...— дед1 Сикорский Ушаков- ка,— Ci3 ушш онык елеул! Moni боларын айтпай-ак кояйын, онсызда тусМ кп гой... Dipan, 6yrinri жарияла- г::ныцызды рееми турде бер!лген буйрык леи атауыма болар ма екен? Соны взмылен сурап алгалы келд1м... — Болады... Буйрык Mine, бупннен бастап 1ске асы- рылады,— деп Ушаков 63i ала келген буйрыгын Некра- с' пка усынды. Мунысы ендМ бетш Сикорский алдында г;, оландырып калу снякты Miiie3 болып шыкканын бпе тура кысылган жок. Сикорский ентелеп келш Некрасов- тыц колындагы буйрыкты тез шолып шыкты да: — Эбден дурыс болтан екен... Yin eHflipicTiii ymeyiH Cip.Tefi камтыганынызлы Рязанов мырза ерекше багалар деп ойлаймын,— дед!, Ушаков онысын унатып отырга- иын ce.'uiprici келмей, ундеген жок. — Рязанов мырзаныц ci3re жазган cKi хаты 6ipre кс- л!пт!... Ka3ip тапсырсам ба екен?.. Элде, кешке карай унпизге ораласыз ба?.. Мен каз1р солай карай журем... Онашарак б!р уакыт тапканыныз Tepic те болмас ед!...— дед! Сикорский. вз!н!к Ушаков снякты улкен адамды encepin бара жатканын Некрасовка да ангарта сейледк — Кешке уйде боламын,— дед! Ушаков. Рязанов хат- тарында не барлыгын Некрасов ce3iii6eciH деген де ойы болды. BipaK ол ойын Некрасов та TyciHin калды. Элденеден аса куанышты жайын жасыра алмай ой- нактап турган Сикорский тез коштасып, тез шыгып кеттк Узамай, eKi кара кект!н Акбуйрат жолына Tycin алый куйындатып жонелгенш терезедеп Kepin: — Хлестаков!— дед! Ушаков iujiHeH. Ж ана гана 6ip жайларды Ушаковка жан тарта айт- кысы кел!п отырган Некрасов енд! жоб!рле1Пп калгандан ед!. Ен жек KepeTiii, дурыс жек кврет!н адамына Ушаков- тын рай бере сейлескешн унатпай калды. Улкен кер!п келген адамынын кез алдында к!ш!рейге1йн квргендей болды. 1штей аяуына жек керу снякты 6ipce3iMHin ара- ласа бастаганын ангарды. Кулап жатса да Сикорскийдеп кол ушын сурамас деп ойлайтын efli, енд1 абайласа, Ря- зановка жагыну уш1н Ушаков Снкорскийден де жеркене алмай калган екен. 5ip6eT, icKep де, адалынан елет!н 452

адам деп сенш келш ед1, казф сол еск1 курметжен аз Fa- на калганы болса, Сикорский сыпырып ала кеткендей. Некрасов б!ржола салкын тартып Kerri. — Сен маран б|рдеме айтпак едж foA! — дед1 Уша­ ков, Некрасовтын езгер1сж тани калып. — Айтпак ед1м... BipaK, енд! сонын орны бар ма, жок па, соны ойланып отырмын...— деп, Некрасов едэу1р бе- гелш барып жауап бердь— Мен а зг е адвокаттык icren журген 6ip адам болса, ол шздщ пайданыз деп ед1м Foft?— дед! Некрасов.— Келденен адам тупл, осы жан- жалды кетерш журген жумыскерлердж 93i Ыздщ гл е к т ж шенбержен шыга алмай жур десем не айтасыз? — Ол кандай тытектестж?..— дед1 Ушаков. Осы туста манадан тыста куткен Жумабек есжтен басын керсетж калды да, Ушаков кш р ек сурамак болтан б1рдемелерш ipKin калгандай болды. BipaK Некрасов ез ойын ipiK- пеуге калган екен, еши ашынынкырап, кыза сейлеп — Шын жайды алсак, жумыскерлер жалакыны ке- м'ипеу ушж гана жанжал салулары керек пе ед!? — дед! Некрасов.— Жок!.. Жалакыны ecipy уш!н жанжалдасу- лары керек едк — 9, немене?.. — Жалакыны ecipy ушж деймж,— дед1 Некрасов, бар nimiHiMeH жасканбайтын батылдыкка, кайсарлыкка кеткенж ангартып,— Булар будан ж ел жыл бурын та- гайындалган так-тук кун керштж шенбержен шыга ал­ май калды. Ал кун кер к кайтты? Енбек журтынын ен KepeKTici жазга карай ею есе, кыска карай уш есе кым- баттап Kerri одан 6epi. — Жумыскер адвокаты деп ед1м ceHi, каталаспаган екемж! — дед1 Ушаков, онын ар жагында молырак ызга- ры барын жасыра алмай. — Жумыскер адвокаты болган адам олардын ойына ен болмаганда осыны салар efli, оны штей алган адам болган жок. Эшейж аяудан аса алмай калды,— дед1 Некрасов. Ушаков онысына ceHfli де тыншыгып тынлай- тын ынгайын керсет1п, сез аягын KyTTi. Некрасов ширы- га сейлеп Kerri: — Жумыскер керш отырган жэб!р жалгыз осы ма?. Жумыстан кейж жуынрысы келсе Heci айып? Балалары- мыз еле бермесж лесе, онын неменеа кулю? Адамша жумыс icTefiMi3, адамша тургымыз келед1 лесе, онысы 453

экесм мен iuemeci, баласы мен келМ каз-катар 6ipre жа- тудан куткар деген болмашы ллектен канша асып жа- тыр ед1? Жумыскер дурыстап демалса, ертешне ещйре кимылдайды. Б упнп азапты ертенпсже коса бермей, умыттыру да керек емес пе! Осынын 6api еналдымен ез1- Hi3 yuiiii екенш б1ле тура, ci3 бурынры белшзде табандап кала алмадыкыз... Ecni жумыскердщ жузш босатып, жанадан жуз адам алсацыз, а з адам басы он тиын- нан KeMiTin кушне он сом унемдейаз, солай емес пе? Сонда кем ip мен мыстан неше жуз сом кем берьперш бммей отырмысыз?.. Ж ок, б1леаз, жаксы бкпеаз... Усак-уланга кеп аландаган адам улкен 1стерде береке- аздшш де керсетед1 деп езпиз айтатынсыз! О з д т бу­ рынгы бет!н1зден айнып калган ссбебМ з баскада, эринс... — Онда ceiiin жумысын болмасын! — дед1 Ушаков, шамданган дауыспен. — Ci3 жана 6ip ауыз сез|'ммен жанжалды токтат- тым дедпйз... Канша уакытка дейш, неше амFa деШн токтаттыныз? Eaairapi жумыскер жанжалы болмайды деп ойлайсыз ба? Бекер олай ойлайсыз... Далада жу­ мыскер табы туган екен, о да есе беред1, есейе береди Мен бул жерде калмау^а уйгардым. Сондыктан актык рет актарылып айткым келдк Осыны адалдык корд1м... Батыл болып кеткешм де сондыктан болар... Bipa3 жыл енбепм ciHreH, болашагы улкен деп ойлайтын iciм eai Караганды. Сонын алдагы кундерше жаным ауыраты- иын айта кетюм келд1. Мен айтып болдым... Мина буй- рыгынызды баска 6ipey орындар... KeiuipiHi3...— деп Некрасов Ушаковтын жана Fana берген буйрыгып езше кайтарып бердк Некрасов сездершде тура айтылган дурыстык та, кат- ты айтылган достык та барын жаксы тусшген Ушаков ашусыз муд1рш калды. Сонгы уакыттагы ез ютершде ез ойына, ез лл епне карсы келер кайшылыктары барын тагы 6ip рет айкын сезшдй Б1рак енд! бул бетшен езге- рер де шамасы жок екен. — Келденен кезге 6api де солай кершспн эдел гой. BipaK мен жумыскердш ынгайына карай кене бер ле­ генд! достык деп бммеймж. Шын-ак кетем десен,, ама- лым кайсы, куштеп устап отыра алмаспыз,— дед! Уша­ ков. ©3i де сеш маз айтып едн Некрасовка да солай се- niMci3 деойсыз айта салган жауап кершдн Макадам осы ^йдс не сейлссш жагканын естуге ку- 454

мартып шыдай алмай журген Ж умабек тыг а з 6ip icneH келгендей шапшан юрдк Ж узшде жаны ашыр адамныц кобалжуы бар екен. Ж анадан жумыскер жинап беру жумысы суынып кетеме деген к а у т бар едк ецалды- мен сонысын анрартпас ушш есштен юрген бойында эб1герлене сейлеп Kerri: — Ж абык шахталарга 6ip адам тускен жоп... Аузы- на барып айнала коршап алып 6api де сыртта отыр... Манадан бакылап турып ем, беттерш жаман кврдтч... Барабан да токтап калды... ¥сталар да дукенш жауып, соларга барып косылды,— дед1 Жумабек. Уйдеплер ешп абайлап eai, уста дукеншен шанк- шунк erin естш п жататын дыбыс гынып калган екен. — Не сандалып тур мымау?.. ©TipiK!— дед1 Ушаков, терезе алдынан ыршып тусе 6epin. — Далага шыксаныз е з ш з де K0peci3,— дед1 Ж у­ мабек. Жуз1 тас болып катып калгандай екен, eripiK айтасын деген жоб1рден взгерген жок. Ушаков терезеден мойнын соза карап efli, ойпанда- fh жабык шахталардып манайында не болып жатка- нын кере алмады. Берепректеп ашык шахтанын жу- мыскерлершде эр жактарына карап алакдау, ацыру бар екен. Некрасов далага шыпып карап келд1 де: — Рас айтады... Жумыскерлер шахтага туспептк Барак салушылар да кершбейдк— дедк Енд1 Ушаковтык вз! де далага жупре шыкты... Ду- рыс екен... Ж абык шахтага тусер ауызды к ен . коршап алып, жумыскерлер козгалыссыз отыр. Кун шанкан ыстык болса да 6ip адам келенке 1здемей, бой тасаламай отыра беруге бел байлагандай екен. KeMip отвалдарынын устшде де топ-топ шогырлар кэршедг Удеш квзге тусу ушж жогары шыгып алган сиякты. Аргы беттеп ауыл адамдары да бала-шагаларымен шубырып далага шы­ гып сол жабык шахталарга карап тур. Ашык шахта- Дагы жумыскерлерде де кобалжу бары байкалады. — Сен барып келшП — дед1 Ушаков Ж умабекке.— Токтатсын жаижалды, шахтага туссш!.. Эйтпесе, мунын аягы ездерже жаман болады... Бупннен’калдырмай барж де босатып, бул манайдан куып ж(берем. Жумыстан босанган адамды 6ip кунге де калдырмаймын бул жер- де! Бул м ен т жер1м1 TyciiuiH бе?.. Тусжд1м,— дед! де Ж умабек жабык. шахталарга карай кегп. 455

Мана танертен Ушаковты коршап алган жумыскерлео айткысы келтендерш тындага алмай наразы калып едк Ауылда турагын жумыскерлер табансыздык штеп, онай бе.шнп cupFbin кетсе де, барак жагы сырт карасын буз- бай шыдап калды. Кеп тм еп yinin бой кереетт ортага шыккан он шакты басшы жолдастарынын ынгайынан та- былатындарын керсегп. Талай ойда кыпылдау бары дау- сыз болса да, сын устшде сыр берген 6ip адам болган жок.. Ушаковка сезш тындата алмаганына Михайло Нево­ ля ынрайсызданып калды. Тундеп eni жастын ж азгамдл- рына патшанын e3i де кулак асардай керЫп едь enni ол кагаздык да э л а з д т ашылып калган сияктанды. 8p6ip карангы адамнын ез колында жокты азлы-кепп асыра багалайтын эдетшше Михайло Неволя кагаз ce3iH асы­ ра багалаган екен, каз1р сонысына каттырак налып кал- гандай едк — Кап, аналар тай-таласта опасыздык 1стеднау!.. — Шыдамады-ау, табансыздар!— деген наразы да- уыстар шыкты. Осы сэздердш езшде де кобалжу раны барин андай калган Байшепр: — 0 з обалдары езше, шыдамаса! Б!з шыдаймыз! — деп, ол ынгайды тез жапырып тастады. — Ж э, шыдасайык... Сонда не 1стейм1з, осы арада ту­ ра берелш бе? — Ие, eaai не 1стейм13? — дескен дауыстар шыкты. К епшш к сурауларында анырыс барын ундершен бяй- кап турган Михайло Неволя казак жумыскерлернпц каншага шыдарын ойланып едэу1р уакыт сез коспай кал­ ды. Байшепр мен Алшагырдын эршмге ашулы жауап Oepin тургандарын андады. Ашык шахтада штейтш ауыл жактын жумыскерлер! бара сала боратып кимылдап Kerri. Бул жакка бетш бурмай, эдеттепден repi баса кимылдап жатыр. — Ж э?.. Аналарды кереа'ндер ме? Жумыстарын icTen жатыр. Сендер немене, айрыкша шакырту кутш турсып- дар м а ? — деп, Иван Акула осы топка келдк— Барын- дар. барындар, тушндер шахтага! Bapi6ip, тусешндер!.. Михайло Неволя Акулага одырая 6ip карады да: — Сен1н б!зде жумысын болмасын, естш н бе? Ашу­ лы журт калжакты кетермейдП — дед!. — Калжакты кетермейтш сендер емес, баскалар... Ж арты сагаттын шннде шахтага туспесендер, 6yriHri кун- дерщ елд1 деп есептендер!.. Ол эр кайсыннан елу тиын 456

деген соз... Мен забойда путем сендердк узак кутуд1 мен жаратпайтын адаммын. Оган уакытым да жок. Канша ашулы болсандар да оны умытпассындар...-- дед1 де Акула ез1 карайтын жабык шахтага карай Kerri. — Ал, енд1 кайте.'пз?— дед! Неволя касындагылар- га, АкулаFa ызамен карап калган бойы. — К,айтетшд1 exi жумадан 6epi сэйлесш болтан жок- пыз ба? Шыдасамыз демеп пе е к ? — дед1 Байшепр. — Мен жалгыз калсам да шыдадым,— дед1 Супрэлк Копке еспрте катты айтты. — Жалгызды коя тур, осы топ шыдаймыз дегем1з. Шыдамайтындар болса, эл 1 де л уксат етежк те, тэуекелге бел байлагаидар ен;и кайгехйз деп сураспайык, — дед1 Алшагыр. — Шыдастык! — Турыстык! — Кайталасудын не кереп бар! — деген дауыстар эр жерден ж алгас шыкты. Адал да сешмд1 шыкты. Журт элпетш 6ip сынай байкап алды да Михайло Не­ воля жана 6ip усыныс жасады: — Ендеше, шахтага тартындар! — дед1 ол. — Шахтага?.. — Неге? — десш калды б1рнеше дауыс. — Шахтаны коршап аламыз да не боларын сонда кутем1з. Бытырамай 6ip жерде боламыз... Ш ахтага 6ip адамды тушрмейм1з де, 6ip адамды шыгармаймыз да... Курек, кайламызды Ушаков 03i келш алып кореш! — деп токтады Неволя. Неволянын шахтага 6ip адам тушрмейм1з дегеш жу- мыскерлерге катты унап калды. Мунысы жанадан келш- булардын орньш баскысы келетшдерге карсы 6ip айбар сиякты кершдк Онын устше, карадай кажытар жэй та- бан-Tipec жэй кайтер execiH емес, эрекет1 бар карсы- лык, журт бойына жиналган кайсар тктекке ундес шы- гып едк — Жарадыц, карасакал! Текке журген ж ок execiH арамызда! . К . Tanpi деген, кырымыз барын корсетейш те 6ip! — flccin, жумыскерлер жабык шахталарга карай жоней бердк ... ~ Меи усталарды да осында алып келемш,— дед! Ж абай Неволяга. — Алып кел... Алшагыр, С упрэлк екеущ барак салып 457

жаткандарды шакырып экелшдер. Нартай, сен экене ба- рып. не болып жатканын айт... Осыдан KefliH ei<i жабык. шахтанын жумыскерлер'1 жер астына Tycin-uibiFap ауызды айнала коршап алды да отыра бердк Kyaneri азаптарынан бугш калай кутыла калгандарына сене алмай, айналасына кудшпен карап. барабан туйелер1 куйсеп жатыр. Бугш жер астына т у т кеткен жалгыз Акула FaHa. Улкен TeMip шелек жанта- йып далада жатыр. KeMip артып алып жаткан KipeuiLnep рана айналасына таныркай карап, кундеп жанталаста- рын токтаткан жок. Осы куйде ездерш ездер! кайрап, манарыдан Kepi де кызып алган жумыскерлерге Жумабек келдк Ушаковтыц кыска айтканын узак байымдап, едэу1р уакыт кулпыра сейлеп отырды. Немен ж1бер1лгеш мэл1м болса да, неш айткысы келетшш булдырата сейлеп отыр. — Bapi 6ip, кеп болса, - кешке дейш-ак шыдайсын- дар... Одан да кожайыннын не айтканын тусппп, елмес жактарынды ойласандаршы...— деген 6ip FaHa булдыр ойын эр сакка ж у п р т т айтады. Осылар Ушаковтын де- генше к ен т кала ма дсген Kayini да кысталап барады, ол жагына тым ашык кетуге тары коркады. Byrin шахта- га туспегендерд1 босатамын да, бул манайдан куып Ж1- берем деген Ушаков сезш айткан да жок. — Сенщ мытып отырганын немене осы?— дед1 Cyri- paai Жумабекке. Ол Keivtipre Жумабек колынан е т т кел- мегендштен одан ыктап та кермеген адам едк— Сеш Foft, Ушаков 6i3fli кеш ирш . кел деп H<i6epfli?.. Сол ма айтайын дегенш?.. — Кожайын айтты foi”i 03i... Жалакы кемидк Ол же- шндеп сездерщд1 тындай алмаймын демед1 ме?.. Онын ар жарын Hecine сурайсындар менен?.. Осылай отыра берсек кожайын коркар деп ойлайсындар ма? Акша еш- Kiмпен де корыкпэйды. Куш енд1 мынада кегп, мына- д а ! — деп, Жумабек жан калтасын кагып-карып калды. — EcenTepinai алындар да кепндер дейм1сш 6i3re? — деп Суг1рэл1 тары 6ip сурау бердк — Бул кю де баска ой жорына бэс TireM,— деп, Ал- шагыр Жумабекке жакындап келш отырды. — ©й, сендер кожайындарыкнын айтканын менен керплерш келе ме? Танертен естш ед1ндер foA ез аузы- нан... Byrin жумыска шыкпай калган адам босатылады дедк Мен уйрепт деп отырсындар м а ? — дед1 Жумабек. 458

— Сен гой сонда б1здщ орнымызга уш ЖУ3 »iriTiimi 0TKi3in, адам басына уш сомнан акша аласын? — дед! Алшагыр. — Кулкынынды Tecin бара жаткан сол емес дени ко­ не,— деп, Сурзл! Ж умабектщ жузше сыгырая карады. Кездер1 уш бурыштанып, усак-усак ушкынга толып бара жаткандай екен. Арт жактапл кепшмпк куле-бастады... — Сен ез кулкынынды ойласаншы меш коя турып, мен акша алсам сенен алраным жок кой!— дед1 Жума- бек. Супрэлшщ К031 ушкындаса, мунын мурттары дел- дшп, мурны куарып бара жатыр. Cyripani мен Алшагыр 6ip-aK карасып калды... Жу- мабек Супрэлшщ алдына сулай келш кулады. Eip кол алкымынан алып тартып калды да, 6ip кол кок желке- ден туйш ж!бердк Енд1 Супрэл! 6ip аяинн Ж умабектш кеудесше салып басып алды да, сол аягынын шокайын сыпырып алып мурнынан кагып-кагып калды. Аншылар какпанга тускен суырды осылай урушы едг Аиаш табан eTTi мурынды бетше жапсыра уш рет урып токтады. — Токтат!— деп Неволя аГшайлап калмаганда Cyri- po.ii онай токтай алар да емес екен. Неволя Супрэлшщ Ж умабекп кеудесшен басып алган аягын колымен сер- nin ж!берш, Ж умабекп тургызып алды да: — Eauiropi мундай i c m арасында журмейтш бол!.. Осы журттык сенде кеткен Keri де аз емес екен! eciime болсын!.. Бар. Орамалын бар ма ед1?..— деп, жетелеп алып журт арасынан шыгарып ж!бердк Ж умабек мур- нын eni колымен басып алып, сенделш open журш бара- ды. Кок шуга камзолынык колтыгы да бексерш п ка- лыпты. Осы жайды Ушаков Жумабектш ез аузынан тугСл ecTin катты ашуланып едь Т аяк жеген Ж умабек болса да ол корлыктын. KiMre керсеплш жатканын каталаспай угьшыпты... — Маган кайтарган жауаптары осы болса, менен де ракым кутпесш енд1? Экел пзш дерш , ез колымнан боса- тып, бупннен калдырмай куып жгберем бул жердей! Bipin калдырмаймын!— дед! Некрасовка. Некрасов уншз ту­ рып барып шкафтагы кагаздарды аударыстыра бастады. — Сен, бупн кештен калдырмай уш жуз жИтний алып кел! — дед! Ушаков Жумабекке. Омырауы да, кур- меттеп устайтын сакал-мурты да канга боялиан Ж ума­ бек тез uibiFbin кетт!. 459

— Мше сендердщ баскарган адамдарын!.. Жаксы мура калдырып кетш барасын! Мундай муранык маран Keperi жок,— деп Ушаков Некрасовка кайта урса бастап сд1, катты келген бойы арбасынан ceKipin Tycin, конторра асырыс келе жаткан Бернерд1 Kepin эрец токталды. Бер- нердщ жузшде улкен апаттын белпш бар екен, содан cecKeHin токтады. — Завод токталып калды! — дед1 Бернер Kipin кел­ ген бетшде.— Бупн 6ip адам жумыска шыкпай калды. Пештер суынып барады. Мысымен 6ipre суынралы тур. Заводта сенбеген 6ip от калган жок... Ордабай болыс уй- шде болмай шыкты... — Токтат! — дед1 Ушаков, бар дауысымсн акырып.— Токтат!.. Мыс заводынын оттары сонш, neimepi суынса, оныц ар жары не боларын Ушаковка баяндаудыц Keperi де жок едк Iuii толы мысымен 6ipre суынран пештер апатка тек болат та!.. К,ас каккандай 6ip сотке Ушаковтык коз ал- дына заводтын осындай 6ip хэл1 келе калды. Кузд1 кунг! шуканадка толып катып калган cyFa усап мыс коз ал- дына келдк.. Едэу1р уакыт ешюм ун ujbiFapFaH жок. Отымен, кы- зуымен турран жалгыз улкен пеш Ушаковтык 03i сиякты. Жарылралы туррандай, демш катты алкынып алып, аз- ак кулап туспей тур. Некрасов колына алран т1з1мд1 кайта орнына салып, акырын рана шкафты жапты... BipiHe 6ipi жатсырап ундеспей калган адамдардык коздер! де 6ipme 6ipi кездеспеуге тырысып, эрюм эр жакка карап калыпты. Ушаков токтап калган заводы мен шахталарын керш туррандай. Тас пештерд1 белуар- лап турран суйык мыс шелекте каткан cyFa усап, суын­ ран пештсрге кептелген бойы 6ipre катып калгандай кершедк Бернердщ коз алдында кешеден 6epi катты карсыласып, наразылыктары мен 6ipre эртурл1 балагат айтура дейш барран жумыскерлер тур. Некрасов кез1 сыртка карап, тары да 6ip жайсыздык- ты коргендсй кадала калган екен. О'л ашык шахтаньщ бшк epueyine шырып алып сейлеп турран Буланбайды Kepin едк Басы танулы, кайласына суйенш, элденелерд1 кызу айта бастаран сияктанады. Он колын кен сермеп, эр жактагы жабык шахталарды нускайды. Ашык шахта- нын жырасынан эуел1 кылтиып кершген бастар енд1 Буланбай касына жинала бастаган коп адамга айналды.

— КереЫз бе? — дед1 Некрасов сол керш турраный кез1мен пускап. Жуйке тамырлары узЫ п кетердей пнренш, сергек TypFaH Ушаков, элденеш ум1т етердей терезеге тс бу- рылды. Ашык шахтада не болып жатканын о да кердк Эр жактан тары да 6ipa3 адам солай карай асыра басып ке- ле жатыр екен. Ko3i не керш турранын Ушаков «EniU ашык шахта да токтады», деп Tyftni imine. Содан кейш шарасыздыц байламын айтты: — Сен бар да жариялашы аналарра... Ешнэрсе ез- гермейд!, бурынеы куйшде калады. Жумыстарына бар- сын,— деп Некрасовка карады да: — О з де тез кайты- ныз Акбуйратка... Осыны жарияланыз, жумыскерлерге ж алакы кем1мейдп Менен кейш не кылса да межлде- pi...— дед! Бернерге. Инженерлер! Ушаковтын узшген yMiTiH де андасып калды... Буланбай сол KyHi сэскелште оянып едк OHTycTiKTeri терезеден тускен кун сэулеа нэл араластырып агартылган шубалма пешке сорылып кайта шарпып шшкене белмеш толтыра, мол жарык теге бастаган екен. Тан каранрысы- мен оянып, кун шыкпай туннен де к а р а т ы шахтага ту- cin xeTin эдеттенген жумыскер эуел! осынша кеш оянра- нына танкалды. Дэл бул сэтте ол езш ш соккыга ж ы ры - лып жатканын да ангармап едк Оянып алып, кер-жерд! ойлаган боп, тура коймайтын адамдардын керенаулы- гын бымейтж Буланбай басын жастыктан тез жулып алып кетере 6epin едБ миына 6ip шыны сыныктары ка- далып кеткендей болды, оттан шыккандай ыстык та екен. Кездер1 карауытып, басы жастыкка сылк кулап туст1. Аяншактык, куйректш дегендерд1 кад1рлеп кермеген кай- сар адам ауырсынран дыбыс шырарран жок. Кездерш катты жумып, азырак TicTeniHKipen ышкынды да тыншы- рып калды. ¥замай ой-сез1м1 айкындалып. сонры кундер- Д'Н окиралары есше тусе бастады. Барлык табанлаган тартпарымен, к езаз сокыр шегшшег1мен, селд1р-сирек сакалдарымен, милыктай киген тымактарымен ауыл жак коз алдына келд1, Буланбай жан терешнен денбек- min 6ip ыза кетерше бастаранын сезшд1 де, соны баскысы келгенлей, болмаса TinTi умыткысы келгендей козш уй ншмдеп таные нэрселерге аударды. 461

BipaK Буланбай кезше тускен нэрселерден де ойын жадырата аларлык куаныш таба алран жок. Карсы ка- быргадары aFam кадара 6ipiHiH устше 6ipi ijiinreH бала- сынын калын кара шуга фуражкасы мен кара лэспк сырт кейлеп кез1не тускенде — ешй саган оку буйырмайтын болтаны да,— деп ойлады. Сонры кездеп улкен кайгысы- нын 6ipi де осы едк тары да кезше сорылып, журегш тыр- налап erri. Кун Tycin TypFaH терезеш Кепей Кызыл шубар керпе- мен сыртынан жауып жатыр екен. Тыкырс'ыз да укыпты козралран колдар KepneHi терезеге жапсыра, санлау кал- дырмай кымтап жатыр. Тер белме каранрылана баста- ран сон, беймаза кара шыбындар жосылып-жуйткш Ке­ пей здеЙ1 ашык калдырран сырткы eciKTiH жарырына карай агылып Kerri. Bip-ак рет жарк етш калган эйел жуз1нде парыз-карызсыз керсетьпетш камкорлык бар-ды. Буланбай к енш осы аз нэрседен едэу1р ceprin Kerri, кам- корлыктан емес, парыз-карызсыздыктан ceprUi. 03i де тап осынын адамы екенш ескермейтш Буланбай: «KepiHrenre камкор сорлы-ай, езш осынша бакытсыз болармысын!» деп ойлады. Жаны ашып, аяй да кызгана ойлады. Енд1 онын ойы тугел Кепей мундарына ауыскан- дай едь Он бесшде Жуманныц эйел! болган адамды Бу­ ланбай бурым бшмеуил ед1 де, барлык бай эйелдерше кандай жаттык сезшсе, буран да сондай жат, ен 6epi еалранда бей-жай карайтын. Ешц байкаса, Кепейдщ Ка- рарандыра кешin келгеннен 6epri Kyaaepi эршмге камкор­ лык жасаумен етш келед! екен. Ka3ip ол 6ip кезде естнде журген Назыкештш баласын кетерш, тамарын icTecin журед1. Жалгыз ол емес, баракта туратын жумысксрлер- дш бэрше де ортак жандай, бэршщ баласын уатады, бэ- pine де жэрдем етедь 03i ешшмнен ешнэрсе кутпейд! де. Буланбай оным осы касиегтерш eipimni рет тугел сезшдй Мана тан алдында 6ip оянып алгашкы рет eciH жи- наганда Буланбайдын ой сез!мшде eflayip узштер бар едь Не болранын. неге жатканын ecine rycipe алмай: — Неге жиналып отырсындар? Не болган? Жаншы- лык па 63i? — деп, таныркана сурап едь Фельдшер Морозов жумсак коныр даусымен кеше кешке не болранын акырыи FaHa туспшрш болтан сон: — Енд! eciH жиналды, Kayin кезешнен еттш... Теи Кана тыныш жат, козралма,— деген. Содан кейш Буланбай есенп'реген жок-ты, ой y3iKTepi

жалранып, айкындалып кеткен. Жакындап келш 6ip-6ip ауыз тш катыскан жумыскер жолдастарынын арт жа- рында кашангы эдетшше у н а з мунайып Квпей де турра- нын кврген. 0 л а з шамныц жарырында Кепейдж жуз1 тым куан елестеп едк жана те^езе жауып жатканда 6ip шалынып кетквнде куаныш ажары байкалды. Буланбай осы ойлардын устжде жатканда сырттан ауыз уйге Кепей келш к!рд1. Тер белмеге аз рана Кула­ гин салды да, шалкасынан ашык турран сырткы есжтж босагасына cyfieHin жабык шахталар жакка карап ту- рып калды. Буланбайдык оянранын бьлген жок. Ж арык карсы алдынан Tycin 6ip кырын турран Квпей жузше Бу­ ланбай да 6ipiHUii рет кадала карады. Кепейдж ашак да айкын жузжен квп нэрсенш елесж aHFapyFa болран- дай екен. Ж абык шахталар жактан кезж алмай турып алденеге езу тартады, жузжде ризалык та, суйсшу де бар. Эл1 нуры таймаган, к азак даласында сирек кезде- сет1н ашык кара кездержде KypciHic рею турушы едк ка- 3ip Кепей 6ip сотке бар мунын умытып кеткендей екен. Квз жанары жаркырап, жузше кызылы шырып, уназ куанып, унс1з кулш тур. Жиырма 6ecTeri ж ас эйелдей алденеге кызыга карайды. Кайгы-куанышын сыртына epaiH шыгармай тежеп устайтын KeneAai Буланбай 6ip Fana рет, онда да абайсызда, осындай халде кердь — Квпей, неменсге карап турсын? — дед1 Буланбай тер белмеден. Квпей селт етш калды. Абайсыздагы мжезжен уя- лып калгандай кызарып Kerri. Енд1 эйел ж\\з1 т1пт! жа- сарып, ажарланып кетш едк — Ею жабык шахтанын арасында курес болып жа- тыр. Нартай барж кирата жырып жур... Енд! apFbi шахтадан Нартайга карсы Cyripani шырып едк Нартай куреспей кашып _жур де, Cyripani куып жур...— дед! Квпей, Буланбай твсег!не жакындап кел1п. Ажарлы жуз| карангы белмеге юрген сон тары да сене бердк — Kypeci Heci? Жумыстары кайда? — Бупн жабык шахталар токтап калды рой... Кеше солай деп уйрармап па ед1ндер? — дед! Кепей. Соккыра жырылып калган Буланбай кешег! байлам- дарынын эяры неменеге айналганын ал! бглген жок ед!, енд1 тугел урынды. — 0й, ж1пт болтан екен! Онда адам болады екехпз! — дед1 Буланбай сергек дауыспен,— Bapi де токтады ма? 463

— Ж ок, ашык шахта токтаран жок. Ауыл жак жу- мыска тугел шыкты. — Басе...— Буланбай даусы бул жолы еюшшт! шык­ ты.— Кап! — деп басын жастыктан жула котерш алды. Козралманыз, жатыныз! — деп, Копей де Булан- байдын аркасынан кушактай бердк— Перилл козрал- маеын деген! Буланбай ею шекесш колымен кысып тесегшде еда- yip ynci3 отырып калды да: — Суйей 6epuui... Енд1 басым жастыкка катты тисе жарылып кететш сиякты. Суйей берпп...— деп, сыкыр- латан aFaiu тесектен сыррып туст!. Жерге тускен сон ею аягы тэлт1ректеп аз-ак кулап кетпей, тары едэу1р турып калды. — Кудайым-ау, ещй кайтейш?.. Периллге не айтар- мыз? — деп, Копей абыржи журш Буланбайдын сол колтык астынан аркалай суйеп алды. Он колымен Бу­ ланбайдын белшен кушактап тур. Копей денес! Ширак та шымыр, элуетп екен. Буланбай ей алдымен осыны се- зжд!, май баскан боркылдак та емес, суйектер1 сорайран каткыл да емес, жумыссыздыктан сем1рмеген де, ауыр жумыстан езьпмеген де. — Ештене етпес, мешмен 6ipre акырын-акырын коз- рала бер,— дед1 Буланбай. Акырьш жылжып сырткы eciKTeH шыра бергенде, Бу­ ланбай босагада суйеул! турган ecKi кайланы он колымен uie Kerri де, далага шыккан сон таяк eTin алып, сорэн салмарын сала суйене 6epin: — Енд! аркаламай-ак, колтыгымнан суйесен де бо- лар. Кун кандай жаксы eni, ceprin KerriM Fofl!— дед!, кызынран денесж жылжи сыйпаган самалра тосып. Коз алды тары да азырак булдырап барып айкындалды. Ко­ пей еппен рана. Буланбайдын колтыгынан шырып, он ко­ лымен балуан адамнын сом ширатылран сол жак бже- riHeii суйедк Буланбай тары да элуетт1 бжеетт сезшдк — О, мыналар ж1г!т болтан екен,— дед! Буланбай, ею жабык шахтаны айнала коршап алып, ею арада ку- рес салып жаткан жумыскерлерд1 керген сон.— Мына кудайдын маран буйыртпаранын кордщ бе!.. Копей ундеген жок. Осы келе жатканын буйыртканы емес пе дегю келд1 де, тартынып калды. Онын орнына кашкалактап шеттеп турган Нартай мен оны шакырып ею- дайдын ортасында турган CyripafliHi коз!мен нускап;

— Анау Нартай, эл1 кашып жур,— дедь — Кушж-ау, курескен боп, экесшен улкен ю аден жырыла кетпейтш бе! — дед1 Буланбай. — Улкен KiciHiH жарасына кол типзбейш дегеш де,— дед1 Кепей. Буланбай кез1 ещй ашык шахтара карай ауып ед1, ты- пыр-тыпыр, жанталас кимылдап ж аткандарды кердь Бул кунге деШн берекеаз кимылдап, ж алкаулар атанып, унем1 Некрасовтан наразылык ecTin, Акуладан желке- бай жеп журетш осылар едй Сол мшездер1 Буланбайдын намысына катты THeTiH. Бупн булар TinTi капыл-купыл — Онбайтынымыз да, ондырмайтын да осындайы- мыз Fofi...— деп Буланбай солай карай бурыла берд1. Буланбай жакындаганда ашык шахтанын жумыскер- лер1 TinTi OHflipe кимылдап Kerri. Кысык кездердщ киысымен Буланбай келе жатканын 6api де кердк 61- рак 6api де кермеген болып, туржын-туржыц етедк Эр- 6ip эдейЫ к араласкан icTe береке болмайтыны сиякты, сырт кимылдары канша капаш-купаш кершгешмен 6epeKeci3 екен. Суймендер мен кайлалар ойылран KOMip- дщ устше кайта-кайта сорады. — ©й, ана ойылран кемйрд! томен карай куреп тас- тамайсындар ма?! Сонда ойылмаран ке.\\прдщ жш-сы- залары да ашылып калады foA... ByriH 6ip кайрат кер- сеткшерш келген болса, адал керсетсендершП— дед1 Буланбай, ашык шахтанын жар кабарына келш токтап. — Асалаумалиюм!.. — Салаумалимм, салаумалиюм!..— дест1 KOMipini- лер, косарлана сэлем 6epin. — Е, эл'ж сэлем... Буланбай ен болмаранда уялта келер, Ушаков кеткен- нен кешн барак пен ауыл жактын арасында улкен 6ip тебелес те болып калар, тебелес бола калса кеше сок- кыра жырылран' 6ip Буланбай унлн каншамыз соккыра жырылар екем1з деп эркайсысы ш ш ен кобалжып, кор- кактап турран жумыскерлер Буланбайдын булай Ke.iici- не куанып кетш ед1, 6api де кайла-куректерш жерге Ti- реп, Буланбайга уяла да biFbica карап: — Аман калдын ба, эйтеу1р?.. Тырыл-таяны куррыр Kipin nibiFyFa да колымызды типзбедк.. — Жумыстан KefliH тугел1м1з болып барып кайгка- лы тур едш. 465

— Е, бэрекелд1, аярына басып турран екесш, кат- ты коркып едж,— десп. — Аярыма бастырран сендер. Осыран жараранда- Рына да шуюршшк! — дед! Буланбай кенет езгерген дауыспен. Миынын ш ш де элдене тары да солкылдата кадала бастап едк сондыктан еши кызу да катал сойлеп KeiTi. Оньщ осынша тез езгерген ce6e6in колтыктап турран Копей гама сезшдк— Осыран жарагандарыиа да шуюрцйлж!.. BipaK мен! емес, ездернщ1 аяпдар! Жу- мысты токтатып, анау шоктарылып отыррапдар шмдер? Б1ле бтсендер олар да сендер. Ж ауларыц ба ед1 солар? Ж ок, шын жаныашар достарын! Юм ушш касарысып калды? Жалрыз ездер1 yiuiH бе? Жок, сендер ушш де, 6apiMi3 ушш! Сендер буралкы итше кунрыктарынды кысып алып, букпантайлап белше женелгенде олар неге iprecin бузбай тур? BipiMi3re емес 6apiMi3re деген кысым келе жатыр, OTKiumi емес, кайталап сорары кеп ракымсыз кысым. Акша дегеннin аяры да жок, тояры да жок. Эке- шешелерщ мен бала-шараларыннын аузына сала берген аз Heci6ecin жырып алып калгалы келед1. Олар сорэн кар- сы тур! Сендер де солар сиякты 6ipairi бар адам екенде- piiwi керсетсендер ко гтк кылатын ба ед1? Bip уш кун Tipecyre шыдасандар негп! Уш куннен apire кожайындар- дыц оздер! де шыдай алмайды, кенед!, осыгаи турысайык деспеп пе едж? KyHi кеше осыран кел!скешм!з кайда? — Буланбай кезш тас жумып токтап калды, айтар сез1ч аяктай алмай токтады. Тары да миына коламтадан шыккан ыстык шынынын сыныктары кадалып бара жат- кандай, бет-аузын жиырып экетш барады. Суйеп тур- ран Кепей Буланбай денесшщ ыстыры кушейе бастара- нын ce3inin: — Пернил турманыз, жатыкыз деп ед! рой, уйге кай- тып жагыкыз,— дед!. Буланбай ундеген жок. Ka3ip кастарында тымактарын бастыра кнген экелер жок та, ауыл жактын жумыскер жастары да уяла б те- тшдерш, сыналмаган ж тер барын ipKWMeft керсетуге бет алран едк Буланбай сойлей бастаганда-ак булар екеу- ушеу болып б1рдемелерд! взара урысып, взара макулда- сып туррандай ед1. Буланбай токтаган сон тез ун катыс- ты. Тутаса козгалып, бэр! де ашык шахтаныц жар каба- рына карай енсерте ойысып калды. — Булан aFa-ay, саран epin кожайындармен уш кун Tipecy ymiH улкендер!м!збен уш жыл т!ресу керек болып

калса кайтерм13? EpriMi3 келмед1 ме, ерпзбей койды гой!— дед1 epHi жарылып, каны шырып турран, кез куй- рыктарына кара кумык уйелеген узын кара ж1г!т. — Шынымыз осы FOfi, Булан aFa... — Осыдан баска 6ip ауыз сез жок,— десш тары eni Ж!пт дауыс косты, ©згелерпйн жуздершде де осы жа* уаптар рана бар едь Шынына кешкен жЬчт жауабы Буланбайга катты унап едй кезш аша алмай киналып турран бойы: — ©й, сен Жадаймысын, эй? Кешю туйенщ колен- кесшдей болып эшейш Tepefiin журген жок екенсш...— деп Буланбай ризалырын калжынмен анрартты да, одан api калжындаура шамасы келмей,— дэл тауып, дурысын айтып турсын. Ж адай, Улкендерщмен Tipecy уш жылмен де аяктала коймас... BipaK саган epin деме, аналарра, копке...— деп тары да токталып калды. — Онын уст1не езш соккыга жырылып калган сои epepiMi3 де калмарандай KepiHin Kerri... Ннд1 MiHe ерем13, тугелхпз. Токтаттык жумысты, 6 ip адам калмайды! — деп жанагы Ж адай деген узын-тура ж1г1т 6ipiHiui болып жырадан ceKipin шырып,— ж1г1ттер, сез осы foA? — деп артына бурылды. Жадайдын cohfh сезш кутпей-ак б1разы куйбен ка- райлауларымен, ешп б1разы куйбенс1з-ак, ком1рцплер жырадан шубай шырып, Буланбайдын касына келдк Онын хал1 эл1 де ауыр екенш енд1 танып адал бешлмен жанашырлык корсете бастады. — Эрен турсын Fofi озщ! — Саган кол котерген де б1здш жактын HrrepiHiH 6ipil — Табамыз, кутылмайды! Пайгамбардын баласы бол- са да иттей тепюлейм!з! — . Ешип жокшын 03iMi3 боламыз! — Кане, кетерш уйме апарайык, эуелП — десш, шын куйзел1сш калды. Тап осы кезде ашулы адамнын ызрарын корсете К а­ раганды басынан Ушаков та жонеле 6epin едк Бул KiM? — дед1 Буланбай, кезш аша алмай тур- ган бойы. Ушаков... Мана' келш ед1, кайтып барады бьлем,— дед| Жадай. Ушаковты аттандырып салып Некрасов осылай карай келе жатыр. Буланбайдын ашык шахтара келгенш жана 467

гана анрарысып калган жабык шахтанын жумыскерлеп! де осылаи карай тутас козгалып недель Ауыл жактан неден тураны б ел п аз 6ip у-шу басталып кегп. Азлан кеиш: — Тобелес, тебелес!.. Аттан, аттан!.. — Bi3,iiH ж1пттерд! кырып жатыр! — деген айгайлар анык есйле бастады. Колдарына сойыл алран отыз шамалы салт эр уйдш касынан сытыла шырып, енд1 узын куйрыктанып тутаса куйылтып келед1. Арт жактарынан бес-сандыралаган салт аттылар тары да^ шырып жатыр. Ойбайласып-шуласып жаяу жупрген эйелдер мен кэр1-куртацдар да кержш калды. Баяу келе жаткан Некрасов енд1 тез-тез басып ауыл жактын алдын opayFa бет алды. — Кейш, кеЙ1н! — деп колын да сермеп барады. Касына уш-терт ж т т алып, Жадай да сорайып ауыл ж ак бетке окшау ш ырып: — Кайтындар, эрi, желжпей! Кайтывдар! — деп айгай салды. ¥зын адамнын колындагы кайласы кунге шагылы- сып TinTi жогарыда жаркылдайды. Дурюрей шауып шыккан салтаттылар еткшнл жап- бырдай cipKipeft бере токтасып калды.— Дурыс, дурыс!— дегендей, бугелектеген аттары рана бастарын изейдь Некрасов Буланбайдын касына келгенде жабык шах- талардыч KOMipuiuiepi де осы apaFa жетш едь Ауыл жак­ тын ыцгайыма карай олар да кайла-куректерш онтайла- сып алыпты. — Не болды? Не керек ездерже? — десш кызынкы- рай бастады. Кунге шагылыскан кайлалар мен б1зтум- сык кетпендер алыста жаркылдаран найзагай елесждей жалт-жул’т етедь BipaK, Некрасов булардын алдын орап куанышты дауыспен: — Сендер женд1ндер! Сендер!— дед! де Буланбай- ра келш, сезш аяктады: — Сендер жендщдер! Ушаков енбекакы кем тлм ейдк бурынгы куйшде калады деген буйрырын 6epin KeTTi. ByriH бэрше де демалыс, тарац- дар... Сен yftiHe бар да жат! Эне фельдшер Морозов се- Hi устап экеткел! келед1,— дедк Bip сатке «Б13 женш- П13, 6i3 жекшшз!» деген дауыстар ауыздан-ауызра, ку- лактан-кулакка OTin шарлап кегп. Барак жары ауыл ж акка арнап туйрей айтатын сиякты. 468

— Ей, болектенбей сейлендер,— дед1 Буланбай, элсь рсп турса да. — Неге турып кеттш? — fm re сене алмадын ба? — деп Неволя мен Cyri- рэл!, Алшарырлар Буланбайды коршап алыпты. Наразы фельдшер жакындаранша Супрэл1 мен Нар- тай терт колды юлттесш устасып Буланбайды^ кетерш окетт1. Манадан Буланбай касында элдекандай ынган- сыздык ce3iHin журген Копей енд1 кызганышпен шепнш, аз гана карап турып калды да, тез куып жетш Буланбай­ ды аркасынан суйедь Ei<i колын Супрэл1 мен Нартайдыи моннына салып келе жаткан Буланбай аркасынан жум- сак демеген Копей колын танып, аркасын жапсыра TycTi. Топ арасында келе жаткан Кунзила мен Назыкеш элденеш ацрарыскандай болып 6ipiHe 6ipi жымия ка- расып калды. Барлык куанышты топ 6ipre шуласып, 6ipine 6ipi куттыктау айтысып келед1. Кыр басында опаша шокта- рылып салт аттылар рана калыпты. — Дурыс, дурыс! — деплер1 келетшдей, бугелекте- ген аттары Fana бастарын шулгиды. Фельдшер Морозов Буланбайды eciriHiH алдында куып ж егп де, наразылырын тежей алмай эм ip ете сой- ледп — Господин управлюший, мен бул Kicirn емдеуден бас тартамын. Bip тобелестен жазыла алмай жатып, екш- iui тебелеске жуг1ре жонелуш тарылык деп есептей- mih! — деп Некрасовка карады да, онын жауабын куте алмай.— Тарандар!.. Б1раз шуластындар, жетштН Бул уйдщ касында dip адам калмасын! EciTeMiciwiep? Bip адам калмасын! Сен, ауру адам, тырыз турде Tecerine жат! — дед! Буланбайга. — Ол тобелеске барран жок, тебелес те болран жок,— деп Некрасов TyciHiK айтты да, баска- жарынан фельдшерд1 тугел колдап, журтты тез таратып ж1бердь Буланбай касында баласы мен Копей рана калды. — Ал, тез жазыл, той жасаймыз! — деп тарасты журт. Фельдшер Буланбайдын басына эрлГберл! айналды- рып карап, кайта байлап бердi де, Копейге карап: — Мен с!зге epini3 тыныш жатсын, козралмасын деп тапсырраным кайда? — дедй Орысша айтылран соз- л| узын ыргасынан тугел ангарып калган Копей «epi- Hi3» дегенд1 рана ангармаран болып: 469

— Жарайды, енд! eciKTi 6ei<iTin устайык, уйден шы- гармайык,— дед1 казакша. — Ен болмаранда уш кун козгалмай жатсын. Енд1 мен катал боламын!— деп, Морозов кете 6epin урсып, кайрыла 6epin урсып, уйден арен шыкты. Морозовтык анрармай айткан «ершз» дегешне Нар- тай кулш Ж1бере жаздап калып едк Енд1 сонысын баска- fa айналдырып ж1бергйп к е л т , aKeciHe жакындап: — Эке, фельдшер caFan катты урсып Kerri. Кепей апам болмаранда кеп нэрсе еститш едщ. Енд1 тыныш жат...— дед! куле сейлеп. Буланбай аз б0гел1п, ку р сш т калды да: — Сешн Кепейдей шешен болмаранын кайтейш... Кепейдщ сендей улы болмаранын кайтейш...— дедк Мунысы баласына да, Кепейге де айткан арызы си- якты iubiFbin едк Баласынан руксат сураса, Кепейден кошл тьпегендей екен. Жасынан шеш еаз калып экеНмен сырлас оскен бала экесшщ ойын aHFapFaH бойда ерке- лей арсаландап келш, пеш касында турран KeneiUi ку- шактай алып, теерлене Kerri де, жузш Кепейдщ кеу- десше KOMin ж1берт, элденелерд! кумыккан унмен шу- балтып сейлеп Kerri. Не айтып жатканын ©3i де бшген жок, баскалар да еспген жок. Ол козшен ыршып кет- кен ыстык жасымен, одан да ыстык журегшщ алау-жа- лауымен айтып жаткандай едь Онын не айтканын Ке­ пей рана тусшдк айта алмаранын да тусшдк — Мен улын болайын, сен шешем бол, шешем бол! — дейд1 ана сарынран бала. Э к еа оран осыны айт демед! м е ? — Алаканыма салып KOTepin журешн, шешем бол! Тез, каз!р айт, шешен боламын де. Соны еспгенше бо- сатпаймын! — деп турран жок па, бала кушары? Шеше caFbiiiFan баланын ыстык басы бала сарын­ ран ана кеудес1'не KyHicin жаткан жерге тиген жылы жанбырдай ем1ренте де теб1ренте тидь Он •бесшде Жу- манра барран, ел1 тулак-жексурын 6ip жанмен он бес жыл отаскан, одан кутылралы алты жыл ©Tin, Ka3ip отыз ж е ^ г е шыккан эйел eMipiaae 6ipiHiui рет балкып бара жатканын сезшдк Кектем кезш сезшген жердей epniH eMipenin талмаурап та барады. Кеудесше оттай ыстык тиген Нартайдык басын айкара кушып алып, кушскен тебесшен суйе бердк суйе бердк K,a3ip Кепей лап етш оянран аналык ce3iMiH айкайлап айтура да тартына 470

алмас едй 6ipaK осы халш ангарта алар свздер де аузы- на туспедй свйлей алар шамасы да жок едь — Ау, осы уйде мен де бар шырармын,— дед! Бу- ланбай, Копей еепмеген жана 6ip жылы унмен. Ки­ раштаб кел!п Буланбай жузше тускен Кепейдш коздер! бул жолы ырыскан жок. BipiHmi рет куаныш мвлд1р1не жуыиып шыккандай коз жанарлары да жаркырап кет- кен екен... ByriH Караганды басында 6ipiHmi рет сезшген к е п тт куанышы бар едь Белден ырыстырып, шеттетш uibiFa- рылрандай, айдалып келгендей жабыркау да басынкы сез!нетш кем1рш1лер 6yriH сол ел!нен де жогары тура- тын Ушаковты женгендерш урынды. Мунымен салыс- тыратын eui6ip OKHFa бол Faн емес, 6ipiHiiii жешс кеп- TiH кенлш кетерш те, тандандырып та кеткен екен. Ен- fli м1не, еркектер онаша топталысып, кожайынды калай женгендерш мактана гуьпдесш, кыр басында отыр. — Мекайла мен Буланбай fo6 нарыз еркек!— десш, кепнилш аузы сол екеуше кеб1рек орала бередь BipaK баскалар да карап калмаган екен. Энеупден 6epri узак сергелденде белшген уйкы, айтылран свздер, табанды- лык пен тайгактыктар еши тугел еске Tycin, жанбыр взенге, езен дарияга сеп болраны айтылып жатыр. — Ойбай-ау, езгеш койып, еш баланын жазран ка- разын айтсандаршы! Сол foA бэрш бузып быт-шыт кыл- ран! — деп, Супрэл1 кызып алыпты. Бес жылдан 6epi жер астында eMipi еткен адамдар- дын жарык куши, самал желд! сарынрандары да сонша ед<. сасык барактарра KipriJiepi де келмей отыр. Казак жумыскерлерше демалыс куш деген берьлген емес-Ti, кызып алран Супрэл1 енд! соны даулап алура бел бай- лаган сиякты. — Тап бупн кай кун 631? Кайсын бмеспшер? Тап осы кун1 ылри воскресен кылып алайык! — дед!, ай- кунн1н есеб1н жанылып калган Cyripafli, воскресен деп отырраны жексенб! куш, ана 6ip жылдары орыс жумыс- керлершщ дем алатын куш екеш есшде калган да, Cyrip- oai соны дауларысы келед1. — Не ceficeH6i, не жума шырар...— дед! Колбан, Супрэл!ге карай жалкау бурыла 6epin. BipiHen 6ipi сонша алшак туратын кун аттары аузына калай тусе кеткен!н абайлаган да жок. — Оттауына болайын!.. Тым болмаса жакынырак

туратын кундердж аты да туспейд1-ау, сенin аузына! — деп Алшагыр ренжш ка.пды OFaH. — Ендеше, бейсенб! uibiFap... — дед1 Кол бац бей- жай дауыспен. — Кай кун болса, ол кун болсын, aflTeyip бупнг! к у ш сураймын. 0зге кунд1 e3i берсе де алмайык! — де- Ai Cyripafli. Абайлар кулакка Супрэлшщ даура салралы отыр- ганы осы журттын барже керек демалыс куш едй Жане оны бупнп жешс кушмен байланыстырып элдеНеш ес- те калдыррысы келенн Оны 6api де TyciHin отыр, 6ipaK кеп нэрсеге дардыланбаган ой мен тчл орашолак сорып жатыр. — Осы эл1 Мансуров HTTi 6ip сабап алу керек ед1 бупн,— дед! Колбан эрекетке шакырран усыныс та емес, кайта турран ызалы кектщ леб1 де жок, afrreyip 6ip коп­ ке таныс наразылыктын ушыры eciHe Tycin кеткендей айта салды да, туптеген жок. Эр жерде шоктарылран еркектер топтарында осы карайлас, осыран ундес энпмелер окыс та кызу котерь лж , даурырысып алыпты. Мана танертец eKniniMeH ушы- рып экетердей болып келген Ушаковтьщ артына карамай женей 6epreHi квм!рцплердт кенлш катты KOTepin тас- тар'ан екен. Бурын ойра келсе де ауызра алура батылы бармайтын нэрселерд! кеп ауыз эр жерден-ак кетере бастапты. — «Акбуйрат» не ойлайды екен? — Н!лд1 6ip шетте жалгызсырап калмады ма екен? — Юм барып кайтады?— деген сурауларды онаша- рак отырран Михайло Неволяныц касындары 6ip топ жумыскер KeHecin отыр. Осылай, eni жетше созылран 6ipiHmi тартыс жумыс- керлердж гузына бурынрыларынан repi комактырак ой- ларды салумен аякталып ед!... 5 Жупыны болса да 6ipbiRFaft орысша кишген уш жас ж1г1т кос кара кер жеплген эдем! тарантасты биж курен какпага Tipeii токтатып едк Катты келген бойлары шлт токтатты: жетек ушы какпаны нукып та калды. Берж жабылран биж какпа бегемесе, кен коршалран тас аула- ныц ортасында дэулет куд!ретш KepceTin турран курен 472

To6e.ni улкен уйдж тап eciK алдына барып токтардай екен. Булар байлык салтанатынан ырыспайтын ж!пттер сиякты едк Какпа алдын TericTeTin, едэу1р жерге дешн кум тесе- Tin тастапты. Ор.ыс адамдарынын колы онай танылып тур. Yii маканы ете таза, айналасына 6ip малдын Tici де, туяпя да тимеген сиякты. Ауланьщ ipreciHe т!релш токгаган, куак тарткан куз- ri салак кеде жапырылмаран куйшде калыпты. Какпа ту- бже эдейп отыррызылрандай биж ескен 6ip топ шубар тБ кен айналасына бай калтадан куйылып тускен алтындай жаркыратып жалкын сэры жапырак тепптй 0рескел келш токтаран арба дыбысын аула ш ш де журген адамдардык унатпан да Miней сейлегендер1 естБ лсдк — Карашы, юм екен езН — Мае неме ме, бэдж болFaк неме ме! — деседк Как­ па касындары адам юрш-шырар есжтен жалба тымакты бас KepiHfli де, кайта жогалды. • Ж1гптер арбадан тез cenipin Tycin, аулага да имен- бей юрдь Ж эрын кызыл атанымен такып алран Омар- ды кердй Ж акары жалба тымакты не кергенш coFaH баяндап туррандай екен. Ж т т т е р сэлем 6epin едк Омар: — ¥лары Kie дев турсав, сендер ве ед!ндер!...— дед!, танданып. Acthkfh жары он иырына карай кисайып бнкен екен... EpiH тшекенде шыгатын дыбыстарды Омар бузып айтатын болыпты: «булары» дегенд1 «улары», «юм легенд! «к!в» дейдк ©рттен калган туфрдей мужык к а­ ра азуларынын арасынан кызарып бултиып т ш керБ ne.ai. Келген ушеудщ 6ipi Ж абай efli, e3i колынан болран icKe екЫ ш ce3iHin, енд! Омардын 6eTine карамауга ты- рысты. Жабайдык бетше ез колынан салран танбасын Омар да кердн Бул онша емес екен деп ек!нд!. Шырып кеткеи K03i шодырайып турады екен деп еститш ед!, олай емес, тапталып барады екен. Шойнак деуш1 ед!, енд! eid аяк текелш кетуге жакын екен. Ахыр-ау, Сеитпсж?..— дед! Омар. «Апырауды». да, «Сеитшсж» дегенд! де осылай бузып айтты. Бет-аузы онбастай булжген екен, Сент те аяп Kerri, Омарра кол- ын усынып кала жаздады. 473

>Юпттер Омар насыпан тез Keiin, уйге карай бет ал- ды. Буларды ешк1'м бегей алмай калды. Бул ж!г1ттерд1 бэгей алмасын ce3iHin, Омар да ас уйге карай кети. HrijiiKTiii кайда отыратынын кашаннан 6epi 6i.nerin адамдардай, уш ж1пт тура Игипк отырган бвлмеге келт КФД1- Ею белмеден eTin, уппнпй бвлмеден тапты. И гш к улкен курен баркыт жастыкты шынтактап, шот кагып, жамбастап жатыр екен. EKi-уштерге келген еркек бала, дала баласы устап кврмеген кала ойыншыктарынын ор- тасында онаша отыр. Экесше тарткан мацгаз бала... Луксатсыз Kipin келш, сэлем бергендерге И гш к уиат- пай 6ip карап калды да, тез танып, басын квтердк Имен- Сей созылган дврею колдарын бул да 1рк1лмей алды. — Сеиттсщ ?.. Ж абай екесщ foi\"i... жогарылатын- дар,— дедк Кептен Gepi ешюмге айтып кврмеген сездер- д т аузынан калай шырып кеткенш Иплп< акрармай да калды. — Мына бала юм? — деп сурады И гш к, ушшш1 жй .riTTi тани алмай. Бул да элденеден абдыраган адам- нык сурауы едк — Бул Буланбай баласы... Нартай деген ж И т,— де- д1 Сеит. — А... Окып журген Gip баласы бар деп еступп ем, сол екен Foii... — Ие, сол. — LLIbipaFbiM, экен жайы калай болып жатыр? Беп 6epi карады ма? — Ж аксы, Tayip боп келедк К,ыр KepceTin, вз уст!не баса Kipren ж1гптердщ жай журмегендерш б1рден Tyaai де, И гш к жакындаса свй- ледк — Окуларын биыл токтап калады екен деп еснп ем, шын болып шыкты ма? — дедк — Ие, мектеб1м13 жабылып калды. Биыл баягы отыз баланыц 6ipeyi-aK кегп окуга... — Ол юм? — Турсынбай деген юсшщ баласы. — А... Турсынбай баласы окып кегп ме... — Бурын б1зден окитын едк енд1 а зд щ балалары- цызбен 6ipre окимын деп к е т т барады... — Сен езш кайтпексш?.. — Б1здщ жай белгш гой... Калдык оки алмай,— дед1 Нартай. 474

— Алыс-жакын арайын бар дегендей, жэрдем бола- тын ед1 Fofl... Бекер токтап калран екена'н. — Жумыскер балаларына жэрдем етга, окытатын арайын байкалмады,— дед! Нартай. — Бэрше б1рдей кайдан болсын, ез басынды айтам... Экен осы уйге де он жыл дэмдес болган,— дед! И гш к . Манадан сыпайы отырран Нартай тап экесшше жай- рандай кулш: — Экем карангы да казаны Kici FOfi, сол он жылдан KefiiH, кудай eaai Kici eciriHe жург!зш, жа>ган коз кыла KepMeciH деунй ед и. Он жасар кез!м гой, эл1 еамде, KOMipre сол арайын eciriHen кашып барып тускем... Ж а- килыспасам, сол еНк сiздiн. уйдш болса керек...— дедК Булай бетше coFa свз айта алар адамды И гш к кеп- тен кездеепрмеген едк Ж ас ж1пт суырыла сейлегел! отыргандай екен. 0 л i де айтары кеп адамдай, кысылмай, жасканбай, именбей кулед!. Тырылмай, ашу да шакыр- май, уткыр сейлейтш ж1г1т синктанды. И гш к 03i жаска- нып калганын сезЫдк — Арайын арасында эртурл1 жай бола беретМ рас кой... Буланбай 6fp булш ш ш к успнде KeTin калды да, есеп-кисабым бар ед1 деп кайрылмай койды... Эйтпесе, бермей кеткеш бар дей алмаса керек,— дед1 И гш к езу тартып. Нартайдын ынрайына бей!м кенм б!лд1ре сейлед!. — Есеп-кисап барып умытпасаныздар болганы да!.. — деп, Нартай тары да кулшшреп алды д а : — Ол жэрын ездерпиз айырыса жатарсыздар да...— деп, бул сездщ жайын созрысы келмейтшн анрартып токтады. — Жок, бала, сен свзден уткандай болраныиа мэз- болма... Экене айта бар, менш мойнымда жургеш жок емес... ©3i келш алып KeTciH деп айггы де... Мундан свзд1н парыз-карыз сиякты жары да болады,— дед1 И п- Л1К. Келденен кез осы И гш ктш басынып KipreH уш ж1- г1ттен ен болмаса б1рдемеш свкет айтып тастай ма деп кауштенедЬау дерлш те едк — Экем мен айтпасам да умытпайтын сиякты...— деп Нартай 6ip улкен есеп барын адрарткандай болып, И гш к жузже сынай карады. Ондайларын болса, ездерш бшндер...— дед! Hri- л1к, ешй Нартайра ынрэй бермеуге бет бурып. Bip жуйе энг!ме осымен токталып, едэу1р уакыт ундес- пен калды. ~ Ал> жИттер, ездерще жол болсын? — дед! И гш к 475

f'ip аздан кейш. Оган дейш иопттердщ туйл1гер 6ip жайлары барын андап та калып ед1. ни — Элей болсын, жол шел осы ара,— дед| Сеит. Ие, бэрекелде... жатып, конак, болып кайтывдар... — Жок, жумысымыз бпсе бупн кайткымыз келедь Ь>з жумыс адамымыз Fofl,. 6ip кунге арен босанып едш...— дед) Сеит. — Онда, жумыстарынды айта отырындар... Сеит келген жумыстарын afrryFa октала бергенде: — Луксат па, ата? — деп гимназия формында киж- ген бала жнтт eciK ашып карады да, атасыныц касында ботен адамдар барын Repin, шегше бердк Бала ж т т т щ сыртында сад формада кшнген тагы ею жас ж1г1т тур екен. — Кел1ндер, кел^ндер,— дед1 ИгЫк. Шаш койгандарын жасыру уилн фуражкаларымен келген окушы жастар дала эдеб1мен темешрек отырыс- ты. Bipeyi, жана луксат сураран, Ордабай баласы — Ержан. Касындагылары Куренкез кожаный баласы — Кенжегара мен Жумабек баласы — Тереш e.ii. Булар оку- га журер алдында осы уйде уш куннен 6epi конак бо­ лып, енд1 кайткалы журген. Уйде отыррандардын ymeyin де танып, 6ipaK аман- даспаран окушылар, кысылынкырап калысты да, ешй оларга кез аудармай, И гш кке карай бурылыккырап отырысты. Бул ушеуМн жайлары Нартайга да мэл1м едк Еналдымен, окуга алгаш атганып бара жаткан бетшде Кенжерараны уш рет алып сорып, экесшж атын cypaFa- ны eciHe tycn’. Сол cypaFan эке мше осы уйде отыр. Ка- з!р Кенжегара И гш кке кандай уксаса, И плжтщ ею жасар баласы Кенжегарара да сонша уксай калыпты. Нартай K83i осы ушеуже кезек-кезек жупрш, epiKci3 кул1мдей берд!. Одан KefliH Акмолада еткен жет! кыстын пш'нде бул ymeyi Нартай жудырырыныи дэмш кезек-кезек татып калатын едк Оку балаларынын дал ш рде кутырынып кешеге шыгатын кезшде гимназия балалары мен Ком­ пания мектебшщ балалары тебелеспей тараган емес. Сондайда, алрашкы умар-жумар 61ткеннен кейш Нартай ылри осылардын 6ipiMeH кездесш калушы едь Кенже- рарадан баскасы онша карсыласа да алмайтын. Кенже­ гара болса, ол 6ip кыркар, окай жещле койран емес-Ti. 476

Лстына тусш калсан, аяры да жок, езплей 6epyiui едь BipaK буларла Нартай ececi де кеткен емес... Булардыч ш ш де зирег1 дс, ете жаксы окитыны да сол Кенжерара. ©згелер|' кос атпен тарткандай, косалкы мура.гм жал- даумен taerin келедь Ka3ip MiHe, Нартай окушыдан Kepi KeMipmire Ke6i- рек уксап KerinTi де, мыналар болса нарыз рылым мел- flipiHe шомылып жургендей, таза да каршез кершедк Осы уйде Gip ыкгайсыздык барын андай калран Ор- дабай баласы Ержан ездершщ еркш ойын-кулюлерше тез оралу уплн: — Ата, луксат етсен13, 6i3 журш кетер ед|‘к...— дедк — Окуга кашан ж у реандер?— деп сурады Игипк. — Уйде 6ip-aK кун болып, арры куш журш кету1‘м п керек. Эйтпесе, кепйгекиз.— дед1 шешесше тарткан кел- те мурын, ак куба, етюр кезд) Ержан. Бул уйде acipece, И гш к алдында езш тежеп устай- тын Кенжерара ундеген жок. Кез жанарында кеп нэр- селер турса да андатпаура тырысты. И гш к 63i кыскы уйше кешш алса да, Ордабай ауы- лы жазры уйлершде, бул арадан кырык шакырымдай жерде едь Балалардын сонда баратындарын ескерш: — Онда, луксат болсын. Уйлерще барып айналактап калып журмендер,— дед1 И гш к. Окушы жастар И гш к- ке колдасып коштасып, шырып Kerri. Ж елкеп куд1с, жауырыны комды да енюштеу келген Кенжерара Нартай- ра кез кнырымен карап, миырынан кул1кшрей шыкты. Нартай оларра кызыра да, кундей де карап калды. — Ие, айта бер, Сент,— дед1 И гш к улкен есеп шо- тын колына ала берш. Ж акары жастардын келш-кету1 И гш кке 6ip арка суйеу де болып калгандай, манарысы- нан Kepi селсок айтты. — Кеп жумысымыз да жок... Шешем1з осында жур рой, луксат болса, алып кеткел1 келш едж,— дед1 Сент. — А, Куншеш айтамысын... 03i калай ойлайды екен, кетем дей ме екен? — О л Kici а л д а к а ш а н кететш е д ь л у к с а т б о л м а д ы гой...—-дед! Жабай. И гш к Жабайдын кыстырылатын ж еш ж о кты ры н ан- гартып, онын жауабына кулак аспады да, Сеитке карап: — Ыз эл! кунге сенщ езшд! кутудем1з... Ораларсын деп ум тен ел ш . Уш-кужн, енпйн бар б1зден алаты н— дед! И гш к. 477

Оралса Омар етерж талай естжен Сеит: — Е, 6i3 бфжола бекж калдык кой KeMipre... Дэл каз1р eHiui жайында сез кыла келгешм жок... Bip кезе- Hi келер... UleuieMisfli экеткел1 келдж,— aeai кайталап. И плж е1Ш ойланса, осы отырран yuieyiiiin де eiuui сурарлык орны бар екен. BipaK Ka3ip соган аяк баспай- тындары Heci? B ip кезеш келер д етет кай айбар?.. Iiui- нен болыс баласы Ордабайга наразы болып койды. Кай­ да, кандай к1рбен туып ecin жатканын ылги еекер-rin отыруды керек етедь.. И гш к акырын гана тамагын кырынып калып eai, ауыз уйдж eciri тез ашылып, Батыраш басын керсегп. Мынау уш ж ш т п бегей алмай, байдын устже луксат- сыз Kipri3in алган Батыраштар катты тыпыршып, ауыз уйге сыя алмай отыр ед1, тез керШс бердй — Мына Сеит Куншеш экетуге келжт!... Айранша* fа айтшы, барам десе, токтатпасын...— деп И гш к Ваты- рашка «TyciiieMiciH?.. Бармаймын депзе алмайсыцдар ма?» деген ойын ангартып, узагырак карап калды да: — Барам десе, риза кылып аттандырсын,— деп ток- тады. Батыраш TyciiireHiH андатып кезж какты да, eciK- Ti жапты. — 0й , тым болмаса, эдеШ 1здеп келген шешем1зге эуел1 амандассак erri... Мал емес кой жетелеп журе бе- рет1н... Менен жешлш болмас, мен барайын...— деп, Ба- тыраштын артынан iae Ж абай да шыкты. Ж абай nibiFbin кетпегенде И гш к Hririrrepai сезге ай- налдырып богей турмак едь Кыспагы Keaicce, iieni бол- са да айткызуга болады деп ойлайтын бейшара эйел «бармаймын » деп калар деп ум1ттенген. Ешн ол кыс- пактын бола алмасын сезд1 де, И гш к Куншеден де умгг узд|. — Баска буйымтайларын болмаса, сез осымен 6iT- ciH,— деп, И гш к eciKKe карап, шалкая бердь Есепшот TicTepin сакылдаткандай тырс-тырс eTin, iprere барып сорылды. Сеит пен Нартай да тура бердь.. Сеит алдында опасыздык еткеш бар Айранша аман- дасура да келе алмап едк Уй абройын коргаймын деп, колрэ тускел1 калган Сеит пен Назыкешке ара тусе ал- мараны 6yriH бар уят туржде кайта жангырып кез ал- дына келд1 де, Сеитке керже алмады. Куншемен аман- дасып калуга далага да ожжа алмады. — Мынаны Куншеге бер, риза болсын... Б1рдемеден 478

кысылып калса, келш журсж...— деп, ecai кызыл шубар керпеге оратаи 6ip буманы Батырашка устатты да, Ай- ганша уйжде калды. Кунше де 03i келш амандаспастан Kerri. Бул уйдш ойы-кыры кеп eMipi уннн еткжилдей тана кержерлж осы 6ip болмашы уакига И гш к пен Айган- шанык ектем кермеген кешлдерж катты жаралап кет- кендей екен. К алии табанды жумыскер eTiKTepi элдене- Hi аяусыз тапап, ешпес 13 калдырган сиякты. Сеиттер аттанып кеткеннен кешн И г ш к бастыгы Батыраш пен Омар eiin, уй кызметкерлерж тугел 6ip урпите урысып алды. Уй кызметкерлер1 бул KiciniH ашулана бигетжж де кердП.. Бурын ат устжде журсе, каз1р аспазшы болып калган Омар, acipecc уйып тындады... Сонша батып кеткен немене екенж И г ш к ©3i де сей- лей келе, терендей уккан сиякты: — Кай шоижар, кай болыс-би, кай кожа-молда лук- сатсыз Kipyuii eai бул уйге? Зордын зорын, кордын коры кара куйе жумыскерден кермек пе ед1? Мунын устже 6ipiHiui болып басынып Kipyre лайык солар ма ед1? К!м- нен UFbicun, сауыншы катынга тук айта алмай калдыц- дар?.. Иг1л iKTiu бугжг1 айтары аса 6ip ауыр корлыктын за- пыранындай таусылмаска 6ei алып ед1, катты безектеп келе жаткан конырау дауысы токтатты. — Барындар!.. Какпаны аша бер!ндер... Ушаков,— дед1 И гш к. Ушаковтын бупн осында келерж yfliuii ту­ гел б!л!п отыр ед1, тез тарап KeTTi. И г ш к ©3i де eciK ал- дына lUbiFyra ынгайланды. Бул уйдж коныраура керсетер ерекше курме™ бар ед1... Сыр мжез коныраулар безегтн зларетпеген бойы какпара таяна бергенде, какпа как айрылып, eKi жагы- на карай кулашын сермей ашылатын. Осы салтанатка уйренген.Ушаков катты агызран бойында келедк.. EciK алдына ©3i де шыккан И гш к Омар мен Баты- раштын какпанын орта тусына жабысып, 33ip турганда- рын кордн Какпа серпш п eKi айрылганда, ауыздарын арандай ашып, жалдарынан жел ескен Ушаковтын се- Mi3 аттары да керпш . BipaK 6 y rin 6 ip caTci3 кун болу керек, Ушаковтын он жактагы шетк1 аты аяк астынан ypnin, сол жагына карай бура жулып кетт1 де, солкыл- лак арбанын сол жак арткы донгалагы какпанын бара­ нина к ап ы согылып e n i. Батапга бслдеулеп ак сызык 479

тусш калды да, солкылдак арба есш алдына сол жак арткы донгаларын 6ip 6yfiip шалжита декгелетш келш токтады. Рессорымен айрылысып кеткен донгалак уйге карай ж ал рыз ойыса, ез белмен денгелеп келдй И гш к meTKi аттыц нелеп ypiKKeHin де керд1: какпа- ныц тубшде шубар керпеге оралган 6ip бума ж аты р екен... Арбадан лактырылгандай, iuiiiifleri ecKi-кускы ша- шылынкырап калыпты. Ушаков aiiFapFaii болса, уят болгандай екен... Терезеден карап тур ран Айранша flip eTin калды да, И гш к кап-кара болып Tynepin Kerri. И гш к Ушаковты колынан ала, арбасынан Tycipin жатып: — Арбакыз булшш калды 'бмем... KeujipiRi3... Б!зд1ц уйдщ эдамдары аксак та сокыр, мугедекке айналран... — дедк Батыраштардьщ улкен сазаны алдында екенin акрарта, сызданып айтты. — Ж ок, MeHiR арбамнын 031 де кержгенге соктыга- тын болып жур...— дед1 Ушаков куле жауап 6epin.— 1ш- тене етпес... Степан, дереу устага апарарсыц... Осымен eni жарында да аздаган кек1лс1зд!к барын ангарыскан достас байлар уйге к!рд!. Терелерге арнал- ран белм еа де белек болуий едн И гш к конарын сонда алып келдк Бурын Ушаков кала TapTi6iMeH жннаттырылран бел- MeHi 6ip мактап алмай отырмайтын едь 9cip ece, парсы юлемдер мен ез колынан еткен Париж айнасын кызы- ра мактаушы едй Бул жолы онын 6ipiH де 1стеген жок. Былрарымен капталган улкен креслоны лык толтыра отыра 6epfli де, келген жумысына Kipicin Kerri. — MeHiR жайымды жаксы бш п жаткан боларсыз... Кызылжарра журш барам... Ci3fliR уйге де осы Corfu келунм болар...— деп, Ушаков аз токталып калды да, шылымын бурай бастады... — К,алайша?.. Неге? — деген И гш к сурауларына шылымын тутатып алып жауап бердк К ен^ш з жайды 6ip бастап алран сон созып отырмай, тез айтып шыкты. И г ш к п н жузше де содан кейш рана узак карап, енд1 e3i жауап KyTin калды... Ушаковтын Рязановка жазран жауабын алып бар- ран Степан Бушуев жольша алмай кайтып едй Рязанов ешкайда кетпеген, уйшде екен, 6ipaK оны кабылдамап- ты. Бурын жабайы керетш адамы —Хтепанды e3i ша- кыртып алып, ананы-мынаны шукылай сурап, сылк-сылк 480

к у л т отырып тындайды деуий едк Бул жолы ушн бас- каратын Полещук аркылы: — Кайта берсш. Kaaip уакытым жок. Будан былай менш жауабымды Ушаков Сикорский аркылы алатыи болады,— дептк Одан 6epi Сикорский Ушаковка Рязановтын eKi рет кайтарган жауабын жетюздй BipiHUif жауабында Р яза­ нов: — 9зге усакты былай коя турганда, Сикорскийдш eiri ninipin дэлелд! керем!н. Ж еаказкан уйшдгсш сурып- татуга eici жыл ш ш де жумсалган он мын сом жэне кем зерттеуге cohfbi уш жылдыц imitiae жумсалган он eni мын сом ортак KopFa кайтуы керек сиякты... Негуряым тез кайтса, сол рурлым кайсымыз ушш де Tepic болмас... Ондай азды онай-ак орнына саларсыз деп сенемш...— дот. Сикорский бул жауапты улкен куаныш успиде еке- HiH жасыра алмай, айкын сезкпер м азак ушмен ескертш ед1, eitiniui жауапгы улкен 6ip мемлекегпн е к ш сиякта- нып, ресми турдеп салмакпен ecKepiri: — Жорарыда айтылрандарды булжымас дэлел са- нап, Компаниянын жумысы eiuiri жерде бул куйшде ка­ ла алмайды деген кортындыга келдш,— депт1 Рязанов. Рязанов хаты бурынгыларындай узын да емес, эдет- Teri кербез сыпайышылык та жок. Буран дейш Tici ба- рын кулген болып керсетуил едк бул жолы тек Ticin KepceTinTi. Сикорскийден барган айыптауларды булжы­ мас дэлел, дэлелденген айып етш Ti3inTi де, аяры жана келт1р1лген кортындымен тыныпты. — Мунысын калай тусжуге болады?.. М аган не кыл дейд1? — деп сурап efli Ушаков. Сикорский Ушаковтык кезже тандангандай карап: — Мешцше, Рязанов мырзанын тап осынысынан ашык анрартылран ойы болмаска керек,— дедь Дэмдеп турып, куйкылжытып айтты. — Солай керешз бе? — Енд1 калай? Жэб1рленсек1з де турасын айтайып, С13 ылри онайды куып кегпшз... Ci3 тарайындаган жалакыга жумыскерд1 Париж бен Лондоннан алдыруга да болатын efli Fofl!.. К азак байларына 6ip сиырдык cyTi уш in 6ip жылга жалданатын к азак ж1г1ттерже ci3 айына 6ip сиырдын кунын 6epin отырдыныз. Солам емес пе? Ондай ысрап еске алынбайтын болса, мм

баскара ал мае едН.. Бакылаусыз калган киыр шетте Ыз 63 epidHi3fli 3anFa айналдырып алдыныз... — Ci3 менщ не icTereniMai ез1ме тусшд1рем деп эу- реленбей-ак, Рязановтын актык байламын айтыцыз,— дед1 Ушаков. Ызалы eai, шыдамай кеттк — Мен соган келе жатырмын...— деп Сикорский асыкпай Fana шыЛымын тутатып алы п:— Cia салдырган шахталарды шын магнасындагы шахта деуге бола ма? Каскырдын апанынан канша улкен?.. Будан жет1 жыл бурын 6iTTi деп той жасагаи жабык шахталарыныз эл1 де канша созуды керек етед1? Сырт кезге -шан шашып... сезбен кумыктырып...— дей бергенде, Ушаков шыдай алмай: — Шахта журе келе еседП Kewip шахталары Kaaip- дш езшде eiwi бес Акбуйратка ершн жетедк— дед1 к и т кетш. — Кен шахталары да солай ма? Шлдиге жабык шахта деп ат койган 6ip кулыгыныз бар... Акбуйратта 6ipey... 03recin шахта дей аласыз ба? — Аышк шахта кайда да солай болады. Йемене, кеннен жутап калган кушм болды ма? Заводтын кен коры уш жылга жетед!. Уш жыл га дейш 6ip арба кен келмесе де завод токтамайды. 0TipiK пе? Сен маган еси- ет уйретуд1 кой да, ж аканя cypayFa тура жауап бер! — дед1 Ушаков, ci3-6i3fli койып «сенге» Keuiin. Ka3ip ез'ш устем сезшген Сикорский оган кешкен жок. — Мен пзд! б1рден TycinreH шырар деп калып ем... Айып етпен!з, кателескен екемш... Тусшбеген болсакыз, айтайын... — деп Сикорский мыекылмен жымиып орны- нан турды да, шекеге шерткендей ашык дауыспен: — Казак даласына не ci3 кожа болып каласыз да­ не болмаса Рязанов кожа болып калады. Баска сурау- ыныз жок па? — дедь Рязановтын туп нысанасы осы екенш ерте TanbiFaii Ушаков ж аз бойгы жарамсактарымен ол ниетжен кай- тарам ба деген ум1тте едк Ол у м т н т e3i умггаз екен- /IjriH де бтетш . BipaK ыктай Gepin едк бай пайда-iuept- гжш biiiFaiibiHa к е ш т едк Ж анагы жауаптыц кортынды- сына да б1рден-ак TyciHce де, кере-тура кемшшкке барып кайталап сурады. Алдында баягы Ушаков емес, баска 6ip бейшара отыррандай, Сикорский ол сазайын тартынбай да, uiiMipiKnefl берди 482

Оналмастай окыс кулагалы келе жатканын сезшд! де Ушаков ундемей орнынан тура 6epin: — Жаксы... мен кетейш. Менш орныма калатаны келш отыра 6epciH. EKiHmi Зотов болып уй!мде-ак жата 6epefiiH,— дедь — КеипрМ з, олай болмайды,— дед1 Сикорский,— Ci3 Компанияда кала алмайсыз... BipiHiui, мойнынызда- ты жиырма eKi мын берешекп тез!рек TycipiHi3... EKiH­ mi... Рязанов мырза а з д ш улесМздег1 Компаниянын отыз пайын аукцион аркылы саттыруды кенес етед!. Мумк1н, Компаниянын езге мушелер1 ауыз 6ipiKTipin Рязановтын e3iiie тшст! жарнаны аукционга салгызар- сыздар... Рязанов сентябрьдш он 6eci кезшде Кызыл- жарда болады. Ci3re acuFa ойлану керек болар... Мун- дагы жумыстарга enai айналмауыиызга болады... Сикорскийдщ cohfh кездег! мшездержде еркеудел1 Ушаков туг1л жай 6ip карапайым адам ушж де улкен жэб1р керерлж жактары бар едк Рязановтын cohfhi жауабы алдакашаннан 6epi калтасында журсе де жа- лакы жанжалы аякталганша Сикорский оны Ушаковка ce.aflipreH жок-ты. Осы кезде ылри 6ip хателерге соктыра 6epin журген Ушаков жумыскер жалакысынын KeMiren жаманатын да аркалап кегп. Дэл сол жайлы буйрыкты 63i барып Карарандыра ecTipTin кайткан куш кешке Ушаков жанары «eaai мунда айналмауынызра болады» дегенд! eerUi. Жэб1рленген де жок, орынлаган да жок, жанжалсыз мойындап, ыктай бердй Ж алакы жайында- Fbi cohfh 6yfipuFb!ii кайтьп алранын рана жасырып калды. Осы энг1меден кешн Ушаков Кызылжарра тарткан 6eTi едн И гш к уйже жолшыбай сокты. Уйжен аттанып жатканда Ушаковтын ойындагы есш ум п oai сенбеген- дей едн Рязановпен келгамге келер жолдарды да ecine ала аттанран. Акбуйраттан узаран сайын, артта калган кыркаларра усап, ол yMiTi де ермей калды. Рязанов му- иы Компаниядан mbiFapyFa бел байласа, шырарады да кояды. Компаниянын жарты жарнасына жалгыз ие бо­ лып отырган Рязановты ешшм орнынан козгай алмай- ды. Шыратын бул — аукционга TyceTiH осынын жарнясы!.. Ушаков Акбуйраттан узаран сайын ocbiFan мойындай берд'1. Сонры кезде Ушаковта бурын болып кермеген 6ip имену бар едн.. Ешнэрсеге табанды сешммен Kipice ал-

май, куджтене беретж. Сол кудж шашка к!рген актай кебейе беруге бет алганын 03i де сезжедк Сезжген са- йын ширамайды, кайта босанкырай туседь Рязановка карсы дау coFbm, барлык ieri келденен кездж тересже салура да болатын едй Неден кысылды, не булд1ргеш бар, жазьжы ерге суйрегеж ме? Осынын 6api эдж ай- тылар билж болса, Ушаков ушж улкен суйешштер. Bi- рак осы салпяласура бара алмай, Ушаков ылдилай бе- pinTi... Айып, Kina езжде, эрине... Д ала байлырын сонша кел-кеар eTin KepceTneyi керек едн 8p6ip пут мысты инемен канып алрандай, киындата берсе, Рязанов тары 6ip он жылсыз кез алартпайтын едк Enai мже, тез аяк- танып кеткен icTi Tic-тырнарын б1рдей кадап, бассалды. Кыркар сайкал алдап урды!.. Hecine кенейтем леп ед1 ©HaipicTi, necine сурап eai жуз мыкды!.. Осындай жайга ушырап калранын кысылыс устжде И гш кке де жасырмай айтып, Ушаков OFan кутпеген 6ip усыныс жасады: — Менж жарнамды ci3 сатып алыныз... Содан сок езпиз калаган мелшерде Ыздж жарнара мен пайда-ше- piK болып KipefiiH...— деп едн Ол каз1р осынык жауабын KyTin отыр. Сырттан катты кызыкса да eHaipicTiH iiuKi китур- кыларына кез1 жете бермейтж И гжж сак жауап бердй алдында ор бардай аягын орнынан акдап козгады да, iarepi баса койран жок. — Никон Абрамович, муныныз 6ip 6i3 тж ж бжмей- TiH жумыс кой... Рязанов а з д ж е зш зге де тайынбай ауыз сала бастаса, 6i3ai талтусте тутш жеп коймай ма?— дед1 Игжж. — Ж ег1збейтш адамымыз болады. Оны мен таба алар ед1м. — О здер болсаныздар жанагы езМ з кайрырып айткан штердж ен сорлы кезж б1здш ен шалыктап отырган шарымызра айырбастамас едпйздер... Bi3 бол- сак, Ыздж icTiH ен шалкып турран кезжде де урке ка­ рал, жакындаса алмап едж...— деп, И гжж ipreciH ау- лак сала 6epin eai, Ушаков i<nin экетж: — Bi3ain icTiH ен шалкып турран кез1 осы,— дедь — Ci3 кетер билсаиыз да шалки бере ме? — Шалки бередк Бул улкен ic... — MeniH есепшотыма сыймай журсе кайтем... bi3

нагыз улкенге бара да алмаймыз рой!..— дед1 И г ш к , енд! Ушаковка умптенд1ре карал. $ 3 i де умгттене бас- тап едй.. — Ж ок, эбден сыяды. Буран сыймайтын байлык болмайды дуниеде...— дел, Ушаков стол устшде ж аткан есеп-шотты карып-карып ж1бердк И г ш к те куларына ек cyfiKiMfli тиетш тырсылды естш ... И гш к тары да аз ойланып барып: — Сонда, муныныз калай болады 63i?.. Алгр-берерн Hin шама-шаркы кандай? Карасын акдатынызшы,— дед!. Улкен де сешиш KepiHin келген Ушаковтын Ka3ipri жудеу калпына тез кез1 уйренш, вз ipreci 6epiK отырран адамнын салмагымен сурады. — Алары дегенде... ci3 Кызылжарра барып, жасыр- май айтсак, нагыз жара созбай сарапка тусеаз... Торг салган бшеЫз рой... Баскалардан асырып 6epin, мен!к жарнамды сатып аласыз... Ал, берерше келеек, мысалы, С13 Kipere eKi жуз келж салып канша TyciM туар сею з, сатып алган жарнаныз ею мык келж тщ Tycipep TyciMiH 6epin турады... Мунык e3i де Ka3ipri куннш есеб1мен... Ал, мыс агызуды кенейте туссе, сонысына карай TyciMi де все бередк Ci3 будан кауштенбещз де, ойланбаныз да...— дед1 Ушаков. EKi мык келж тщ TyciMi деген И гш к к е TyciHiKTi де едк imiH жылыта, жарымды да тидь Сонымен 6ipre, осы кунге дейш Ушаковтын 63i сонша лайда Tycipin келген екен-ау дел ойлап койды. — Ж э, 6ip жарнанын багасы канша болмак? — дед! Игшк. — Мешцше ею жарым мыкнык шамасына келшерм1з деймш... — Сонда отыз жарнаныз ж елне бес мын болга- ны ма? — Ие, солай болады. Б1рак жара созбай кулдыра- тып ж!беруге де, шыркатып жогары шырарып ж1бвруге де бар... Торгтын заны сол рой... — Рязанов e3i Tycefli рой жара созбайга? — Тусуге керек... Сондыктан, торгты кен жарияла- май, арзанга айналдырып ж!бере ме дел коркамын,— дед1 Ушаков. — Е, кымбаттатып, 6aFa кетерушМ н 6ipi мен бола­ ды екем гой!..— дел ойлады И гш к : — е з ш з каншасына ие болрьщыз келед!?

— Оны ci3 бш ш з... Элдекандай e3i Fana бмген есеппен Игипк Ушаковка бейьл бере жымиып: К ак ж ар ы м ы деп келшешк те... Куансак-кайрыр- сак б1рдей керешк... Ж урЫ з, тамакка баралык... — дедк — Ертен 6 ip re журем1з рой? — Bipre журем1з. — Ж ана а зд щ уйден Некрасов аттанып бара жат- ты ма? — деп сурады Ушаков тамакка отыра 6epin. — Ж ок. ол Kici келг.ен жок мунда... — Степан соныц аттары мен соныц арбасы деп ед|, Караранды жолымен кетш бара жаткан б1реулерд1... К,а- таласкан болды foh... — Ат-арба ш м д ш екенш бж е алмадым, Ыздщ 6ip уш жумыскер келш, MeHi жаман састырып кегп,— дед1 Игшк. — Ие? — Осы уйде 6ipeyiHin ineuieci сауыншы болатын eai, соны тартып э к е т ...— деп, И гш к элде рана осы уйде болган уакиганы шарына айтып шыкты. — О, ci3 ондайды эл1 кермеген асаусыз рой!.. Б 13 eKi жепдей жумыскер жанжалына тусш, арен ес жи- дык... Kefi6ip кундерде керген кысталанымызды жауыма да тжемес ед1м...— дед! Ушаков. Бул да ез керген жа- пасын шарына сейледн.. «Бул Kici TinTi ыктанкырап кеткен екен...» деп ойлады да И гж ж онын ар жарын казбалаган жок. Д а к туснеген берж ipre ез!н!к1 сияктанды... 6 Кызылжарра келген сон, Ушаков ылри тусш журе- TiH достас пайда-iuepiri Зотовтын уйже Tycin едк И гш к те ылри Tycin журетш. Хамидолла Бекметьев дейтж та ­ тар байынын уйже тускен. Зотов эр кездепсжше шала думбжез, кызулау екен, Ушаковты кайта-кайта кушактап, куанып карсы алды. Бет-аузын 6ipa3 сжекейлеп те бердь — Жалрыз дара досым! блем сен ушж!.. Бжем бэ- pin де... Тжесен Рязановты еллрш берешн! — дед1 Зо­ тов, жетжии рет кушактап, суйш жатып.

Мунык достыгы осылай буркырап бш нерш е боны уйренген Ушаков та досыныц бетш кайырмай, еркже ко­ не берд1. — Bepi басар!.. Аю!.. Орыс аюы!.. К азак ханы!...— леген сиякты езш е ен суйммд] кершген, сонымен 6ipre, ен жакын досы Fana алар тенеулерж Зотов тугел айтып болтанша, Ушаков шыдап калды. — Ал енд1 айтып болсан, менщ сенен ею тшепм бар, — дед1 Ушаков, арен легенде кезек алып.— BipiHUii, сен 6ipep кун iuineft тура тур... Шыдап керсенпй... Орыс адамы шыдай алатын едг foA... — Сен, немене, м е т 6ip тез1м б з адам керемюж?.. Зотов бэрше де тезедь Рязановтын сайкалдырына шы­ дап келген Зотовка сен шубэленемшж?.. — Сенем, сенем... Ешнпй, сен каз1р моншанды жак- тыр... — Бес минутта эз1р болады. Tuiecen, май айынан бер! сурлент жаткан кайын сыпыргышпен ез1м-ак жо- кынды жосылтып кып-кызыл кылып берейш... — Жок... Степан бар рой... — Марфа!.. EcTHMiciH?.. Монша! — дед1 Зотов, асуй- ге карап айгайлап. Будан кейш Зотов осы берген eKi уэдесш орындаура Kipicin едк Екеуш де дос ынтасымен, артыгымен орында- ды. Кезек бермей жалрыз сейлеп, 03i сурап, 03i жауап 6epin, yftfli басына KOTepin жургенде моншасы жоеарыда айтылган бес минуттан да тез1рек дайын болып калган- дай efli... Ешнип, узак жолда юрлеп келген Ушаков мон- шанык алау-жалау ыстык жогарысына шырып алып, шабынып жатканда да Зотов кумн: таспалармен бел- джтенген графинд! колтыгына кысып ала келш, мон- шанын ауыз белмесшде жутынкырап койып отырды... — С е т и саулырына, Никон!.. Сок, Степан, сок!.. Кайыц жупары канына араласканша сок!... Колдарына биялай тип\" алып, кожайынды кос сыпыр- рышпен жосылтып-жосылтып, Степан Ушаковты ауыз болмеге, Зотовтын касына шырарды. Енд1 жорарыга 03i жайласып жатыр... Узак 6ip ракатка кызыра да кумар- та эз1рлендь.. — Ал, енд1 6ipfli тастап ж1беруще болады... Ойыма мана келген 6ip тж ек аузымнан аз-ак шырып кетпей, арен устап отырмын... Кане, сенщ саулыгыца, Рязанов­ тын жатканынан турмауына!..

Бул жолы Ушаков та iuiin салды. Содан кейш cvp- TiHin жатып, киМ п жатып Кызылжар жаналыктапын сурастырды. v — Енд1 сен, графинга соктыкпайтын бол... Уаде eTin ед1к кой... Шыда, 6ip-eKi кун... Ал, не жаналыктар бар? — дед! Ушаков. — Ен улкен жацалык сенЫн... CeHiH жайын...— дед! Зотов — ©Hflipic банкеи мен биржада жарнама Ынгел! уш кун болды. — Yiu-ак кун болды ма? — Ие, уш-ак кун... Екшил Гильдия Kyneci Никон Ушаков ез ерммен Рязанов Компаниясынан шыратын болгандыктан, ондагы жарнасын торг аркылы сатады де- лшген... TyciHeMiciK, е з ерюмен деген!.. — Е, мен THicTi кагаздарын берд1м foA... Солай жазу- ларына болады ендь. — Торгты етмзетш банк бастыгы Дуплов алаканда- рын укалап, yMiiri байларга жылман KaFa бастады. — Торгка баска калалардан келген юмдер бар екен? — Ешюм байкалмайды. Тау-кен баскармасынан кел­ ген адам торгтын занды жактарын карап, дурыс деген кортынды 6epinTi де, KeTin калыпты. — TinTi ешюм байкалмай ма? — 03ip жасырынып жатуы да мумкж... BipaK. мен байкай алмадым... 03ipre жарнаманы узак окып, жел- келерж касып жургендер осы Кызылжар байлары, банк­ рот болтан Воропаев, банкрот болталы турган Меринов, байльжы кайда екеш б е л п а з, он eKi HTi бар Черепанов, бакалшы Заварухин, мес карын татар байлары... — Рязанов кашан келед1 екен? — Бьпе алмадым... Ол келмей калуы да мумкж... Се­ вастьянов онын он колы Foft, coFaH тапсыруы да гажап емес... Я болмаса, безбен басын ен cohfh рет басып ка- лар кезде сап ете Tycyi мумкж... Ж арнаманын кештеп !л1ну!’ де, шеттен адам келмеу! де Ушаковтын кенш не улкен туйткж салды. Шет ка- лалардын байлары кулактанбай калса, торг кызу бол- май калуы мумкж едь Онда мунын жарнасы ез бага- сына жете алмай, арзанга кету Kayini туады. Осыны ой- лап: — Сен Дупловтан сурамадык ба, баска калаларга кулактандырулар ж!бержд1 ме екен, кашан ж1бермд1 екен? — дед! Ушаков.

— Баска калаларга- занды уакытынан калдырмай Ж1берд1м дедь Он eKi каланы атады,— дед1 Зотов. — 03in тексерсен еттж... — Тексерд1м, дурыс екен... Мундайда ешюм кателес- пейдк Ж аксылык штерде рана кателеседь..— дед1 Зотов. — Онда тусжжЫз екен... Ен мол пайда 6epin турран Компаниянын терттен 6ip жарнасы сатылралы турганда, жабыла кетпей, токпейм- cin жаткан байлардын бул жолры м!нез! т у с М ш зд е у екеш рас едь Барж б1рдей Рязанов сатып алып коюы мумкж де емес. «Эдем1 алма квргенде пышактыц да Ti- ci кышып кетедЬ емес пе едП.. — Ника, сен взж де шыдам таба бж... Шыдай 6i- летж жалрыз мен болмайын...— деп, Зотов тагы 6ipai сылк етмзд1 де: — Шыдай бжу керек... Келед1 эль.. Ж а- сырынып жатыр... Кержый эль.. Ж арнам арзан кетед1 деп корыкпа... Ондай кун туса, мен ез1м-ак сатып алам...— деп, графинд1 аз рана ысырып койды. — Bip жылдан кейж ез жарнанды коса сату ушж аламысын? — Неге коса сатам? — Рязанов 6ip куш сеш де айдап шырэды. К азак даласы тепн жаткан байлык... — Онын дурыс болар... Меш де айдап шыгарар- ак...— дед1 Зотов. BipaK айдап шыгартпау ушж icrep шарасы да жок адамдай, балараттаудан баска ойы ба- рын керсете алмады. Моншадан кейжп шай устжде де, шайдан кей!НГ1 тамак устжде де энпме осы шенберден шыга алран жок. Зотов болса, Компаниянын жыл аярында берер пай- дасынан баскасына араласпайтын едi. Ушаков каз):р не­ ге де болса енжар карайтын болтан екен. Басына тускен iciHe 6ipx«oaa мойиндап, тырп ететж ниел жок адам си- якты. Ол ем1ржде 6ipiHmi рет уйкы ракатына кулай бе- р ш п кеткендей едь Ж ол журш, шаршап келдь моншата тусть азырак арак ium, содан кешн ойында тук туйткш жок адамдай маужырап уйктап та кегп... — Шаршамайтын едь.. Уйкы женгенж Kepin отырра- ным осы болар...— деп Зотов басын шайкады да, графин- fli кушактап шырып KeTTi. Бул уйдеп жайды Батыраш аркылы тунде 6ip бж- flipin алран И гш к уйктамай шыккандай, Батырашты тары да ерте ж1бершть Степан келш, акырын рана: 489

— Игынктщ адамы келш тур...— дегенде, Ушаков эл1 орнынан да турран жок едь — Неге кел тН ? Не айтады? — деп, Ушаков нара- зырак сурады. И гш ктщ араны ашыла бастагандай ко- pin. ерте мазалаганын унатпай калды. — Жолырысатын жумыс жок па екен деп келшть..— дед1 Степан. — Мунда келуше болмас... Уза май ез1м барып жо- лырып кайтам. Куте турсын дер ет,— дед1 Ушаков. ¥й- кысы канганмен бойы серпмеген екен. — MoHiuaFa салкын су эз1рлетил,— деп кише баста- ды,— Зотов турып па? — MoHiuaFa Tycin жатыр... Кала коз1не туспеу ушш Ушаков И гш кке жалу ке­ лш ед1. Онда да улкен кешелерге жоламай, алыстан орап келдк И гш к шынайы татар тазальт>шда устап турран, сырлы еденге тозак конраны байкалмайтын уйге тускен екен, жаксы демалып калгандай сергек те кершдь Кыска FaHa амандыктан KefliH Ушаков И г ш к п торг жайындагы еспген-б1лгендер1мен таныстырды. Жария- лаудыц нашар болганын, баска калалардыц байлары келмей жатканын куйзеле айтты. И гш к эрнберщен кей- iH селсок тындай бастады. KenTiu бшерш айтып, ж т кездщ KepepiMeH зирек кешлдщ угарын айтпай отырран- дай кершдк — Понштейн дегендер1 KiM? — деп сурады И гш к. — Калай, KiM дедш з?.. — И гш к б1реудщ атын кате айтып алганын сезшд! де, енд1 сол к а т е т тары кайталамас ушш, орнынан ту­ рып барып екшип болменщ ecirin ашып: — Хамидолла, 6epi келш кетшзий...— дед!. Кушык шекелк калкан кулакты, такыр басты, ша- hapma KHinreH уй Heci 6epi шырып: — Нэрсе д и а з, бай-эка? — дедк merip кек квздер1 И гш кке калай кадалса, узын мурны да солай кадал- ралы тургандай екен. — Т ш м келмей калды, тундеп айтканыцыздын аты м м efli? — Синицин мэ? — Жок, екпнш айтканын— — А, Фон-Штейн мэ? — Ие, не, сол...

— Ие, Фон-Штейн...— деп, уй neci Хамндолла Уша- ковка карады да басын изедк Осы Kici унин сурап отыр- ганын андатып, И гш к те соган карап едк — Фон-Штейн? — деп Ушаков онын KiM екенш бите алмайтынын керсегп. — Бу Kimi Ушаков эфэнд! б у гай ?— дед! Хамндолла. — Ие, сол Kici...— Хамндолла мен Ушаков енд! гана танысты. — Ие, ол KiM екен? — дед! Ушаков. — Вше алмай басымыз катып жур...— дед1 Хамидол- ла таза орысша сейлеп жауап берд!. — Швейцария фирмасынын маклер! емес пе екен? — Маклерге катты уксайды. BipaK кайлам келгенш eiiiKiM бммейдь Кезге Tycin керше де бермейдк Eai бан- KiniH бастыктарына да барып шыкканы апык... 03reci караигы... Швейиариянын «электрик» деген фнрмасы Ушаков- пеи жиырма жмлдык шарт ж а с а п — «Акбуйрат» заво- дынын мысын TiK кетере алып туратын едВ Сол фирма аркылы казак мысынын Англияга erin жатканып да Ушаков жаксы сезшетш. Шет елдерд!н орыс отарына кол салуга, кен байлыктарына акша тегуге кумартып отыр- ганын да жаксы бклетж. Ocipece, Индия мен Кытай ар­ кылы агылшын байларыныц бср! сугынып келш калган кез! едБ Бул куиге деГйн аты шыкпаган Фон-Штейн сол жактардын 6ipiHeii келген маклер болар деп ойлайды Ушаков. Ондай кол араласса жарна багасыныц кетерБ лер!н бмсе де, ез жариасын ж ат елге кия да алмады. Ж ат елдердш ондай ек1рег1не койылгаи зацды тыйым барын да eciHe алды. — Синицин деген Kicini де атадыныз ба? — Ие, ол Kici кеше кешке гана келдВ..— Ол белпл! бай едВ онык келген1 Ушаковка унап калды. — Тапи кандай шет адамдарды б ы ш ш з? — деп су- рады И гш к. —■Ci3.aiH манайда Ш окпак, К улакалка деп атала- тын кендердш Heci Перфильев к е л н т ,— дед1 Хамндолла. — О д а келш пе? — Ие, кептен осында. Торгка тусе ме, элде осында 6ip адвокаттын сулу кызы болушы едБ соны алгысы келе ме, омы aai айыра алгамыз жок...— деп Хамндолла кулана кулдВ — Bi3Ain жактыц жерлер1 туралы ез'нйз де хабардар 491

екеназ...— дед1 Ушаков, Хамидоллара жакындаскысы келген ниетпен жылы жымиып. Эуел1 жупыны керж- ген татар байы енд! oFan KenTi бьпетш, кеп нэрселерден хабардар адам KopiHin унай бастап едк Калайда Зотов- тани Kepi бул сунгыла брлып шыккан сок тары 6ipa3 жайларды сурастыррысы келдь — Bi3 де шздерге усап ауыра бастаган адамбыз...— дед1 Хамидолла.— Ci3 ауырып, жазылран адам керже- ci3 де, 6i3 болсак коррасын мен кумж енд1 рана туам1з- ге Kipe бастаран адамдармыз. — Ие?.. Кен заводтарыныз бар ма? — Ж етжокыр, Гулшат деген коррасын кендерж 6eKiTTipin алгалы алты ай етсе де эл1 бастай алмай отырмыз... Мумк1н TinTi бастамаспыз да... — Балкаш жагасына барып калы п сы з рой!.. — Одан берп' жерлердж езщ1з сиякты иелер1 бар... Bi3re, эрине, шет1ректен тиедк..— деп, Хамидолла казак арасындары жалпы татар байларьжык eMip боны арыл- майтын жэб1р-жапасын коса акгартты. Ушаков жэб1р жарын анрармай калгандай болып: — Отын жарыныз калай?.. KeMipiHi3 бар ма? — деп сурады. — Бар... Самбылжал деген тас кэм1р табылран жер- Ki коса алып едж...— дед1 Хамидолла. — О, жаксы екен... Кутты кадам болсын! — дед| Ушаков, енд1 Хамидоллара курмет керсете сейлеп.— Калай, мына сарапка тусетж ойыныз жок па?.. — Ж ок, кудай сактасын! — дед1 Хамидолла.— По­ пов, Рязанов деген адамдардык аягы т и т кеткен жерге жакындамауды макул керем... Алар б1згэ ибдэш те­ пл...— деп, И гш кке ез тнпнде акгартты. Ушаковка мунын осы сонры сездер1 TinTi унап кет­ кен екен: — Ол eni кекжалды сырын бшмеген 6ip адам бол- сайшы!— деп, кекюлдей кулдк Хамидоллара ризашыл- дыры да кушейе Tycin, бул кандай жолмен кетершп келе жаткан адам екен деп ойлады. Сол ойы И гш к п к осы уйге келш тусу1мен де шиелешст eni... Хамидолла Бекметьев улкен калалардык шет кеше- лержде, KiiuipeK калалардык орта кешелержде магазин- дер! бар саудагер адам едй Мал саудасына ете жетж, казагуар болгандыктан, к азак малынык TyciMiMeH бай- biFan адам. Ka3ipri эйел1 де, аты Дэмел1, Байрара дейтж 492

казак байынын кызы. Бу да Ушаков сиякты кала, даланы кезш журш, Балкаш ж ак киыр шеттен KopFa- сын кен1 табылган eKi жерд1 сатып алып, ендЬенд1 кол салгалы отырган. Онын осы жайларын жете бмютш И гш ктщ бул жолы осы уйге эдеШ келш тускен де peri бар ед!. Ушаков пен Хамидолла HicKecin болранша бейтарап отырып калган И гш к енд1 рана свзге араласты: — Никон Абрамович, калай керешз, мына жара соз- 6aFa MeHiK атымнан ci3 туссевдз калай болар деп ед1м Хамидоллара... Бул Kici коне алмай отыр... Мен болсам, •FbiMafbiM жалпиып, булар не айтысып жатыр деп анга­ ра алмай отырранда, 6 ip ку колымдагымды кагып экетш журмес пе?.. Слз калай кереЫз?— дедй — Ci3 вте сирек кателесетж адамсыз foA, И гш к Этепович... Мен он жыл i3flen таба алмас ед1м мундай адамды. С1здж орнынызда мен болсам, бул кю ден ай- рылмас ед1м,— дед1 Ушаков. — Юк, юк, бай-экэ... Яш этэш, а з н ж яш айрырлар Ki6iK, бэрыэ де сорыла, бэрж э де сорыла... Анарра серь­ езный iiHHi доверить етмэшз...— дед1 Хамидолла. Кул- ген туржде, 6aci келсе к е н е т ж д т де к ер ш п тур екен. — Ендеше меш кеп жалдаптын арасына салып, туйе- бас кылдырып кайтар...— дед1 И гш к , момаканси кулш... Торг басталран KyHi осы yiueyi уш таган отырып едк Bipin-6ipi коз киыгынан шырармай, эдеш осылай отырыскан сиякты. Хамидолла эдеу1р алдарак, Кызыл- жар байларынын ортасында отыр да, Ушаков пен И гш к eKi жерде, кейЫрек отыр. Степан Бушуев пен Батыраш сиякты кез-кулактар eciK ж ак Ka6upFaFa cyfleHin, ба- кылауда туррандай. Банк уйМ н улкен залы лык толыпты. Ka3ip сахнага 6ip атакты ер, я болмаса, даналык neci данышпан шы- Fa келерж куткендей, барлык кез журттан кешшрек ш егж т турран кек шуга жапкан денгелек столга ка- далады. Стол устжде жерге кадай салган Kiuii-KipiM кол шатыр сняктанып 6ip жез калпак тур, езге ешнэр- се жок. Элде бул журт алгаш кездесш калганда 6ipiH 6ipi сагынып калрандай. жаркылдай кулшш, кушак жайысып амандасып, 6ipiHe 6ipi ушп-тепп сэт тшесш едк Енд1 493

6ipiniu 6ip калай дем алатындарын андыса калгандай кыбыр-кимылсыз тынып калыпты. Денгелек столдын касына кара мауытыдан кишгеи басы арбуздын 6ip турше уксап кегйшрлене жаркыра- ган банк бастыгы Дуплов келдк Колында ойнатып устаган ж ш ш к е жез шыбыры бар. Бар сыйкыр сол ал- тындай жаркылдаран жез шыбыкта болу керек, жург кез1 енд1 coFaH кадалды. — Мырзалар!..— дед1 Дуплов, ем колы мен курмет- тей кетерген улкен п ак ета журтка карай усынып кор­ сете 6epin;— мынау Акбуйрат— Караганды мыс Ком- паниясынын пайда-iuepiri Никон Абрамович Ушаков мырзанын жарнасы... Компаниянын терттен 6ip улеск.. Ушаков мырзанын ез ерммен, жэне компаниондарынын толык ризашылырымен 6yriH ашык торг аркылы саты- луга THicTi болып тур... Торгка акшалы адамдардыц кандайы болса да катынасура ерю бар. Жалгыз-ак, шетелдердщ адамдары катынаса алмайды. Topina тусер Ушаков жарнасынын ресми жактары тугел тексершп, занды турге Tycipumi. Тау-кен баскармасы мен euaipic 6aHKeci жэне Компаниянын 03i де эртурл! аныктамала- ры мен ризашылыктарын ресми турде 6epin отыр. Уша­ ков жарнасы жогарыда айтылеандай, тер та н 6ipi отыз пай... ти к Д адамдардын катынасымен б ектл ген бага- сы,— эр пайы eKi жарым мыннан. Барлыгы жетшс бес мын сом турады деп бараланран... Ашык торгтын еркш- д ж салты бойынша, бул жарна артык 6epin, асырып экеткен адамга кешедь.. Компаниянын каржы-каражат, жумыскер Kymi, жылма-жылгы OHflipici мен TyciMi, жылдык пайдасы тары баскалары жайындагы ресми турде куэландырылран мэл1меттер емннл залга ш нге.а 6ip ж е а болгандыктан ыздерд1 ол мэл1меттермен эбден таныс деп есептеймш... Сондыктан ол жактарын бул арада тэптештеп жатуды артык керш, ашык торгты басталды деп жариялаймын... Стол устшде турган орманда есер улкен санырауку- лакка да уксап кететш, жез калпак гумп етш, шайкан кагып калды. Сырты KyHripT болса да, irnKi жаты алтын- дай жаркырайды екен, журт коз! сонымен 6ipre шайка- лып Kerri. Ж ез калпак шайкарын токтатканша, ешшм ун де шыгарран жок. TinTi ун шыгармай тарасатындаи, узак уакыт тынып калды. BipiH 6 ipi туртюлеген кездер рана дамылсыз жуйткидк.. <94

— CipecTipreH екен!..— дед1 бей-жай 6ip дауыс 6ip аздан кейш. — Tic батар емес! — деп екшип дауыс жауап катты. — Сатылмайтын ж арна болды рой!..— деп ушшпп дауыс араласты. б р т, эрине, eip-ак ушкыннан да кете бередь.. Ж ана- ры уш дауыс сол ушкын сияктанып, онык ар жары тез дуршдеп KeTTi. Узамай, зал тутаса гуьпдеп, кепке дей;н жаиагы сездерд1 узак кайталады. Bipey буларра жэб1р б1рдеме айткандай, куйше кужьлдесш барады. — Hecine ауре еткен жургты!.. — Осындай китуркылар азая ма десен, кебейе ту- седН — Енд1 айпалатын тук жумыс жок... Кету керек...— деп, кейб1р катарлардан косактала турып, кыр керсетш кет1п бара жаткандар да бар. EciKTi катты cepnin ке- Tin барады. — Е, булар эдей1 icTen журген жалданбалар,— деп ойлады И гш к. Алданран жок. — Ж е, ойласуга 6ip сарат у з ш с берьпедь.. Компа- ниянык жайымен тары да кещрек танысыцыздар, ойла- ныныздар...— дед1 Дуплов. Ж урт орындыктарын ашумен сыкырлата орындарынан турып, есштен де сырылыса шырып кетт1. Ушаков Дупловка барып, сонымен 6ipre Залда жиырма шакты рана адам калыпты. Сэнмен кшнген 6 ip корамнын еркес! сияктанып, одан-будан Kanepci3, KiMre болса да еркш калжындап, торг жайына онша кеюл де аудармаран Перфильев калыпты. Касын- да адвокат кызы, жас сулу Наташ а бар. Осы топтын ш ш де кабат-кабат малынып кшнген, не байымен, не баласымен келген 6ip-eKi москал эйелден баска бул жы- ныстан келген де жалгыз Наташ а едь Ж ана торг жа- йын туашйргенде, жас кыз касындагы Перфильевтщ б1рдеме дегендерже 6ipneuie per кулак аспай Дуплов- тын айтып туррандарын зейш сала тындап калып едк Эзьт-калжынмен м азалай берген ПерфильевН 6ip-ei<i рет шынтарымен т у р т т, токтатып тастараны да байкалды. K a3ip бул eKeyi торг жайын умытып, езар а жещл кал- жындасып, уйлескен кешлмен кулш п отыр. Бул екеушен баска, шынайы астана адамынша сым- батты кшнген, мэдениет буларынын жагасына б1ткендей сыланып ecKeHAiri кезге согып турган тары 6ip адам 495

бар. Ол орта жастарды жаралаткан, айналасына пан карантын, ашан жуздк мурынды, ж умир ак саусакты, Фом-Штейн едк Алдынры катарра барып, ерюн орнала- сып отырран бойынан 6ip козгалран жок. Ka3ip де залдам шыкпай калды. Сол катарда кулгсш отырран Перфильев пен суду кызга козш де аударган жок. Куланл калкайып, Игмпктж касына Хамидолла кел- дь Абыржынкырап келген екен: — Ж арко болырта тура...— дедк— Мина уже вуз- дух житми башлады. — Б1раз журт оралмайтын ынрэй керсегп Fofi? — дед1 И гш к эдей1 анкаусып. — Юк!. Шанмарыз... Алар шантрапалар!.. Шантаж ясилар,— дед1 Хамидолла. — Сонымен, кызу болар деп ойлайсыз ба? — Подвухлы болырра кила...— дед1 Хамидолла.— Юздэн 6ip кэпик арттырмаска мщи енд1? — Ж ок,— деп, Игипк басын шайкады. Шамалап караса, ез калтасы одан артыкты кетере алмайтындай екен. Bip калтасы 33ip сешмаздеу кержетж мыс пен KOMipre арналса, екжпй калтасы кашаннан 6epri сешьш icL саудасына арнаулы едь Сол жаты басынкырай бе- pin отыр... Ж ез калпак кайта карылганда журт тапыр-тупыр оты- ра бастап едь Дупловтык залды сузе карап: — Сонымен, мырзалар...— дегенже коп дауыс алгаш- кы ыкгаймен наразылык Kepcerril.. — Кымбат... ете кымбат!.. — Мундай торгты Кызылжарда емес, Петербургте ет- к1зу керек кой! — Ш здж кедейл1г!м1зд1 мазактап кулмесе де бола- тын ед1 гой! — десть Дуплов ол наразылыкты еепмегендей, еленаз niuiiH- мен: — Ж э, KiM баста йды? — дедк — Бастаура мумкж емес! — Калай бастаура болады?.. Кымбат!..— дескен дау- ыстар TaFbi да торге карай шалки есш п Kerri. — Е, 6ipey бастар...— дей салды Дуплов, езж е айт- кандай акырын рана. — Елу мын! — дед1 Перфильев, калжыдра айта сал- рандай куле дауыстап.— Елу мын!.. Касындагы сулу кыз онын е р л т н е разы болып кет- «96

кендей, мелд!реген квк квзшен таза да тунык нур теге карап, элденемеш тез-тез сыбырлап жатыр. Макулдап та, мактап та жаткан сиякты. — Mine есалац! — Мшежынды! — Mac uibiFap езП.. — Елу мынды неменеге беред! екен? — Одан да касындаты сулуына сактасайшы! — деген дауыстар Перфильевтщ басына буршактай жауып кегп. Перфильев журттыц онысына да кабак шытпай, сол ку­ ле карап отырган бойы eni кулагын алаканымен басып алды да, темен букты... Суду кызга онын осы ойна- кылыгы да унайтын сиякты. Балгын сезьпетш иыкта- рында аз гана д1р1л 61л 1н1п кыз да алдына карай енкейе кулдн — Перфильев мырза елу мынды атады, еетш ндер той?.. TaFu KiM? KiM асырады? — дед! Дуплов. Терт-бестен косакталып алып, осындай гстердщ 6api- не де бегесш болуды дагды еткен 6ip арсыз топтар Пер­ фильев™ эл1 бората cerin жатыр. Бул шуылдактыц ко- лынан келер1 осыдан аспайтынын бьлетш нагыз калта- лылар Перфильевтщ канша жерге барарын салмакта- сып отыргандай, оны секкен де жок, мактаган да жок, бей-жай карасып калды. Енд1 6ip кезде, б1рде бестен, 6ipae оннан косылып, жарка багасы езш щ жетше бесше барып 6ip-aK токтап едь Ж арга т1релгендей содан аспай узак бегелдк Ж ака елу мынды KenciHin Перфильев™ Kepin экетердей шуыл- дактар тобы енд! 6ipiHeH 6ipi асырып жаткандарга мак- тау айтып жатыр: — MiHe, бул екшн! — Мше, бул жудырык!.. Экетед! осы! ЭкетедП..— де- сед!. — Сексен мын,— дед1 Хамидолла. Думд! етш айт- ты... Буран журт coHFbi айналмада алга карай сытылып uibiFa берген бэйге атын кергендей тж еМ п карап калды. — Сорлык шыра-салмалар 6ipa3 каркынын бассын деп отыр екен Foft! — деп оклады И гш к. — О, бул бай адам!.. — Сепз магазин! бар?.. — KyMic кендер! де кеп... — Букара мен 1рбгг арасын жалгыз 63i жол кылран адам... Экетед! бул! 497

Экетед!, экетедИ— деген мактау мен котермелер борап кетп. Бу да элп шуылдактар мактауы едь Адвокат кызы Перфильевтщ жузш е енд1 6ip наразы- лыкпен карам калыпты. Перфильев aai де 6ip кайрат керсетердей куле карап, кысылмай отырранмен, манагы елуден api асар ниеД барын aai байката алган жок... — TaFbi KiM? TaFbi юм? Юм асырады?! Асырушы жок па?..— деп, Дуплов журтты тыгыздап Kerri. Енд! асырушы болмаса жез калпакты кагып калардай, жез шыбыгын оцтайлап-онтайлап кояды. Ж ез шыбык журттын кез1н сыйкырдай тартып 6ip алды да, енд1 б1ржола баска ж акка аудартпай койды. Т епле KapaFan аш карак кеп коз Дупловтын езш емес, колындагы шыбырын рана коретш сиякты. Ж урт кез8 шыбыкпен 6ipre жогары кетерш п, шыбыкпен 6ipre то­ мен туседк Ж ез шыбык жез калпакты урып калуга ок- талгандай болганда аш карак журттын дем алысы да токталып калатын сиякты. — Ж ок па? Ж ок па, асыратын K ici!— деп, Дуплов жез шыбыкты ж арк етм зш калганда: — Сексен 6ip мын...— дед! 6ip дауыс... Ж урт жа- рыла кулш Ж1берд1. — TaFbi 6ip он тиын кос!.. Он тиын!.. BipaK токсанра жеткенше 6ip мындап, бес жуздеп косып, байлар 6ipiH 6ipi жарта нтермелегендей, аяктарын эрен-эрен u repi аттап едк — Ж ок па? Енд1 ешшм асырмай ма? — деп Дуплов ем рет кайырып сураганда, манадан саганы андып, бой кврсетпей отырран Фон-Штейн жумсак коныр дауыспен: — Токсан бес мын,— дедк Кызусыз рана, суктанбай гама айтты. Ж ез шыбык стол устше кулап тускеидей болды. Енд1 сыйкыр Фон-Штейнге ауыскандай, барлык кез соран ауды. Шеттен келген маклерге журт кауштене карап калды. Калпы суык, езж е 83i сешмд1 адамдай... — Ж уз мын! — дед1 Хамидолла. Бу да 6epiK сешмд! ангарта, у зак салрыласар 6erri корсете айтты. Ж урт Хамидоллага разы болып, шуылдай бастап едй Фом-Штейн журттын унш тез omiprici келгендей, тары да жанагы жумсак коцыр дауысын квтерместен: — Ж уз жнырма бес мын!— деп алга карай 6ip-aK шыркап шыкты... Дуплов колындары алтын емес жез шыбык екеш ен- ni 61'ржола танылрандай, журт K03i тугел Фон-Штейнге 458

* к далып, баска ж а к к а аумай койды ... Bipey 6ip ти ы а к сса, Фон-Штейн мыкдарды коскэлы отыррандай екен. Эамидолла б1ржола ж асы п, ж абайы ланып калы п ты . Кез- I pi де унамсыз uierip, мурны да сорайран, унамсыз ку- j 1ктары кал ка й га н ту к apyaFbi ж ок адам екег!... Оран i у а к берер И г ш к болса, ол да койын кал та сы н кы са с ыррандай, эш ейш деп калпы нан Kimipefiin KeTinTi... (сы ны ойларан, осыны сезж ген Уш а ко в, ез х а л ж щ не I ffiae екен1н акдаран ж о к, «Е н д ! Kerri! А йры лды м!» де- , iiuiiieH. «Ю м болды екен мына к у маклер?» — Тары KiM, тары KiM?.. KiM асырады ? — деп, Д уп- j >в салмакпен ею рет кай талады д а , уш ж п н рет кайта- , |уын aaeyip Keuiirin а й тты ... Хами долла И ги и кке карап <»i, ол квзж тез аударып э к е тп . — Ж о к кой ешшм?.. Ж о к кой?.. Ж о к !.. Ж ез шыбык жез калпакты акты к рет, бурынгылар- дан rep i де катты р а к кэрып к ал д ы . Ж е з к ал п ак ты н ды н ■кеш Ушаковка жаназара шакырран гшркеу конырауы- нын унж дей е стм д ь.. «Б у л KiMHiH ж аназасы ?» деп сурагы сы келгендей варлык квздер Уш ако вка кар ай aya 6epin е д ь.. Уш ако в esi 6ipre келген c epiri И г ш к т ж калай ж ылысы п ш ы гы п letKeHiH андамай да к ал ды ... ) I