Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

кездеспей жур... Мумкш, e3ini3 бастырып берераз?..— деп, Шило карт ашыктан-ашык кекетш тастады. — Сонда TinTi жайдан-жай жиналасындар ма? Ба- ламысындар сендер, жокты ермек ететш? — Bi3re де ете кэп нэрсе керек емес. Б1зден repi ба- лалалар к этч тшейтш болар... — Ондай жауапты баска 6ipeyre айтканыч дурыс бо­ лар, шал. Шын-ак батыл болсач, шынычды айтшы, не ушш жиналасындар? — дед| Сикорский, Шило карггы шалые басып калуга карай итермелеп. — Жиналмаймыз, таные уйге келем1з анда-санда, жылынамыз, темек! тартамыз. Сейлесем1з... — 'Ганые уйд1ч несшей белек отырсындар!.. — Yii neci бупн баска конактармен отыр. — Yй тар... Эуел1 мыча конактарга шай берд1м... Ен- Д1 ауылдан келген конактарым шай irnin жатыр... Олар- дан кешн сендер келпшер шайра!..— дед! Байжекеч тер уйД1Н аласа eciriHeH сунпп шыра келш. Ауыз уйде эртурл1 энпмелер болатынын Байжан кеп- тен 6epi сезшетш. Эр неге кулапл TypiK адам жумыскер- лерд1к толып жаткан наразылыктары барына да туеше- TiH едь Бул уйге кэп келш журетш Буланбай, Алшагыр, Б айш епр аркылы да кэп нэрселерд! сурастырып: — Апыр-ай, акырзаман екен гой!.. Неткен ит едП Ушаковка айтатын екен. Ол бшее, экесш танытады! — деп коятын. Салтак басып, теке сасып кеткен казак зю- rinepiH кунде Kepin, ылри аяп журетш. Сондыктан, ауыз уйде бастыктарга карсы кандай сездер айтылып ж атса да орынсыз деп ойламайтын-ды. Касына кейде Мусакайды ертш, кейде лавкашы Ман- сурды epTin, бул уйге Сикорский де сочил 6ip айдыч ш ш де б1рнеше рет келш кетш едй Эуел1 Байжекеч оны да курметтеп, конак eTin журдй «Ушаковтын адамы» деп сыйлады. Бара-бара жумыскерлерд!н бул уйге неге келе беретшдерш, не сейлесетшдерш Сикорский шукылап су- рай берген сон, Байжекеч аягьш тез тартып алды. ©3iH жабайы icepin, ананы-мынаны алдаусыратып 6iJiin алгы- сы келетш Me3i Сикорскийд! Байжан тез жек Kepin Keni. — Осы ит 6ip поле i34in жур... Ауыздарына сак бо- лындар, орысша бшмеймш дендер! — деп, уШшше де катты тыйым салып койды. Сикорскийд1к HeHi сурасты- ратынын Буланбай мен Л изага жасырмай жетюзш журдь М азан зар-жак канша дечгелетсе де Байжекеч езк 302

— Жылынура наледь Тамырмыз... Темек1 тартады, елен айтады, нонан болады,— дегенд1 шырк айналдырып айта бердь Bip ай бойы сонысынан танран жок. Лавкенп Мансур мунын ауыз уйше KeuiKici келш, па­ тер акы усынып едь Байжекен онын да астарын Tycine калып: — Шырарым, б!3 базар татары eMecni3... IlaTepmi ж Ь бере алмаймыз,— деп, бетш катты кайтарып тастады. Сикорский дал бугш де TiMiorinemn, бале 1здеп, андып келгенш TyciHe калып, араша тусе кеткеш де Байжекен- нщ кеп нэрседен хабары барлырынын салдары едь — Byrin а з д щ уйге жиналамыз...— дегенд1 Булан- бай оран кеше хабарларан. Байжан тер уйден шыра келш, жанары арашасын-айт- нанда Сикорский оран: — Сенщ жумысын болмасын... Мен ез адамдарым- иан сурап турмын... Не унии жиналасындар? — дед], элг! сурауына айрыкша жауап кайтарылуын KyTin. — М е н т ушмде ceHi« де жумысын болмасын! — дед1 Байжан. Манадан у н а з бакылап отырран Андрей Быков Си- корскийге карай енсерше бурылып: — Бул немене, жауап алу ма? — дедь Сикорский бул уйде талай жиналыстар болранын б ш п журетш де, 6yriH устшен баскалы кел!п едь Стол устжде караз б!рдемелер жатса, тарпа бассалура келген. Сейлеп турран 6ipey болса да улкен дэлел болатын едь Онын 6ipiHe де кездеспей, боска карысканда Шило карт- тан утылып калранына да кызарандап, алысырактан ой- лаура оралымы жетпей калды да: — Ж ауап алса Heci бар? Сен унин ол кун алые та емес uibiFap деп ойлаймын,— дедь — Ол полициянын жумысы шырар? — Мунда 03ipuie менмш баскарушы. Менен де сура- лады. — Ендеше, жауаптай бастаныз, 6i3 33ip... Не Kyairi- Hi3 бар едь кандай айран таптыцыз? Kyniri айкын болса да айрары болмагандыктан, Си­ корский sp6ip топас бастыктык арылмас эдет1 бойынша afiFafiFa тартып Kerri: — Мен бэрш де бшемш! Bapi колымда!.. Сендер бел- шелерщнен батпакка батып отырран адамеындар!.. 0 з - Дер'Не екпелендер!.. Сендердщ орындарында мен болсам, зоз

полицияга алдакшан ез1м барып, шынымды айтып, ке- mipiM cypaFaH болар ед1м. Куткендерш жауап алу болса, ол армандарын болады. Жасырын жиналасындар, ты- йым салынган кггаптар окисыкдар... Кэне, GTipix ден,- дершП..— дед! Сикорский айнала каранып. — 6-ripiK, GTipiK болганда да акылсыз адамнын ай- тар OTipiri! — дед1 Шило карт. М анадан тастай катып 6ocaFapa суйент турран Акула мен Зубов осы 6ip туста KeperiMi3 болып калар дегендей, орындарынан козгалып, Шило картка жакындай берди — Сен шал, сак болгайсын!— дед1 Зубов. — Йемене, колын кышып кетт! ме? — Ж умыска баратын уакыттарыц болды. — Онына таласпаймыз. Дурыс. Мана KeTin калатын едш, богеген ездерщ. Оны да жазып кой! — деп. Шило карт кише бастады. Баскалар да орындарынан турды. — Сен, кала тур!— дед! Акула, шырып бара жаткан Байшепрд! жещнен тартып калып. 0 зге жумыскерлер ш ырып Kerri. — Сен барарыца бар да уйктай бер... Ж !гптерщ де уйктаеын. TyHri кезекке бармайсындар. Ертеннен бастап моншанык орнын казасындар...— дед1 Сикорский Байше- ripre: — Тусшдш foA? — TyciHfliM. — Тан ата турасындар. Бар! Осымен Baflmerip де шырып Kerri... Жумыскерлердщ колдары мен колтыктарында ешнэрсе жоктырын када- ралап карап калган Сикорский касындагыларра тесек ас- тын, бурыш-бурышты KapayFa кезймен ым какты... — Мен осылармен 6ip ауыз свз сейлесе алмаймын... Калтырап кетем... Bip ауыз тш катсам-ак ар жарында 63iMfli G3iM токтата алмай, 6ipeyiH жактан тартып кала­ тын сияктанамын,— дед1 Елизавета Андрейге, Байжан уйшен узап шыккан сон. — Олай болса, устам жоктьшы болат та... Ондай Mi- нез онай устап бередк— дед! Андрей. — Тек Шило карт шайкаса кеткенде рана бойым жа- дырап, кулюм келш кетед!. Саспайды да, шеге устше me­ re каккандай сейлейдь Тыныш кана тындай бергш ке- леди. — Ие, шайкаска Шило карт араласса, косарланудын Keperi жок. Bip шаткалра апарып, жыкпай тынбайды ол, — Катарынан, кайта-кайта жырады! 304

Сикорскийдш кырсып>!нан 6e.niHin кеткен жиналыс кынжылуы осымен азы рак ыдырагандай болды. Ж ас эйел Елизавета Шилонын Сикорскийге айткандарын кайтадан eeiHe rycipin суык туши сегердей дауыспен саккылдап куле бастады. — Елизавета Сергеевна, дегенмен, ж аданл жина- лысты аяктауымыз керек... Кекес мушелерш атадык та, беюткен жокпыз Fofii,— дед1 Андрей Быков. — Ж ок, жок! Ka3ip шахтага тускен бойда аяктай- мыз! Мен кенестщ кандай.максат кездейтЫ н окып берем. С1здш коскандарыныздын eKeyiH дурыс керд!м де, ушеун не косила алмадым... Пожалуйста, е з ш з дэлелдеп 6epi- Hi3, кенеске салайык,— дед1 Елизавета. — Тым узак жазыпсыз, кыскарттыныз ба? — Yin-ак бет калдырдым. Ka3ip кереандер. Катарлы жум ы скелердт TyciHflipy тьлемей-ак упянатын нэрселе- piK калдырдым. — Шалдьщ кпгапшанды коя турып дегенш ескерд!- Н13 бе?.. — Эрине!.. Быков токтап артына бурылып, кейш келе жаткан- дарды тосып алып: — Лиза жанагы жиналысты каз1р аяктауды усынэ- ды. Акула мен Зубов шахтага тускенше улпре алармыз деймш? — дед!. — Олар тан ата келедк Улпрем13. — Кай жерге жиналамыз? — Кен сурыптайтын эйелдерге жакын... Бас штректе... Ауыз жакты эйелдер бакылай отыратын болады, сонда... — Келжтж кой? — Келжтж... — CeniMfli жолдастарды шакырамыз foA? — Шакырамыз! — Кайламен, балгамен серттесетш болайык! — дед! Шило карт, кызынкырап Kerin... Осымен, жана туган кенест! тез!рек аяктандырып, каз Оастыруга жумыскерлер жер астына Tycin кегп... 20 Ояи

ТвРТ1НШ1 БвJIM Карагандынын кары биыл буркан-талкан курт epin eai. Сай-салалар сура толып, кырдын тентек езендер! са- кылдап тасыралы кемерлеп тур. вкпек жел куртж етек- Tepin туре coFbin, тез KeMipin барады. К а п ы желдщ сал- марынан жер солкылдарандай сезшедк Кыркалардын кунгей беттер! котыр болрандай шубартып калыпты. Кыс бойы кар астында жылы жаткан тобылгы мен кара- ран туптерй каз1р белдеулеп ашылып калыпты да, кэр.л желден д1р кэрып тур. Нура езен1н1н сол ж ак кабыррасын ерлей, усак быты- радай киыршыктанран сокта карды ес1лте жортып, су- ыт келе ж аткан 6ip топ салт езен табанынан 6ip шакы- рымдай шегше жаткан тас жоталардын кыркасына шы- ра токтады. Ж арау ceMi3 а п а р кысты да кермеген, екпек желд1 де елемейтждей тура калранда-ак Ti3riHfli жула созып, тастак жерд1 тарпи бастады. Макпал кара тай- жакы кишген, макпал кара атты И гш к езгелершен ок- шау керМ п, оргаларында тур. Касында Жумабек, Ку- ренкез кожа, Омар, Ордабай тары да бес-алты адам ат коешылары бар. Бшк кырканын басынан алдарында жаткан кен жазыкпен, 6epri жарасын калыц куба тал кемкерш кеткен езенге карап салт апы лар уШршп кал- ды. Бастаса туй!скен ею жотанын етегшен суййрленш бас- талатын ж азы к бара-бара канатын кен жазып, теп-Teric куйшде езенге барып лреледй екен. Ею жотанын да ipre- ciHe тырыла б1ткен кайын аралас ак терек, торангы мен мойыл ерт кермей, кесу кермей, жайлы 6ip уяда ерюн ecin езенге карай капталдай созылыпты. Ара-арасында ен катты агаштардын 6ipi, ыктамай, енкеймей л к ескен жалрыз-жалрыз bipFaii да кершедь ©зеннщ арры бетш 306

орай KopiuaFaH тутас тас жота осы 6ip жазы кка боран мен карды ж1бермеу ушш эдеМ салынран корран сияк- танады. Ж азы кка тускен кар да уйпалактанбай, уйглмей тепе жатыр. Кырканын басына (Нткен тырбык аршалар катты желден жер тырналап, жулкыланып жатса, ойда- ры калын жалды екпек жел канатыныц астымен Fana сипайтын сияктаиады. И г ш к эдей1 келш карап турран жерд! тугел танып, кеши толрандай, енд1 кезш осы жотанын езенге карай ойысар куламасында турран улкен кызыл молара аудар- ды. Ол ж акка мойнын бурура касындарылары манадан 6epi бата алмай турран. И г ш к п к Ke3i кайда бурыларын андып. ол калай караса солай карай жапырылып турран жолдастары енд1 тугел енсерш п сол кызыл молара карады. И гш к атын тез бурып алып, жылыстыра аянда- тып молара карай журш Kerri. Ж умабек пен Омар, Ку- ренкез кожа ynieyi 6ipiHe 6ip i урыларш а ж алт етш ка- лысты да, олар да epin Kerri... И п л ж кыскы мекенш ауыстырып, Нуранын 6ip жай- лы жсрше aFaiu уй салдырралы колайлы жер i3aen шы- рып едь Онын кыс бойы тасыткан араштары Нура етке- л ж д еп бекетте у й ш п жаткан. Бугш ол кеп жерд1 шар- лап, будан жайлы жерлердщ талайын керсе де, ойы осы Кызыл молара кадала берд1 де, epiKci3 жетелеп экелдк 9 yeai ж ердщ жайын байкап, енд1 молара карай бет алуында да 6ip мэн бар-ды. Будан кеп жылдар бурын бул еш рдж cohfu жендет- терШ к 6ipi Кенесары И г ш к н осы моланын басына ай- датып алдырып, есшен кетпес кысым керсетш едь Кене- н!н iHici ж угеназ, соткар Наурызбай алтындаткан суйек сапты сэры ала кезджи лактырып, кэрып ойнай отырып: — Сен, шойкара, неге кешпей отырсын? Сары ала к езд тм д ! сагынып отырмысын, кек ала найзамды са- рынып отырмысын? — деп ед1, ушынан устап шерте л а к ­ тырып ж1берген кезджш сабынан кайта кэрып ала 6epin, Колын созып, сэлем беруге енкейе берген И плж тщ кездж мандайына кадала ждздап барып темен Kerri. И гш к ше- riHin, eciKKe жакындап барып: — Алдияр, кешпешн деп отырран 6i3 жокпыз...— де- ген, жаландаран сэры ала сапыдан сескент калып. — Сапым мен найзамнан садара кет, сен, кебенсем!р- ген топырыш! Сендейлерге теленгш мш н камшысын Fana булгармын. Айдат жылкынды Алатаура карай! Каптат 20* 307

кыррыздын жерше! Мен мшемш атынды, мен сауамын сауынынды!..— деп efli Наурызбай. ©зжщ алыс-жакын, апа-карындастарына куйеказ кошкардай кандай ерюн болса, жасы улкеннщ сакалы мен жасы KiuiiHiK эке-шешесше де сондай тыйымсыз ауыз И гш к тщ жеН атасына дейш аударыстырып берген. Bip ауыздан сонша буркырап шыккан боктыкты ecTin тура беруге шыдай алмай: —_Журт кетерьче Kemin жатса, жалрыз калайык де­ ген ой жок... Мал болса, e3i де орта жолда...— деи ед1 Иг1л]к, одан repi eKi октырак сейлеуге бата алмай. — Ж ок, сен кезептщ карайлауын бар артында!.. Ад- мола, Кызылжармен колдас дейд1 ceni!.. Токтат оттауык- ды!— деп, Наурызбай сэры ала кезджтш сабын алака- нына катты дысып алып, акырып далранда: — Лэббэй, алдиярым!— деп, терде отырран Курен- кез кожа таспик тартып отырран он колын к етерт eai. Ол кезде Kyfliperri кожа сол квтерген колымен И гш к п арашалап алып та калран. — Е, бул кешетш адам... Алла буйырса, кыррыз Ала- тауынын бауырында кездесерм1з... бул мешн, жаксы 6i- летГн ж1гтм1..— дед1 кожа. — Ертен осы уакыттан калдырмай сайыска жарай- тын жуз ат айдап экел!.. Экелмесен, кек ала найзамнын ушында керерсщ басынды!.. Соны кгтемесем, мына тур- ран атамнын моласы урсын менН— дед1 Наурызбай, ко- жага араша бергенш де ашумен байлап. Наурызбай сол колымен eciKTi нускаранда, шапшак сьптеген кол кеудесшен туйш шыраррандай И гш к те тез шырып кетш е д ь . Ар жары айтылган, Кенесарыра жуз ат айдап экелш берсе де, Алатаудан мындарды коса айдап И г ш к елге кайткан... Буларра шын-ак тьчеулес болып, вз ерммен еретш тупт1 ауылдар азшылык та, кушпен еретшдер кепш ш к екен!н И г ш к жаксы бьпетш. 6 з кара басы кушке Faiia барынбак efli. BipaK булардын кушпен устап отырран ка- рапайым журтынын кандай Т1зе квргеншде жумысы жок HriniK 63i KopreHiH рана адам кермеген ауыр корлык кв- pin, irniHe умытылмас 6ip кек eTin туйш экетш едь Сол 6ip лап кундерде кызыл мола басына epiKci3 уй- мелеген калын журттын Kepin жаткан корлык-зорлырына карап турура кез уялардай едь Алдары к у н д ерден ум т азайган Кенесары ермеске бет алран елдердш ещц кай- 308

тып бетше карай алмастай icTepre именбей де ipicuiMeft барып жатыр. Д а л а Kamiuepi барлык тк-тырнагын ел ал- кымына тутас салыпты. Сорралаган кан мен ж аска маста- нып алрандай жалынып-жалбарынранды естуден калган. Кызылжар, Ip6iT, Барлан, KopFan сиякты орыс кала- лары мен ™ рш шк араласы кушейген iuiKi елдер Кенеса- рыдан б1ржола 6e3iHin, кептен 6epi сырттап отырран. Ол eHipfli сонына ерте алмай жауырып алган Кенесары сон- ры eni жылдын ш ш де уш рет шауып, тонап — туралатып кайтты. BipaK б1рен-саран уры-кары, баскесер1 болмаса, калын ел ерген жок. Кыркысты да, кырылысты да, ык- тамаран, касарыскан калпында калды. Бул Шынрыс урпактарынын кашаннан 6epi epKiH баурап келген тур- рын елден керген 6ipiHiui карсылыры едь Ka3ip Кенесары осы арадагы бес болыс аррын урула- рына зырыр орнатып, ен сонры ел1м жорырына аттангалы жатыр. Басына кара кун орнагалы ею айдан асып бара ж атса да, бул жактары кыр елдер1 де онайлыкпен ерме- уге табандап едь Капыда келш уст1не орнап калган кеп кушке тутаса карсылык керсете алмаса да, iunefl наразы дала букарасы бул жорыкка жатсырай карап, шамасы келгенше ipKke 6epin, жалпы ынгайын ыктамай таныт- ты. Ж аугерлж , шабын сиякты хандар мен б ектердт, би- лер мен болыстардын сергелдешнен з е р к т болган ел лажсыздыктын шепне деюн сынасар 6eTi бар. 0 з Tipiui- лкж де ешюммен жауласар ce6e6i жок ж алпак ел, ондай жорыктардын к1мге ырыс, юмге сор екенш де урынран. BipaK ел устше баса кел1п орнаран карулы кол а т жетер жердег1 елдерд1 ауыл-ауылымен айдап экелш, кушпен конд1рмек, epiKci3 ертпек. Кызыл моланын айналасы азан-казан. Bipi байдан, 6ipi баладан айрылган эйелдер езен бойын ерлей, эр жер- де топ-топ болып елжтерш жоктап отыр. ErLnin, 6yriain зар кагады, каррап жылайдьь — Тукымын жат, канын жат, казакка канын арала- сып кормеген торе тукымы, барганыннан кайтпа! Барса келместщ жолына ушыра!— деп каррайды. Корлыкпен зорлыкка, ж аза мен ел1мге бойы уйренш болган эйелдер ыктамаура калган. Ж алан найза туйреп еткел! келе ж ат­ са да каррыс уш эларемейдь Бул жолы тагылык езш щ бар бейнеамен ортага тус- кен екен. Ею бшк тас жотанын дэл кыркасына к атар-ка­ тар курылган дараларда катар-катар асылран адам де­ 309

нелер акырын-акырын шайкалып, эл1 салбырап тур. Ол карсылык жолында табандап калрандар. IcriH аягы осы- ган экелерш, кыл мойыннан кыл а р к а н а ш нерш бше ту­ ра кайыспаран жандар. Кэр ускыны калай карасац да кезщ е coFa 6epciH дегендей, дараларды ен бшкке ку- рыпты. Осы молара келетш ею жолдыц ен бойында кол-аяк- тарынан керш тастаган адамдар жатыр. Наразы 6eTi бе- piK сиякты кершгендерд! eKi кол, ею аярынан терт ка- зыкка Kepinri. Аздаран ум1т белгга болса да, ел ьщрайы- нан uibiFa алмайтындай карайлауы барларын 6ip кол, 6ip аярынан шалые KepinTi. Bapi де шалкасынан керьлген. К,ыррын уетше уймелеген торрайдай-торрайдай жасыл шыбындар керул1 жаткан адамдардын кездерше топ-то- бымен уймелеп жатыр. Кара шыбындарда сан жок... Шекеден, мурыннан кеткен канра, кезден аккан сорага тап Кенесары колынын езшдей куньшып калыпты. Кез- дерш тас жумып, о с т е и т алран адамдар пш пркент те кояды, шыдаура да бел байларан. Бастарына жаулыктай eTin сэлде ораран молда-кожа- лар мен б узаутк камшыны бшегше w in алеан жендет- тер осы жаткандарды элсш-элсш аралап, эрюмшн атын этап: — Шэрменде кул, epeMiciH?— деп сурайды. Kenuiwi- ri жауап бермей калады да, кернеп жаткан кекй сыртка шырармаска шыдай алмаран кейб1реулер: — Ж ок! Ж ок——деп, сэлдеш коса боктап ж 1бередк Булар эрине дарара женелтшерш 6win те жатыр. Сондарына азды-кепт1 Ж1'г1т ерткен, жорыкка ерю- мен еретш байлар аттарын сау аяндатып, айналада еш- 6ip к е ю л а зд ж барын кермейтшдей жайран карысып, конак уйлерге барып туеш жатыр. Каз-катар TirwreH конак уйлерде кыррын уетшде салынып жаткан эн де бар, ойын-сауык та бар. Айдаумен келген езге топтар 1штен тынып, жабыркау да ж ат калпында. Кыска-кыска рана TW карысып, анда-санда ез араларынын сеюмд!- л!г1н TeKcepicin кояды. — HaFbin w ericin калдындар? Keuiin KeTinTi деп eci- Tin едж кой... — Тап ездер1ндей... Кеш женекей басып алды. — Сендер ше? — Тау арасынан тауып алды. Ж уман нускап ж1бс- pinri.

— Е, бул каргыс атканнын жансызы да аз болып жаткан жок кой!.. — Жансызы кеп болса, жауы да кеп болтаны да, ка­ ра уйл1 казакта 6ip тшектес бар дени, кзне? — Сен, немене, мен сонын тшектестерш санап жур деп пе едщ? Не ушш п л ектес болмак, не кутпек? Эне асылып та жатырмыз, шабылып та жатырмыз, турмыз гой шыдап! Енкелектеген шал адамдар колы жетер жерге дей т барып, керул1 жаткандарра сусын беруге луксат ала аламай кайтыпты. Булар да — шелде калрырлар, ку- суйек болрырлар!— деп каррап кайтыпты. Эттен осы топтыц ортасына тусер 6ip ушкын болса, лап етерге 33ip туррандай. Моланын келенкесжде, басын кетерш алран апжы- ландай шубартып, бшкте отырран Кенесары кершедЬ Лйналасында жаррак мойын купйгендер сияктанып ушрейе караган бектер1 мен билерЬ султандары мен жендеттер1, твре тукымынын катын-кыздары, ектемдш детеншн кызырына тоя алмай, кумарта Tycin отырган- дай. Бул арага не 6ip катты карысып калган кайрат иелерш, не 6ip осы топтын алдында улкен кошемет кер- сете алар шонжарларды экелетш сиякты. Касарып кал­ ган кайратты жену де, атакты шонжарлардын кошеме- TiH керу де бул топ ушш ен улкен мереке foA, мола ка- сын осыран арнапты. Эуел! осы apaF a айдалып келген И г ш к Кенесарынын ез алдына экелш жазалап жаткан Сауырык деген адам- ды керш едь Ею колын артына кайырып байлап таста- ран сом денелЕ кун какты курен жузд1 Сауырыкты жен- деттердщ 6ipi кос Т1зеден как келдекпен кырка карып, Ti3e букНрдь Екшнп жендет т1зерленш калган адамныц ек1 апрын б1рдей тусап ж1берш, арт жарынан экелш ар­ кан ушын мойнына байлады. Еши Сауырык тастан ж а- салган мусшдей кеудеа кетер1нш, иык пен карды к бар- лык булшык errepi ширатылып сыртына Teyin, кызыга карарлык ер келбетшде ед1. Кен мандайлы, еркек жузд1, шокша сакалды, тж карайтын адам екен. Ж ендет оны как пзеден кырка кагып калганда, И г ш к тш тебе шашы жиырылып кеткендей т т р к е н ш калып ед1, Сауырык e3i оны елемегендей, жерге асыкпай т1зерлендк Евдй ол ырыспайтын жузбен Кенесарынын бетше де тура пара­ ды. Азырак канталаган киыкты коцыр кездер! езше

e3i ceHiMAi еркектщ каймыкпас КалпЫн анд атад ы . Кою кара шашты ж алак бас юлмеске бГгкендей, кек мандайын тура тосып тур. — Сен неге каштык, ауылывды кайда экетш б ар а жаттык? — деп сурады Кенесары. — Ж урт сенен неге кашады деп ойлайсын? Мен де содам каштым. Ауылымды Ереймен тауынан opi асырып вкетпек ед1м,— дед1 Сауырык. — Ол жакта юмщ бар ед1? — деп сурады Кенеса­ ры. Бугаудары адамнын босанып кете алмасын ж аксы бмгешйктен, ашу шакырура асыккан жок. — Ол жакта еш ш пм де жок. Ашыккан-арыганныц 63erin жалрары бар. Ею кол Fa жумыс бар, кун Kepic бар,— дед! Сауырык. — Е, орысшылап кетш барады екенсш рой? — Ие, 6eTiMi3 сол ж ак едь ,— Ел бытырамасын, тугел еретш болсын, эйтпесе, Каира бояп жазасын тарткызам дегем мен. EciTin пе ец оны ?— дед1 Кенесары, енд! ашу шакыра бастап. — Еспгем,— дед! Сауырык кыска FaHa. Ж аза жайы- нан biFbicnaFaH Typi Кенесарыны катты такдандырып, аныртып тастады. Б|рден 6ipre ызгарлы сураулармен жасытып, буктырып алм ак ед1, енд1 e3i абырж’ып кал- рандай: — Канша адам экетш бара жатыр ен?— дед!. — Квп емес, эр ауылдын ж о к - ж т п косылып отыз шакты адам болып едж.— дед! Сауырык. Opi кун KepicTepi айдап, api Кенесарыдан кашып ш ке карай бет алган ртыз ж!г1тт1 Кенесарынын карулы колы Ереймен тауынын ар жарынан айдап экелш едь Kaaip олардын 6api де осы манайда шру/п тур. Кейж калган вйелдер! эл! бул жерге жете алган жок. Бар кел1кт! ша- бынды колы тартып экегп де, б а л а -maFa ж а я у калды. Осы кысымды керген ж!г!ттер онай ерер деп дэмелешп, Кенесары 33ip ж азалам ай келш едь Сауырык ол умггп актамайтын ынгайын к о р с е т . — Е й!— дед1 Кенесары, атылгалы шнрыккан жы- ландай, кезж Сауырыкка шанша кадап.— Ерсендер ке- luipeM бэрш де. Ермесецдер, айтканым — айткан, ж а- зам — жаза, ypiM-бутагыцды калдырмай бауыздатам. Сандалмай женще кеш! Epecin! — дедь — Ж ок, 6i3 ере алмасак керек,— дед1 Сауырык. Енд! сез аягы кыскарып каларын сезшш, 1рюлмей тары 312

да сейлеп Kerri.— Ж азан — ж а за екенш керш турмын... Ж алгы з мен емес, ел де керш тур. Кал ар есшде. Ер кеу- дел1 6ip адам болса, барж де Kepin тастапсын. Атыпсын да асыпсын. Сурауы болмас деп езщ де ойлама. Саган epin ит болганша, аналармен 6ipre асылып-ак ка- лайын! — деп, кыркадагы дараларра карады . Ол тары да б1рдемелерд1 туйдектетш кетш ед1, «Токтат!», «До- рар!» деген у-шулар еспртпей ж1берд1. Сол айрай-шудын арасынан: — Шеке бурау салындар! — деген Кенесарынын зэр- ai aMipi ееплдн Сауырык саспай жазасын Kyrri. Туксиген жундшурт сиякты кара ала кыл арканды Сауырыктын шекесше кос кабаттап салып, арасынан етюзш алран келдектш сабымен бурай бастады. Дар- дыланып калган жендет колы д!ршдер емес. Аркан бу- ралган сайын Саурыктын мандай Tepid жиырылып, кез киыктарын созып экетш барады. Шеке тамырларь: бьлеулешп, сытылып шыккан кан eKi самайдан д а сор- рал ай бастады. — EpeMiciH? — Ерем, де! — Еремш, алдияр, де! — деген дауыстар Сауырык­ тын айналасында арадай ызылдап KeTTi. — Ермеймш! Менш жшгггер1м де ермейдП Анау зарланган мен кушренгендердш каргысы атсын сендер- дП — деп, Сауырык булкына 6ip айкай салды да, кайтып жауап берген жок. Кыл аркан TeMip шенбердей кысып, шекесше баткан сайын, Сауырык босандык, жасыктык сиякты мшез керсетпеске бар кайратын салган едй Кынк етш дауысын да шырармай, шыдап калды. — Экет1ндер, асындар! Азаппен елсш, аярынан асындар! — дед1 Кенесары. . Hiруде турран журт: — EpiM-ак екен! — Еркепм -ак екен! • ■— Арманда кегп-ау! — деп, дауыстасып кетшть Ка- жырлы ерд1 шлмесе сындырып кещйрем деген тарылар тобы жасып калыпты. И г ш к п тап осы туста дедектетш Наурызбайра эке- Tin едк Сондыктан ол одан api не болеанын керген жок. Тек, будан кеп жылдар кейш, жумыс !здеп келш жал- дангаи жас ж 1пт Буланбай сол Саурыктын баласы екенш б ш п, сол 6ip кайсар адамды epiKci3 eciHe алып едк Бу- 313

пн та гы да сол уакигалар тугел кез алдынан erri. Анилида былтыр оны Буланбайдын тастап кеткеш де eciite TycTi. Ж аман 6ip жора сияктанып, ойына б1рдеме кадала калгандай сезшдк Экес1 Сауырык Кенесарыра ермей калып едь Буланбай буран ермей, белшш кетть Осы 6ip уксас мшезде 03ine деген 6ip тосу бардай се- ЗШДК.. И г ш к жана жота басында айналаны барлап тур- ранда, ойында осы уак,ига, KyHi кеше рана басынан еткен- дей, кайта сайрап коя бердк Бул манай тугел «Хан жайлауы» деп аталатын кен шиыр ед!. Манайда ел жоктыры да, агашынын кес!л- Meyi де, ортке шалдыкпауы да запы болран калын ел- дщ хан тукымынШ деген бэлеге жакындамауынан едк Осы арадан б!р кеш жерде жалгыз Куренкез кожаный кыстауы рана бар. Ол e3iH есюден калган Kopi кез деп санап, «Хан жайлауын» корраштай журедк Соцры жиырма жылдыц 1ш' шде кызыл моланын басына келш куран окитын да жалгыз сол кожа болып калды. ИН- л ж тж туйжш келген жер! де осы... Салт аттылар молара таянып келгенде, Куренкез кож а И гш к к е жалтандап карап, жакынырак келдп Б а­ та кылура луксаты болар ма екен, жок па екен деп ки- пактады. Ондайды айттырмай сезетш И гЫ к атынын ба- сын тежей бергенде, кожекен аттан домалап тусе калып, ею колын Ti3eciHe салып, мулпп те калып едк И п'лж ат устшде турран бойы Ордабайга бурылып: — Осы тустан жазыкка карай жол куласа керек едк.. Ж азы кка тусер алкымына кар калын турмай ма екен?.. ApFbi кабакка шыра 6epici калай екен? Kepin кел1ндер- iui. Омар, сен де бар,— дедк Ж астар кожаный аятына карамай тугел шокытып к егп де, И п л ж пен Ж умабек осыдан кейш рана атта- рынан тусш, аятын асыгыс аяктаралы келе жаткан ко­ жаный арт жарынан келш отырысты... Кожа иепн си- пап болран сон, И г ш к кожа мен Жумабекке 6ip-aK рет кез кырын тастап: — Осы манайдын кулазып жатуы жететшдейболды рой... Мен кыстауды осы арара салдыррым келедк «Хан жайлауы» деп, тере тукымдары боска кшппп журмесш... Кездескеш болса, айта журерандер...— дедк Тере тукымынан Ж умабеип, осы жердщ кузетпла сиякты Куренкез кожаны неге ертш экелгенш касын- 314

дарылары енд1 Fana тугел тусш дь «Хан жайлауын» И п- лж тщ тал тусте басып алгалы отырганын iurrepi унатла- са да, Ж умабек пен кож а ол ойларын aHFapTnayFa ты- рысып: — Е, кайырлы коныс болсын! • — Жер1м-ак екен!.. — Ырысты жер ед1, тапты neciH... Куггы болсын...— десть И гш ктщ жакын келш, кыстау салуына куанарлык тук ce6e6i болмаса да, кожекен куаныш белпсш кебнрек кврсетуге жан таласып: — CoHFbi кездерде ту а м е ылри рана куаныш Kipymi едь (лздщ уйдщ HrrepiHiH ypreHi есплш турса да, 6i3 ymiH кандай абай!.. Кайырлы болсын! — дедь Кожа мен тереге айтарын айтып болып, олардын жауа- бын алдакашаннан 6epi бьлетш И г ш к eKi жампаннын не айтып жаткаидарына кулак аспай, ею кез!мен шауып ба­ ра жаткан Ж1пттерд1, кардыц калын-жукалырын барлап калып ед1... Ж!г!ттер oflFa ipKMiiiefi шауып Tycin, карсыга 1рюлмей шауып шыкты. — Кожеке, ешй уйге кайта бер!шз... Бэйб1шещзд1 алып, б1здщ уйге 6ipa3 конак болып кайтыныз... Осы ма­ кайра енд! бас-кез бола ж у рераз,— дед1 И гш к , атына мшгел1 оцтайланып жатып. Кожекен атына арен деп MiHin, И гш кке тагы да кайыра-кайыра кайырлы болсын айтып, семпендеп ауылына карай KeTri. Ордабай мен Омарларды жотада тосып алран И п- л\\к, олардын ат кеудесшен асатын кар жок деген жа- уабын естШ де: — Анау моланын да канкиып туруы жетер ендь.< Алдымен соны кулатып тастандар... Kipninrrepi бузыл- мапты, б1рдемеге ж арап та кетер...— дедь И гш ктщ уйден аттанрандары ойын да, моланы не ушш кулатгыррысы келепшн де жаксы (Нлетш Ордабай мен Омар ж ака уйдщ салынуы, есю моланы кулатудан басталатынын улкен 6ip туйш eTin, 1штер[не тыкты... — Кар epin, жол бузылып кетпей турып, барлык агашты осы apaFa TycipTin алгандарын дурыс болар... Уйнплер келш калса казакты н ерте жатып, кеш ту- ратын найкалуы кымбатка Tycin журмесш...— дед1 И п- Л1К. Бар байлам, бар буйрык осымен догарылды да, И гш к тобы Акмола жолынын Нура езенш квлденец 3IS

Kecin етер жершдеп бекетке карай тетелей асты. Онда И пл1к пен Ж умабектщ уйден жегш шыккан атгары мен шаналары калып едп - Ордабай, осы экекнщ кершкел1 бар... Кудай 6i- лед1, ушши кызылмОЯанын касынан сал деп аян бер- Ш1... Keineri кунге дейш «Хан жайлауы» бул шсшГц аузында ж ок ед1 рой? — деп. Омар кашанры жампаны- мен жарымпаздырын жасыра алмай келедп Ордабай OFaH бей-жай рана: — Е,^ жок болатын...— дей салды да, тымарын бас- тыра байлап, уншз келе жаткан Жумабекке жанасты... Булар бекетке кун бата жетщ едк 0зен безмен журш кеткен кызыл судан аттар толарсактап, тайранактап erri. Мана танертен кыска Рана буйрык алган Батыраш кыс бойы К,ызылжарра мыс тасытан Игипк Kipecimit кайту жолында Акмоладан ала кайткан карарайларын булан-та- лан 6epri бетке шырартып жатыр екен. Туйелер мен 6ipre ж!г!ттер де кызыл асыктан су Keuiin, шубырып жур. — Тац атканша улпреЫндер м е?— дед| Иг1лж, арры бетте дестеленш жаткан коп KapaFafiFa карап турып. — ©леек те y.nripe.\\ii3! — дед1 Батыраш, бул сурау- дып 03iHe бершгенш туеше калып. — Ж 1п т т е р т нешеу? — Ж иырма бес. — Тамактарын жетюлжт1 ме? — Манары бие асылып жатыр. — Ертеп езен еткел бермейтш болар...— дед1 де И гЫ к арры бетке етш кета. Ордабай мен Омар кара- райлардык енд1 кайда тасылатынын тусшд1руге Батыраш- тык касында Kiflipin калды. И гш к бекеттщ кен шарбарына Kipe бергенде-ак, куйрыктары тушлген eKi курен касканы асырыс жепп жаткан сокыр Сарымсакты кердк Ж арау ceMi3 аттар санына божы тисе-ак ытырына женелуге асырып, елен кагып сергек тур. И гш к атынан туеш, eKi белмел! бекетке карай бет ала 6epin: — Кымызын калып па ед1, Сарымсак? — дегенде, сер­ гек турран аттардыч алыстагы 6ip дыбысты сезшгенд1гш корд1 И гш к. — Бар... уйде,— дед! Сарымсак. Аттардын кос кулактары шаншыла алтеген жакка карай И гш к те куларын тосып ед1, екп1н лебш сездаре, карты келе жаткан адамнын конырау дыбысы. есплдп 316

Ж ез конырау жакындаган сайын, алдагы бекеттщ aaip туруын айкын андаткандай болады. — Е-е-Ьейт! — деп калган бож ак даусы да косарла- на еспле Оастады. — О, мынау кожайыннын конырауы! — деп, бекетий к азак ат корасынан eni сем1з кара керд1 жетелеп алып шыкты. — К ексш н келш калган екен гой!— деп, Игипк те уйге юрмей Kuipin калды. ■— Би-еке, мен кожайыныма жумыс басында кездес- KeHiM дурыс болар!.. Мен' журе берейш...— деп И плж- Ti« ризалыгын кутпей-ак, Ж умабек кос кар а квкт! кат- ты айдатып, Караганды жолына Tycin алып, кашып бердк.. «Мен1к касымда беденедей ен. Ушаковтын лебй нен канбактай домалап барасыц... Ж алгы з жургенде foA, екеум1зден де ныгызсык!» деп ойлады И гш к , басын кек- шитш, тымагынын бауын байлауга enai гана муршасы ке­ лш бара ж аткан Ж умабекке карап турып... Ушаков куйындаткан бойы кек шарбакты орап келш, бекеттщ алдына токтады. Шанасынан туспей жатып-ак кутш турган И г ш к п танып: — И гш к!.. Сэлем!..— деп калып efli, енд! шанадан аюдай булкына Tycin келш, колдасып амандасты.— Аман- дык па?.. Бэйбшге деш сау ма? Орыс достарыныц алдында жарты мыскал салмагын жогалткысы келмейтш И гш к Ушаковка тартымды сал- макпен амандасты. Ушаковтын шанасынан сыртында к а­ ра тоны болганымен шйнен байланган узын кылышы ая- гына согылып, ашан денел1 6ip адам Tycin жатыр. — О, агаштарын келш калган екен гой!.. Енд1 6ip жарты айдан кейш уй салатын шеберлерш де келер... Умытпасам, шартты 6ipiHini майдан бастайсындар деп жасаттырып ед1м... Солай ма? — дед| Ушаков, тартыныц- кырап турган И г ш к п сезге тарту уцпн. — Солай екен, Никон Абрамович... Ci3 кашанда уакытынан бурын улпр теаз гой. Bi3 болсак, MiHe, уй салар жерге эл| 6ip Kipnini, 6ip када апарткан жокпыз... бзгеден емес, тап шздщ езш зд ен уялып калармын деп, бупн атка ез1м MiHin ед!м... Уйдщ орнын да бупн гана белпледж.— дед1 Игипк. ©з жумысына келгенде шешшп сала 6epeTiH эдетшше суырыла сейлеп Kerri. — Ж ок, И гш к мырза, ci3 уакытты багаламайды деп ешк1м де айта алмас!.. Ж ол бузылганша Кызылжармен 317

Kecin етер жершдег! бекетке карай тетелей асты. Онда И п л1к пен Ж умабекин уйден жепп шыккан атгары мен шаналары калып едн — Ордабай, осы зкецшц кершкел! бар... Кудай 6i- лед!, yfliiuti кызылмбЯанын касынан сал деп аян бер- nii... Kemeri кунге дейш «Хан жайлауы» бул Kicihih аузында жок ед! Fofl? — деп, Омар кашанры жампаны- мен жарымпаздырын жасыра алмай недель Ордабай oFan бей-жай рана: — Е, жок болатын...— дей салды да, тымарын бас- тыра байлап, у наз келе жаткан Жумабекке жанасты... Булар бекетке кун бата ж епп едь 0зен беимен журш кеткен Кызыл судан аттар толарсактап, тайганактап еттк М ана танертен кыска FaHa буйрык алран Батыраш кыс бойы Кызылжарра мыс тасыран И гш к KipeciHin кайту жолында Акмоладан ала кайткан карарайларын булан-та- лан 6epri бетке шырартып жатыр екен. Туйелер мен 6ipre ж!г1ттер де кызыл асыктан су кеппп, шубырып жур. — Тан атканша улпреандер м е?— дед! И гш к, арры бетте дестеленш жаткан кеп KapaFai\"iFa карап турып. — ©леек те улпремЫ — дед1 Батыраш, бул сурау- дын езше бермгенш TyciHe калып. — Ж нтгтерш нешеу? — Жиырма бес. — Тамактарын ж етк ш к и ме? — Манаты бие асылып жатыр. — Ертец ©зен еткел бермейин болар...— дед! де И гш к арры бетке ©Tin кетть Ордабай мен Омар кара- райлардын eaai кайда тасылатынын тус!нд!руге Батыраш- тыц касында кмирш калды. И гш к бекетт!ц кен шарбарына Kipe бергенде-ак, куйрыктары туйшген ею курен касканы асырыс жегш жаткан сокыр Сарымсакты керд!. Ж арау сем!з аттар санына божы тисе-ак ытырына жвнелуге асырып, елек KaFbin сергек тур. Иг!л!к атынан Tycin, ею белмел! бекетке карай бет ала 6epin: — К,ымызын калып па ед!, Сарымсак? — легенде, сер­ гек турран аттардыц алыстагы 6ip дыбысты сезшгенднш керд! Игш к. — Бар... уйде,— дед! Сарымсак. Аттардын кос кулактары шаншыла Ылтеген жакка карай И гш к те кулагын тосып ед!, екп!н лебш сезд!ре, кагты келе жаткан адамнын конырау дыбысы. есплдь

Ж ез конырау жакындаган сайын, алдары бекегпц 33ip туруын айкын андаткандай болады. — Е-е-Ьейт! — деп калган божак даусы да косарла- на естше бастады. — О, мынау кожайыннын конырауы! — деп, бекетип к азак ат корасынан ею ceMi3 кара керд1 жетелеп алып шыкты. — К ексш н келш калган екен гой! — деп, И п л ж те уйге юрмей Kiaipin калды. — Би-еке, мен кожайыныма жумыс басында кездес- кенм дурыс болар!.. Мен' журе берейш...— деп Ипл:к- тщ ризалыгын кутпей-ак, Ж умабек кос кар а квкт1 кат- ты айдатып, Караганды жолына тусш алып, кашып бердй.. «М ент касымда беденедей ек. Ушаковтын леб1- нен канбактай домалап барасын... Ж алгыз жургенде foA, екеум1зден де ныгызсьщ!» деп ойлады И гш к, басып кек- шитш, тымагынын бауын байлауга енд1 гана муршасы ке­ лш бара жаткан Ж умабекке карап турып... Ушаков куйындаткан бойы кен шарбакты орап келш, бекеттщ алдына токтады. Шанасынан туспей жатып-ак кутш турган Игшкт1 танып: — И гш к!.. Сэлем!..— деп калып ед1, енд1 шанадан аюдай булкына Tycin келш, колдасып амандасты.— Аман- дык па?.. Б эйбш е деш сау ма? Орыс достарынын алдында жарты мыскал салмагын жогалткысы келмейтш И гш к Ушаковка тартымды сал- макпен амандасты. Ушаковтын шанасынан сыртында к а­ ра тоны болганымен ш ш ен байланган узын кылышы ая- гына согылып, ашанденел1 6ip адам Tycin жатыр. — О, агаштарын келш калган екен гой!.. E aai 6ip жарты айдан кейш уй салатын шеберлер!н де келер... Умытпасам, шартсы 6ipiHmi майдан бастансындар деп жасаттырып ед1м... Солай ма? — дед1 Ушаков, тартынын- кырап турган И г ш к п сезге тарту ушш. — Солай екен, Никон Абрамович... Ci3 кашанда уакытынан бурый улпртеоз foA. Б 13 болсак, MiHe, уй салар жерге эл1 6ip юршш, 6ip када апарткан жокпыз... ©згеден емес, тап а зд ш езш зд ен уялып калармын деп, бупн атк,а ез1м MiHin ед1м... Уйдщ орнын да бупн Fana белпледж,— дед1 И гш к. ©з жумысына келгенде шешшп сала 6epeTiH эдетшше суырыла сейлеп Kerri. — Ж ок, И гш к мырза, ci3 уакытты багаламайды деп ешк*м де айта алмас!.. Ж ол бузылганша Кызылжармен 317

ек| apaFa eKi рет катынасатын Kipe суратып сэлем айтып ем, eKi айткызбапсыз.. 3cipece, cokfu женелткен керуеш- шз Кызылжарды есшен тандырды!.. Ракмет!..— дед! Уша­ ков. — Акмоламен eKi арада eKi жыл боны шашылып жаткан агаштарды 6ip жинап алу менш ез1ме ле ке- рек болды...— дед! Hri.niK, осы 6ip кезде Ушаковке e3i карыздар адам сиякты KepiHrici к ел т. — Юрелерпиз тугел аман келд1 ме, afrreyip?.. — Келдь.. Аман... Ец cohfu KipeHi осы арада бегеп, еши aFam тасыткалы турмын. — Терт туйе шыгыныкыз барын да естиим. Есепте- серм1з уйге барган сок... — Жок, ci3 OFan мждегп емесаз... — Ci3 Ka3ip жургел! тур ма едйиз? — Ие, кокырау дауысын естдам де, ci3 боларсыз деп аял етпм. — MaFan да ат жепп жаткан болар, 6ipre журел!к. К.арарандыра дейш жолымыз 6ip foA. — Ж аксы... DipaK ш здж ж урш ке ере алар ма екем?..— дед! И гЫ к, дауысына ек сешмд! рек 6epin. — С1з ере алмайсыз ба?.. Онда мен шздщ аттардык жайынан ешнорсе б^мегешм де!.. И г ш к ещи кекюлдей кул!п: — Уйге Kipin кымыз iiuin ш ы р а л ы к д е д ь Eni бай a3ip араларынан кара мысык eTin кетпеген!н осындай аз калжыкнан тугел акгарысып, eKi бэлмел! бе- кет yiiiHe Kipreime, манаты кара тонды адам сырт кшмде- р!н тастап, шам касында темек! тартып отыр екен. Иырын- да погондары бар, салкын кеккпл кезд!, кылыш асынтан эскери адам. жасы к!кп болса да И гш кке амандык айт- кан жок. — Пристав Алексей Петрович Соколов... Б!зд!к ма- KafiiFa тэртш орнаткалы келе жатыр...— деп таныстыр- ды Ушаков оны.— Мына Kici 6]зд1н округтык курметт! би1— И гш к ©теповнч. Кездесетж болыстарыкыздык 6ipi осы KiciHiK улкен баласы...— Соколов ещй гана ба- сын нзеп кол алысты. Ауыз унден ак шарамен кыскы кымыз келди Уша­ ков та, Соколов та кымызды жатсынбай тарта бастады. — 0 з жумыстарыныз ка л а й ? — деп сурады И гш к Ушаковтан. — Ci3fliK даланы он жылдан 6epi кезш журш, б1рдеме-

ге колым жеткенш осы жолы 6ipiHiui рет сезшш кайтгым... Жумыс жаман емес. Акбуйрат мысы шетелдерд! аралап кегп...— дед! Ушаков.— Алдары кузден бастап Акмолада г.тыз балалык мектеп аштырамык. Ылри к азак баласык алатын болады. Bipa3 жылдан кешн сол балалар To.vcKi- деп тау-кен жогарры мектебше шредк Техник, инженер, землемер болып шырады... Жумыскерлер1мшн кепш иип к азак болран сон, казакпен окай тусшш, онай TyciHflipe алатын к азак инженер! де болу керек... Барлык шырынын 61зд1Н Компания кетередй Ci3 осыган да бас болып, бала жинасып 6epeci3 деп сенемш,— дед! Ушаков. — Казна куппмен окитын баланы табу киынрэ тус- пес,— дед! И гш к. — Еналдымен жумыскерлердщ баласын жинагым келед!. Олар туракты да, тупкш кт! болып калар едй — Бала жинаудын ен ceHiMfli жолы да, дурысы да осы ойыныз болар... Б иылры кыстын кандай каусатып кеткешн Караранды басынан-ак Kopepci3... Бала тупл, ез Koperin таба алмай кактырысып журген шубырынды- ны жол боны керш келд1м... Тамак беред! екен деген жерден тартынып баласын кнмантын казак биыл аз кездесер...— дед1 Ипл!к. Караганды манайынла шубырынды бар деген сез- ден Ушаковтын ез ойындары 6ip каупы ояна бастады да, онын ар жарып казбалап сура.мауды макул Kepin: — Бул жен!нде де эцп'ме а зг е сокпай кетпес..,— дед! Ушаков, балалар женшде ме, шубырындылар женшде ме екен!н эдей1 аидатпай сейлеп.— Ал, журем!з бе? — Журелж... Ж ел бэсендеп, коррасындай ауыр бултты кара тун жерге бар салмарын сала орнапты. Батыстан шы- рыска карай жылжыран ауыр булттар акырын рана козгалады. Ж ана туран ай анда-санда булт етектер!н муй!здей cy3in б!р Kepinin каладьг да, кайта жогалады. Бултты кара аспак кундег!с!нен кеп темендеп кеткендей сезкяед!. Б!рен-саран рана жулдыздар кер!нген аспандагы ойдым-ойдым аландар енд! б!ржола жабылып, калыц керпенщ астында калгандай сезшесш. Кыс бойы Kipe тарткан каска жол рана айкын жа- тыр. Ауыл арасыныц жолдары кар астында калган аркандай ж!п-ж!н!шке болып темен жатушы ед!, Kipe жолы бьяеуленш букши!п денкестен!п алады екен. «Осылардын жол салуында да 6i3 кермеген б!рдеме 319

бар ыа екен?» деп ойлады И гш к. Дамылсыз козралыс к; кимылы болса, ол боранды да жекетшж И гш к aai v k - naFan сиякты. Кесем жеплген сем1з аттардык катты е к т - н1мен шана табандары как жолга тиер-тимес кана сыр- гиды. Ш ана артында жыландай ирелендеп кесем аттыи узын кунты шубатылып келед1. Алда Kerin бара жаткан конырау безектеуш койып, саябырлай бастады. Айырма жолга келгендерш танып Сары.мсак та аттарынын басын тежей бердг И гш к ауылына бурылатын жолдан аз рана етш токтап, Ушаков шанадан Tycin тур екен. 0 з жолына бурыла бере Сарым- сак та токтады. И гш к те шанадан Tycin Ушаковка карай карсы журдь — Мына жол шздщ ауылга, мына жол 61зд1ц ауыл- ра^ апарады... Б!здщ ауыл жакын, Ыздщ ауыл эл1 алые... Ж у р ш з , конак, болыцыз,— дед! Ушаков калжындап. — Ракмет, Никон Абрамович... Конактарыныз аз бо- лып жаткан жок шырар... Колыкыз босанкыраган сон езР Н1з келш, конак болып кайтьщыз. Уйптпзбен кутем!з,— дед! И гш к. — Мен онсыз да келемш. Талай келетш болармын. Ме- нен оцай кутыла алмайсыз!.. — Келш з, келшз!.. Булар 6ipine 6ipi алма-кезек сыпайышылык KepceTin, 6ipine 6ipi карыздар да борыштар екенш айтысып тур- ранда, И гш к ауылына бурылатын тар жолдын уетшде ете баяу козралган жалгыз адам KepiHin едк Ж аяу адамдай акырын жылжиды да, салт адамдай узын кер!нед!. Ка- радры тун онын козралыс каукарын да, атты-жаяу екен!н де жасырып тур. — Эй, эй!.. Не тез1рек етш кет те, не жолдан бурыла тур!— деген Сарымсактын ызгарлы дауысыи естш И п - лж. Анау адамнын не жауап кайырранын ести алган жок. — Ж ак сы , керюкенше кош болыныз...— деп, И г ш к пен Ушаков ею айрылысты. А лды иры жарына ызрар ле- 6iH бере конырау кайта без!лдеп Kerri. И гш к баяу басып шанасына жакындаранда элп адам акырын куб1рлей сейлеп Сарымсактын касында тур екен. Б!рдеме сурарандай болады. Бурлырып, болдырып келе жаткан жаяу екенднш бар уекыны баяндап тур. — Карагандыра апаратын жолга жетп’к енд!. Тан атканша барып та каларсын,— деп, Сары.мсак божыла- рып жинап, комдана бастады.

— Бул him екен? — дед! И гш к шанасына отыра 6epin. — С упрэл! деген ж т т ... Сармантай,— дед! Сарымсак. — Балуан Cyripafli ме? — Ие, сол... Сэлемдесуге шамасы келмей, таягына суйенш басын томен салбыратып ипберген Суп'рэлшщ бурлыккан куйш И г ш к б!рден таныды. Былтыргы тебелесте Буланбай еке- yiHiR жекпе-жеп коз cypinnipreHi eciHe тустй К,айнасып бнкен шор агаштай айрылыса алмай, атизелерш букпре жулкыскандары коз алдына келдп Талай шаршы топта курескен адамын жарк e rm in согып, каскайып кайтып келе жататын шымыр денел!, капсагай С у п р э л М н каз1р- r i турысы оте аянышты ели И г ш к онымен тшдесуге уяла- тындай, K03iH тез аударып экетш: — Кымызын калып па ед!?.. Берш!... жал етсш...— дед! Сарымсакка акырын гана куб!рлеп. — Кымыз imeciH бе? — дед! Сарымсак шанадан тусш, божыларын жол устше тастай 6epin. — С у берсен де imeMiH,— дед1Cyripaai. Аш адам суык, кымызды езеурей жутып жатыр. ©цеш- теи отердщ кандайын болса да талгай алмайтын халге жеткен Супрэл! кесен! аузына жакындата беред! де, С а ­ рымсакка кайта усынады... Аузына актара салатын сиякты. — Е, болар жаным... Кэтере алмай журесщ,— дед! Сарымсак, уш кеседён кейпн. — Ещй 6ip куйшы,— дед1 Супрэл!, кесен!ц тубше ко- магай унш п... Жумабектен Ушаковтын келе жаткан хабарын еспп, сак отырган Сикорский коиырау ызыны бш не бергенде- ак далага шыгып едй EciK алдынан узанкырап шыгып жол устше шашылган тас KOMipflin ip^eyaepiH колымен алып, босап калган калын карга лактырып-лактырып жЬ бердй Кей жерде уйшщиреп калган усак KOMipAi аяил- мен сыпырып, спрете шашып жур... Ko3i жол устше тес!ле каДалып, Ушаковтын тагы кандай бэлемен келш сокты- гарын ойлады. Ие, соктыгары толып жатыр. Монша эл! салынган жок. Казып тасталган монша орнына epireF кардын суы толып калды. Мана 6ipa3 TOKTipin карап едь ойпаннан каздырган жерге жан-жагынан кулаган су бой бермейт!н!н кврсетт!. «Кар астында калган жерд!н сонша ойпат eKinin 6 \\л - меп ед!м...— дегеннен баска акталарым да жок,... Огород, 21 Оянгон елке. 321

бакшага керекп тукымдар эл1 алдырылран жок... Енд1 мше жол да бузылып Kerri. Bip есептен, орыс жумыскер- леР‘ Оралга кайтатын болган сон, алдырмап ед1м деуге де болар ед1... Б 1рак. ондай кытыры бар энпмеш Ряза- новтын ынрайына карай бейпмдеп койранынды сезсе, Уш а­ ков онык ececiH устеп кайырура да тайынбайтын адам... Казактар безейш деп отыр ма десе, не айтам? Айткан- Дайын, Мухаммет д!н1 картошка жеуге коспайтын да шы- рар-ау, осы? К,ап, б1реуден сурап алып, аныктап коюым керек едк.. Мусакай осында ма екен?.. А, жумсап ж1бер- ген екемш рой...» — Ей, Ефим!.. Мацайды калай сыпыррансындар? Сен кезден айрылранбысын!.. Сикорский осындай усак каррашаларын ойлап болган- ша, катты eKniHiH тежемеген бойы Ушаков та келш калды. Аттар токтап болмай-ак Ушаков шанадан тусе калды да кыска амандастан кешн: — Bi3 азырак шаршап келдж... Контарына калын кы- лып шеп тесетпп, куларалы турмын,— дед! Сикорскийге. — Ka3ip! — деп, Сикорский езшш атшысына auip бе- pin, кайта бурылканда шанадан енд1 рана тускен Соко- ловты таныды. Т ш н курмеп, бойын 6ypicTipin турран коркыныштары жадырап, куанып та кета: — А , Алексей Петрович, ci3 бе едЩз?.. Хош келш- ci3!..— деп Ушаковка езЫ н приставлен жакын таныс екендшш сезд1ре амандасты. Онысына Ушаков та rycine калып, Сикорскийдш жадырай бастаган бойын кайта бу- р1ст1ргендей етш: — Айнала тып-тыныш... Келш жаткан да, кетш жат­ ка н да юре жок. Вупи, немене, мейрам куш ме eni? — дед!. — Ыбрай Kipeci кун бата аттанды..— деген жауап- ка кулак аспай, Ушаков жер жаппара карай журе бе- pin: — Журпиз, Алексей Петрович!..— дед!.— Азырак уйк- тап алайык... — КеретЫм ылри осы.. — д епо келгендей, Сикор­ ский басымен Ушаковты нускап Соколовка карады... Со­ колов сызданып, сырын андаткан жок, о да жаппара ка­ рай беттедь Аласа, тар жаппанын !ш! эдей! эз!рленгенджт! керсе- тед!. Стол устшде бетш узын орамалмен жапкап тамак бары сезшедй Бурышта баласын кушып турран Мариям 322

ананыц алдына уш шырак жатылыпты. Ж ер еденде ка- зактыц алаша-юлемдер! теселген. Бурышта турFaн темф тесектш тусына да кырдын. куш шалFan тук п курен Ki- лем усталыпты. Ушаков мунын бэрш Kipe бергенде-ак. 6ip шолып калды да, кайтып кезш салган жок. Мундай нэр- селердщ бул жаппара тепннен-тегш келмейтшш iiuiHe туйд! де, шеппне бастады. Калын теселген таза шептщ устже езшж жолра алып журетш жешл б!рдемелерш жайдырып, тонын жамылды да, кезш жумды. Соколов­ ка Сикорский е з ш н тесегш усынды. — Мен жатпаймын, жумыска кететш адаммын. Ж ай- ласып жата 6epiH.i3...— дедй ¥замай мулэй1м караран Мариям ананыц жабыркау кезшен баска кездердт 6api де жумылды. Байжан кундеп эдет1 бойынша ерте турып, ецалды- мен ушнщ тебесше шырып едк.. Ж акында FaHa И гш к бе- кетшен экелген аз рана шебш айнала коршап алган бар- лык малый тугел кердй Кеуделей кимелеп жогарыдан жулып аттары тур. Иыктарына дейш шептщ эстыкры жа- FbiHa Kipin кеткен жалгыз сиыры мен бузауы кершедк • Эр аттыц алкымына тускен усак шептерд1 терш жеп еш- KLnepi жур. Е ц 6ip ауыр кыстан алдырмай кутылралы турранына Байжекен биыл ерекше к е н й ш сиякты. 9 ci- ресе, кутпеген жерде кектен тусе калгандай, Ушаков пен И гш к сиякты eni байдыц уш п-тегш кулата салрандарын кайтерсш!.. Кун жаца рана шырып келедь Ш уак болатын ыцрайы бар. Дала жел! уйкысынан emu FaHa оянып, акырын рана eciней бастапты. Кутырынатын да емес. Kemeri тунере тенген калын кара булттар элдекайда ауып кеткен. Дала кец бейшденш, еркш керш п жажандай сезшедй Эр ауылдан келетш жолдардыц бэршде де шубартып шубыр- ган адамдар кершедй Bipep келжтщ сонынан жаяу шу- бырган топ-топ адам, жалгыз-жарым итгер... Bapi базар- ia келе жаткандай. Карагандыда туйшкел! келедн Акмоладан келетш улкен жолдыц устшде жалрыз ка­ ра сопайып кершдй Ж ур ш келе жаткан жок, козралмай турран сияктанады. Акырын FaHa жол устше кисайып отыра кетед1де, кайта турады... Ж у т жылдары эр темпе- Hin басын кузетш суыр аулайтындар осылай кезге тусе беруап едй BipaK мынау жол устшен ауысар емес. Бай­ жан онымен жумысы болмай, тунде осы жолмен коцы- раулатып кайткан Ушаков болар деп, coFan жольшьт 323

калгысы келдк Юм б!лед1, ун жайында, ай сайын 6epin турамын деген акша жайында б1рдеме айтар. Ец бол- маганда журт кезшде «О, Байжан!» деп кол алысканы не турады!.. Уйде акшасы бар, ойда эр нэрселер бар Байжекен Ушаков, И гш к сиякты адамдармен enai жа- кын жанасуды арман ете бастап едь Ушаковты конакка шакырсам кайтер екен деп ойлады. «YftiM жаксы. ¥н бар, кант бар... Шай бар... Кун жы- лы... Бала-шагаларды куннщ K©3iHe шыгарып KoioFa бо- лады»... Байжан бул ойын уйге Kipin айтуга дат! шыдамай, те- беде турып aftFafi салды: » — Катын-ай!.. Апак!.. Bepi шырып кепндершП.. Уа, болындар ендП.. Байжекен эр сезжш артынан аз рана аялдаура эреи шыдап, ерт келе жаткандай тары да тез-тез кайталап ж1- бердй — Уэ, негып кадалып калдындар?. Байынан коркатыи бар казак эйелжж саскалактыры- ’ на басып, камзолыныц каптырмаларын жупрж келе жат- кан бойы шалыс-шалыс лекпрш Жубай шыра келдк Ты- мак бауын журе байлап, Апак келе жатыр. Арт жакта- рында, Kici уШнде ерте. туратын, сондыктан, элдекашан жуынып, кшнш алкан Кунзила кержедй — MaFaH 6ip ж ш к текгелж пен кумазнепмд! экелш бершП— дед! Байжан эйелже.— Шубар сандыктын тер жак бурышында шыгар... Апак, сен Ушаков караны ертте! Ушаковты конакка шакырып келем. Уй iiuiH сыпырып, тазалап койындар. Терезелердж зырылдауыктары токтап калмасын. Куймак. куйып, ет асып кой! — деп, Байжан ерттелш жаткан кара атка жакындап барды да уйге Kipin кеткен эйелше кайта aflFafl салды. Эйел1 кайта шыкты... — Омбыдан экелген карден шыны аяктарды шьжар сэндыктан!.. Бас каныттын калганын тутасымен кояр- сын!... Дегб1рс!з берген буйрыктарын састырып орындататын мжездж бэрж KepceTin, Байжан улкен кара атка кисая MiHin алып, тез журш Kerri. — BafiFyc, ойына б1рдеме келсе апшынды куырып эке- тед!,— дед1 Жубай, узай берген Байжанга карап турып. Умытып кеткен б1рдемеа ecine тусш кетш, тары да айгай салама деп, Жубай далада Kwpin калып едк — Балалар далада ойнап журер... Кемш'рд! шошалара 324

шыгарайык. От жарып, орап койсак, тонбас,— дед! Кун- зила. — Ие, асты шошалада nicipeMi3 foA, жылы болады. Байжан эбден узап кеткен сон, эйелдер шаруаларына Kipicyre уйге карай бетгегенде Акмола жолынын уст!нде карайган жалгыз адамды булар да кердь — Bip сорлы жаяу да жалилз калталактап келед| екен... Кунде бул жактан келе жаткан адам кершбеуш! ед!... Ол елдер де осылай карай бет алганы да...— дед1 Кунзила. . — Кай жактан болса да шубырынды басталды foA тары да... дей 6epin,— ойбай, кулап калды бшем!..— дед1 Жубай шошынып кет!п. — Кулап калды ма?.. — Ие, кулап калды... — Басын кетерд! бшем, эйтеу!р... Шубырран мен кулаганды кунде керш, кездер! уйрене. бастаган зйелдер одан api карап туруды тан кермей, уйге карай Kerin калды. Конак устже шубырынды каптап кетпесе жарар ед1 деп ойлады Жубай. Байжан Сикорскийдщ конторынын алдына келш, ат- шы Ефимнен бастыктардын жэшн сурастырып турранда, Ушаков алып денесш сыкырлата Kepin, ки!нуге бет алып едь Сакалы ecin кеткен, шашы булан-талан, дудардай... Ыстык жаппада толык бет-аузы долырып, iciHin турыпты. Бет-аузы кун карып курен тарткандыктан, ак денеге бас­ ка 6ipeyaiH бронза тустес басын кыл мойнынан кесш алып орнаткан сыякты кершедь Ушаковтын турр'аныи ce3iHin, Соколов та оянран белг! берд1. Басынын каска- сын селд1р жирен шаштарымен келденеш'нен жауып кой- FaH Сикорский тем!р пешт1н касында шай кайнатып жур- reHi байкалады. — Кайырлы тан, Никон Абрамович- Ушаков колдарын айкастырып кер!ле 6epin, аузын арыстандай ашып eciHen жатып: — А-а-ау...— дед!, эдеШ !стеген турпайылыры деп ой­ лады Сикорский. — Алексей Петрович, ояндыныз ба? Ci3 асыкпай уйк- тап туруыцызра болады... Мен мунда 6ipa3 боламын. Кешке карай журш кетерм!з,— дед1 Ушаков Соколовка бурылып. — Ракмет, Никон Абрамович... ¥йкым да келмейд!, туррым да келмейд!...— дед1Соколов. 325

— LLIaxTaFa тускдаз келегш шырар?.. — Жок, жок, Никон Абрамович... Ол хурметнизге т;п. т! кеп ракмет. — Бул к1с!де монша да жок э л ь — дед1 Ушаков Сикорскийге карап.— Осында Михайло Неволя деген жумыскер кыс шш де юшкене гама монша салып алды. Эйел1 мен eiceyi жумыс арасында, жексенб1 кундер1 са- лыпты... Бул KiciHin Ефим деген атшысы езш де жуын- дырады, аттарын да тазалайды... Ат пен адам exi турл1 махлукатка жатса керек ед1, бул Kici 93ip овы айыра ал- май журген сиякты,— деп, Ушаков Сикорскийд1 батыра сыкактаудан тартына алмай кдлды. — Неволя жалгыз салып алган жок моншаны... Ж ол- дастары жэрдем етп...— дед1‘ Сикорский Ушаковтыц Сы- кагына туйрей жауап 6eprici келсе де, бата алмады. Онын орнына эдеш Соколовка арнап: — Олармен ойнауга болмайды...— дедк Ушаков тагы да 6ipep калжьш. айтып, тез жуынып, тез KniHin далага шырэ келгенде, таныс кара аттын устшде жамбастай кисайып алып, Ефимнен б1рдемеш тэптештеп сурап туркан Байжанды таныды. Байжан аттан тез кар- рып Tycin, Ушаковка жаяу келш колын созды. — А, Байжан!.. — 1здрасти, терем!.. Катты айкасып алкан алакандар узак ш ю лесш калды... — Аман? — Аман... Маржа, бараншук, живой? — Живой... — Кара атты эл1 сойып тастаран жок екенс!ц?.. — Байжан Kici малый соймайды!— дед! Байжан, амандыкка араластыра кара аттын басын да аршып ал- рысы келш. — О, кой ендь. Бул с е ти атын, кунын артырымен те- лепсш, естцйм,— дед1 Ушаков. Байжаннын аз кулыгын Tycine калыл, eHflirapi шубэланбасын деп, аттын жайын ашып та бердь — Байжанды сен онсыз да байытып кайтардын Ом- быдан. Байжаннын калтасы толган ат!..— дед1 Байжан. Ушаковты Kyrytfprici келш, акша деудщ орнына эдеШ ат дедь— Ал, Байжан сеш конакка шакырады. Дом нарыз орски... водка сарски... — К.онакка? 326

— Ие кости, самауыр полски, шыны аяк. шашке кер- денски, шай ак-куйрык кытайски, KOMip Байжански, Бай- жан Ушаковски... Вот к а к !— дед! Байжан топылдатып уйе сейлеп. Байжаннын мшез! мен сез!не кулмей шыдай алмайтын Ушаков каркылдап кулш, танертенл салкын ауадан же- телш те калды. Кайдагы 6ip жек керетш казарына Уш а- ковтыи осыншама мэз-майрам болганына кызрана да, та- рына карап, амалсыз ыржиып, жаппасынан uibiFa кел- ген Сикорский тур... — Ж аксы, жаксы... келемш. Туе кезшде кут. К,айтсем де келем!н...— дед1Ушаков, кулшеш арен тыйып. — Менщ тамагымды таткысы келмейд1,— деп ойлады Сикорский Ушаковтын. ойын дэл тауып.— Бул Kici Ka3ip танертеаг! тамакты да татпай кеткел1 тур. Бэс TireM, со- лай етедй.. Ушаков шынында да аса жек керетш адамынык тама- FbiH таткысы келмеп едк Байжан ушне конакка барука тым тез ризашылык беруше сонысы да эсер erri. — Байжан енд! лавкепп Мансурды байытып кайта- ды! — деп, Байжекен атын жетелеп лавкеге карай Kerri. — Мен 6ipa3 журш кайтамын... Мумкш, Keinirin кай- .тармын... MeHi кутпей-ак конарьщнын. тамагын бере бер... К,асында бол. Баска жайды кей!н сейлесерм1з...— деп, Си- корскийд1 конторына ж!берд1 де, Ушаков шахталарра ка­ рай Kerri. Сура толып калган моншанын, орны келюлдеп тур... Бес-алты келш кем1р артып алып, жолга Tycin бара жатыр 'да, он шакты келш ашык шахтанын. касында калрып тур. Атгар да, впздер де ете арык кершедк Осымен кун!н кв- pin отырран кедей шаруалардын келжтер1 екеш анык та- нылрандай. Салынсын деген жана барактардын. орны да казылмаран. Эр тустан эр жолмен у й ш п келе жаткан кеп адамдар кершедь Щрепилер емес, эрине... Келш аз да, жаяуы квп... Ж умыс 1‘здегендер... Кунарсыз, кутсыз кед да­ ла ез бойында тук нэр жоктай, бурлыккан мен болдыр- ранды эл! аяктанып кетпеген KOMipre карай айдапты. «Арып-талганда енбек естерше тускеш жаман да жо­ ра емес»,— деп ойлады Ушаков. Бес-алты ю'ремен барран мысты Кызылжардан асыр- май т1к кетере сатып, кенклд! де араны да ашылып кайт- кан Ушаков, осы жаздан бастап канатын кен серпе ки- ыылдаудыд жайын ойлауда ед1. Орыс жумыскерлершш 32/

тугел кайтатын болтаны ол ойына келденец тусе калган улкен кедерп болса да, Ушаков бул бетшен кайтпаска бел байлатан. Рязановтын хатына кездескен куш Акмолада 6ip тун тас-талкан болып тулады да, ертек!не бурынгы ойына кайта беюндй Ka3ip сол 6eKiHic устшде жабык шахталардыи жайын керуге келе жатыр. Bipi кенпрдщ енкеГпсше карай, 6ipi шалкайысына карай салынып жат- кан ci<i жабык шахта 6iTce, «Акбуйрат» заводын он оран алатын отын бередк Енд1 ею пеш косылса, «Акбуйрат» айына to fh 3 жуз пут мыс бередь.. Бар кимыл, бар куш octJFaH салыну керек. Орыс жумыскерлершщ куш б1ткеп- ше, осындай жумыстарга ауыстырран дурыс болар... Осындай ойлар кабаттаскан сайын 63i де аякын тез-тез басып, Ушаков 6ipiHini шахтага келдь К,ожайын кершген- де косымша 6ip кунт алып калган коспак атан Ушаковты бак етш карсы алды. — Шелек 6ip кезекте шахтага неше Tycin шарады?— деп сурады Ушаков, шелектщ KOMipiH аударып алып жат- кан ж1пггерден. Ж !гптер жокка абыржып, саскалактап калып: — Осы KypFbipbiit неше Tycin шырады екен? — Сенщ ес1нде бар ма? — Е, юм санаган оны!.. — Есептей журу керек екен-ау!.. — десп 6ipiHe 6ipi Карап. — Эй, колын бостау Fofi, сен 6uMefiMiciH? — деп, ек! ж1гггпк 6ipi шыгырдын туйесш айдап туратын балалау ж1птке карады да, ол ундемей басын шайкаган сон, орын- сыз ыржиып: — Оны санай журуге колымыз тие ме б1здщ.. Ken Ty­ cin шыгады. Дамылы жок. Болдыртып жырады... Эрен ко- Tepin аламыз.. Задей... Одан сок, мше, курекпен атжал- дап турып уйем1з...— дед1 Ушаковка катарланып жаткан KOMip атжалдарын нускап. — ©йтпесен, арасына су етш кетед1 дейдк Ушаков наразы туспен басын шайкап: — KyHiHe канша жумыс ютегендерпсш бшмейшндер де, канша акша алатындарьщды бьдеспгдер!..— деп, кейш тастады да, кем!рден босакан шелекке MiHAi. Бул жолы Ушаков шахтада кеп айналган жок. Шахтд унпрлершщ кайсысы канша узаррандыгымен KOMipAi ала бастауды кашан бастаура болатынын шамалады да, сырт- ка шырып Kerri. Жумыскерлерге кашангы эдеп бойын- 328

ша етене амандасканы болмаса, сейлесш те аялдаган жок. Штейгер Быковтан ауаны ауыстырып туратын штрекпн бас штрекке кашан келш жалгасарын сурап ал- ды да: — Орыс жумыскерлер! ОралFa кайтканша eKi жабык шахтанык exeyi де салынып 6iTyre тшстк Ж алгы з казак жумыскерлерше карап калган кунде киынга тусед!,— дед!, ойындагы ен улкен каупын жасыргысы келмей. Осымен орыс жумыскерлершщ Оралга кайтулары шеий- лш калганын да, олар кайтканша кандай жумысты бгп- руге керекппн де акгартты. — Юшкене шахталар foA, 6iTep... Б т р е м 1з,— дед! Бы ­ ков.— Кайтура эл! exi жарым ай уакыт бар, жетед1 сол. Ж абык шахталарынын сол шамада салынып боларын ез кез1мен керш шыккан Ушаков, енд! ол жайды кайта- ламай, баска 6ip ынрайды байкау ушш: — Рязановтан жер алмаган Keft6ip жумыскерлердш. кайтпауына да болады... Оны жумыскерлер бьчетш шы- рар? — дедк Бул сурау езгеден бурын езже койылып турганын гу- cine калды да: — Эрине, бмед!... Б!рак KiMHiH жардайы калай ки- сынарын шм бмгсш эз1р...— дед1 Быков. — 03ip мундагы жардай онша болмаранмен, табыс мол емес пе? Оралда мундай жалакы болып керген емес. Рязанов мундарынык жартысын да бермейдк.. Жэне мун- да десятник, штейгер болып журген адамдар Рязанов- ка барган сон кара жумыскер болып калады...— деп Уш а­ ков аз Kiflipfli де:— Ci3 езщ13 калай ойлайсыз? Кайткы- ныз келе ме, калрыцыз келе ме? — деп сурады Быковтан. — Bi3 эл! шешкем!з жок... Эйел1м кайту жарын- да...— дед1Быков. — Жумыскерлерге жетмзуШ зд! етшем, энеуп бе- ршген буйрык булжымай орындалады. Сезаз орында- лады,— дед! де, шахтада бар сейлескен ce3i осы. Уш а­ ков сыртка шыгып кетл... Ушаков 6ipa3 Fana ке.пкке кем1р тиеп жаткан ашык шахтаны кабырралай етш келе жатып контор мацайын- да уймелеген кеп адамдарды кердь Колбан ки!нген, баяу козралган казак топтарынык неге топырлап жургендер!н де тусше калды. Буларра 6ip 6epiK байлам айту керек болар деп ойлады да, солай карай келдь Жуздер!нен ре- Hi кеткен, жудеу адамдар тымактарын алып, енселерш 329

ете темен «in карсы алды оны. Ушаков ун шырарып амандаскапша олар да ун цпдеармай именш турды да, амандыктан кейш жамырап сейлеп Kerri. Не кайры, не куаныш устшдеН адамдардын 6ipiHe 6ipi катты уксай калатыны сиякты, жудеуш ш к устшдеп адамдар да 6i- pine 6ipi катты уксап тур. Bapi 6ip-aK свзд1 кайталасып турран сияктанады. Бет-ауыз, кез, кол кимылдары да 6ip-aK ренде... Терем-ay бай-батшам-ау, деп мадактап бастап, сез аярын жалрыз Fana тшекке Т1рей сейлейли Ол кедей кепшшктщ жан сактап калуынын жайы едп Булардын iuiiwie eKiumi кезекте Ушаковтын жумысына барасындар деп ерте кагаздап, сондыктан ешкайда шы- Fa алмай калгандар да бар. Жумабек пен Сикорскийд!ч келденецнен кетер1п ж!бергендер1 де бар. Б 1разы кун1не елу тиынды дэметш келсе, Kenminiri отыз тиынды кайта- лап айтып тур. 0здер1 отыз тиынра кандай кызыкса, ар- зан кушке Ушаковты да сондай кызыктыргылары келетш сиякты. Ушаков аз FaHa тындап турды да, олардын не тмейтждерш онай тусшш: — Орысша бшетш юм бар |штер!нде? — деп сурады. Аласа сэры ж М т Мусакай алга карай шыкты. — Сен буларга тусшд1р...— дед1 Ушаков OFaH.— Ма­ ран Ka3ip eKi жуз жумыскер керек. K.0Mip казады, кен казады, уй салады. Енд1 ек! жарым айдан кейш тары 6ip жуз адам керек... Барак бере алмаймын... Кшз уйлерп- мен кенйп келсш... Барак кыска карай бггедй Ж аз шык- кан сон эрюм озше жер барак жасап алуына да бола- ды. Жер, су, KeMip TeriH бершедь.. Мусакай аударып болганша, журттын не тусшгенш ун аз бакылап турран Ушаков ол токтараннан кейш кай- та сейлеп Kerri: — Еналдымен екшпл кезекке караздалран адамдар алыпады. Ауру адамдар керек емес. Мен сендерд! ecni жумыскерлермен теней де алмаймын. Кундерще отыз ти- йын аласындар. К.ар кетгамен Майкудык, Кекезек, Те- рект1, Сарысу бойына кешуге 93ip отырындар. взге жак- тарын Жумабек подрядчиктен бшерснгдер, соран тапсы- рылады,— дедк Элп'ден repi де темешрек шлген такыр бастардын арасымен Ушаков конторра Kipin Kerri. Аз сезбен айтыл- FaH KeciMre сене алмайтын эдеттер!нше, кыр казактары кайтадан наразы дабырласып калды... — Ж арылкар тур жок кой... ззо

— Кулак асар емес кой... — Он кун шубырып журш, он ауыз сез ести алма- ганымыз ба? — Жумабекке сьптегеш, еле бер деген! де...— дестк — Ж э, турдыныз ба, Алексей Петрович!.. Караган- дыны саткан казак конакка шакырды. ©те 6ip кызык адам. Баралык, киш щ з... Iiuin кермеген шай iuieci3l — дед!, Ушаков Соколовка. Соколов юшкене гана столга тенш б!рдеме жазып отыр екен. Карсы алдында Сикорскийдщ атшысы Ефим тур. Соколов алдындагы кагаздарын елеус!з гана 63ine карай тартып койды да: — Мен жака гана лы к тойып тамактанып алып ем... Ci3 ушш де iuiin-жеуге тура келд!. Луксат етсещз бар- мас ед1м...— дед!. Соколовпен араларында туйык жаткан 6ip Kip6iu барлыгын айкын сезше бастаган Ушаков кайталап кол- кал aFan жок. — взпиз бышцз... Мен болсам, казактарга KyHi тус- кен адаммын, жэб!рлей алмаймын...— деп, сырт кшмде- piH тастап, жуына бастады. Соколов б!р белп бергендей болды да, Ефим уназ шыгып Kerri... Кар epin, дала жуз1 жадырап жаткан шуак кунге кы - зыгып, Ушаков Байжан yfliHe жаяу тартып едь Шахта- га тунп он еюде тускен жумыскерлер барактарына кай- тып келед1 екен. Терт-бестен шубырган кара куйе жумыскерлер ашык куннщ жарыгында Tinri enci3, лас, жудеу KepiHfli. Калжырап, буралып шыккандары сона- дайдап кезге согады. Сейлесе калсан айтар арыздары да кеп екенш жаксы бжетш Ушаков, жан-жагына кара- май тез аяцдап Kerri. Ашык шахтадан шакырымдай жерде гана Байжан уйшш кара-курасы кершед1. Пештен де, шошала тебесь пен де жела'з кунп тутш жулындап шыгады. Уй тебеан- де Ушаковтык кершуж кутш турган Байжан домалап темен Tycin барады. Орта жолда колтыктасып алган уш адам акырын козгалып, олар да Байжан yfliHe карай ке- Tin бара жаткан сиякты. Eiri luerrerici майлы куйе бас- кан жумыскер де, ортадагысы коныркай ки!нген кыр ка- загына уксайды. Аз гана журш барып токтап, кайта »yp in кетедй Ушаков алдында кетш бара жаткан сол yiueyai куып жеткенде ар жагынан Байжан да к е л т жет- Ti. Ещц бес Kici тушсть 331

— Бул немене, ауру адам ба? Элде аш па?...— дед! Ушаков жумыскерлерше. Енд1 ол eai жумыскердш 6ipi десятник Буланбай екенш танып: — С е т и туысканык ба?.. Не болтан? — дед!. — Туысканым... арам...— дед1Буланбай. — Апыр-ау, Cyripani foi\"i мынау... Сен де осындай куй­ те ушырап калып па ен?..— деп Буланбай мен Алша- T'UpFa суйенш турран адамды Байжан да тани Kerri. Бул тунде И гш кке кездескен, танертек Байжанныц 63i де керген жалрыз жаяу Cyripani едь.. — Kepin турсык Fofl...—дед! Супрэл! акырын FaHa. Буланбай байжан мен Ушаковка кезек-кезек карал] — Байжеке, менщ балам мен шешемд1 далага uibiFa- рып тастасап да мейлщ, мына CyripajiiHi жаз шыкканша асырап бер. Бар салмагы м е н т , менщ тапканым осы екеум1зге жетер,— дед!. — ByriH уйде конак бар едк.. Шошалада отыра тур- сын. апар,— дед! Байжан. Десятнипмнщ тапканы yflimiH acupyFa жетпейтш болтаны ма деп ойлай калган Ушаков: __— Буланбай, сен айына 15 сом табасык. Мен б!лем рой! Нарып жетпейд!? Ж аныц сонша коп пе ед1? Мынау аш менщ агам дегенще сене алмаймын,— дед!. — Ж ок— Баска агам... Ана Байжан тусшд!рер... Ше- шем мен жалгыз улым да сол юсшщ уйшде... Мына жол- дасымнык уй!ш! де сонда...— дед! Буланбай. Даланын, ecici сарсыгы бойларынан арылмай журген жумыскерлердщ осынша куйзеушшкке калай ушырап калгандарын TyciHe алмай, Ушаков TinTi таныркап кал- ды. Дала байларыныц ат майы мен сауыны, Hecneci мен карызы коп адамдарды элденеше жылга аркандап коя- тынын Ушаков эз!р жете тусшбеген едь Баянды устадан 6ip ecTireHi кайта eciHe тусти Эуел1 бозалан да буалдыр басталып, оп-оцай айкындала бердь.. . ок; шод — Ci3re мен бэрш де айтайын, тусншрейщ... Бэрш де бмемш... Журнцз...— деп Байжан Ушаковты ертш озып Kerri. — Аята первай Буланбай. другой опторой Булан­ бай...— дед! Байжан, узанкырап ал ран сон... Онысы Су- гурэл!н! Буланбайдан да мыкты ж М т деген! ед!. Оныц первай Буланбай легет жанагы аш адам екенш Ушаков та туанди.. Ушаков Байжан уйшен кайтып келсе, Соколовтыц ал- 332

дында тары 6ip адам тур екен. Сырткы Typi жумыскер сиякты. Б1рдеыеш ептеп жетюзш, дэлелдеп турран адам- дай, жузшде 6ip сыбыршынык peiii бар. Соколов тары да б1рдеме жазып отыр... «Е, мынау 6ip шарындыны зерттей келген екен рой...»— ден ойлады Ушаков. Акмолада меш ала кепщз, сол жактары казак болыс- тарын аралап кайтайын деп ем, аздщ атгар сешмд1 рой дегенде Соколовтын, eaaipic манайында тук жумысы жок сиякты едк Ka3ipri калпы 6ip ермегш токып отырран ер» M emire уксап кетштк Ж ол бойы жайдары да сыпайы кершген адам Ka3ip полицей приставынын. бар калпына Kipin алыпты. Кездершде юлегеш бар, eKi касынык ара- сына бурын байкалмаган жалрыз сызыктусштд — Ал, Алексей Петрович, калай, 33ipMici3? Ж урем!з бе?..— дед! Ушаков. Соколов эдеШден туран эренмен жымиып: — Мен бупн журе алмайын деп отырмын... Кутпеген жерден 6ip жумыс кездесш калды. К азак болысына ха­ бар ж 1берд1м... Ертек ат келетш болар... С1зд1'к заводка coFa алар ма екем?.. Арры кундср! казак болыстарына шырып кетермш,— дедк Ушаковтык сурауына кыска рана жауап берудщ ор- нына, кайталап сурамасын деп, i3 тастап, эдеш узак ж а­ уап бердк — Эрине, 6i3Aia макайда да кер-жер болуы мумкш... Kaniri кез б!рдемеш байкап калган екен рой...— дед! Ушаков. О да эдеш, о да арен жымиды. — Жок, жок! — дед! Соколов, шошып кеткендей, тез Lain экетш.— EcKi б!р !здер... Дурысырак айтканда, 6i- pinnii рет келш отырран, бурын естш.бшмеген кем1р ма- цайымен уотрт болса да таныса кетейш деген ой келдк.. — Ж аксы, жаксы... Танысыныз...— деп, Ушаков тез коштасып кетш калды. Ж еп лш жаткан шананык касында Сикорский децге- ленш жур екен. Манадан жумыста болып, сейлесуге де колы тимеген адамша, Сикорский Ушаковтык б!ржола кшнш шыкканына так калган шшш Kepcerri. — Кшнш шыкканыкыз калай?.. Маран ешнэрсе айт-. падыкыз Fofl. Жумыстык eHin жаткан да кез! емес едк..— дед! алдын ала аркасын тоса сейлеп. — Бэрш де ез кез!ммен керд!м. Ж аксык да бар, жа- манык да бар... Ж абык шахталарра тары да жуз жумыс- ззз

кер кос. Тез 6iTcin. Майдан калмай кемip 6epciH... TaFbi 6ip нэрсеш ескермепс1н: менщ cohfh берген буйрырым тугел орындалура raicri. Ол орындалады. Барактар са- лынады. Монша да салынады. Жацадан уш жуз жумыс- кер аламын. ¥замай тары еш жуз аламыз. Хабар етш- зермш, жакын арада Акбуйратта бас косармыз... Канша жумыскер керек, нелерщ жетпей жатыр, ойлана келер- cin,— дед! де, Ушаков шанасына мшдь CeMi3 еш кара кер жула тартып козгалып Kerri... Со- коловтыц келю Ушаковтыц кещлше 6ip дак салранына шш ен куанып, кезш сырырайта карап, Сикорский турып калды... 2 Бул кундерде Сикорский улкен куаныш уст'шде едк Онды-солды ойлаиып караса, бар icTiH, 6eTi оцра айналу- га ойысып келед1 екен. Куш бугшге дейш омыраумен сорып, бой бермей, ылри жогарыга ерлеп келе жаткан Ушаков cypimn кеткендей кершдк Кулап туспесе де су- piHfli. Енд! бурынрысынлай кун санап жака 6ip киядан карай алмаса керек... С оцры жолы ен ашулы келген бе- тшде, тула бойын кайнаган мыстай ыза кернеп, акта рылралы турса да, бурынрысындай буркырай алган жок. «Мурнывды сурт!.. Муны caFan юм уйрегп?» дейт1н 6ip кезен осы едк Оран да бара алган жок, тыныш аттанды. Орыс жумыскерлершк Оралга кайтуына тук карсылык ете алмараны да есте болатын 6ip кезен сыяктанады емес пе?.. Рязановтан осы жолы корген пзеден катты ырысып калгандай, 6ipiiimi рет карсылыксыз кешпти Жумыскер кушш будан булай тугел казактан жинаура оп-онай кене кеткеш де кулауына бет алкан адамныц 6i- ржнй адымы боларра керек. Рязанов буран дешн канша салмак, салса да бул беттетпей келш едй Енд! Miне, ец 6ip кысылшан кезде жаралассыз, жанжалсыз бой усына KeTyi улкен 6ip жорамалдар жасаура да болатынды ан- гартады... Оныц ycriHe, уэдесжде турып Соколовтын келе кал­ ганы да сэтп жора сияктанып едк Полицей приставы- нын дэл осы кезге келе калуында, мумшн, Рязановтыч да катынасы бар шырар... Бар, эрине... BipaK кенедей жабысып, тулюдей буландап, эрнэрседен дэмелеширш уэдесш алкан ез1 рой... Калайда, Ушаковтыц басына кеп- тен 6epi TyHepin, торлауы жеткен кара булт енд1 там- 334

шылаура бет алган сиякты. Полицей приставы жумыс- керлерд1 кутыртып журген бфаз рана топты талкандап бере алса, acipece, артына конырау калдыра алса, Си- корскийдщ ел1мЫреуге айналган шырары кайта жаркы- рап кетер ед!. Жалрыз Рязанов алдында емес, буюл полиция алдында бедел! артар едк Сырри-сырри киыр шырыс сахарасынан шыккан Сикорский элденеден 6ip бу- fiipiHAe полиция кецсеа де журетшш есше алды. Муным неден екен деп ойланып та калды... Бугш ол e3i дайындап, сейлетш койран уш-терт адам- нан жауап алрызып, кеп нэрселерд! 6epiK дэлелдетш, 6i- раз адамныц басын шырралатып алраннан кейнн, Соко- ловпен ашыгырак сойлесуге бел байлап едй Стол устшде эртурл1 тамак, мелд1реп арак тур. Бул ecni де болса адам жанына жакындататын жалгыз сешмд1 жол. Мел- д1реген таза арактын кандай мелд1р таза ойды да калай ылайлай алатынын жаксы б!летш KSHiri к у онсыз да бет! тузу Соколовтыц кеш'л ренте гарбец TycipMeyre бугш де барын салды. — Шаршаган да боларсыз 03i? Ы лри 6ip топас жандармен сонша узак сейлесш отырура да шыдам ке- рек-ак шырар... Уй де жайсыз... Уйкыцыз да бей-берекет... Мундай карацры унпрде уш кун конармын деп ойладым дейаз бе!.. Мен аздщ езпиз тартып журген азапты ойлай калсам, басым айналып кетед1...— дед| Сикорский, кеш- Ki тамактык алдында азырак демалура тесек ycTiHe ки- сайган Соколовка. — Амал кайсы, тартура тура недель..— дед! Соко­ лов. Дауысында ауыр кызметгщ салкыны мен салмагы да бар едь.. — Калай?.. Азап боска кететш емес пе, эйтеу1р?.. Воска дурлжпршсщ деп кетпес пе екеназ маран?.. — Жок, олай болмаска керек... Ракмет айтып кетер- MiH деймш... Сонау Оралдан басталган 13 ш еказ далага шырып алып жоралып кете жаздаган екен, енд1 ол ха- уыптан кутылсак керек... — Куттыктаймын, кугтыктаймын, Алексей Петро­ вич... Бул 6ip кез талгайтын, шарынды i3 болу керек... — Ецалдымен езщ1зд1 куттыктацыз... Бурын керген а'зд т кез... — Ой, 6i3AiKi эшейш, даланыц ацы болып кетпес ушш 6ip жакта уммет барын да естен шырармарандык кой... — Мен ewii кайтер1мд1 ойланып жатырмын... Тор

курылып болды. Аиды TopFa карай каз1р айдау керек пе, жер Keyin, езендердщ еткел берер кезш куту керек пе?.. — К,ыр езендер! 6ip жетще еткел бере бастайды. Да- лада кар калган жок, езендер enai тартыла бастайды,— дед! Сикорский. \\ — Жэне ёндМ кездесер адаммен калай сейлесуд'1 де ойлануга тура келед!. — Ие, оныныз не Быковтын ез1, не оныц эйел! болса, ойландырар... Eneyi де арбаса бьлетш адамдар... 3 cipe- се, эйел! сикырлап багар...— дед! Сикорский, пристав- ты кайрай -rycKici кел!п. - — Эйел1!.. Эйел! емес дегенд! ен эуел! кетерген юм? — Рапу етадз... Эдеттенген ауыз айыпты... Ерльбай- лыга уксайтын тук м!нездер! болмаса да, осы кунге дейш ceHin келгеи ацкаулыгымыз да... — Ж алгыз анкаулык па екен сол? — деп, Соколов Сикорскийд! эдеШ 6ip ypKiTin алды да.— Баскалард!к! анкаулык па екен деймш? — деп, бетш бурып экетт!. Сур балыктар куйрыпл мен басынан баскасынан ай- рылып болтан кезде, Сикорский манадан 6epi шыжым- дап шыгарып, б!рден актара салуга бата алмай отырган ойын да айтты. Будан кеш!ксе кезещн eTKi3in алатындай KepiHHi. — AfiFaFH мен дэлел! айкын болар ма, жок па, 6ipaK ек1 нэрсеш даусыз керем!н...— деп бастады ол.— Булар кем болса, бес рет жасырын жиналыс етаздь Екеуш куаландыра алдык та, езгесш байкай алмай калыппыз... Киян далада юм куткен оны. Баксак, жукпалы дери Оралдан ере келгеи екен. Екшпл, Быковтардын ерл!- байлы емес екендштер! де даусыз... Оны да келген кун- дер!нен-ак байкауга болатын едк тары да кеш андап калдык. Зуел! жумыскерлерд!н ездер! сезшга, айта бас­ тады. Ж урт алдында ы л т Лиза десе, онашада Елиза­ вета Сергеевна деп калганын ез|'м де 6ip рет ecTin ем... Мен содан бастап сез!ктене бастадым. «Бул калай болта­ ны?» дед1м imiMHeH. BipaK, мен не icrefl алмакпын? — Зерттеуд!н 6ip туй!н! осыган келш Предел!... Со- лардын ерл!,байлы емес екенджтер! немен дэлелденер екен?.. Колдарында неке куал!ктер! болып шыгуы да мумк!н емес пе? — дед! Соколов. — Болса, 6ip жалган б1рдене болар, эйтпесе ж ок... Ж т кез айырады Foft оны... Bip баракта 6ipre турып, моншага да б!рге Tycin журген Ефимнщ.эйед! Елизавета 336

Выкованы Tirrri кыз деп таласатынын Ефим 03i айткан болар?.. Кыз лесе Быкованын кызарын кететшш мен ез1М де талай байкадым. Ж аратпай калады... — Мунын, бэр! де сез рой... — А нырын тексер1с ашады да... — TeKcepic айгакты ез! ойлап шырара алмайды рой, достым?.. — 1стщ 6ip жары аныкталса, екшын жары езшен e3i- ак ашылып калмас па екен? — Bipre, катар ашылраны Tinrl кызык болар ед!... — Ол енд1 аздщ колдык шеберл1г!не байланысты бо­ лар... Мен оран кашан да сенул!мш... — Булардын Н и ш , Акбуйрат жумыскерлер1мен бай- ланысы жоктырына сенемюз?.. — Сенемш дер ед!м... К,ыс бойы 6ip адам катынаскан емес. — Шило карт кайда?.. — Ие, ол катты ауырып, Акбуйраттык больницасы- на тускел! ею жеп болды... — Ш ы н-ак ауру ма екен сол? — Ауруы — ауру... Мунда да ею жетп жатты. Ол квк- сау адам Fofl... Осы аласапыран кезшде Оралда да жатый кала беред1 екен... BipaK оран тапсырылран б!рдеце болса, ол елш жатса да орындайды... — Айтпакшы, жиналыс болган уйдщ neci казак, сол табандаран куйшде кала барар ма екен? — дед! Со­ колов, ойына TeKcepicriH. тары 6ip олкы калган жары тусе калып. — Казактык шынын айткызатын eKi нэрсе бар,— де- д1 Сикорский казак мшезш екшеп-елеп, б ш п койран ада- мымсып.— BipiH мен колданып керш ем, ешнэрсе шыра­ ра алмадым. Мумшн, олактырым болар... TepeHi конакка шакыр, тамыр бол деп айналдырып Kepin ем,— шакыр- дым, келмедк Енд1 шакырура закон жок,— дед!. Мусыл- мандарда бар рой сондай 6ip эдет... — Конакка езщ шакырып керсек кайтер efli? — Болады шакырура... — Онда да ешнэрсе айтпаса? — EKiHiui, казак корыкса рана бар шынын айтады. Артырымен айтады. Кайта-кайта жауап алып, кайта-кай- та кол койрызып, Акмолава келес!н деп койсаи сол жетш жатыр... 337

— Онысы да белгш, сот алдына барранда онысынан танып кететш де белгш...— дед1 Соколов. — Ол казакка И гш к бай мен Ушаковтьщ ара тура- тындары да белгш дегенд! косыдыз...— дед1 Сикор­ ский... — Сонда да б1реуд! Ж1'берш шакыршы, сол казарьщ- ды... Не сыры бар екен, тары 6ip байкап керейш. — Ж аксы, жаксы, Алексей Петрович... Осындай 6ipneiue куннен 6epri алдын-ала эз1рлж, айнала курылран торлардан кешн, жумыскерлер тупп кезекке кеткел! KHiHin жатканда, Соколов Елизавета Вы­ кованы шакыртып алып едь Майлы, кара куйе кшмде, ешнде тук кобалжу жок, ешнэрсе сезшбеген калыпта Елизавета келш юрдк — Здравствуйте... — Здравствуйте, Мадмуазель Сергеева... — Сергеева емес, Сергеевна... — А, солай ма ед1?.. — Бул кунге дейш солай болатын... — Отырыцыз... Соколов 6ipiHUji кармагымен-ак эйел жузГне эртурл! кубылыс сшнатып шырарам ба деп, Сергеева деген тосын койып ед1, оны Елизавета сезшбегендей болды. Tyci де тук езгерген жок, кымсынбады да. — Keuiipini3, мен аздщ кыз кунинздеп фамилияныз Сергеева деп eciTin шакырып ед]'м,— дед1 Соколов. — Е, ондай кателжтер бола бёред1 рой... — Кыз кушщздеп фамилияныз Сергеева емес кой? — деп, Соколов тары dip KeuiipiM сурады. — Жок, Радиоиова... — Туран ж ерш з ше, Омбы емес пе?.. — Жок, Екатеринбург... — Онда с!з yuiiH тук кызыры жок эдпмеш бастамау yuiin, осы айткандарыкызра дэлел боларлык кагаздары- нызды алып келе койсаныз калай болар?..— дед1 Соко­ лов.— 0 3 i де 6ip он TiibiiiFa туратын жумыс емес, деген- мен, кандай усак icTi болса да аяктап тастау кызмет бабындагы мшдет|'м1з рой...— деп токтады Соколов, дауы- сына сешмд1 ун бере сейлеп. — Ж аксы, экелейш...— деп, Елизавета Быкова сас- пай рана шыгып кетп... Enfli Соколов катты ойланып кэлды... «Туп i3i Екате- ринбургтан бЗсталып, казгрп кунде Омбы полициясы

13деспрш жаткан Елизавета Сергеева осы, эрине... Ба- сын байлап алып, жузш жасыра келгешмен, кез, бет- ауыз белплер1 келш тур. Сергеева емес, Радионова деген кагазын да экелед1, эрине.-.. Спасе, HinAi жактарын ара- лап кайтканша, куылып экеткеш дурыс болар ма, 83ip уркггпей-ак кезшде тарпа бассалганы дурыс па?.. К,а- рагандыда co3ci3 курылып калган «Орал ужрмесшщ» бел1м! Акбуйрат, Н йш мен канша байланыса алганын аныктаганша буларга соктыкпауым керек ед!, кате жасап алдым быем деп ойлады Соколов. Боска сезштен- flipin алмасам жарар едь..» Осы ойларга шомып, icriH бетш калай буруга бел байлай алмай отырганда, Елизавета Быкова кайта келш xipAi. Колында нагыз жумыскер, я, крестьян эйелдершщ эдетшше кызыл шуберекке туш п койган 6ip буда кагаз бар. KeMip Kyfieci стген колдары кара кер!нсе де, буын- дары бшнбейтш жвдшке саусактарымен шуберекп ж у л - кылап шеше бастады. Bip туйшшекп TiciMeH тартып uieoiTi. Сол TiaLnreH TicTepfli жудырыкпен койып *i6epin, сол enTi колдарды бассалгысы келд1 Соколовтын. 03iH 03i окай тежеп калуга шамасы келсе де, кезшен байкал- ган аз G3repicTi алдында турган эйел де андап калган сияктанды. Елизавета Быкова туйшшегш шешш, буктелген жерЬ нен жыртыла бастаган толып жаткан кагаздарды Соко- ловтык алдына жакындатты. Колдары ем1ршде кагаз устал кермегендей ебетейаз кактыгып, 6ipa3 кагазды еденге Tycipin алды. Юшкене гана ecai «Енжьп», epi мен екеушщ паспорттары, ппркеуде киылган неке куэинп, ecKi метрикалар, жыртылып алынган календарь беттерк еск!рген хатгар... Бэрше де май тиген, юрленген, куйе жуккан... — Gi3 маган керек кагазды гана бервдз...— дед1 Со­ колов, кез!мен барлык кагазды да шоли отырып. — Keperi кайсы екешн мен кайдан бшемш?.. Мен хат танымаймын...— дед! Елизавета Быкова. «Жок, сен хат таиисын! Сен. Казандагы эйелдер институтын 6iTipreHcin! Сен жумыскерлер арасында ты- йым салынган штаптарды окып журетш адамсын!» дер ед1 Соколов, бул ieri дэл бугш тыксыра колга алатын болса. Ы рак калай етерш эл1 шеше алмай отырган при­ став, Э31рше сактык жасагысы келш: — Онда, отыра турыцыз, азырак... 03iM тауып алып 339

керешн...— деп караздарды актарыстыра бастады. Мет­ рика мен пене к у э л т колына неше ш ксе де, оны анда- марандай болып, баска караздарды ашып карап: — Бул баска б1рдеме екен, e3ini3 алыкыз...— деп, Елнзаветара усынды. Ол да оп-оцай жабайыланып, кай- тарран кагаздарын ебетейшз устап, пзесшен аз-ак жора- ры алдына салып, 6ip колымен басып отыр... — Е, мына кагаздар екен рой...— дед! Соколов мет­ рика мен неке к у э л т н енд1 рана колына алып. Мундай эйелдщ езi экелген караздарынын шннен куджт! ешнэр- се кездеспейтшш канша жаксы бшсе де, т пс ш л е ш п уй- ренген кездщ Kapi эдетше арен ие бола алганын 63i де сездЕ — Тшесещз айтып 6epyiMe де болады. TinTi 6ip бол- машы ic...— дед! Соколов Елизавета Быковата. — Жок, айтпай-ак койыныз... Онын маран Keperi не?—дед! Быкова, полиция адамдарынын мундайда айтар жалган жанылтпаштары a3ip журет!н!н бшетш адамша. — Кыскасы, мен !здеген адам баска екен... Радионо- ва емес, Сергеева... Ж асы да келмейд!... Ол мойнында 6ip- неше жылдыц недоемкасы кеткен, ересек эйел... Мше ка- раздарыцыз... Keuiipepci3, боска эурелеппш...— деп Со­ колов Быкованыц кагаздарын тугел кайтарып берд!. — Енжшд! epmi3 окитын болар?.. — Ие, epiM окиды, мен тыцдап отырамын. — ©3ini3 жумыстасыз рой? — Ие, жумыстамын, KOMip сурыптаймын. — Жаксы... Барыцыз... Елизавета Быкова осымен шьтып KeTin ед!. Полицей приставы энпме аярын канша жайып-шуранымен сез1м-1 тал журег! элдеб!р кауш барынан белп 6epin, кеудес!н тык-тык кагады. Полицейлер KepiHin калганда, Урют ка- ласында Kepmi турFaн б|р етжпи уйд!ц кабыргасын осы- лай тыкылдататын ед!. Соколовтыц Сергеева деп аман- дасуы, эрине, жай емес. Елизаветанын кыз кун!ндег! фа- милиясы Сергеева екен!н аныктаган адамнын койран тосыны. Мумюн, полицияныц !здеп жургеш шын-ак Сергеева деген баска эйел болар? Кайткен кунде де сак- танура KepeKTiriH даусыз керд1 де, Елизавета эр жардай- да кешш еткен еткелдер!нде айгак боларлык i3 калдыр- мадым ба екен деп ойланды. Кагаздарын бас жактарында туратын aFam сандыкшага салып, аузын бекшп шырып K erri де, шахтага жеткенше соны ойлады... 340

Елизаветаньщ экеа Сергей Чайкин, жас офицер, де­ кабрист Каховскиймен достас, соныц ыклалындагы адам едь Алгашкы 6ip кунде Чайкин туткынра алынбаса да, декабристердщ дарга тартылар куш кешке карай квшеде усталды. Рессейдщ ол шетшен бул шетше дейш, узынды- келденец курылган торлар оны куткаратын да емес едк 6ipaK сол дара куш Чайкин куйш ш кетш, езш ез1 аз рана ертерек кезге rycipin алды. Аузы кещрдектен байланган бес ак капшыктары бес адамды, йпгекп аркандары жыландай салбырап тургаи дараныц астына алып келгенде капка салып аузын бай- лап дарага аскалы жаткандары орыс халкынын узак ауыр расырларда туган ец асыл, ен таза жаркыраган ой- лары сиякты кершд1 оран. Будан кейш кун кайта шык- пайтындай, карацрылык б1ржола орнайтындай сезшген Чайкин катты турцигш едк Бул бесеудщ 6ipi туп л 6eceyi б1рдей 6ip кунде каза тапса да жаназасында тебе квр- сетпейтш патша да, онын айналасындагы алтын иык, сэры ала кылыштар да сол бесеуд! ез колдарынан елтР ру ушж мыцдаган колмен аланга келштк Мерекеге шык- кандай жаркырап, шагылысып тур... Ж ас офицер одан api ойына нелер келш, не зецптш экетш бара жатканын салмактай алран жок. Адал ер ез1нщ емес, елшщ ертенп KyHi уш ш KyfliHin кетш: — Мына бес улы азаматка кипзшген акырет, Россия, саран кипзшген акырет!..— дед!,— алац толы журтка ай- рай салып. 0 3 i шет1рек тур екен, катты айгайлады. — Анау саган курылран дара!..— дед1 тары да. Оны табан аузында бассалура тус-тусынан жулкы- на умтылран полицейлерд! каралы халык бегеп калды да, шубартып толкырэн топ жас офицерд! жутып ж1бер- гендей, жок erri. Ж урт куларында найзарайдай жарк eTin, суык ауаны т ш п еткен дауысы, патша айналасын мандайдан ата айтканы калды. Ж аксы ойдыц тууы кан- дай киын болса, елу! де онай емес. Кинай туран ой рана узак жасай алады. К у й ш ш устшде атылран октай есплген белгюз жас офицердщ exi ауыз ce3i елген жок, ecin-улкейш, ендел!п-керкей!п, ecxi Россиянин тукшрле- р!н тугел аралап Kerri. Киыр шет Ci6ipre де Чайкиншн ез!нен бурын жетш едк.. Сол кун1 кешке карай Чайкин колра туст! де, узамай о да суык Ci6ipre жер аударылды. 0Mip боны кайтып оралмаска аударылды. BipaK эли айтканын еишм абак- 341

TbiFa да сала алган жок, жер аударуына да кенбедь Ре- ceftai аралап, кен тарап кета. Жер аударылган ерлерМн артынан ез ержтер!мен андау жерше кеткен орыстын ер эйелдершщ 6 ip i— Елн- заветанын memeci едк Т э т нэзж жаралса да, жаны кайратгы жас эйел жат еьнрдш корльны мен зорльнынан кайыскан жок, шыдап бакты. Tenip бугауда, ауыр азап- та журген epiHin бшеп мен журепне б1рдей тускен жа- раларын жар леб1мен акырын-акырын емдеп, ойын сер- riTxi. Жер астында карангыда, суык унпрде текпр Kiceni шылдырлап, кен казып жаткан epiHe жылы тамак жасап 6epin турды. Кешн олар каторга жумысынан босатылып, 61'рак айдаудагы халдершде eMip боны калатын болран кезде Елизавета туды. Шешесшщ аты да Елизавета екен. ЭкеЫ Сергей Чайкин кызына сол ер шешеашн, атын кой- гызып едк Юшкентай Лизанын есшде калган ец 6ipiHUii улкен уакига экесшщ бугауын тастап келген куш. Бугау не себептен т у с т калды, ecKipin сынып каллы ма, экес1 сындырып лактырып тастады ма, оны жас бала бшген жок. Тек, OKeci келт кетерт алранда сылдырлап-кулд1р- леп калатын шынжырлардын жоктырын Kopin: — KiceHfli енд1 кимейсш?.. Б 1ржола тастадыц ба?.. Кандай жаксы болран!..— дедк 0Keci бшектерше тускен ешпес кызыл курен танбаларын жещмен буркен 6epin: — Б 1ржола тастадым... Enflirapi кимеймш,— дед1, кы- зын кушактап кеудесше басып турып. Осы кун Елизаветаныц кеудесшде осы кунге дейш сайрап турады. Елизаветанын eciwie калган ешшш 6ip нэрсе, кiтаа окысып дауласып, Kepicin калатын кеп адамдар едй Он- дайда memeci кызын алып шьтып кететш. Кейде узак елендер жатка айтылатын. Сол кезде ар жершен устап калган елендерд1 осы KyHi ол тугел б1лед1. Ол «Азамат», «Жыр», деген Рыллев елендер!, «Ci6ipre сэлем», «Ча- здаевка», «Еркшлп<» дейтш Пушкин елендер!... Keoi ба- сылмаган, ауыздан-ауызга, колдан-колга таралып жур- ген елендер деп антылады. Кейш «Акыннын ел1мже», «Канжар» дейтш Лермонтов елендер1 келш косылды. 0 лен окылганда memeci Елизаветаны ешкайда экет- пейтш едг Кезше ерекше 6ip жарык нуры т ы гап^ уй и п тындайды. Кешн ол елендерд1 кызына да 63i уйрета. Мектеп кермеген бала кыз, шала TyciHeTin кеп елендер- 342

fli жаттап алды. Осы кун! Карарандыда да кеб!несе сол елецдерд! ерекше 6ip жалынмен окиды. BipaK 13-тан- басын терец калдыратын жас шарында ез экес! окыран- да алатын эсерш, осы куш e3i окыганда тыцдаушыра сонша терец етш бере алмайтындай керетш едк Не тот отчизны верный сын. Не тот в стране самодержавья Царю полезный гражданин, Кто раб презренного тщеславья; Но тот, кто с гордыми в борьбе Наград не ждет и их не просит И, забывая о себе. Все в жертву Родине приносит... Дара га асылган бесеудщ 6ipi акын Рылеевой «Во­ лынский» дейтш осы елецш Сергей Чайкин аярына дей!н кызу екпшмен окып шыкканда каторжандар да кыза гуыщесш: — «Азамат» пен аякта, Сергей Федорович, «Азамат» пен!..— десет!н едк Екшндес, ундес елецдерд1ц 61'ршен 6ipiHe кешу уш!н узак тоцталмай, Чайкин тары окып кетуип едк Нет, не способен я в обьятьях сладострастья В постыдной праздности влачить свой век младой И изнывать кипящею душой Под тяжким игом самовластья!.. Елизаветаныц жас шарында кездескен улкен 6ip кор- лау да осы кунге дей!н ойында сакталып келед!. Ол корлау оннан аскан соц кездесп... C ohfh кундерде элденеден жабыркау журген эке-ше- uieci будан б1рдемен! жасырып сенлесет!н сиякты ке- ршд!. Лиза ойнап eciK алдына шырып кетсе, эке-шеше- С1шн дауыстары дабырлап, сездер1 узд1кс!з шырады да, Лиза уйге кайтса, сез ортасынан уз!лш, аякталмай токталганы ацдалады. Муцайыс коюлана туспесе, cepri- мейдк Отты эке-шешеден уытгы туран жас кыз бул дудамалды уш куннен артыц кетере алмай, сураура бел байлады. — Мама, сендер неге жабыркаусындар?.. Не болды? Енд! мен де бала емеспш!.. Мен ешнэрседен корыкпай* ыын... Айтыцдаршы... б!лпм келедП — дед1. Экес1 мен uieineci 6ipiHe 6ipi сергек карасып, аз бе- гелд! де, Елизаветага жабыркау жайларын жасырмай айтты. 343

Ci6ipre аидалтандарына 20— 25 жылга таянган декаб- ристердщ балаларына Петербург пен Москвадан баска калаяарда окуга epiK бер1лген екен. Олардыц балала- рын гимназиялар да, институттар да алатын болыпты. DipaK балалар фамилияларынан айрылып, тугаи экелс- Р'нщ аттарымен FaHa журетш болады делжген. Оку окитын болса Елизавета Сергей кызы Чайкина — Ели­ завета Сергеева болып кетедП.. Декабристердщ ypiM-бу- тагына эдей сэлрысы келген танба ма, элде акмактык, па, afiTeyip, патша осылай жарлык еткен. Жалгыз кыз- дарын окыткысы келетш эке-шеше осы корлыктан жа- быркау едк Бул кезде картая бастаган, кеп азаптан ауруяа шалдыккан эке кызын канша окыткысы келсе де, фа- милиясынан айрылуын жэб!р де, корлык та кередк Ку- насыздык жазасынын осынша созылып келе жатканы аз болрандай урпарына салынралы турран танбара шошына да, жеркене карайды. Шеше ол корлыкка шыдау жа рын­ да екен. Акырында шеше ыцрайы жеши де, Елизаветаны Казандары эйелдер институтына Tycipyre эз1рлемек бо­ лып байланды. Онын аштылы-токтылы болса да асы- райтын пансионы бар екен. Елизавета бес жыл эз1рленш, К а з а к а енд1 жургел! жатканда экеа кайтыс болды. LLIemeci енд1 С1б1рден б1ржола кетуге луксат алып, кызын Казанга e3i алып келдь Журттын KipiH жуып, асын nicipin журш окытты. Институтты бтргеннен кейш Елизавета котамдык icrepre тез тартылып кеп'п еди Бул жолва оны алраш жетелеп экелш тушрген сол институтты бурын бтрген эйелдер болса, Елизавета узамай Оралра ауысып, одан К,арарандыра ж 1беритдк Халык деп аталатын кара шаруалар арасынан жумыскерлер арасына ауысканыпа да кеп болган жок еДк Мунда келу уинн ол бурынры фамилнясын да езгертш, онын устше Андрей Быков дейтш жумыскердж эйел1 болып кетуге тура келдь Элпнде Соколовтын алдына экелш керсеткен кеп кагаз- дар ecKi 1здердщ жоралранын да дэлелдей алатын едк.. Ripan жасынан булармен icTec болып келе жаткан Ели­ завета ол 1здердщ узын шумагы полицияньщ колында еке- HiH де сезшдк.. — Ал, немене екен? Неге шакыртыпты?..— десп ке- Mip сурыптап отырран эйелдер, Елизаветаны шахтага тус- кен бетшде коршап алып. 344

— Ж ай, эшейш... Меш баска б1реумен шатастырран екен...— дед! Елизавета.— Караздарымды керд! де еш нэрсе сурараи да жок, кателескенше KeuiipiM сурады да коя бердь.. — Шын FOfi? — дед1Катерина Неволя. — Шын... — Булардын кателескендерш мойындарына алуын 6ipiHiui рет сенен eciTin отырмын!.. , — Жок, солай деп 03i айтты... Манадан тыкыршып осы макайра келе 6epin журген Андрей Быков тары да келш калган екен: — Тым тез кайтыпсын рой, Лиза?..— дед! ол. Кеш л! аз тыншыккандай Kypcinin те калды. — Менде жумысы жок екен. Элдемммен шатастыр­ ран кершедк.. Сергеева деген 6ipeyai !здейд1 екен... Еск! борыштары бар адам болса керек...— дед! Елизавета Быковка Kayin барын акрарта сейлеп. KeMip сурыптап отырран эйелдер ол оспакка тусшген жок. — А... Мен ез!м де солай шырар деп ойлап ем...— дед! де Быков ез женше Kerri. Алдарында не кутш тур- рзнын eneyi де тусшдк.. Елизавета шырып кеткеннен кейш полицей приставы неше айнып, неше толкып, енд1 кайтер!н б!ле алмай калып едк Асыктырып, дем 6epin ж!берген Сикорскийге де imiHen урсып койды. ©3iHiH олактыгына да кабарын шытты. Сергеева деген эйелд!к осында екенш астыртын рана б1лш келуге жумсалган пристав, Сикорскийд!к айдауымен бой керсетш алганына eKiwii. Д эл устар кезекде басталатын энпмелерге барып, сезжтекщрш ал- рандай керд!. Сикорскийд!к уйрет!нд!с!мен нен! макулда десен де тайынбайын деп турран, каранрылык пен кулкын кулы болып кеткен терт адам Быкова туралы кандай жаман- дыкка да баратындарын KepceTin efli. B ip i атшы, 6ipi кузетш!, 6ipi шанашы, 6ipi KeMipmi, 6ipaK бэр! 6ip уяда туып-ескендей топас та кеще, кездер!мен жер сузген, адамга да сынар муй!з!мен cy3in алардай карай- тын жандар екен. Егер сурау аркылы жетелей берсен, ; алдарында булшер бар, былганар бар деп ойланатын да адамдар емес. — Елизавета Быкова деген эйелд! кашаннан бер! 6ifleciH? — деген Соколовтын сурауына, тертеуд!н 6ipi: — Ваше благородие, туран кун1нен бастап бьлу керек 345

болса да, мына Метрофан екеум1з 93ipMi3 бьпуге, — дед], Соколов бул жауапты есше сактады да жазган жок. — Ал, Быкова туралы не бтесщдер? — деп сурады Соколов. — Не -плесеюз соны б]луге болады,— дед] Метра* фан. Соколов бул жауапты да жазган жок. — Патшара карсы сейлегендер]н еспдщдер ме? — Кунде естим1з... Байы да карсы, катыны да карсы. — Кандай карсылык сездер айтады? — Н е т айткысы келсе соны айтады,.. Тайсалмайды. М ык рет естШк... — Юмге айтады ол сездерш? — Осы екеулпзге айтады... — Сендерге не ушш айтады? Себеп не? — Enfli, aflTeyip, 61зд1 де азгыргысы келет те... — Онын сонгы бес жылдын 11шнде кайда болганыя б!лем!с]кдер? — Болады б1луге„. Ептеп... женю алтеп ж 1беруш1 болса, болады гой... — Быковтардын ерльбайлы емес екенджтерше квз« дерщ ж етп ме? — Ж егп... Ол даусыз солай, — Калай жегп? — Eneyi ею тонный астында белек жатады. Ерл1- байлы адамдар ейтпейд1 гой!.. Жок, ейтпейдП.. — Ж иналыс жасагандарын бтесщдер ме? Кайда жасады? — BuieMi3... Ke6iHece осындэры 6ip казак уйше жииалады. Кейде жабык шахтанын каракгы калтары* сында да жиналысып турады. Соколов бул екеу1н сабактарын калай пысыктаган* дыктарын бшуге шакырып алып едк Бшетшдер1 болым- еыз да мардымсыз болганымен эрнеге 33ip туртандарын ! унатып калды. BipaK сабактын e3i нашар бер|'лген екен. 'Алдымен Сикорскийдщ 03iHe 6ip азырак уйретуге керек болар деп ойлады да, екеуш де кайтарып ж1берд1. Келер жолы булардын бтетшдер] молырак та, дэлелд1рек те болар деп сенд!. Ж ауап алган адамдарынын шш ен ерекше маю бар сэз айта алгандар Акула мен Зубов едь Ол eneyi кеп нэрселерд1 кадагалап бакылай журед1 екен. Орыс жу* мыскерлер1' келгел1 казак жумыскерлер]н]к де окай ука- лаура келмей койганынан бастап, жудырык жумсаудан 346

б!ржола калгандарына дейш улкен жэб1р керш айтты. Байжан уйшде болFaн жиналыстарды керген де осы- лар екен. Bipan Быковтардын бурын кайда болгандарын бул eKeyi де бме алмады. Андрей Быков Рязановтык кенше тускел1 жыл жарымдай FaHa болтан да, мынау, эйелге уйленгенш осылай карай шырардык аз-ак ал- дында жарияларан. Эйел OFaH дейш Рязанов еш йркте- ршде болмаган, элдекайдан пайда болган кала эйел! сиякты ед1, десп... Соколов енд! Байжанмен калай сейлесерш ойланып калды. Байжанды шакырып келген атшы Ефим: — Келдг.. Кеп жанжалдасты... Далада тур, — деп, мана 6ip айтып кеткен. Соколов eciKTi ашып дымкос каранп>1 тунге мацдайы преле калгандай api узап шыкпай-ак: — Ефим!.. Киргизд! 6epi ж 1бер!— дедк Аласа, тар eciKe басымен де, онды-солды бексеамен де сорылып Байжан юрдк ЭдеШ келген iciH e3i 6 yw ip in алганын ce3iHin, кещл- С1з отырган Соколов Байжанра TinTi к ш сейлестй А т- женш сурап алраннан кешн, eripin айтсан сотка тарты- ласын деп кол койрызып алды. Сол болмашынык 63iH де зекш орындатты. Осы мацайда 6ip былык басгалган- нын сырттан кулактанып жаткан Байжан да ыгыскан жок. Байжан eciK алдында Ефиммен сейлесш турганда атынын мойнын касыган болып барлык саусактарын жалдын астына жиналатын майлы калы н куске бат- тастырып алып едь Ocipece, бас бармарыньщ табанын, кагаз бетше бедер! туспестей eTin майлап алран. Со­ колов бармарынды бас дегенде, ел арасына Турсынбай- дан тараган 6ip енерге ш ш ен жымиып келш, Байжан- 1рк1лмей де бегелмей бармагын басты. А к такырдыц шетшде туйе тайып кеткендей, ак караздын бет! де айрызданып калды. — Неменеге кол койранынды тусшдщ рой? — деп су- рады Соколов. — Жок, тусшгем жок— — Ендеше, неге кол коясын? — Тере колынды кой дед1, койдым... Керек болса, тары басып берем...— дед! Байжан, анкаусып. — Басын KeTin журсе кайтеЫн? — Бас казынаныю емес пе?.. Кашан кесем, кайда коям десен де еркщ бшсш, терем... Э47

Байжаннын ырыспай да ыктамай койганыиа Соколов енд! ашулана бастады. Басын атша шулгып, марнасыз кржиьгп, тере ынгайына карай ыктай беретш кулшы- лык мшез KepceTyi керек едк Оны icxerici келмеген Бай- жан 6ip кайсарлыкка бел байлаган сиякты. — Сен, кой кылжакты!.. Кымбатка тусш журер! — дед! Соколов, барынша катал унмен,— ©Држ айтпай- мын деп кол койдык сен. Кэне, шыныкды айт, ушкде кеше рет жиналыс болды? Шынынды айт!.. — Ж иналыс деген немене? Съезд бе?.. Ондайды болыстан сурамайтын ба ед1? — дед! Байжан, онысынан да ырыса коймай. Казак даласында болыс-билерд!н съезшен баска бас косу летеши естш, б!лin керыеген Байжаннын жина­ лыс дегенге тусше алмай калганы шыны да едк Онысы- на калтарысы мен жалтарысы да косылып отыр... — Сен TyciHin отырсык!— дед1 Соколов.— TyciHin отырсын! CeHi« уй!нде орыс жумыскерлер! неше рет жиналыс жасады? — Е, орыс жумыскерлер! дейсш бе?.. Казак ондайды санамайды. YfliHe кыс бойы канша конак келш, кеткен!н есептеп отыру уят болады. Ол, жэне кай 6ip конак? Келед!, кеп болса — шай iuiefli, ауыз уйде шылым тар- тады, жылынады... Отырады, кетедк.. — Олар не свйлесет!н ед!?..— дед! Соколов, Байжан­ нын жауабы «орыс жумыскерлер! yfline кеп жинала- тын едЬ деп жазып болраннан KefliH. — Орыс пен орыс езара сейлесш отырганда оны казак калай TyciHefli? Казак пен казак сейлес!п кеткен- де орыс та тус!нбейд! емес пе? — дед! Байжан.— Ks6i- несе, елен айтысып отыратын... — Кандай елендер?.. — Ж аксы елендер... — Ж аксы екен!н кайдан б й ш н ? — 0 Hi жаксы. Кейде кун булттанып, боран болар- дай... дауыл кетер!л!п, тен!з шайкалгандай болады. Кей­ де жасыл жайкалган жаз, жас баланын кулген!ндей. кушактап, аймалап, еркелеп...— деп, ойын жетюзе алмай токтады Байжан. Дауыл, боран, тещз дегендерд! каба- гын тушп, дауысын гуж1лдет!п, бар денес!не окыс ки- мылдар 6epin керсеДп efli, жаз, жас бала, аймалап, еркелеп деген урыныстарды, ез!н сипап, жылмиып KepceTTi. Боран, бала деген сиякты ешмджтер болмаса,

eTicTiK жары тутелre жакын кимылмен керсетшп ед1. 0лен мен эн легенде терелерге жакпайтын куна болады деп бммейтш Байжан, бул жерде 6ipa3 артык кетш калганын байкаран жок. — «Ж анжалва шакыратын елендер айтады екен» деп жазды Соколов. — Ютап окитын ба ед1? — Окигын... — Кандай штаптар? — Кзразга жазылран ютаптар... — Басылган ютаптар ма, кол жазба ма? — Мерш кврген1м жок, — дед1 Байжан, орысша ба­ сылган деген мен мер деген сезд1 шатас урынып. — Кол жазба ютаптарды окиды екен...— деп жаз­ ды Соколов. Эн салу, елен айту, ютап оку сиякты нэрселер казак арасында сирек кездесетш, ардакталатын касиеттер болгандыктан, Соколов та солай керетш шытар деп, Бай­ жан ушне к ел т журетш жумыскерлерд! мактау yuiiH бул жактарынан тартынбап едг Бул казактан оны кут- пеген Соколов ара-тура танданып койып отырып, кеп нэрселерд! жазып алды. ¥за к жазып, саусактары талып, аркасы уйыгандай болтан сон, Соколов жазуды токта- тып Kepiae 6epin: — Молодец. KenTi KepinciH... Акылды адам екен- сш!— деп Байжанды иыкка какканда гана Байжекец «Ойбай, оттап койган екенмш Fofi!» дед1 шш ен. — Ойбай-ау, 6i3 ютаптан не тусшем1з?.. Хат таны- маймыз, орысша бйшейм!з... Не окитындарын б1лмейдл деп жазыныз...— деп Байжан кайта толкута бет алып ед1, Соколов 0FaH: — Бармагынды бас! — дед1, жазгандарын алдына карай жакындатып. Балауыз жарып алрандай май табан бас бармак караз белне тары да баттиды... Байжан бул тую уйктай алмай шыкты. А з тыныш- тап жатады да, екшпп жагына аунап тусш: «Эй, оттаган Байжан!— дейд! езше езг— Эшейш - де кандай акылдысын, тере алдына барранда абдырай- сын да каласын!.. Сол тереге жаксы KepiHin калу да отырды 6ip бушрщде. Жумыскер бишараларды жаман- дарын келмесе де тере алдында кайкан карып нен бар едП.. Боран боп улып, бала боп еркелеп, аярында ит боп ypreniHfli байкамай калдын... Даракысын!...» 349