М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М Ж Э Н Е « Ы Л Ы М МИНИСТРЛ1Г1 ^ 9 2 ~ М.О. 0УЕЗО В АТЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТ Ж 0НЕ ©НЕР ИНСТИТУТЫ •0УЕЗОВ УЙГ ЕЫЛЫМИ-М0ДЕНИ ОРТАЛЫЕЫ Мцхтар вуезов ШЫРАРМАЛАРЫНЫН ЕЛУ томдык; толык; ж и н а р ы 22-том 1942 «ФсДНАТ>к:Г\\АТЧ41 L3 ,JJ( ф Я У Ж АНАКПАТМ i j АЛМАТЫ------- ' 'Ж1БЕК ЖОЛЫ” 2005

6БК.84 Kju 7-44 .вы Крзакстан Республикасы Модениет, аппарат жэне спорт министрлш Акпарат жене мурагат комитеттщ багдарламасы бойынша шыгарылды Эуезов М. Э 82 Шыгармаларынын елу томдык, толык жинагы. 22-т. — Алматы: “Ж1бек жолы” баспа уй1, 2005. — 424 бет. ISBN 9965-759-22-7 Мухтар Омарханулы Эуезов шыгармаларынын елу томдык акаде- миялык толык басылымынын 22-томына \"Абай жолы” роман-эпопея- сынын 6ipiHiui штабы ендг К1тап гылыми журтшылыкка. калын окырман кауымга усынылады. 9 ББК 84 Каз 7-44 Эуезов А/.. Экш Т. (жауапты хатшы), Бердтаев Р„ Кешбаев д., Крбдалов 3., Крнапиянов В., Крсквбасов С. (кенес тврагасы), Караваев С , Кривее Л . Кул-Мухаммед М., Магауин М„ Майтанов Б. (кенес торагасынын орынбасары), Муртаза Ш., Нургашев Р . Нурпешсов Э., Оразалин Н„ Сулейменов О., Тасмагамбетов И. Елеукенов Ш., Есш Е, Кундакбаев Б., Нарымбетов Э., Сыздыков К . Ысмагулов Ж., /сшакова А. Ж а у а п т ы ш ы г а р у ш ы - Эбд(гулов Р. былыми тус1н1ктемес!н жазган - Эк(м Т. Томды баспага лайы ндаганлар: Axemoe М.. ЭбдЬулов Р . Экш Т , Болсынбаева А., Рахымжанов К., Крйшыбасва Р , Крныкейулы £., Майлыбай С. ТАЛДЫКОРГАН | ^РТАЛЫКТАНДЫРЫЛ^Н j ISBN 9965-759-22-7 * © М.О.Эусзов атындагы Эдсбист ISBN 5-628-02141-5 жоне онер институты. 2005

АБАй ЖОЛЫ ром ан -эпопея Б1Р1НШ1 К1ТАП

КДЙТКЛНДА Yui кундж жолдын бугш п, сощ ы кунше бала шэюрт барьш салды. Кррыкган кун шыга атка мшеййс деп асыккан-ды. Буны каладан алып кзйткалы барган агайыны Байтасты да тац атар- атпаста e3i оятып тургазы п efli. Кунузын атган да туспей, езге журпшшлерден о к бойы алда отырган. Кей-кейде езш е таныс KeKyftipiM мен Бура- тиген, Такырбулак сиякты коныс-кудыкгардын тус-тусына келгенде бала окшау шыгып, астындагы жарау кула бесп сш агазы п-агазы п та алады. Артгагылар - Байтас пен жорга Жумабай: — Мьша баланьщ ауылга асыгуын-ай! — Сорлы бала кыстай iiu куста болып калтан-ау, — деседа. Бала ш еюрт узап кеткенде, булар да epiKci3 желе шокыракгап шауып отырып куып жетеда. Жорга Ж умабайдьщ такымында кара шокпары бар. Байтастын да аягынын басына шген узын кайьщ сойылы бар-ды. Такырбулактусьша келгенде Байтастар баланы жеке шабудан тежеп: — Енш б1зден узап кетпе! А нау Есембайдын жырасын бш есщ гой!.. У ры жатады... — дедь — С е т мен 6iani манадан к о р т огыр! “ Кркыракгап жалгыз шабатын неме екен, Tycipin, атын епкел взш 1н!” - дейд1де, сеш тобеден 6ip-aK нукып, мына байте бестщщ алады да кете барады, — дед1 Жумабай да. — Е, сендер ше? Севдер берш ж1бер есвд ер ме? — Ойбай, б 1зде не кдукдр бар? Bi3 екеу-ак... — Олар самсаган сэры кол. Бул Есембайда удайы жау жатады. Тек 6iani ез1М13ддн едшн адамы деп аман каи ьф м аса. жер жаман, — деп, Жумабай шошыта ce& ierici келед1. Баланын кьпыгына тиеттн! осы жер1.

- Qfrreyip, сендерден дэрмен ж ок екен. Ендеше 6ipre журщм не, жске журщм не? Ал, кетпм! - деп сокдырта женелщ. Бул — Такырбулактан ете бергенде бастаганы едь Содан жанагы Kayirai деген Есембайга жеткенше, артына 6ipfle-6ip караган жок. К ез ушына кетш, узап алып, ылга жапа-жалгыз шауып отырган. Жолдын бул тустары ылги белес-белес болатын. Осы К331ргщей боп журт Шынгыска, жайлауга карай кешкенде е л аз боп калатын жер. Апыстан жолды багып отыратын тургылары бар. Так иек артпадан. вкпе тустан жургшшпе жауды коян-колтык, кушакгастыра тущретш уры сай, жасырын жыралары да бар. Будан бурынгы ею кундж жолда улкендер жылдам журмей, баланын шыдамын эбден тауыскзн-ды. Ол сондыкган бупн, ауылга жетепн Kyui улкендерд1epiKci3 кзтгы журпзудщ айласьш тапканына дэн ырза. Куш бойы осылай етуге байлаган. - Бала деген коркар болар ещ. Ес бар ма ез1нде, пэру- apflirep, — деп, Байтас бабын таба алмай басын шайкайды. Жумабай эбден болмаган сон: - Кдп, мынанын баласы!.. “ Мен 6epiHiH белтартм ш ” деп келед1-ау! Кой, не де болса калмайык eaai. Байтас, жур! — деп шаба женелдь EKeyi де жарыса бастады. Байтастын мшгеш Кунанбайдын кара жал бурыл аты, дэмел1 бэйге атгын 6ipi сдь Жумабайдын астындагы да сол Кунанбайдпа — Найманкок деген, улкен ак кек ат болатын. Exeyi жарыса женелгенде, амалсыз егеске тусш , “ мен озам, мен озаммен” тепюпест, созыла берщ. Bip белден асып, еюшш белдщ epiHe карай токгамай жарысып келе жатгы. Осы ерде бурыл ат ecix пен тврдей алга тусе 6epin ед1. Белте шыгып алып, шауып келе жатып Караганда бала кершбедг Булар тагы да сштесе бермек болды. Свйтш, осы бедцщ ойына карай кулай бергенде, жорга Жумабай арт жагьшан, сол иыгы тусынан тасы рлатьт кеп косылган 6ip дус1рд! ecirri. Дэл Есембай б и т н щ тусы. Ж эне дэл Есембай жырасынын oai екен. - Э й , кэшр, содан косылган жау бодцы-ay. Баланы алып, 6i3fli баккан екен-ау! - деп, ак кек атты тепкшей берд1. Артына коркакгай карап, шала бурылып, квз кныгын тастап керд1. - M ac KG3iHfli. мае! — деп, эз1рей1лдей твнш келе жаткдн б1рдеме. Атын да, KiciciH де болжай алмады. Эдей1танытпайын деп, бет-аузын танып алыпты. Бул ещрдеп кунд1з шабатын 6

урынын одеть Байтаста ун жок, вз беттмен замгап барады. Крлды болса, болатын жорга Жумабай. Ешп не де болса жанды кармайын деп, такы мы ндага шокларына жабысты. Соны суыра 6epin: “ Э й , анау да кек желкеден урады-ау!” — деп, жаскдншактап келе жатыр едь Кугыншы, ойлагандай-ак, шокдарды жендеп суыртпады. Такымынан толык, шыгарып алганша бастырмалатып кеп, Жумабайдын калыц кара тымаган кезще карай баса кипзш зюберш, сол сэтте шокпарга жармасты. Ж умабайдьщ басын кетерш, тымагын тузеуге де муршасы келмедь Тартысуга да корганшак, шабуга да мугедек болып калды. Сейткенш е, жырынды жау мунын жанагыдай саскаланымен пайдаланып, шокпарды да тартып алды. Енд! ак боз ат та б1рдемеге Tipeain токтагандай, Жумабай зорта дегенде бойын тузеп ап, жанагынын тымагын кейш кайырып кап едь Кдраса, буньщ шокдарын тартып ап, акб оз аггын алдынан келденен шыгып, Ka3ip imeK-cLrieci катып, унс1з кулш турган баганагы бала ш эюрт. 03i айткан “ Кунан- байдьщ белтсрт” - Абай екен. Баладан корыкканына Жумабай уялды да, ыза болды. - Э й , балам-ау, мына жер — жау жатагы. Бул урынын ойнагына кеп алып, жаман ырым бастаганьщ не кылга- ныч? - деда. Байтас та кулген бойында кайта оралып келед1екен. Абай езшен улкен KiciHin корыкканына катгы ырза еда. Ж умабайдын неге ашуланганын угып тур. К дцы р жуз1 кызарып, томен карап кысыла куле 6epin, берю н айналдыра бастады. KefliMri “ жолбасар” урыларша ш апан-беркш айналдырып киш, мурны мен аузын Кызыл орамалмен танып алып, Жумабайды куганда тагы сол урыларша “дауысымды таньггпаймын” деп, мынкылдап сейлеп буйрыкберген. Байтас корыкса, корыкпаса да сыр алдырган ж о к Сондыктан Ж умабайдын ашуын алыстан танып, мэз болып кулш келе жатып: - К,ула 6ecTiHiH тебелш де ж ок кыпты, карай гор озш! - Жумабай да жана байкады. Бала бестш щ тебелш саз балшыкден батгастырып турып сылап койыпты. Жумабай Kicuiiicri Kici. О да кулю бола 6eprici келмейдь Еадп бу да уакиганы ойынга айналдыргысы кеп, мыскылдап: 7

— 0 й, уксамасан тумагыр! “Уры Тобыкты, уры Тобыкты!” деп Корей, У ак зар кзгады. Кдршадай баласына шейш уры болудын женш жете б ш п тур. Зар каклай кэйтсщ Керей, Уак!.. - деп 631 де кулдь Жумабайдын калага бу жолы не жумыспен барганын Абай дэлд1 бтм ейдк EipaK онын Байтаска айткан 6ip сезшде Кунанбай тапсырган 6ip жумыспен барып келе жатканы мол1м боп ед1. Абайдьщ бурыннан байкзуынша, бул — Кунанбайга ranipi бар Kici. Абайга ашуланып, р ен ж т барса, алдымен екесше шагааы. Осыны еске алып кеп, Абай ешп кулкщен тыйылып, жаца катарласканда: — Ж ол узак. Уйкы ашар болсын деп ойнап ем, гайыпкд буйырманыз, Жумеке! - дедь Евдп Timi сыпайы. Сызылып тур. Жумабай жас баланын niuiiHme ырза болып карады да, ундемедь Байтас Абайды курбысындай кагытып: — Жарайсьвд, “ гайыпка буйырманыз” . Сенщ мы науы н менщ: “ Квшкенде жук артамын сэры атанта, айтамын не 6eTiMai Ойке апама?!” деген еле him сиякгы болды-ау! — дедг Абай жете тусше алмады. — Кдлай дейсщ, Байтас ага? Ойке апа деп юмд1айтасын? — Е, Ойке аланы бшмеупп ме ен? О Heci екен?! — Бесе... — Бесе, Ойке апа деген б1здщ катын. Былтыр ала жаздай cepiniK курып, ел кыдырып, кыз-келшшекпен сауык-сайран салмадым ба? Содан аягы кызык 6iTin, уйге кдйтатын да мезгш жегп. Ещп катынга калай кдрарга да, не деп барарга да бет жок. Сонда едеШ 6eriHiH 3epi кдйта берсш деп, “ Не 6eTiMni айтамын Ойке апама...” деген елешмд1 ез1м ауылга бармастан 6ip-eKi кун бурын айткызып, жолдастарымды ж1берш жатып ем. Сол осы куш метел боп кетпгп, - дедг Абай да, Жумабай да кызыгып тындасты. 03i cepi, OHiui, суду Байтаска eKeyi де — 6ipi Kepi, 6ipio*cac бала - кызгана да, тамашалай да караган едь Абайдын кез алдына Ойке деген женгес! де, Байтастьщ былтыр жаздагы еншш, сауыкшыл жолдастары да толык елестедь Еспген енпмесш щ 6epiH eHceciMeH ынтыга тындайтын бала, бурын Байтаспен сырлас, енпмелес болмаса да, жанагыныц аягы немен тынганьт 6uirici

кеп, кы зыгап келе жатгы. Байтастьщ курбыдай калжында- ганын пайдапанып: - Ал, Ойке апана не бейщ и айттын сонымен, Байтас ага?.. - деп жабыса тусти V Байтас буган кулш, енд! iplneHin карал: - Не беймд1 айтушы ем? Сорлы катын алыстан энмен арыз айтып жатканга шыдасын ба? Келсем, алдымнан 03i шыгып, атымды байлап жатыр, — деп, Жумабай жакка карал, иек кагып койды. Абай ундеген жок, 1шшен “апдаган екен гой” деп байлады. Сол эцпм е журпншшердш танертеннен 6epri катты журюш Найманкектщ акырын булкепне экеп салган еда. Бала шеюрт ауылга асыккан, летр ген куйше кайта келш. тага да тебше женелда. - Уа, кой деймш, бала! А т зорыктырасын! - Ж апа-жалгаз узап кейп, жауга жем боласьщ! - деп, ею жолдасы т а га тежей 6eprici келдг BipaK каладан, жабыркау медреседен жаца кутылып, енщ уй н е, ауылга жетуге асыккан бала ш еюрт ол сездерд1 тьщ - дайын деп ойыскан жок- Улкендер корыккан Есембай да, т 1пй , урылар да Абайга сондайлыкжат, суы кбоп керше алмады. Уры десе, осы елдщ ездер1ндей казактары. К еп болса, raiMaepi, ер-турманы гана жаман; колдарында сойылдары гана бар. Ондай урылар жайында Абайдын еейген ецймелер! сонш алы ккеп. Кейде, й п й , сарытокым уры болган — ел шпндеп улкендерд1н ез аузынан еейген энпмелер! де умытылмайтын. Кайта 6ip кездесш, дел жауга шапкан nimiHflepiH керсем деген 1ште журген ынтыктыгы да болатын. Ал, “ Карауыл 6Hiri анау, жасырын жырасы мынау” деген Есембай - Найзатастар болса, ол Абайдын ез аулынын аса мэл1м коныстары. Кектем мен куз уакыттарында, жылына eKi рет осы жерлерге Кунанбай ауылдары кел1п конып, узак уакыт отырып, жайлап та кетейн . А нау KepiHin турган тескейдщ сай-саласы, бие бауы, ауыл конысы, кой epici - барлыга да соншапыктаныс, жакын. Тш й, былтыр бокырауда, кузем уетшде, калага окуга кеткенде дел осы коныстан, Есембайдан кеткен болатын. Сонда тайга шапкан, асы к ойнаган, курбы балаларымен жалу жарыс жасап, асыр салган ен сонгы 6ip ыстык коные осы болатын. Kj>ic бойы ауылды, 9

earn саганганда есшен кетпейтш сонгы кундер! дел осы Есембайда откен. Енд! кеп: “ Булжерде урькбар, сумдыкжер, беле жаткан жер” деген сездщ кзндайыДюлса да кеншге дарымайды. Жазыксыз сэры бшк, кекшш коныс, ак кеделi едеMi елке мунарланады. Барлыкайналалагы кец дуниеге, ecipece, мынау 63i туган сахара, елке-белдерше соншалык 6ip туыскандык ыстык сез1ммен, кеш1р1ммен де карайды. Жабыса, сагына суйедь Узшмей, катаймай, 6ip калыппен желпш соккдн эдемг салкын коныр жел кандай ракат. Осы желмен кулпыра толкып, су беглидей жыбыр кагып шалкып жаткан алкурен кеде мен селеу далалары... дала емес - тешздеш кандай! Сол дападан кез алмай, тоя алмай унЫз телм1рш, узак-узак карайды. Шамасы келсе, бул жерлсрдг кубыжык керу емес, урке кдрау емес, кушагын керш аймалар еда. Сылап-сипап: “ Мен сеш сагындым, езгелер жаман жер десе, мен олай демеймш. T im i, койнына тыккан уры-мурынмен де жатсын, бетенсш де­ меймш” , — деп караган сиякты. Таты да шапкылап, кара узш, алыстай берда. Болмайтын бодцы. — Артында калып, майырга ерген лаушьщай кашангы теюректейм1з. Бул корлыкты кергенше кел, Жумеке, 613 де атгын басын коя берешк, - деп, Байтас бурыл атты агыза женелдь Жумабай да ерпсЫз шапты. Аздан сон Абай буларды тосып алып, енд1 yineyi б1рдей узак-узак жарысуга айналды. Кррыьсган шыккзлы танертеннен 6epi бегелместен тарткан уш салт атгы атгарын кан сорпа кылган калпында, кешш екщщ кезпще Келкайнардагы Кунанбай аулына, Абайдын оз uieineci Улжаннын отырган аулына кеп жетш едп Келкайнар суы мелд1р, мол булакболганмен, кен коныс емес. Жайлауга карай, Ш ынгыс аскалы бетгеп келе жаткан елдщ уш -терт аулы коныпты. Бунын 6api “ Кунанбай аулы” деп аталады. 0 3 iHiH аулы мен жакын туыскандарынын ауылдары. Келем1аз булактын айналасына жш конган ауылдардын yftnepi де, шубырткан малы да, адамдары да кешк1 мезгшде ыю-кию арапасып жаткан сиякты. Жер ошактардан шыккан TyriHnepi де 6ipiHe-6ipi косылып уласып, тугаскан кекшш мунардай тарайды. Урген итгер,' мал кдйырган айкайлар, 10

маныраган кой, козы шулары араласып жатыр. Keiuici суга келе жаткан кдльщ жылкынын ю ан е й шапкан ay6ipi, шан- тозацы болсын немесе окга-текте азынай юсш еп, yftipiH i3flen шапкан, мшуден босаган жас айгырлар дауыстары болсын - барлыгы да осы отырган ауылдардын осы кеш теп TipuiuiiK тынысын бшд1рген сиякты. Баланын барынша сагынган KepiHici. Ka3ip журегш атгай тулатып, сонш алы к куантып, epKiH алган KepiHici. Ж урпншшер булактын дэл касына ен жакын конган ауылга келе жатыр. Ортасында бес улкен ак уйлер бар, кеп у й т ауыл - Абайдын eKi meuieci Улжан мен Айгаздын аулы. Осы ауылдык mend уйлерш сырттап, кешю жайылымга, батыс жакка карай жана epin бара жаткан бойдак койдын ш ш аралап, ортадага улкен уйлерге карай бетгеп келе жаткан уш аттыны бул ауыл тез таныды. Ocipece, коранын ортасында косакталган койды сауып отырган катындар бурын керген екен. Етектерш белдер1не кайырып Typin алган, алжапкыш тарткан калыптарымен колдарына шелектер1н устасып, журпншшерге карап: — Кдлашьшар, кзлашылар келедЛ — А нау Абай, Абай гой, айналайын-ай! Апасы на айта- йыншы, —дед16 ip картан катын. — Бесе, Телгара гой... жаньш-ау, мынау... Телгара! Эпкеме айтайыншы, — деп, т а га 6ip жас кдтын, жечге де улкен уйге карай умтылыскзн. Сагынган баласынын келер мелшер!н Байтас кеткеннен 6epi memeci Улжан да есептеп, осы бупнге уйгарып жур efli. К^рыктын imiHe жана Kipin. ceMi3 тартып калган сары-кызыл бей бш е жанагы дауыстарды тугел ecTiai. 0 з уй!нен шыгарда, терде отырган е н е а 3epeHi де хабарландырып, суйемелдеп ерте шыкты. К,улага кептен муюс тарткан Kepi эжесш щ ен 6ip жаксы KepeTiH HeMepeci Абай-ды. Оны есшен шыгармай, дугасына Kipri3in, TineyiH тшеп отыратын. Атгылар уйд1Н сыртына келе бергенде, алдарында сол улкен уй мен куншыгыс жагына игшген конак yftain eKi арасында буларды куткен 6ip топ жан тур екен. Жанагы шешелерден баска: женгелер, Kepiui yilnepfliH катындары, 6ipeH-capaH тыста журген ш;ш-кемп1р, онан сон осы ауылдын барлык уйлершен ш ы гап, ж уп р кш келш жаткан балалар

бар. Бул топка карай ауылдын улкендер1 де жанi-жактан дабырлап сейлеп, агылып келш жатыр. Осы жиынга кдраган беттмен, ею жолдасынан озып кеп, бурын тускен Абайдын атын 6ipey алып кете бердк Бала кеп iuiiHeH, ен алдымен е з т щ шешесш Kepin, сотан карай журе 6epin едк nieiiieci анадай жерде турып: - Эй, шырагым балам, ayeni ар жагында екен тур... Селем бер! - дед1. Абай жалт карап барьш жана керд1. Анадай жерде, конак уйдщ сыртында, касында ею-уш улкен Kici бар - eKeci Кунанбай тур екен. Ынгайсыздыкпен кысылып калган бала шешесшщ сондайлык салкын сабырынын мэнш укты да, экес1не карай тез бурылды. Байтас пен жорга Жумабай да анадайдан атгарынан тусш , жаяулап жетектеп, Кунанбайга карай келеф екен. Б1ракещ суп-сур, зор д ен ет, бурыл сакалды Кунанбайдын жалгыз кез1 буларда емес. Батые жактан 4-5 атгы жолаушы келед1 екен. Арты Кыдырдан шыккан жолау- шылар Tepi3fli. 03flepi еншен толык денел1, улкендер сиякгы. Кунанбайдьщ бупн эдеШтосьш отырган адамдары болу керек. Ол соларга карал тур. Байтас пен Жумабай такай бергенде, Абай да касына кеп кальш efli. Yiueyi 6ipaeft жамырай селем бердь Кунанбай тез бурылып селемдер1н алды да, кыска гана амандык сурады. Турган орнынан козгалган жок. Баласын касына да шакыр- мады. Азгантай уакыт Абайга карап алып: - Балам, бойын ecin, ер жетш калыпсын-ау! Молда болдын ба? Бойыцдай боп бипмщ де ееп ме? - дед1. Кекету ме? Ж ок KyniK пе? Немесе шынымек жай 6inrici келген1ме? Бала ес бшгеннен 6epi карай екесшщ кабагын жуган кыста кун райын баккан Kepi бакташыдай багып, танып ескен. Э к еа де бул баласьшьщ сондай сезгшпшн езге бапаларынан артык санаушы едк Уялганды, жауап айтпаганды кеш1рмейтзн еке мшез! Абайга мал!м. Ол сабырлы, момын пшпнмен: - Ш ук1рл1к, оке, - деп 6ipa3 турды да, - ат барган сон, дарю темам болмаса да, xa3iperriHруксатын, фатикасын алып кайттым, —дед!. Tiirri, ересек адамша сейлеп капты. Баланын бул ерте эз!рлеген жауабы едь Э кесш 1н касында турган Майбасар мен соныц атшабары екен. Майбасар - Кунанбайдын токал шешесшен туган inici. 12

“Терт токал “ туыскзндарыньщ 6ip токдлынан осы Майбасар. Буны биыл Кунанбай e3i ага султан болганнан кей ш , осы Тобыктыга болыстыкстаршын еткен-дь Майбасар Абайдын жауабын унатып турып: - 0 3 i, Tirrri, Keiueni Kici боп кдпты! — дей 6epin efli, Кунанбай онын сезш аяктатпастан Абайга: - Бар, ана шешелерщ жакка бар, амандас, балам! - дед!. Абайдын куткеш де сол ед1. Эл1 тосып, бар козгалысын алыстан к,арап, эн п м е eTin турган шешелерге карай бурыпганда, Абай кайтадан езш щ жасына лайык куанышты бала калпына келе кзлды. А рт жагында жорга Жумабай Абайдын бупн оны коркытканын эн пм е кып жатты. Бала енд! асыгы п, ез ш еш есш е карай жакындай 6epin efli, Ж уманнын катыны, Калика деген 6ip жецгесп - Телгара! Айналайын Телгара! Сокталдай азамат боп кетшсщ-ау! - деп, мойнынан кушактай алып, бетш ен суйдь Тагы 6ip ж ен геа - Ызгуттынын катыны Тобжан да cyftai. Содан кейш улкен катындар жене осы топтагы улкен еркектщ, агалардын да 6ip-eKeyi сушп жатыр. Абайды шын балага айналдырып ж 1берген осы суш стер едь Ол кысылып кызарганмен, кашып кутыла алатын емес. Наразы боларын да, куптарын да бшмедь BipHeuie улкен катындардын кезшен жас та KepiHfli. Барлык улкеннщ кушагына амалсыз кезек-кезек Kipin болып, енд1 сытылып, memeciHe карай баса бердь Абайдын ез uieineci Улжан мен eKiHmi meuieci, суду жузд1 — Айгыз катар тур екен. Бала тояран шыга бергенде, Айгыз кулш: - Пай, жаман катындар сшекейлеп, баламыздын бетшен суйер жер де калдырмады-ау, - деп пандана куда! де, Абайды кезшен суйщ, Кезек ез memeciHe келгенде, ол суйген жок. Кдтты 6ip кысып, бауырына басып турды да, мандайынан шскедг Абайдын экесшдеп тартымды салкындык memeciHe де кептен 6epri мшез болган. Бала осыдан аргыны кутпеунп едь BipaK бауырына басканнын ез1нде де Абайдын журепн катты-кдтгы соктырган аса 6ip езгеше жакындык бипшп. Ана кушагы!.. Улжан кеп устаган ж ок - Эжене бар, энеки! - деп, улкен уйдщ алдына карай бурып »i6epai. Kepi ox ec i Зере бэйбипе таягына суйенш , урсып тур екен. 13

- Жаман неме, маган бурын келмей, экене кеггщ-ау! Жаман неме! - дей берш, кдсьта, кушашна HeMepeci барганда, “ жаман неменщ” артынан лезде: — Кдрашыгым, коныр козым... Абай жаным... — деп кемсекдеп, жылауга айналып кетп. Эжес1 кушакгаган бойында улкен уйге юрген Абай ымырт жабылтанша осында болды. Illeuieaepi бутан 6ipece кымыз, 6ipece тоназытан ет, 6ipcce шай усынып тыкпалай берсе де, баланын бойына ас батпады. Жендеп шлсен де жок. Куш бойгы аштыты да умытылтан сиякты. Ас бере отырып, бойлары уйрешскен сайын шеше, жен- renepi баладан: - Елд1сатындын ба, кшд1сагындын? - Молда болдын ба? - Окып болдын ба? — деген сияктыларды кайта-кайта сурасады. Абай езге сурактарга женщ жауап берген жок. Жалгыз- ак KiMfli сатындын дегенде: - Оспан кайда? Ол кайда жур? - деп, эзшщ Kiuii iiticiH, тентек Оспанды 6ipHeuie рет сурап едь Улжан басында ол сурауын елеус1з калдырып, артынан тэты 6ip айналтанда: - Е, жур-даты, жынды неме. ByriH осында маза бсрмегсн сои, эжен екеум!з куып шыккамыз, - деп эжесше нускады. Эжес1 ез1не байланысты 6ip нэрсеге ишара кып отыр- ганды Kepin: - Не дейд1? Не деп жатырсындар, е стш е^ м , - деп eai, Абай Оспан жайын айтып кеп, каггы сойлеп: ' - Эжс-ау, былтыр мундай емес ен... Кулатына не болтан, неге еспмейсщ? — дедь Кепт!н ортасында отырса да, epiKci3 жапа-жапгыз боп окшауланып калган эжесше жаны ашып, кушактап апдына жантайды. Эжес! тус1нд1 де, аз тана босансып: - Балам-ай, эженде куыс кеуде болмаса, не сымбат калды? - деп, озшщ датдылы мун-шынына карай беттеп eai. Баласы кимады. - Жазыла ма 03i? Емдесе кайтсд1? - дедт Уй де, эжес! де кур кулш кана койды. Kepi шеше куле отырып, баласынын талайы кайтпасын летеидей кып: 14

- YiuKipce, кейде ашылып кдпады. У ш ю рген жагады, - деда. - У ш и рсе, мына балан молда боп келд1 гой. Уш ю рт бадана, - деп Айгыз кулдь - YuiKipciH, баласы yumpin берет. - Сорлы кэрш ш кен ш н е о да болса демеу гой!.. - деп, уйдеп улкендер, acipece, женгелер Абайдан шын б 1рдемеш дэметкендей. Абай буган шпнен ыза болды. “ YuiKipy, iinipnci жазу, касида оку” молдалыктын ел уйренген дагдысы екеш рас. Бала ке ц ш н е кзтты ж и р е н ш т керш етш балгер, кушынаш сиякты баксымен тен молда, кожа аз емес. Абай соны еске алып, ез жайын мыскылдагандай болып, аз KyniMcipen отырды да, 6ip кезде окыстан, эжесшщ басын кушактай ап. сыбырлай куб1рлеп, 6ip HapceHi шубырта женелдь Журт аныра карап отырып, басында дугалыкокып жатыр екен деп едь Кщцмп молдадай шарт ж у л и т алып, тусш томсартып ж 1берт, шеше- ciHe т е н т отырып: Юз1 раушан, кол rayhap, Лагыпдек бет ушы ахмар, Тамагы кардан эм бийтар, Кзшьщ, кудрэт, колы шига, - деп, кепшипк уга коймайтын елецщ шубырта 6epin, даусын “тэбарак” окыган молдаларша узайта созды. Мубада болса ол 6ip кэз, Тамаша кылса юзма-юз... Kerin куат, юмылын кэз! Бойын сал-сал бола нига?! - деп кеп, кезш жумып, ернш жыбырлатып, эж есщ щ кулагын ашып “ су-ф!” деп койды. Бул езш щ биыл осы кектемде Науаи, Физулшц окып ж у р т жазган елеш болатын. Отыр- гандар oai де дел-салда. Кущк етушщен де шын дугалык екен деушшер кеп. Бала солардын шама-шаркын танып, мыскыл еткендей боп, алданкырап келд! де, енд! шынын танытпак боп, даусын ашык eTin кдтайтып алды. Тагы да K03iH жумып, тусш томсартып, куран аударган молдадай шгсрькейш тенселе бергп: 15

w Ушады бозша торгай кодеHi ыктап, Басасыц аягынды ныктап-ныктап. Kepi эжем етамейд1, нана 6epciH, Берейш елещммен ишн ушыктап... - деп кеп, тага да “ су-ф-ф!” деп койды. Уйдщ iшi ешц сезш, ду кул кл ! Содаы аленнщ тусында эжеЫ де тусшген. Ол уш einin, суйсш ш кулш, баласын аркага кагып, маидайынан шскеда. Абай кулместен, мыскылдай кзрайды. Эжесше жабысып огырып: — Капай, кул аш ц ашылды ма? - дед!. — Е, жаксы боп калды. Оркенщ ессш , балам! - деп, эж е а алгыс айтты. Улкендер бала мшезше 6ip кулш, 6ip тавданып суйсшш калды. Кара сур бала кептщ Kesi 6ip езше кадалГанга еши кысылынкырап, кызарып едь BipaK кезшде жайнай жанган от бипнедь 0зге балаларыньщ ажарынан белек, кызулы, саналы оты бар сиякты. Улжан тартымды болумен катар, сыншы да ана. Бала- сыньщ ж ацага мшезше 6ipa3 ойлана карап отырды. Биыл денес! ескелевдеп калган баласы мшез жаганан да ересек тарткан сиякты. Улжан кеппен 6ipre кулген ж ок еди. Еши байкай отырып, акырын мырс erri де: — Балам-ау, каладан молдалык экелед1десем, нагашына тартып кайтканбысыц, немене? — дедь Улкендердщ бэрше бул ете тусйпкп efli. Жанагы бала мшезшщ дел uieuiyi сиякты болып, кайта кулд1рд1 — Бесе, Шаншар? — Битан? Шитан! — Тонтекецнщ жиешмш деп тур гой! — десш, Абайдьщ нагашыларын есше алысты. 0 лер1нде: \"Жазыла-жазыла кожа- молдадан да уят болды, енд1 елмесек болмас!” — деп кеткен Тонтай свздер! де кептщ есш е тустк — Апа-ай, ещп баксы-кушынаш боп, елт1р1-сецсен жина- ганша, Тонтекене тартканым кеш inrepi емес пе? - деп Абай ше жауап бердг — Жарайды, ендеше, ер жетш кдпсын, балам, - дед1 шешес!. 16

Д эл осы кезде Майбасардыц атшабары кеп xipfli. Бул багана, кеште Кунанбайдыц касында турган кдба сакдп, кара Кдмысбай едг Келд1де: - Абай, ш ы рагам, ceHi экен шакырып жатыр, - дед!. Уй imi де, Абай да ун каткан жок. Баганадан 6epri еркш , ойнакы, бала мшездщ верш ен тартынып, бойын жиып, бала шэюрт ундемей уйден шыкты да, экеЫ отырган уйге кедш. К,онак уй1шешелер уйшдей емес, сыртынан да салкын, уншз. Абай е ск т ен Kipe, уйде отырган улкендерге аш ы к дауыспен, айкын етш сэлем бердй Улкендер де муныц сэлемш дауыстап алды. K ici коп емес, Кунанбай мен Майбасар, Жумабайдан баска осы ещрдеп Тобыкгыньщ белгш улкендерг Байсал, Бежей, Кдратай, Суйшднс екен. Ж эне осылардын жанына ерткен жас жолдасы тер1зщ Байсалдьщ немере iHi- ci — бала ж т т Жиренше бар. А байдан жасы улкендеу болса да, ол курбыша ашына едк Океан in баганаш кешке кугкен KicLnepi осы улкендер бол- ды. Абайдьщ бала куншен сезетш 6ip жайы: мундай ккшермен, acipece, дэл осы торт-бес кклмен бас косу ел шйнде бастала- тын 6ip улкен icrin, окщау icTiH б е л п а болатын. Оларды axeci ежелп дагдысы бойынша эдей1 шакыртып алган сиякты. Бурын ондай сездерше Абай араласып та, тывдап та кермеген. ByriH 6ipiHiui рет эдейз алгызып отыр. Bip ойдан Абай оз1ме б1рдеме айтпак па екен деп те ойлады. BipaK еш нэрсенщ кисынын таба алмады. Абай келш отырысымен анау улкендер будан кала жайын, оку жайын, саушылыгын сурастырды. 0зге улкендер шпиле Абайга, acipece, коцш белген сезуар, жаркын жузд1Кдратай. Ол Абайды коре отырып, Кунанбайдыц озге жас балаларын да еске алды. - Осы, ана Ы скдкб1р жошын! Bip Typai пы сы кта сергек неме! - дедь - Ол эл п К ункенщ колындагы ма? - деп сурап алып, Божей: - Рас, кулдырап тур! — дед!. - И э, рас-ау, сонын оты бар! — деп Байсал да костады. М унын 6api киялап айткдн Кунанбайдыц кошеметг Ундемей туйийп, суп-сур боп отырган Кунанбай ол создерге коп цпм1ркенген жок. Кдйта, терю коргендей мойын бурып, А бай га--------

— Одан да, не кутсецдер де осы жаман карадан кутсен- дерни! - дед!. Кунанбайдын мына баласын осында шакыртып алып отырганын ж эне жанагадай eTin буларга таныткалы отыр­ ганын езгеден Каратай бурын ангарган. Ол дагдылы, майыс- кзкептш кке са льт, еаш Кунанбайдын жанагы безмен Абай- ды сез кыла бастады. Бежей мен Байсалга карап: — Сендер мунын сундетке отыртканда не дегенш ecTin пе едщдер? - деп, аз кулш алды. Абай езшщ балалык, шалалык мшезшщ 6ipiH мынадай суык niuiiftni улкендердщ ортасына салгалы келе жаткан Кдратайга, титл, ырза емес еда. Кысылып, уяла бастады. BipaK токтатар шарасы жок. Сондыктан бар тапканы — ол бала 03i еместей, ундемей сазарып кзлды. Каратай куле отырып: — Сундетке отыргызганда, ауырсыньш жылап жатып: “ Кудай-ай, бул корлыкты кергенше, кыз гып неге жаратпа- дын!-” — депл. Сонда nieineci: \"Акылсыз балам-ау, кыз болсац бала таппас па едщ, содан киын боп па” десе, мынау: “ Ойбай, онысы т а га бар ма ед1?” — деп, жылауын тыя койып, шьщай берш л, - дед1. Улкендер акырын мырс-мырс кулш койды. Кунанбай ест1меген сиякты, eni6ip белп бермейдг Бул сиякты сез оны мен Байсалдардын кабагана Караганда узакка бармайтын тэр1зденд1. Абайга жайлысы сол болып ед1. Эйт- песе, улкен адамша орталарына шакырып ап, акымак бала кып койып кулгендерше ырза болайын деген ойы жок. Сейткенше, сырттан Оспан Kipin келдг Кшпсене iHici. Ауьшга келгел1 кеп сураса да, кере алмаган тентек, содыр iHici. Ол селем беруш умыткан жок- BipaK eKeci мен эзге ешюмге карамастан, келе Абайды кушактай алды. б з ш щ де ен жаксы керетш туысканы Абай едь EKeyimn арасы 5-6 жас. Сондыктан Абай Ka3ip де оган ага eceirri. Оспан келе бергенде бу да кушагын жайып, белнен суйдг Улкендер булардын жана керюкешн сезш, мьша мшездерш кеилргендей. BipaK келеи минугга-ак Оспан езш щ тентеклгщ танытып, абыройдан айрыла бастады. Ол “ кайда журдщ” деп акырын сураган Абайга журесшен отырып, агасыньщ мойнынан кушактап, езш е карай тартгы да, Кулагина 6ip нэрсе сыбыр ierrt. Бунысы 6ip к ап ы нашар бокгык сез едг Ш стк! уйде ИПАМПМф

езш щ агасы Тэкежаннан уйренш кегтп. Сагынган агасымен ен алгаш тш кдтканынын ез1 осы. Абай сескен1п, кулагын тархып кап: - 0 й, не дейсщ? - лей берш « и , Оспан атып турып, муны бас салып кушактап: - Айтпа, айтпа деймш анаган! Айтушы болма, анаган!.. - деп, sKeci жакты нускап, Абайдын аузын аштырмай, шалка- латып жыга бердь Абай 6ip жагынан epiKci3 кулш, еюншщен кысылып. бойын жиып алайын деп едь Д е н е а кесек, колы кайратты Оспан турегелш алып, шалкдлата жыгып салды. Ж ане соньщ устше, уртына ты гап журген 6ip сшекейш катгы HapceHi эп- сэтте Абайдын кейлепнщ омырауьш ашып, жаланаш етше типзе тастап ж1бердК Абай се ск е н т, TiTipKeHin ырши берген Улкен Kici сиякгы боп отырган ш эю ртп мына бала 6ip сэтге юшкене балаша алыстырып. арпапыстырып ж1бсрд1. Оспан онын ттркенген!не мэз болып, экесш умытып, сакылдап кулш: - Бака! Бака салып ж1берд1м кейлегще, - деп, Абайды бурынгыдан да жаман ттр кещ ц р д ь Кунанбай 03iniH арт жагында отырган балалардьщ не кып жатканын байкамаган. ЕщЦ тентек Оспаннын дагдылы мшез1 кутырып, удей бастаган сон ашуланып, шугыл буры- лып, жалт карады. Ж ана байкады. Алпамсадай болган асау кара баласы Абайдын кеудесше MiHin ап, тургызбай жатыр екен. Кунанбай вз алдындагы мына бейбастактыкка катгы ашуланып, Оспанды сол колымен взше карай жулкып суйреп адды да, жактан тартып-таргып калды. Оспан ею бетз нарттай жанып, улкен кездер1мен оке ан е шоктай кадалып, сазарып турып алды. Урганына титгей Mi3 баккан да, калт еткен де жок- Буныц 6epiH Kepin отырган Суйш дш Байсалга Ky6ip етш: - Ж аным-ау, каскыр бала мынау гой! - дед!. - Куж десенш!. Мынадан ба, мынадан шыгар-ау! — деп Байсал да кунк erri. К,унанбай атшабарга катгы OMip е т т : - Бар, алып кет, кзргыс тигегш! - деп, Оспаннын бетш бурды да, HTepin калды. Бала cypimn кулай бергенде, атшабар да кармап катере бердг Оспан дэл сол экеден кутыла беруд! 19

куткендей атшабар енш квтерш алгавда, уйдепнщ бэрше еспрте, арт жагынан жел шыгарып, “тырк” enci3fli де, кете барды. Майбасар Кдратайгакез тастап, 6ipезуштартып, басын шайкады. - Кдп, мына абыройсыз, бар абыройдан 6ip-aK айрылды- ау! — дед1. Крнактардын Keft6ipi акырын кулш калды. Кдратай, Байсалдар Оспаннын кеп ы н ез шггершде “ коркьш кеткен жок, erecin кеттГ деп багалаган. Кунанбайдьщ бурыннан да туйш п, айтар свзш бастамай ызаланып отырган калпы бар еда. Мынау туста TaFbi да суынып, тунере тускендей болды. Уй imi б1рталай жым-жырт отырып кдлды. Сонымен, 6ipa3 томсарып отырып барып кдйта кыбыр- ласкзнда, Кунанбай ойдагы сезш бастады. 2 К онак уйде, денгелек устел усладе кызгылт, куцпрт е эул еа бар тас т а м жанып тур. Октын-октын iprefleH соккан жел леб1мен э л а з шам кейде уйткып, шалкн т у с т , кейде лапылдап, жалпылдай жанады. Кдлрын отырган экесш щ улкен, кесек niuiiHi Абайга жартылай тана кершедь Tyci суык. Кара сур жузше бозгылданып Tyri де шыгып алыпты. Жалгыз 63i узаксойлеп отыр. Зор даусында ыза мен зш бар. Кейде Абайга кызыккершетш 6ip макалдар, мэтелдер айтылып кегель Абай экесш щ сез желюш, туп мэшсш тусшген жок. Кейб1р макалдарьш гана тандана шешш отыр. Осы бар улкеннщ мундай жердеп салты бойынша, э кеа де туспалдап, орагытьт, укгырмай свйлейда. Bip свз1мен 6ip co3iH жалгастыруга Абай улпрмей, адасып кап отыр. в з ш е салса, жанагы К0ншд1 уйге, шешесшщ жанына каз1р кетер ель BipaK eKeci шакырган сон енд1 шыгып болмайды. Сондыкдан 6ip уакыт ол эке свз1н1н сыртын, агымын тындайды. Keft6ip e3i бшмейтш киын, жана сездерш устап кдлады. Элдеюмге каптап, з!ркшдеп свйлеп отырган экс C03i кейде бутан 6ip жортуыл, шабуыл устшдеп шубырынды, узак сарын сияктанады. Кейде угымсыз сезден imi пысып, екесйпн nirniH, тулгасына карап, кадалып калады. Тепнде, ертеюш, оленин не баска энпмеии адамга талай уакыт тапжылмай т е с т е карап калу Абайдьщ кш кентай 20

куншен берп эдетч ед1. Адам niiuiHi эрдайым бутан 6ip тамаша, езгеше кызыксурет тэр!зденетш. Bcipece, eadMi мол улкендер nimiHi 6ip кызыкхикая Tapi3fli. Ол кей адамнын айгыз-айгаз эяомшен, салбыратан уртынан, кыртыстанган мавдайынан немесе бояуы оцган кездершен, эр алуан сакдл-муртынан - езшше неше турл1 жанды, жансыз дуние сипатгарын кергендей болатын. Кына баскан сызаты кэп тас па? Я , селд1р тогай ма? Не коде-кекпек пе? Кейде мал мен ад б ей н еа ме? Бэрше де уксап Kerin отыратын адам Mycirmepi болады. Э кес1нщ ат жакты келген узын, сопакбасы ны н кулактан жотаргы жер1каз жумырткасындай керш едь Онсыз да узын, улкен бетше, уп-узын боп дэнгелей бггкен сакалы косылганда, басы мен 6eTi 6ip еадрдей. Сонда Кунанбайдын жалтыз сау K03i, онын кетерпдо жал-тумсытынын сол иыгына шыгып алып, калгымай, сакшыдай багып. осы empfli калт етпей кузетш турган сиякганады. К,оя 6epciH, салгырттыгы жок сергек, катал кузетшь Жалтыз кез шунет емес, томпакша. Тесш е, сыздана карайды. KipniriH де сирек кагады. Иыгына бота imiriH жамылып, шалкия отырып сейлеген Кунанбай осы уйде эрюмге карамайды. Карсысына таман отырган Суйшдйасе тана кадалып сейлейдь Сакал-шашы 6ip рендес, кара бурыл Суйшдпс окта-текте 6ip карап койганы болмаса, К,унанбайта т е с т е карамайды. Кезш темендете бередг Абайга оньщ nimiHi — кэп кездесетш. enriMeci аз nimiH сиякгы. Бежей де оншалык езгеше емес. Tyci ак сур келген, e3i коныр сакалды, кесек мурынды Б е­ жей - осы отыртанньщ 6apiHeH де суду. Бет1нде эж(м1де аз. BipaK Абайдын кезш оган коп тартатын 6ip нэрсе — бунын бткш елеу, кш кене келген кездерк Кунанбай узак сейлеп отырган кезде Бежей кыбыр етш козгалган ж ок Кез1н де томен салган калпынан 6ip кетсрмедг Сондыкган онын уйыктап отырганы, я ойланып отыртаны мэл1м емес. Кдлын erri, салбыранкы кабагы KimKeHe K03iH керсетпей, тасалап алган сиякгы. Кунанбайга булардын лишен коз алмай, кырындай карап отырган — дэл тордеп Байсап. К>1зыл ж уздг жирен сакалды Байсалдыц aeneci ipi, капсагай. Кекшш Tyeri улкен кездеpi — epi салкын, opi сыр берместей сабырлы. 21

Булардан баска барлыксалкын, томсарган жандар iiuiH- деп е к жандысы, ен шапшан, кагылез! - Кдратай мен Абай касындагы Майбасар. Улкендер тобына 6ip жакган, экеден томен отырып, телм1ре караган Абай болса, дэл осы тэр1зд ен т, барынша бой салып карап отырган — ана шетгеп жас ж т т Ж иренте. Бул - Кетчбак irnimie Байсалдын жакын туысканы Ш о- каньщ баласы. Байсал эрдайым касына ер т т журеда. ©pi ж т п , epi соз yFbin, адам болар деген жасы. Ол ецпме атаулыны коп бшедк кызык кып айтады. вз1 кудшрп. Абайды еркелетт те коятын Ke3i бар-ды. Ka3ipri осы жиында Абайдыц онаша кездесуд1 йдейтш жалгыз ынгайлы керер адамы осы. BipaK онын шыны ма, я эдеШ улкендерге коз кыла ма, ofrreyip, каз1р Кунанбай созшен баска бар дуниеш умыткан. Сонымен 6ipre Абайды да былай коя турган сиякгы. Жиренше кабагын 6ip шьггып, козгалактап калды. Абай енш байкады. oKeci сезш аяктап келед1екен. - Крдар сумньщ кылыга сырт елшн алдында менщ бепме салык болса, осы елге, вз келене келгенде, осы отырган 6opiMi3re салык- Мынау отырган сендерге салык! ~ деп аз токгап, Сушндакке кадальпт отырган жалгыз кезш енда тердеп Байсалга аударды. Одан езш щ он жагында отырган Божейге кадалды. BipaK Божей мен Байсал мызгыган ж ок ©зге отырганнын барлыга создан салмага мен туйшгн ез аркаларынан сезгенаей боп козгалактап, ы ргальт калысты. — Ендеше, ел1мнен уят куш п. Ел кормеген сумдыкка ел кермеген жаза керек! - деп, Кунанбай байлауын айтты. Кдйта босар rypi ж ок Тас туйш боп бекшш, туйига алганы Kopiitni. Отыргандар осы куйда танып калды. Кунанбайдын булай бетгеп алганда кайта оралар кайырымы жок, оны 6opi бтеда. Не айтысып, шарпысып кету бар. Немесе iurreH кошта- маган уакытга Байсал, Бежейдщ 6ip Tacmi: мшдет, мысалды Кунанбайдын озше бастатып, артын озше тастап кететш эдетч бар-ды. Жан куйер жер болмаганда, олар осы сонгы мшезда коп колданатын. Eneyi де жарытып, tic жарып сойлемейпн. BipaK Кунанбайдьщ мына ce3i ундемеске де коймайды, ундеуге де ж1бермейдк Дел-сал erri. Yfi imi б1рталай уакыт жым-жырт отырды. 22

Кддарды Абай бшмеунп еда. Оган бул ат эуел1 “ Козы Керпеш - Баянный\" Кодарын елестетп. “ Сум ” дегенше Караганда да, былтыр Байкекше акын буньщ шешелерше жырлап берген Кодардын б е й н еа сиякты. “ К,одар деп соган уксаган 6ipeyai эдей! сол атпен айтып отыр ма” деп ойлады. Жым-жырт жиыннын ш ш ен алдымен сейлеген - майыскдк Кдратай. Ол: - Сумдык екеш рас. ¥лы-кызыннын басына бермесш. Шын болганда, к э т р кауымында кететш ic кой бул, - деп, “ Крдардын айыбы шын ба, бекер ме?” деген ез ойларындагы куд1кке ептеп кана 6ip согып, киялап салды. Кодардын бул жиындагы аталасы - С у й н ш к . К унанбай баганадан зш салганда, эдеШ соган шукшиган. Оны да журттын 6epi 6inin отыр. Кодар кылыгынын орайын алдымен ез туысына “айыпты” , “ соракы” д е п з т , ез аузынан айткызып алу Кунанбайга да керек. Ал, Суйшдак сол сезд1оп-онай, 6ip айналмай айтып салса. ертецп таукымет бунда. Жене алдымен Кодардын сол Кунанбай айткдндай айыптылыгына да кез1жеткен емес. Ол Кдратайдын шапшандыгынан 6ip пайда да тапкдндай болды. Ocipece, онын “ шьш болганда” деген босан тастаган жер1н устады да: - Осы айыбына кез жетсе. тургызып койып бауыздайык. BipaK сол шынына жеткен жан бар ма?.. - дей 6epin едй Кунанбай cepnlnin, Lnrepi умтыла тусл. - Ей, СуШщцк, —деп кшп к е т т урыса сейлед1, — албасты да кдбакка карай басатын. Кыры жок, каси ел ж ок басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетеда. Адал десек, аман десек, жан берейш, актайык, акыретге айыбын ез мойнымызга алайык. BipaK мен1н ею б1рдей жаным жок. Майысар болсан, жаныцды да 6epepciH. BepeMicin, жанынды?! - деп, сарт eTin ез1не жабыса TycTi. Суйщщк Куиянбайдын баганадан берп зш не енд1ызапана бастап ед1. - Е, тастай алмай журген жаным жок! Терге демесем, жанымды ала кой деп кепшге кел1п пе сксмш, — деп томсарып калды. Мунын колынан келген бар кдрсылыгы осы едк Баж еткенмен ыктап кеткен сыкылды. Кунанбай сезд| де, eimi жуйемен угпакбоп , кугынга салды. 23

- Тергесен, К,одар сумдыгын аныз кып, кепке жайып экеткен едщ терге. Ел турсын, кешеп жиында 6eTiMi3re былш епазш , жарьш айткан жаггы терге. Соган да жетксн. Бар да, “eTipiK” деп соны иландырып келпи. Ел аузына какпакболып Kepini. BipaK ол колыннан келмейдг Ендеше, не ер бол да, акта! Немесе илан да, жазала! Тек, жарыктыгым, думбшезйцй керсетпе, былкыл-сьшкылынды аулакэкет! — дедк Ещц Суйшдйс те ундей алмай калды. А з бегелген сон баганадан Кунанбайга сыр алдырмай, салкын гана карап отырган Байсал: - Кара деп жазалаган кунде, муньщ жазасы не болмак? - деп efli, Кунанбай: — Жазасы - шаригат жолы. Шаригат не буйырса, сол болады. Мундай сумдыкка казак айткан жол жок. Teri, апдьщгы ата б1зден бакытгы да. Бундай латыней! ез тусында керменп. KeciriH де айтпапты, - деда. Кунанбай буган шейш ашумен, зшмен кеп, енщ осы туста куйзелгендж куй керсетш. осымен жпыинын кабыргасын кайыстыргысы келген. Bapi де Tipeain калды. А т тумсыгы 6ip 6iTey, мевдреу кабыргага т 1релген сиякты. Жалтара алмады да, ундеспед1. Аз ойлаганда Бежей ез imiHeH “ шаригатта женге, шынга карайтын шыгар, акай жок, нокай жок, кер!пгенге буйда бере бермес” дегендей. BipaK бул ойын айтса, Кунанбай тагы бойлап тартып кетедь Сондыктан ундеген жок. Тагы да шапшац Кдратай: — Ал шаригат бул Крдар кылыгына не буйырады екен? — дед1. Кунанбай баганадан темен отырган жорга Жумабайды ешн гана еске алгандай бурыла карады. — Мына Жумабай калага барып, Ахмет Риза хаз^реттен фатуа сурап келдг Жазасы дарга асу д е т ! - Дарга? — деп Кдратай уркш калды. Бежей К,унанбайга ажырайып, TixciHe карап eni, аямас Tyci айкын екен. — Барлык байлау осы болганы ма? Ит те болса, бауыр емес пе eai? — дегенде, К,унанбай кынжыла тусш: - Оны бауыр дегенн1н бауыры езшс1н! Шаригатпен шарпыспакдыз ба? Кддар емес, кутпаньш болсын, кд1Чтпаспын да, тынбаспын, - дед1. Eiuii бугалыкэкететш, бойлауыкжер1не жеткен екен. Бежей iuii муздай отырып: 24

- К езщ жетсе, мейлщ бшсш, - лей салды да, ойдагасы н iunce б у л л калды. Байсал ун кдтпаган куйде жым-жырт. Кунанбайды актамаса, Бежейда де куптаган жок. Суйщ щ к те осы топтыц дагдылы мшезше басты. - Ел де ceHiici, ел iuiinneri тентек те с е н ш . Кдшканнын да, куганньщ да келетин езщсщ. Тек, не буйырсан да тергеп алып, буйыргайсьщ. Калганын взщ бш, — деда. Бул Бвжейдщ кабагын баккан болатын. 0 3 i капай кешерш айкын бше алмай, “ соньщ 6ip 6LnreHi бар шыгар” деген есеппен жалт бердг “Тергеп алып, бшгешщн кыл” дегенд1 аяктап келгенде эркайсысы да 6ip-6ip кайырган-ды. BipaK бул сездер1— суйей салды. Баганадан бер п сезде Кунанбаймен аралары арбасып боп, айтыспай-ак шгтей жер танысып калган. Бежей 6ince, К°ДаР жайы — Кунанбайдьщ т а га 6ip кыры. Осал емес, улкен кыры болгалы тур. Кэйда бетгер екен? Неге согар екен? Не де болса, енд! салмагын Кунанбай e3i кетерш алатын болады. Булар жалпылдап косгаган жок, Оны Кунанбай бшетзидей болды. Туб1нде. дэл осы отырган Kicinep осы женде устасса да кисыны бар. Суйшдж, Божей ж аганын ойы осы болса, Кунанбай да вз есебш алдын ала 63i елш еген бетпенен iiuiHe ipiKTi. Жанагыдан api жазылган жок. “ Пален етем” деп Keciicri байлауын да айтпады. Осы отырган бес-алты адам дэл Ka3ipri куй1нде пален мьщ уй Тобыктынын талай туйш, шытырман жайларын осы арага жиып экеп отырган адамдар. 1штер1нде квп каптага квп есептер салып кеп отырган аткамшерлер. Кунанбай ага султан болды да, езгелер1н1Н катарынан озгандап Kerri. Онда эк1мдж бар. Сырткз да, улыкка да жакындык бедел бар. Opi колы узын, малды. Сазге жуй piк, м1нез бенен icKe де алгыр. Осыныц 6api вз ортасын бойымен басып жыга беруге себеп болатын. BipaK. Кунанбайдьщ мыкты жер1 Тобьпсгы imi болса, anci3 *ep i де осы Тобыктынын iuiiHAe. “ К ус канатымен ушып, куйрыгымен конады” . Сол канаты мен куйрыгы ел 1шшде 63i тустас ру басылар. Осы Байсал, Бежейлер. Осылар соцгы 6ip жыл бойында бурынгьщай ашык- жаркын емес. 1штей Кунанбаймен андысып калган сиякты. Оны Кунанбай 6lneai, BipaK осындай кып косарына mecripce 25

болганы. Ty6i, бэрш щ де багатын таразысы - ел. Сол елдщ аддында байлауды Кунанбаймен 6ipre байласкан осылар болтан сон жетп. Куйсе, Кунанбаймен 6ipre куйедг Ал шйнде не жатыр, оны бшмейдь Олай болса, Кунанбайдьщ да сырты булардьщ iniiH бшмеген, елемеген Kici тэр1зд1болатын. Тобыкты коп рулы кеп ел болтанымен, барлык улкен шенберщ щ таразысы осы отыртан бес-алты адамнын руларымен олшенедг Bcipece, ру басы осы адамдардын ездер1мен салмакталады. Сонда Кунанбайдьщ он жатында отыртан Бежей — калын Ж т т е к т щ адамы. Бурын орта- ларынан Кенпрбайдай Tepic азу, мыкты бш шыккан ел. Бертшде урыншак, колшыл болып ж эне барымташы жортуылшы ж т т кеп шыкты. Шетшен сезуар, соткзр Жштек. Байсал да сондай мол ру — Кеттбакгын тургысы. “Токпак жалды торы” деп атаганда, yfiipi калын айгырдай KenTiriHeH атантан. Бул, acipece, мал кебейтш , жерд1 мол камтута тырысатын, кепт1пне сенш, анау-мынаудан онша кысылып- кымтырыла коймайтын ауылдар. СуШндж - осы атайынды елдер imiHae ен азы Бекенипнщ Kicici. Мал, дунйеге шатыны да осылар. Бекенипнщ юрмелеу туысы - Борсак. Жанагы булар сез кылган К,одар — сол Борсак болатын. Кунанбай болса — Ыргызбай руынан. Бул — бас жагына келгенде Ж тт е к те н де, Кет1бакган да аз. BipaK opi малды, epi кептен 6epi Тобыкгыны билеп-тестеп келе жаткан ауылдар. Туы с жатын алганда, Бежей мен Суйш дж тен repi Кунанбайга Байсал жакын. Сойыл сотарта келгенде, колга, сайта келгенде Кунанбайдьщ мыкгап суйенетМ сол Байсал eai — К ет1бак. Оны эл1 кунге ез ыркынан шыгарган емес. Кдратай болса, булардьщ барлыгына алыстау. Ара агайьш тар1зд1 Кекше деген рудын аткамшерь А з да болса пысык жене шере-шереде жургецшктен 6ip мушеден кдлмай rnccin отыратын. Осы отырган ру басылардьщ MiHe3i аргга журген улкенди- Kiiuuii аткамшер, аксакал, кзрасакэлынын бэрше де мшез, тесш бола журедй Кунанбай касындагы кой кездеу, сулуша Майбасар старшын бодцы да, ездостарынан да, Кунанбайдьщ жакын- дарынан да ажырай бастады. Кдз1р Кунанбай алдында, жастан берп дагдысы бойынша, ундемей отырганымен, бул ерен булйс, 26

соткзр адам. Кунанбайдын улыктыгына бак масы болган Ыргызбайдын басы осы. Бугш Бежейлердщ Кунанбаймен ш тей суысуына себешш болган да осы Майбасар. Будан exi ай бурын зыкысы эбден шыккан ел Бежейш салып, Кунанбайдан: “ Майбасарды орнынан Tycip” деп тшеп ед1. Кунанбай Майбасар мшезш бшсе де туармедк Ол озшщ кара купи, з ш сиякды болатын осындай 6ip М айбасардьщ журуш макул керш. Улкен 6ip ece6i: “А нау журтты шакар айгырдай мойын салып куып ыкгырган уакытта, ел арыз айта e3iMe келедй ез бауырыма кайырып 6epin отырады” деп топшылаган. Крдар жайындагы соэдердш артын Кунанбай ашьш шеш- кен жок. Аналардын е м еур ш н eciiTi де, капганын ундемей бтрдь Аздан сон ce 3fli баска жаккз KOiuipin, осы коктемде мал тойыны кандай, шоп шыгымы кандай, копп-коннын мезгш кандай болатынын айта бастады. Биыл да бул отырган барлыгыньщ кенеа Ш ыцгыс сыртындагы Баканас, Бай- кошкарга шей1н Koiuin барыспак. Ол - Керей конысы болса, сол Керейге мшбелей барып конып, ею езенд1 тагы да жылдагьщай баурай бермек болысты. Тобыктыньщ осы жуан- дары малы аз гана Керейден сол е ю озенд1жылма-жыл кона ж урю, тартып алмакниетге болатын. Бул энпмелерге келгенде барлык баганагы томсарган жиын memlnin, жазыла сойлед1. Осы кезде Жиренше Абайга ым какгы да, тыска шыгып Kerri. Абай Кддардын кылмысы не, 03i юм екеш н б 1пмеген калпында болатын. Ол жалгыз-ак, “ дарга асу” деген жерде ш ш ен 6ip турл! TiKciHin калды. Э кес1не сене алмай, сескене карап, “ соны 1стейд1-ау” деп 6ip ойлады. Б1ракбайкдп, болжап корсе, дар деген кырда, бул елде эсте болмаган нэрсе. Ест1п корген де емес. Ол мунын тусш 1пнде Ьарон-Рашит халифа заманында, элдекайдагы Багдат, Мысыр, Разнада гана болатын жаза сиякганады. Сондыкган “дарга асу” деп жай айтылган болар. “ Ол болмас, болмайды!” — деп байлаган едк Сонымен 6ipre, axeci Жумабай жайын айтканда да Абай кайран болды. Кдла мен жолда галай кун 6ipre болган уакытта 6ipae-6ip сезд1рсешН 27

“ Фатуа” , “Дарга асу” деген ук!мдерд1жасырып алып келе жатып Абаймен жарысады. Кдлжындайды, ойнайды. Енд1 тук кермегендей, ундемей отырган Typi де мынау. Були кунузын Абаймен курбысьщцай жарысып келгеннщ де 6ipae- 6ip б е л п а жок. Соган кдрап Абай улкендердщ осындай imi кдтпарлы, киын жататынын ойлады. “Улкен болсам, осылардын мшезш эрдайым 6Lnin, танып туратын болсам” деп, од улксндйске тагы да 6ip кызыкддн, асыккдн еда. Абай улкен болуга, теп, коп асыгатын, кызыгатын. Енд1 eciHe туей. Жумабай калада бутан TyciHiKci3 6ipa3 мтездер icTereH. “ Хаз1ретке сыйта апарам, Кунанбай ж1берда” деп, кысырдын 6ip сем1з кара кок кунаншыгарьш жетектеп журген-дь Абайдын молдасы жане MemirriH имамы Ахмет Ризаньщ уйш сурап алып. артынан Абайга “ молданын уйше ертш жур” деп, буны 6ipre де ала бартан. Exeyi асау как кунанды жетектеп бара жаткднда 6ip тебелеской, тентек CaFHT деген баланьщ буларта ютеген кырсытын да есше алды. Kp3ip нытызсып отырган Жумабайта карап, жымиып кулш койды. Булар какдасыныц жанынан ете бергенде, Сатиттерезеден коре сала жупрш шыгып, тас лакдырып, айгай салтан. Асау кунанньщ уркетшш керш алган сон, онан да жаман кутырып едг Кдк,пага кайта жупрш Kipin, шыбыкалып шыгып, бутып келш асау кунанды шаптан да туртш калган. Сонда кок кушан ышкына шапшып, безе жонелгенде Жумабай айрылмаймын деп тырысып Kepin ед1, тай суйреп, дедектепп экетш, Жума- байдьщ аягы тарп-тарп eTin каздандап, тыматы, такиясы да ушып Tycin калган-ды. Басынын жалтыры да KopiHin, Абай epiKci3 кулген-дь Асау токдамаган сон, шылбырды белше орап алтан Жумабай шалкайып табандап тартып, коше бойыньщ кумын боратып, тэты да рэсуа болтан. Бул туста Сапггка косылып Абайдын да inieK-cineci катып едь Ж умабай кок кунанды зорга токтатып алган сои, Абай Сагитты манайлатпай куып xi6epin, сол бэледен Жумабайды да, кунанды да ©3i куткзрып шыккан. Булар xa3iperriH корасыиа Kipin, асау кунанды ат корага байлаганда, хаз1рет 03i Kopin, сыйлык екенш imi 6Lnin, ун катпаган болатын. 28

К ейш уйге юргенде, Жумабай Кунанбайдан сэлем айт- ты да: - М ына баласына — взиоздщ ш аю рт1щзге фатихасын сура деп едч - деген. Хаз1рет: - Бэрэкалла, бэрэкалла... бирахматика я архамэррахи- мин, - деп отырып, Абайга кол жайып бата берген-дг Содан api хаз1ретпен не деп жауаптасудын бабын таба апмаган жэне, TinTi, шудшреген, кггапшылаган т ш н уга алмаган Жумабай тэты 6ip ойдагы энпмесш тупа-тура, колма- кол бастап еда. Онысы Кунанбайдын айткан салем1 екен. Сурап кел деген 6ip улкен ce3i екен. Осы жендерш айггы да, Жумабай Абайга 6ip, хаз!ретке 6ip карап: - BipaK ол жайын онаша, купил свйлес деп еда. Балам, сен... - деп, Абайга октала бергенде, хаз1рет те сезш , Абайга: - Ибрайим, ci3 xa3ip м эдрэсэгэ кайтьщыз, балам. Б эс ауылга кайтмас бурын минга Kipin, фатихамны алып кет1- щ з, — дед1. Абай шыгып кеткен. “ Сокалап отырып, ойдагысын ж епазш , жачагы фатуаны сонда алып шыккзн екен-ay, бул” деп ойлады. Озш керек еткен свз бен шырайды кермеген сон, енд1 Абай да Жиренше кеткеннен кейш, б1раздан сон; акырын сусып, тыска шыкты. Бул уакытга Жиренше сонгы атка шщер салып, отка ж1бер!п жатыр екен. EciK ашылган жерден Абайды корд! де, акырын дауыспен: - Абай, 6epi кел, мунда кел... - дедг Абай бутан жетер-жетпестен: - в й , Жиренше, жачагы осы К,одар KiM? О не кылган? Айтшы, - дед1. - К,одар - жакыны жок, жалгыз yHni 6ip Борсак. - Ол кайда? - Е, ол мына Шынгыстын ет бектерш де, Бекенип асуынын бауырында. - Ал ол не кылган? - Сол биып кыстыгуш жалгыз баласы елгеннен кей(н, кел1н 1мен жакын бопты дейд1. А на кюшерд1ч сумдык деп отырганы сол. - Жакын? Кдлайша? - Не калайшасы бар? Ш вккен дейш... - Не д ейс1н? 29

— Е, сыгыр, шеккенш бшмеупп ме ен?.. Бура мен шген- ше?.. Бшесщ?.. - деп, Жиренше ете 6ip турпайы козгалыстар жасады. Ол улкендер арасынан эбден iuii пысып шыгып, енда салкын далада азырак, ойнакы куйге кеп тур еда. Абайды купдармек болатын. BipaK Абай кулер емес. К ен ш н д е катгы кобалжу бар. — Сол рас па екен? — деп, Абай капала сурады. — Бэсе, сол анык-таныгы МЭЛ1М емес... BipaK ел веек кып экелп л . СуМншктщ, жанагы, аныгын бшейж neyi сол гой, — деп, Жиренше салмакты болып сейлеп еда. — Ендеше, бекер жала-дагы? —Титл, солай десетшдер де кеп. BipaKэнеугуш Кунекен мьша Сыбан iixiiHe топка барса, сонда Солтабай таре осыны бетше салык кыпты. Мьша Kici тереге насыбайды тастасаншы дегенде, анау: “ Мен насыбайымды тастайын, 6ipaK Шыкгыс- тын бвктер1ндеп шашты сайтанынды сен де тыйсаншы!” деп, бетшен алыпты дейдг Соган намысы келш, Кунекеннщ катуланып отырганы элп гой, — дедь Абай экесш щ жанагы “дарга асу” деген жердеп аяздай су ы к пшпнш еске алды. Ундемей 6ipa3 турып, кабагын шытып, катгы KypciHfli де, айналып ж у р т Kerri. Kypcinyi ауру дененщ киналган ынкылына уксагандай болды. Шеше- ciHiH ушне карай беттедь Жиренше баска да б1рденелер сейлеспек боп, бвгемек едк кайырылган да, ундеген де жок. Кете бердг 3 Келпи жана ысытып вкелген, курт коекдн конак кежеш анда-санда 6ip уртгап отырып, Крдар: — Кдрагым, Кдмка, бугш кун жума гой осы? - дедг — Жума, беШт басына барып, куран окьш кдйтайыкшы, - деда де, Кдмка KypciHin алып: - Куданын кударел, бугш TyciMe баланыз 6ip турл1 боп Kipfli, - дедь — П эке паруардигар! Паруардигар! — деп, мол келген батыр кеудесш как жарган uiepfli К,одар да шыгарды. “ Туе mipKiH, жубаныш па, тэщр-ай!” . Бугш ез туеше де Кутжаны —жалгызы юрген едг BipaK Кдмкз тусл квдамгщей медеу кередг Айтсын. Бала KeHini, тым курыса, сонысымен уанган болсын. Тывдайды. 30

- Осы дэл ещмдей, уйдщ сыртына кеп аттан тусш , асытып, жайрандап Kipin келдь Келд1де: “Экем екеущ жылай бересщ... Зарлай бересщ. М еш шын елд! деймгсщдер? Ал мен, мш е, келд1м... TinTi, елгем жок... К ой ш ы , Камка! Кдбатынды ашшы!” деп, осы 6ip Typai сай-суйепмд1 босат- ты!.. - деда. О сы кезде Кдмкднын да, К,одардын да кездершен у н а з жастар 6ipriH-6ipTiH соратытып а г а п отыр едк Жым-жырт уйде Кдмканын Кулагина ты с жакган 6ip ызын еспдац. Кдз1рпдей танертецп уакытга муньщ кулатына осымен б1рнеше рет осы 6ip ызын ecruiefli де турады. Кдны кашып, аппак сур болтан бетш тер жаккз, атасы жаккд бурып, кадала тындады. Ею кез1жаска толып, кызарып тур. Аш бетоше кек тамырлары б т н ед а. - Ш ынгыстын бекгер жел1 той, каратым. — Ызыны Heci? — Крранын Te6eci ашылып калыпты. О ны н да тозыты жеткен емес пе? Тесжтерден сорайып шытып туртан есю камыстар бар. Сол куртыр жел сокса ызьщ салады той, - деда. Аздан сон eKeyi де тыска шык,ты. Тозыты жетш калтан жалтыз коныр уй жапа-жалтыз юш кене, есю шым кората ыктап туртандай. Манайда баска не кыстау не 6ipae-6ip кшз уй де, Tipi жан да жок. Кеш ерлж ез к е л т ж ок болтан сон, Крдар ешюмнен к ел к те сураматан, кыстаудан да ipre аударып жылжыматан. Бурын баласы: “ Ж атакбоп жатамыз ба?” деп к е л к экеп, кеп ел ойта кешсе — ойта, кырта кешсе — кырта inece беретш. Мал тойыны, шаруа ece6i дейтш емес. Oiireyip, кур жас болтан сон дурмектен кзлмау сиякты. Онда Крдар e3i де “тым курыса, акка Teyip болармыз, 6ipeyaen там-тум сауын сауармыз” деп, елге ергенге карсы болмаушы едт Ал биыл агайын e 3i бшмесе, балам е л т efli деп , енда жатка телм!ргендей к е л к сурап журуда лайык кермеда. Кдмка да, 63i де Кутжаннын жас Ka6ipiH кулазытып, жалтыз тастап, “ жайлау бар efli, сайран бар ед!” деп кетюЫ келмеда. КундЬ-TyHi еплген жаспен ендреген зарльшар арысын тастап кетерлк дермен де таба алмас efli. Буларда мал дейтш мал да шатын. А зын-аулак болса, осы кыстау манын кысы-жазы жесе де Бектер ш ебш щ 31

тумсыгын сындыра алмайды. Жалгыз уйдщ колындагы ба­ ры - жиырма-отыздай ешю-лак, кой-туяк пен 6ip бузаулы сиыр, eKi торпак болатын. Осы малды багарлык бут артары 6ip гана коныр ат. К,утжаннын коныр аты. Баласы елген сон К,одар кыстыгуш осы ел iiuinne KipMe боп, эрюмде жалда журетш 6ip шал жиеш Ж ом п ей н т ез колына алыпедь Жэмпейзсте катын да, бала да, баспана да жок. 0M ipi шыр бггпеген сорлы едй “ Ею жарты 6ip бупн болайык- KiMre сенемв? Иык суйесш кун кереШк” деп, Кутжанга куран окн келгенде Крдар Жэм- п е й ск е зарын шакты да, колына устап калды. Кдз1р коныр атпен бар кзра-кураны косып жайып журген сол ЖэмпеШс. Малда аланы жок. Уйде де мшбелеп турган шаруа жок. Сондыктан eMip мен уакыт буплд1рген 6ip Kopi, дерт пен зар бугщщрген 6ip сорлы боп, ею шерл1 балу басып, бейтг басына карай аяндады. Жаркыраган май куш 6ip турл1 боп нурланып, тамылжып тур. Аспанда усак кана ак мамык бултгар кзлкиды. Айналадага жазык пен тебеийкпн 6api де алкара кек. Аласа, тыкыр, 6ipaK ты ш з бетегемен жайнаган. К^югалдак, жауказын, саргалдак, бэйшешек дегендер кызыл, сэры, кекшш тустермен кулпырьш, жайнайды. Гулеп ушкан кебелектей кеп бояулы, неше алуан... Бектер жел1 танертен эрдайым Ш ынгыс аса согатын коныр салкын куйшде. Кдз1рде де кун кызуын женшдетш, майда коныр лептей ypin тур. BipaKбул жарастык, бул жастык гамдер ушш? Элдеюмнщ ракаты, элдеюмдердщ кызыгы, сайраны ушш болар. Жалгыз-ак, мынау ею каралы ушш ол жокка тэн. Булардын алдында, юшкене кок темпеппк устшде кубьша жактагы серек тасы шошайган жалгыз жас б е й т кана тур. Кездер1 де, Konumepi де сонда. Дуниенщ KoicreMi Кугжаннын былтыр гана осындай кезде кулш жайнап журген аман шагын, сау шагын ескс туаредь Еске тушредаде, тэты да толкып келген кусамен басацы. Журек басынан запыран, зэр тегшгендей болады. К,одар батыр денелк алпыска жана юрген, бурыл карт еда. Жалгыздык пен осы каральшыкиыкуан баспаса, емйрдщ муны мойытар озге купи жокгай. Ол жасында найзагер батыр болган. Осы жасына шейш ез кдсиетш жоятын жаман атган да аулак. 32

Жуан KiM, кеп KiM? Бак, масы есер юм? Eiu6ipiH де ол бшмейтш. 0 з eMipi, вз уй ишмен, ез айранын iiuin кун кешетш. Уйден шыгып, элдеб!р сезге, сыпсынга да араласпаушы еда. Сондыкган алысты койып, агайын шпнде де буны бшетш жан аз. 03i де аз гана Борсактан, Бекеншщен баска журтты танымайтын. С о н га алты ай пншде барлык жалын аткан кайгысы - жалгаз баласы Кутжан жайы. Enniri ум1т не? Кулазыган ку ею рде TipeK не? Ойлаганмен тапкан емес. Таппасын бшген сон, сон га кезде оны ойламай- тын да. Ж алгаз жанкуйер1 мынау кзйгыдан ceHin бара жаткан, санапан солган бейшара келш. Онын алды немене? Не болады? Буны шешуге тоналып калган к е ц ш баспайды. Батылы бармайды. Бетен боп кете ме деп ойлай бастаса, Кутжаны 6ip I влген емес, ею влгендей квршеда. К ел ш Кдмка мен Кутжан арасынын т э т г ш т езгеше ед1. Бул бейшара жетш кыз екен. К,утжан сонау апыстагы, Сыбан ш ш деп нагашыларын 1здеп барып, содан альш кашып келген. Бунда да артына оралар, не шыгар туыс жок. Сонды кган ба, airreyip, Кдмка Кугжан мен осы уйдщ тшеуше бар ынтасымен кулаган еда. Крдар соны ганып, Кдмканы дал ез шднен шыккан Кутжаннан 6ipfle-6ip кем суйген емес. О ны н да, буны н да тен ортак aKeci болды. ♦/ BipTora, кесек мшез1 бойынша осы кенш1н вле-влгенше сактаумен карге 6ipre экетем1н деп сенунп ед1. Б1рталай кун болды, Жэмпейю тауда, Kapmi ауылдардын койшыларымен кездес1п, сондагы ecTireH сезшен б1рдемеш быксытып айта бастаганда, Кодар толыктусшбей, тусшгенше ыза боп, TyciHrici келмей тойтарып тастаган, айткызбаган. EcTireH сездерше Караганда, басы аман есекш1 агайын тек отыра ма? Сонын шыргасы гой: — Бул К,одар неге кыстаудан шыкдай, iHre к1ргендей жатып алды? - десед1дейд1. Тагы 6ip кезде: - Осы Крдардьщ к е л ш нен1 ум1т кылып отыр? Не ойлаган ойы бар? — деп сурастырады дейд1. Осындайга келгенде К,одар мундай жыбырдьщ ш ю зэрш, суыгын сезгендей болган. Оны н вз топшылауы бойынша, бундайдыц арты ж еар катынга эменгер 1здеу. Мал шыгармай, 33 I

Шреудщ уйше тспн катын юрпэш беру. Крдар малына ие болатын Myparepfli i3fley, соны табу. Бундай жай eripiK агайын - болмыс, жанкуйер - болмыс аткам тер кулардын кулшына KipiceTiH сыпсыны. Кодар елге жоламай, елдщ келуш де тшемей койганда, ocipece, осындайдан коркатын. “Тым курымаса, баламнын жыл уакыты ж етсш” деп, онын ар ж аган xinri ойламай, жауып коюга тырысатын. Енд1, мше, OMip аязынын алдычгы леб1 болып, Жэмпейю аркылы, койшылар аркылы келш жаткан сум салкьга сол гой деп уккан-ды. К,одар киналып, кдтуланган сон, Жэмпейк: е з ecTireHiH Teric айткан жок. Ж ане айтам лесе де, ез1 саз бшмейтш, сезш Kicire угымды кып айта алмайтын аса 6ip орашолак адам efli. Сонысынан тагы жасканып. Крдарды кинаймын деп койган-ды. BipaK6ip куш далада 6ip Kapi койшы бутан сумдык айтгы. - Крдар келЫ м ен жак,ын дейдг. Сен не бшдщ? - деген-дь Бутан Ж эмпейю жаман тур ш тп : - Онбай кетейш, еспген сумдыгым емес. Тарт... Тарт, Kanip, мына с е з в д к тарт! — деген. Актаганы ма? Жок,, жай шошыганы ма? Buiin болмайды. BipaKжанаты сезд1 бастагаtA a p i койшы a3i де сумдыкгын адамы емес-Ti. 0з Ш н ен : “ Мына бакыр бшсе, буйтпес ед1. Teri, не аналар аман да, не мынау тук б т п , сезбеген гой” деп ойлаган. Кейш де осы корпи койшы Э йпмбет Кддарга анда-санда кдты насатьт кедей-кешшктен жагалатып сурау салып, жанагы жаладан Крдарды аман деп уйгарды. BipaK жакындагы жарлы-жакыбай солай дегенмен, осы е се к п кайта-кайта шыгара 6epin, копке жайып кеткен 6ip “ коз” тэты бар. Не кылса да Э йпмбет Жомпейштен алгаш сураган кезден бастап, осы жала Крдарта оралып сога беретш 6iTnec жала болды. Крдарда сонгы кундерде Кугжан дертшен белек озгеше 6ip ыза бар. Онын ce6e6i, осыдан уш кун бурын СуШндш 6ip Kici ж1бернтп. Онаша алып сойлескен Бектен деген 6ip созуар косе бутан эрнеш шарлап кеп: - Ел аузына юм какпак болады? Кдн KOTepin экенп и . Ж аны ашытан жаксы да сол осеки басам десе, баса алмап- 34

ты, деп, Суйшдйсп этап, оны 6ip мактап койган. Содан тагы 6ipa3 орагытып кеп: - Жаман айтады... CeHi мен мына й ш н щ ш жаман атка тагады! - деп былш етюзгенде, Крдар: - 0 й , жаным, не шатып отырсын? - деп, Бектен KeceHi таптап тастардай болады. А нау 6ipaK безбуйрек кайтпас екен. - Сол сезге иланып алган К,унанбай саган катгы жаза буйыратын Typi бар. Суйшдйс вз бауырын кисы н ба? Саган меш эдеШ ж1берш отыр. Сез айкындап ашылганша тая турсын, 6ip жерге жалтара турсын дейш, - деп келген. Крдар ыза мен корлыкган влердей боп булыгып, орнынан атып турып: - Уа, кет, жогал! Кудайдын керш керш болтан Крдар Кунанбайдьщ керш ен коркар деп пе ен? Жогал эрман! — деп айдап ж!берген. Осы сез бупн де Крдарды ызаменен кайнатады. BipaK Кдмкамен бул жайды сез кылуды ойлаган емес. 9 зш щ экелж журеп езше мэл1м. Балалыкжакындыгы Кдм канында езше мэл1м — 6epiK. Сол кзйгы устшде кундеп 6ip-6ipiHe мун айту, курсше огырып зарларын шагу, екеуш эбден келш мен ата халшсн Keripin, ортаккэйгадагы ене менен келшдей немесе эке мен бападай жакындаткан. Адам мен адам боп танысып, табыскан-ды. BipaK езге кеп жайды eKeyi де ipiicneft, букпей ашык сейлессе де, жанагы сумдыкгы жарылмаган уыздай сорлы, шерл1 баласына айтуга б!рбеткей Крдардын батылы да бармас едк EKeyi акырын аяндап бешт басына келдВ Крдар куран оки бшмейдВ Кдмка да окыган емес. BipaK eKeyi де 03fli-63i iuimeH Кутжанга тшеуш, зар болтаный, арманда калдырганын айтады. Эркашан жанкуйер жакын Ka6ipiHe ы стык-ыстык жастар тогедс Кдйта-кайта бас кояды. Ундемей nimiepi Tuicin, квздер1н алмай, узак-узакотырысады. Бул каб1рдщ эр тасы екеу1не санаулы. Элдекалай жел ушырып TycipreH шеп-шалам болса, оны алып тастап немесе топырагыньщ ойсыраган, копсыган жер1 болса, соны кайтадан тузеп овдай отырысады. Т а га да б1рталай уакыт отырып калып едт Bip кезде булардьщ сырт жагынан дурсьпдетш келш калган 6ipHeme аттынын дабыры сстицр. Кодар да, Кдмка да бурылгаи жок- Аттылар мшбелеп кеп Tycin жатты. Булар бес Kici екен. Бастыгы Майбасардыц 35

кдра сахдл атшабары — Кдмысбай. Кдлганынын exeyi — Бехеш ш , exeyi — Борсак,. Камысбай агган тусе бере: - К ердщ бе, жэднейда! - деп кунк erri. К,одар мен Кдмханы бул хуйде херем13деген жох еда. Мынадай сарылып отырган хайгыны хергенде, езге болса журен шайылар еда. Кдсындагылар агган тусуден де 1рхшгендей болатын. Bipax Кдмысбай “ шаш ал десе, бас алатын” Майбасардьщ езшен асхан 6ynix, бузахы, ханхуйлынын 03i. - Туан дер! — деп буйырды да, б э р т аттан Tycipfli. Борсахгын да оны хостайтын 6ipeyi табылды. Ол Ж ехсен дейтш дэухес шапдын iHici - Ж етшс еда. - Керден бас бурмауын, хорде басы халгырдьвд! - дед! Ж етшс те. К,одар мыналардын эдей1 хелген жайын байхап, бурылды да, сабырлы суы х жузбен: - Нелерщ бар, жандарым? - деп едь Кдмысбай TenciHin хеп: - Нем1з болушы efli? Сендерд1 улых ш ахы ртьт жатыр. Мына Кдрашохыда елдщ ип жахсысы жиналып отыр, тосып отыр! - деда. - Ж ахсын xiM? ¥лыгьщ xiM 03i? - Улыгым — старшын Майбасар, бастыгы — Кунанбай. Мына к е л т щ мен exeyinai жауапха шахыртады. Тур, журщ- дер! - Сандалып xypMiciH? Не ахын бар? - Не дейсщ? Э х ш шахырса, ахын не деймкэд? - Кудай жузш хермепр, мынау xiM 03i oxipenaereH! - деп, Кдмха ханы хайнап, хатгы ашуланады. - Кудай жузш хермейтш сендерсщ, хос хара бет! Сенсщ, шашты сайтан! —деп, Кдмысбай бастырмалатып, хдмшы уШре бастады. - Ж ур, ал! Алып жур! М ш пз ана атха екеуш де! - деп, хастарындагы ж тттерге буйры хегп. Терт ж ш т ayeni Кдцарга харай умтьшды. Крдар: - А, хурыган худай, нен бар ед1? - дей берш, хасына бурын барган exi ж т г п хойып-хойып ж1бергенде. 6ipeyi мурнын басып ушып TycTi. Bipax сейтхенше болмай, халган TepTeyi жабыса х е т т , даяр ишлбырмен холын сыртына хайырып, байлап алды. Кдмкдны да суйретш отырып, аттын жанына алып хеп, Кдмысбайдын алдына мшпздь Крдардын артына Ж етшс Miaai. Ол да енгезердей мыхты ж т т . Жалма-жан аггарына тепе мше сап, хуншыгыс жахтага

Карашокыны бетгеп, тумсык аса шаба женешсп. “ Шабар кылыш, атар ок, булармен сейлесер сез де жок. Не де болса улыгымен 6ip тшдесермш” деп ойлап efli Крдар. 0з1мен аталас болса да, жол бойы артындагы Жетпюпен де 6ip ауыз тш каткан жок. Ш ынында, К,одар мен Кдмканын осы сорына себепкер болган да дел осы Жетшс пен сонын агасы даукес, бэлекор Жексен. Олар К,одардын ен малды агайыны болатьга. Басында Кутжан елген сон , осы кектемде журт Ж ексещп ганэлай бастады. Крдар аталас жакыны eai. 0 p i кедей, epi ж алгаз, жеНм- ж еар боп калды. Соган колы узын Ж ексен кэрайласса нетупп ед1? “ Кошерге келйс бермей, 6ip корага жалгыз тастап Kerri” деп ганэлаган-ды. О сы сезд1 6ip емес, era емес, е сп е бергем Ж ексен ен эуел1 е з ш ч болыспауына сылтау етем деп: — Сол курш рдан кенипм TiKciHin жур, болыспайын демеймш, 6ipaK шошып калдым, - деп, Бекешш-Борсактын жиынында ен алгаш беле сездщ басын 6ip шыгарган. Артынан С у й п ш к осы сездщ MeHiciH сураганда: — Келш1мен жакын екен ол кэгар... Маган не кыл дейсщ? Кдсыма алып журсем, ертен бенме тугармеймгащ? — деп акдалган-ды. Алгашкы 6ip даклырггы осымен журтка жайып ж!берген- HiH 6ipi енд1 С у й в д ж те болды. BipaK басында ездер1 жайып ж!берш, кейш осы осек ержкен Кызыл ауыздын бэрш кернеп кеткен уакытга Сушншк тага 6ip к е л т , Жексеннен eaai аны кдерепн сураган. Жексен кыстыгуш - К,утжаннын ж етга болган куш , Крдар айткан 6ip евзд! дэлел кьищы. К,одар кайгада н сандалып, жаны кун in отырып: — Манымда тулдыр жок. К,удай маган кылды гой. K enip етсем де, енд! KepiHeH аянарым жок. Кудай маган кылса. менщ кудайга кьшарым сол... - деген. Осыны Ж ексен ез безм ен топшылап, “ бул кудайга не кылады?\" деп, журш-журш кеп, акыры: “ Муны сы келпп болды!” деп байлаган-ды. Содан 6epi есекп 03i таратуына тага 6ip себеп — “ Крдарда б!раз жер бар. М унын кыстауына ен жакын, жерлес адам сол. 37

Эй-reyip, жайы бпкен неме гой. Елден кудырып *i6epin, жерщ де басайын!” деген аргы т уктрд е жаткдн ece6i efli. Осыдан ушкындатан сез Кунанбайга жетш, одан “ Сыбанныц жиынында Солтабай Тобыктыны мазак, eTin сейленп” дегеннен 6epi карай Суйпадк баленщ улгаятынын бшш, Жексеннен кайта кеп сурастырган. Жалгыз Жексен емес, манайдан да сурау салды. K epm i агайын, бастыгы Эйпмбет койшы боп, ез ерюмен осьшын аныгына жетуд1 ойлады. Сез бакпаган момын агайыннын 6epi де Кодарды караламады. Кдйгы шеккен, дергп кушн гана айтушы efli. BipaK Ж ексен мен мына Жетпю болса, сол кайтынын 63iH де: - Э деИ icTen журген сырты. Суйтпей коя ма? Бэлеш тун жамыла бастайды гой, - дескен-дг 03i аныгын бшмегенжэне ол анык болса, осыны сылтау кып Кунанбай Борсак, Бекенппге 6ip нуксан келиред! деп есептеген Суйшдпс сырт KiciMeH сейлескенде: - Осы сез бекер болар, - деген. Кунанбай алдында да соны нык устармын деп еда. BipaK Кунанбай ырыкбермедг Онын ycriHe жакында Кодарга 03i эдейшеп ж1берген Бектен кесе жолшыбай Жексен аулына согып, TinTi булд1рш кайтты. - Кодар “ Кудай да, Кунанбай да керек емес. Не кылсам ез еркш , менде не акыларьщ бар?” деп куып шыкты. “ К,удай маган кылса, мен кудайга кылдым” дегеш дел сол баленщ 63i бодды! — деп ентелетш, теншрш келген-дг Кунанбай жагыиан ыкгап кайткан Суйщдйс кез! жетпесс де байлау eiri. Сонымен, акыры, К,одар Kyfti кеп бутан сокгы. Жолшыбай “ кешншен тщцеспрмеймш” деп, Кдмысбай Кодарды алдына салып. 63i эдеШ окбой ы жер артта, ipKine ж у р т келе жатыр. Кдрашокы Кодар кыстауынан алые емес. Шынгыстын улкен б ш п н щ 6ipi. Соны ц бауыры эдемь тогайлы езен болатын. Тал-тереп болсын жене тау кэйыны — кисыкша Кызыл кдйын болсын, барлыгы да кектеп, жайнап тур. Бул ара 6ip куйкалы, жаксы кыстау. Бекещш, Борсак ерте кеп, осында орнап кап, эл1 бауыр басып келедг 38

Ыргазбай иишен, ecipece, осы Карашокыга кызыгушылар кеп болатын. Бунда отырган ауылдар Борсак Ж ексен аулы. Ол Борсакка элдекзндай кершгенмен, езге журтгьщ келесшде бута курым болатын. Жиын осында екен. Ж ексен аулы терт уй. взен ге мшбе- леп, т е н т турган 6ip T in -m жартастын тубш е коныпты. Осы apaFa К,одар мен Камканы алып келе жатты. Тыста: — Келе жатыр. Алып келе жатыр... Э н е, Крдар... — деген ундер естшген сон, Ж ексен уйшде отырган Кунанбай бастаган топтын 6epi тыска шыкты. Т у м сы к а с ь т келе жаткдн Кдмыс- байлар келгенше, мундагы барлык жиын 6ip арага карай екш елт, ауылдын сыртына барып топтанды. Сол арада кззыккз буйдалап байлап, merepin койган 6ip улкен, б и т кара атан жатыр. Б е л т е шом салып, ею еркеш ш щ арасын жотапап бинсгеггп де, соны н устш ен бастыра 6ip ашамайды орнатып, мыкгап шандып, танып тастапты. Кдмка жиыннан шошып Kerri. Ж олшыбай сурамаса да, еши ауылга такала бергенде Камысбайдан: — Жаным-ау, адам баласысынгой... Осы айыбымыз не? Не кылмаксындар? Айтып елтфсездш? — деген. Бутан шейш “лем” деп жауаптаспай келген Кдмысбай енд1 тана тш катгы. BipaKTlni зэрдей едк — А нау атанмен — К,одарменжакын болганын ушш K33ip екеу1н де жайрайсьщ! - дедк Ол осыны айтып, “ Кдмка не дер екен ?” деп efli, байкаса, Кдмкада ун жок- Bip гана ыныранды да, сы лк е т т , атган кулап барады. Кдмысбай 03i де аттан жыгылып кала жаздады. Камканы кушактап. кысып алды да, ж е л т отырып, жиыннын алдына келдк Алдынп,итар Кодарды Tycipin жатыр екен. Бу да Камканы суйемелдей устап турып, 03i бурын т у с т , артынан кел1ншекп Tycipfli. Кдмка тускен жок. Бы лк eTin кулап жыгылды да, талган бойында жерде сулыкж атып калды. К,одардьщ адцында жуз каралы жиын тур. Ортасында Кунанбай, Божей, Байсал, Каратай, Суй1нд1к, Майбасар — бэр! бар. Аддагы осылар да, артында ентелеп турган — аксакал, кзрасакзл. 8 р рудьщ, коп рудынадамдары. Ылги аткамшер1 гана. 1шшде жупыны юпм д16ipey жок, К,одар сэлсм бермед!, e3i танулы. Iminfle удай кайнаган ыза мен ашу бар. 39

Жиын ортасында жалтыз кез1 бутан оклан клдалып турган Кунанбайды танып, сотан карап туй ш п , кдтгы акырып: - Уай, Кунанбай, меш кудайдыц жылатканы аз ба ед1? Бу не кырсытьщ?.. - дей бергенце Майбасар бастаган эулею жуандар: - Тарт тшвдй - Kj>icnapr! - Жап аузынды! —деп арс-арс erri. Кунанбайта жанагы Крдарша зеюп сейлеген кэрсылык сездерш олар есттген емес. К.одар аз ундемей турып, аналар басыла бергенде: - Ел-журтка маскзра етш, кор етш, анау сокыр кезщнщ кунын менен алайын деп пе едщ! - легенде, Кунанбай: - Шыгартпа унш! Жоталт кезш! — дедь Майбасар да тесе: - 0 й , куартан кек тебет! — деп, камшы yrtipin кеп кап едь К,одар саспастан турып, карсы акырды. - Иэ, мен как ит болсам, сендер кеп итещ! Жабыларсын, таларсын да жерс1ц! - дегенде, Кдмысбай мен батанаты терт Ж1г1т Кодарды суйрей женелдт Суйретше бара жатып, Крдар зор дауыспен, барынша шыркап: - Ак, карамды тексермед1Н бе, еншен кан жуткан, кара бет?! - деп, канталатан кез1мен К,унанбайта бурыльш, атып ж1берердей карады. Б1ракосы кезде мойнына шылбыр тусш калып efli. Терт ж ш т жетектеп жылдам тартып, анадай жаткан кара атаннын он жагына апарды. Басына кап сиякгы б1рденеш жаба салды. Бес-алты Kici тапжылтпай, туйенщ кабыртасына басып, жытып устап турды. К,одар тагы латынет айтып айкайлай 6epin ед1, сыртынан 6ip капы куш тарпып, cepnin ж1бергендей болды. Турып бара жаткан туйен1н кабыртасы каккан екен. Осьщан epi мойнынан “лык” епп, тем!рдей кысып, жанын суырып экетш бара жаткан таудай ауыр куш басты. Жалтан жапырылып, уси н е кеп кулады... К езш щ оты жарк en-i де, с е н т бара жатты. Ж иында ун жок- Туйен!н ар жатына К,одармен тен кып аскан Кдмка туйе турысымен 6ip сэтге y3uiin KeTTi. Оны 6epi керш тур. К,одар 6ip жиырылып, 6ip созылып, тез еле алмады... Батырга б1ткен зор денен созылтан уакытында бурынтысынан да узарып, нар туйен!н бойына тенелгендей, аягы жерге тиер-тиместей болды. Туйен1 40

тургызып, б 1рталай устап турганда жиын ЭЛ1 ун катпады. EKi жаннын вл1м азабын ез устше аркалап турган туйе де yHci3. Дэт1 шыдамаган Байсал кейш бурылып, шетке шыгып Kerri. Сейлегендер болса, сыбырмен гана сейлейдк Кдратай Бежейге Ky6ip erin: - ©ле апмай кинадды-ау, бакыр! Бейшара, жана бщщм, арыс екен гой! — деда. Божей мунын бетше каггы сурланган жузбен ажырайып карады да: - Арысывды, ендеше, арыстан жедн — деп сырт айналып кетп. Журт сыбырлап: - вл ген жок, эл1 елген жок... - лесе бердь Крдардын д ен е а, шынында, ал1 ттр кен ген д ей д 1ршдеп кап, кейде тартыла Tycin кояды. Кунанбай журггын Ky6ipi кебейш бара жаткднын енд: сездк вл пр генн ен де кинау бататын Tapi3fli. О н колымен катты ишарат кып, туйеш шегер деп буйырды. Туйе шеккенде Кдмка серейш сулы к т у с в де, К,одар елмеген екен, буктетш п TycTi. С ол арада журттын eciH жигызбастан, Кунанбай касындагы кузды KepceTin: - Ш ык алып, мынанын басына! Кулатындар содан кэтрдП BiTciH с'онымен! —дедь Баганагы Кдмысбай мен сол жйтгтер ун аз Крдарды туйенщ ycTiHe квлденен салып, арканмен байлады да, тау басына тарта женелдг. Бул куздын аргы сырты жазан- Квлбей б а к е н бетегел1 жазан болатын. Тосы п турган журттын шпнен 6ipeH-саран датз шьщамаганы сусы п кетейш деп едк Кунанбай: - Ей, таркама туге! Токга былай! — деп санк етш , зицп буйры к берд1. Ж урт кайта шршдь Аздан сон куздын басына ереушдеген жаяулар шыкты да, ойдагы жиынга карады. Кунанбай турегелш, окшауырак шыгып, колын томен сшйсп, “таста” дегеш. Жогарыдагы торт яппт К,одар денесш каумалап, шгерш-кеШ щй толкытып турып, 6ip кезде тастап Ж1берд1. Бул тас - бауыр жагы ойылгандай шукдшган тас едь Азап пен корлыкшеккен онсыз да олi дене жолшыбай 6ip таска сокпастан тупа-тура агып кеп, ауыр салмакпен курс eTin 6ip-aKTycri. Кдз1рде шокгай жиылып калган топтын каккасына 41

кеп кулады. Ш епрек турган KicLnepre естшгендей боп, акырын гана Kyrip е т т суйек-суйеп сына тускендей болды. Д эл осы кезде Ж ексен аулына темени тогай пшнен шыгып, катты ж у р т кеп, eKi салт аггы Tycin efli. Денелер1 ыкшам, 6ipeyi бала бейнель Олар атгарын шетю уйге байлай сала, жылдам басып ксле жаткдн Абай мен Жиренше болатын. Атган тусе бере булар тас басына теп е анырып, карап турган жиынды Kepin, ездер1 де солай кадалды. Eip кезде шекпеншщ етеп канатгай боп шалки шашьшып, кулап келе жаткан дене кер1нд1. Жиренше атгы байлай сала топка карай жупргенде, Абай кезш басып отыра кетп... Birri, едш... Мезгш1мен жетсе, экесше OMipiHfle 6ipiHiui per жалынып, аягын кушеа да елпртпей алып калмак едь Kemirin калды, Еши топтын imiH кормек емес. Атына кайта журе 6epettin деп efli. Б1ракдэл осы кезде, унс1з турган жиын жактан жапыр- жупыр дауыстар еетшш кэдды. - Сен ал! — Е, сен ше? — Ал езщ? — д е с т , кзу-кауласып турган журт колды- колына 6ip-6ip кесек тас KeTepin алыпты. “ Тебелес пе” деп efli. Солай басты. Бул тебелес емес-Ti. К,одар куласымен К ун ан бай : - 9 fli жаны шывдсан жок. Енд1 анау кеп1рден ез жаны- мызды актап, аулак, екету ymiH кырык, рудьщ кырык Kicici кесек атсын. Ал осы жиындагы эр атанын баласынан 6ip-6ip Kici кесек алывдар колдарына! — деген. 03i алдымен алды да, Бежей мен Байсалга карап жердеп тасты нускап: “Алывдар!” деш. Буйыра айтгы. Аналар багынды да, тас алды. — Мше, шаригат буйрыгы. Атывдар кесектер1нмен! - деп, алдымен e3i лакгырып, Крдардын жонынан урды. Бежейлер алган кезде тасты 6ipey а л ь т , 6ipey алмай тартыньщкы efli. Ж авдгы дабырлаган дауы с сол тас алдырып, ургызудьщ буйрыктары екен. Абай жеткенше журт 6ipi артынан 6ipi тас ж1берш урып жатыр. Топтын шетше Абай келе бергевде Жиренше колынан устай алып, бепн е бет1н такзп: - Ананы кара! Мынау ургалы жаткан шалды кара! Осы Крдардын жакыны. 03i шал. 03i Б ор сак Жексен!.. Буган не ж ок екен, кек тебетке?! — aefli. 42

Абайга нагаз ejrripymi осы сияктанды. Ентелей умтылып, Жексеннщ желке жаганан такай бергенде, Ж ексен Крдардын в л т н е карал: - Кет, бэлекет, жуз1 кара! Кет! - дел, улкен тасты ж !бер т калды. Крдардыц денесш Абай жана керш еда. Бас суйеп мылжа-мылжа болыпты. Журепне кан тегшгендей кдйнап кеп: — в й , Kopi малгун! - дел, Ж ексенщ желкеден койып жберш. Ж ексен Крдарды урган 6ipeyaiH топшысы тш л ме дел сырт айналып Караганда: - Не деген имансыз едщ , Kepi тебет?! — дел турган Кунанбайдын баласын керш. Абай сырт айналып кете 6epin едк Ж ексен буган зекш: — ©й, бала!.. О й, сен езщ! — дел турып, дауыстап: — Мен бе екен?.. Ер болсан, эне... экен! — дей берда. Журт: “ О не, о не?” десш жатты. Абай жылдам басып атьша жетп. Белдеуден атын шешш жатып, осы уй шпнде жылап отырган кеп жаннын ундерщ ecirri. Эйелдер KepiHefli. Bipi солкылдап, 6ipi ынырсып, 6ipi сыбырлай сейлеп жьшайды. Дауыстарын шыгара апмай, кыстыгып жылаган катындар. Еркектер бул ауылдьщ бар эйелдер1 мен баласын осы уйге ерте бастан каматып койган. Солар екен. К апы коркытып койган болу керек, дауыстарын шыгара алмай жаншылып, eruiin жылайды. Бу да Абайга окгай тид1. Тьщдауга дэт1 шыдамай, атына Mine бердг Осы кезде Кунанбайга Жексен шаккан болу керек, экеш Абайга айкайлап: — Ей, кудай урган, тура тур! Керерм ш , бэлем! — дед1. “ Уставдар, алып келвдер” дел айга алмай калды. Абай атына м1не сала, ауылга карай шаба женелд!. Артынан муны куып жеткен Жиренше: - Э й, Текебай тентек... Текебай тентек! - дел ат койып апты. Булар ойга карай жосытып кете барды. Жиын болып, Kici влирш , ел ортасында кулак естш, кез кермеген сумдыкгы ез колдарымен icren шьнусан топ, атка MiHe сала, жан-жакка шашырай тарады. Унсгз, жым-жырт айрьшысты. Ж алгыз-ак Бежей гана CyftiHfliK, К,аратаймен 6ipre ушеуден-ушеу бол окшау кет in бара жатып, KypciHin: 43

- Ер ш трген ге кун сураушы ен. Ешй кун сурамактугш, вкпе-кш э кылар да муршан жок. Олпрген — езщсщ. Кырык рудыц адамы кесек атып езщ елпрш отырсын, не бетщмен ун шыгарасын? - дедг Кдратай танып келедк Бежейдщ туп есебшщ кебш Кунанбай бузып кетп. Бежейге, acipece, Кунанбайдын осы айласы баткдн Topiaai. Кдратай соны ескерш: - Ш аригаттыц шын белесш тупке сактапты гой. Бул шаригат та айлага куры к бере берстш болды гой. О да Кунанбайдын койны-коншында десейпй, — деда. Суйшдак басылып. шошып калгандай екен: - Курсын! Тек бале осымен 6iTciH. тынсын десецшИ — дедь Бежей кап арбаскзндыктан, Кунанбай тэсшш тукшрлей танушы еда: - BiTy, тыну ма? — деп курспш де: — Бекенпп, Борсак кашан айттын деме, шылбырды Крдар мойнына салган жоксыц. Буйырса, осыменен оз мойнына да салган боларсын, жазган! — деда. Эркдйсысы да осы ойдын сокында еда. Ундемей салбырап кете барысты. 5 Абай мен Ж иреншенщ бугш бул бэленщ устшен шыгамыз деген ойы ж ок болатын. Улкендер, теп, Копшышс кулактанбасын деп, буркеп устаган болу керек. Ein6ip ауыдда бундай сы бы с айтып, сыр берген жан бшшген емес. Ж иренше танертен Кунанбай аулына 6ip эдем1 таргыл тазы ертш келдь Келу1 — ауылды азан-казан кып, бала-шаганын кебш тыска epiKci3 шыгарган. Бул шудын басы тентек Оспан болтан. Жиренше тазысымен конак уйдщ сыртына такай бер­ генце, О спан анадайдан к о р т калып: - Айтак, айтак, жевдер. Ойбай, жевдер, эне Жиреншенщ тазысын! Ж олдаяк, Bepi6acap, Bepi6acap! - деп, Кунанбай уйш щ коп сары аласын уран шакыргандай гып оре тургызган. Жиренше Оспаннын будайретшш алыстан бLain: - 0 й , Оспан! Айналайын! Кдлкэтайым... кой! К,оя гой! - деп сонша токгатпакболып efli, Оспан: 44 _

— Bepi6acap... Байт! - деп сакылдап кулш, ceicipin ыргып, бар итш таргыл тазы Fa карай кдптаткдн болатын. Осы кезде конакуйге жетш калган Жиренше атын тастай 6epin, тазы итш мойнынан устап тура калган. BipaK ж е ть сепз сэры ала ep6ip уйдш ыганан кулшынып, кутыра шыгып, “гур-гур” етш кеп, коршап алды. Уйге де юрпзбей, табан аудырмай да койган едь О спан Жиренше “ кой” деген сайын сак-сак кулш, итгерш emiKTipin: — Ар...р!.. - деп e3i тап-тап беретш. BipaK енш ен кексе тарткан итгер Оспанньщ кунде осындай сан рет ж ок шатаккз бастай бергеншен мез1 болтан ба, тазыны жулмады. Кур ырылдауы мен арсылдауын гана молайтып тур. Улкен уйде отырып, осы шуды есвген Улжан бэйбпне танертенп асын iuiin отырган Абайга: — Ш ыкшы, Абайжан! Кушы анау HTi кургырды! Т а га булдгрщ журген элг1 жынды неме гой! — деп. Абайды тыскд шьнарып жэне уйге юрген 6ip ж ас эйелд1 де жумсаган. Абай Жиреншеш айырып алып, тазысымен екеузн конакуйге карай апып журген. Булар сонда Kipe бергенде, Жака тапкзн кызыгы шугыл Шткенге наразы боп калган Оспан арттарынан бугып кеп, дэл уйге Kipe берерде Ж иреншеш кылтадан катты шымшып алды. Анау ит екен деп, ыткып, шошып кеткенде тебесш мавдайшага сога-мога кон акуй дттер ш ен барып 6ip- ак шыккан. Оспан оган да сакылдап кул1п: — О, коркак, коркак, — деп мазакеткен. Мойнында салдырмак каргысы бар, кара ауыз, таргал каншык Абайга 6ip турл! суду Kepumi. Жутынып тур, жылман кагады. — Аты не? - дед! Жиреншеге. — Желкуйын. — Аты да эдем1 екен. — Аты емес-ау, e3i де коян деген1нд! тап куйындай уйткытып согады! - дед1. Бул Желкуйын туралы ез аулындагы 6ip улкен аншынын айткан ce3i eai. Жиренше осыны унем! айта журетш. Абайды сол сез бен Ж елкуйынньщ жаланып турган Typi катты кызыктырды. — К,оянга шыгамысьщ? — дедь — Жур, атын бар ма? М ен сол коянга шыгып барам. Осымен eKeyi Абайдын K,yaa6ecTici ертгелгенше кымыз 45

шип алды да, кунбатыс жактагы Кд1зылшокы деген усакадырга карай желе жортып, тартып кеткен. Будар Кызылшокыга юре бере алгаш келген екпш ййн 6ip коянды безд1ре куып едь Алыстан кашцан коян онай жетюзбей, ею-уш кыркадан аскднда гана Желкуйын талдырып * e r in epiKci3 алган-ды. Осьшан баска коян тез коршбеген. Соны 1здеп табамыз деп, eKeyi Кызылшокынын Шынгыс жакка караган шетю тумсыгана шейш барып калыпты. Осы арага келгенде Ш ынгыстын Карашокы тусынан ш ы гап келе жаткан 6ip салт атгы кездескен. Ол Майбасардьщ т а га 6ip атшабары Жумагул болатын. Сол Жиреншеге карап: - Сендер одан да ана Кдрашокыта барындар. Були сонда К,одарга 6ip сын болады. Журт жиналып жатыр! - деген. Жиренше кап ы ентелеп: - Е, немене, К°лар мен KeniHi кайда? — дегенде: - Ж ана Кдмысбай бар, бес ж т т боп устап экелгел1 кета. Ж иын Ж ексен аулында, - дед!. Жумагул атын камшылап, асыга шауып кета. Жиренше осыны еспген сон Абайга: - Баранык. корейце! Жур! Ал жур! - деп, ойландырмастан eniKTipin алып кеткен. KopreHi элп. Енш кайта беттеп, тогайлы езенд1 кулдилап желе шауып келедь Абайдын iuii муздап, журек каны, жан тамыры flip-flip кагап, калтырап уршкендей. Кзмнен, неден ypKCfli? Bcipece, оке... эке icrereH мшез, оке колындагы кдннан ypKefli. 0 з oKeci... катал, Kopai экеей.. Абай Ж иренше создерше жауап та айтпайды. 0зенш бойлап бектер таудын imiHCH жуыкта шыга алмады. Жол болса, жалгыз аяк. EKeyi катар журе алмайды. Абай алга Tycin, желе шокытып келед!. dni калмай журген Желкуйын eKeyiHiH алдында. Ж олдын ьщгайсыздыгы OHriMeHi тыятын жош бар едк BipaKЖиренше Абайдын артынан екшелеп калмай отырып, сейлей бердг Ол жанагы Ж ексен аулында 6ip-eKi KiciMeH т1п катып, оны-муны ecTin алган екен. Соны айтады. Ауырган адамдай калтырап, журеп катгы кобалжып келе жаткан Абай Жирен- ш еш н бар co3iH укпаса да, 6ip-eKi жерш анык ангарды. Teri, жиын iuiiHfle 6yriH eKi сез ауыздан-ауызга кошкен Topiafli. EKeyi де Кодар ce3i деп айтылган. Bipeyi бурып алган 46

сез де, 6ipeyi дэл еэ сезь Соны н алгашкысы К,одарды ю нэ- лаушы сез. Б уп н п катал жазанын дэлелк Tiperi. Ол: “ Куда# маган кылса, мен кудайга кылам!” деп п деп, елпрушшердщ кайта-кдйта айтатын ce3i. EKiHmici аз айтылган. BipaK о да жиынга теп е жеткен. Teric iurre, есте калган сез. “ Мен кек ит болсам, сендер кеп ит...Тапарсын да жерещ!” деген сез. Абайды катгы толкыткан осы сез болды. Ол жанагы катындардын жасырын зарын да еске Tycipai. Ж иренш енщ алдында келе жатып ендреп коя бердг Артта келе жатса да, Жиренше Абайдын жылаганын байкап кап: - 0 й . ей , Текебай тентек! Сен не гып келесщ! - деп катарласкысы келдь Абай жаска толы кез1мен Ж иренш енщ торы каска атынын басы мунын узенгш к тусына келш калганын керд1 де, Te6iHin кап шаба женелдь Бул уакытга eKeyi де бектер таудан кутылып шыгып, жазыкка туеш едi. Абай Кулабестшщ басын Келкайнар жакка бура бере, камшы басты. Жиреншеге коз жасын KepceTnerici келд1. Анау да шапты. BipaKАбай жетюзетш емес. Ол окбойы узап кетш бара жатып, ез-езш е epiK 6epin, eKcin-eKcin жылап келе жатыр. К еп жылдан 6epi Абай жылаган емес ед1. Токгай апмай erinin жылады. Агындап ушып келе жаткан бестш 1ц ею жагында кеделк бетегел1 кек дала таекын судай зулап женел1п, артка карай кулдырап an>in кет1п жатыр. EKi кулагын бтргендей боп, дынылдап соккан eicniHжел1 Абайдын кез1нен аккан жастарды кдт-кдт тамшыдай, жанагы кеде мен бетегеге ушырып Tycipin келед1. Абай бурынгы жас бала кун!нде мундайды ангарып сез!нген де, таныган да емес. Ещп байкады. К езд щ жасында адамды барлык вне бойымен 03iHe карай кулата тарткан 6ip езгеше ыстык куш бар екен. Улкен куз бийстщ басына шыкканда, 6ip сэт ойга карай кулап кетк!н келетш сиякты, езш е тарткыш, угымсыз куш. Бала журепнде бул шакта кеп сез1мн1н алай-тулей куйыны соккандай. Бунда корлыкпен елгендерге барынша жан ашыган мей1рбандык та бар. 0лт1ргендерге ыза мен каргыс та бар. Сонымен 6ipre, ecipece, 6ip-6ipiMeH шарпыекан сез1м: “ эке” 47

дсп жамандыккз кимау бар да жене сол “ океден” шошып, урку бар. Барлык iiniH тенсслте сииккен бала жанын ойран етш, сескенте ттр е тк е н сез1М. Жылап errnyi, 6ip сэтге, медресе, дш халфелер айтуы бойынша — айыптылардын кунэсш е втесш смяклы, сонын KeuiipiMiH тшеген сиякты жалбарынудьщ жасы ма деп едь BipaK одан тез тун ш п Kerri. - Ол емес! б й ткеш олар дш атынан, выресе, имам берген фатуа бойынша icTen отыр гой. Кзмге шакпак? Кулазыгандай жапа- жалгыз! б з ш 6ip ен панасыз, ен сорлы жеымдей сезйцц. 1штен тагы да 6ip улкен, ауыр толкын буктетш п, булыгып кеп, бала журепн жаныша урганда, ол бурынгысынан да кдтгы, аса катгы 6ip е какп ен солкылдап жьшап ж1бердк Дауыстап жылады. Жиреншеге бтд1рмеймш деп, ani де агызып шауып келе жаткан. Сол шабыс крсылды ма, болмаса езш щ бала к е ц т ш ц сенделу1 сондай ма, Абай 6ip уакдпта жылау устшде локсып- локсы п булыгып кеп, кусып-кусып ж1бердь Аш взеп акгарылгандай. Жаны да, денеа де катарынан кдтгы азап шекп. BipaK сонда да токтаган жок. Атгын жалын кушып алып, тек кдна кулап кдлмасты ойлап, шаба бердь Ж иреншеге жетюзбеген куйш де Квлкдйнарга жетш, шешесшщ уйше кеп тусп. Улжан тыста тур екен. Баласы уйге такай бергенде вшне квз1н салып, TiKciHin калды. Абайдын Tyci куп-ку, кдтгы езгерген. Tiirri, Абай сиякты емес. Улжан: “ Ke3iM булдырап тур ма?” деп KipniriH жш кдгып, кайта кдрады. Абай. BipaK, TinTi, жат penai. Баласы атын байлап касына келгенде, жана байкдды. Ke3i де кып-кызыл боп icin кетшть - ©й, Абайжан, кдрагым, не бодцы? Bipey тиген бе? - деп, шпиен: “ экеш урды ма?” деп те ойлап кап едт Далада взге Kici ж ок екен, Абай ундемей, шешесш кушактай алды да, бауырына Kipin, езиин ып-ыстык басын анасынын твсше басып, жабысьттурып калды. Ж етщисген куткдрардай анасы бар екен! Ж ылау артынан ыкылыкаткдндай д ен еа flipumen, солк-солк eni. BipaKбул кезде Абайдьщ K03imte жас жок-ты. Бэрш жылап тауыскдн. Ещц жыламаскд, кез жасын eiuKiMre кврсетпеске б е ю н т , imTeH катгы туйш ш алган.

— Ж е Hiuni айтшы, карагым, не бодды? Э кен урды ма? — Жок, ентам де урган жок, кейгн айтам... Ала, тесек сап берип, жаткызшы! — деп, Абай ш ешесш кушактап кыскан бойда, уйге карай аяндады. Сабырлы Улжан осыдан epi еш нерсе сурап такымдаган жок,- Уйде эжесш де, езгеш де уркггкен жок. Абай жайын 6ip жанга б1пд1рмедк Улкен акуй д щ он жагына екелш , еж есш щ жер тесегш жайлап берд1 де, uieiuim iipin жаткызып. езш щ мол пушпак iiuiriMeH жауып, кымтап койды. 0жеск — Йемене, карагым? Ушындьщ ба, элде, — деп б1рдене 6Lnrici кел!п ед1, Улжан: — Ушынган гой. Тимей1к. Ж атып уйыкдап турсы н, — деп, малшы катын Кдтшаны шакырып ап: — Tynaiicri жауып, eciKTi Typin койшы! Абайга кун туспе- ciH! - деп акырын гана айтгы. Э ж е а iprere карап жаткан Абайдын сыртына кадалып отырып, кдбагын туй1п, тамсанып койды. Ерш н унс1з гана кыбырлатып сиына бастады. Танертеч Абайды ертш кеткен Жиреншенщ кайда екенш Улжан бшмеп efli. Ты ста баганагыдай тагы да ит шулаган сон, “ тазысымен келген сол болар ма?” деп уйден шыкты. Жиренше конак уйдщ сыртына тусщ , атын байлап жатыр екен. Улжан улкен уйд1ч жанывда турып, Ж иреншен1 ез кдсына шакырып алды да, ж ен сурады. Жиренше танертенп коян куганнан бастап Жексен аулында керген1н де, жолшыбай не болганын да тепе айтып болып: — Абай кайда e3i? — деп ед1, Улжан Абайды н жатып калганын айтып, Жиреншеге 6ipa3 наразы салкын жузбен карады. — Шырагым, сен бала емессщ , естиярсын- б з щ барсан 6ip cepi. Ондай жаман, сумдык жерге Абайды HeciHe апар- дын? — деп, “жаман” , “сумдык” дегещц шынымен баса ай­ тып: - Бала емес пе? Ш ошынар деп ойласан н етп? — дед1. Жиренше сез таба алмай уялып, кысылып калды: — У ят бодцы. 03iM де екшд1м. BipaK кудай акына, eniriH керем1з деп ойлаган ж ок ем! ~ Жарыктыгым, eHflirepi Абайды бундай жерге бастай керме! Tirrri, басын жас, улкеннщ ондай бэлесш ен езщ де аулакж ур. 0з1мен кетеш! Kepin-6Lnin нетес1н? — дед!. 49