Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

Бул жолдар 6i3re туснпкп-ак. Сэкен баспахананык енбекнп халы к колына кешкешне он жыл толтанын, со- дан 6epi халы к санасын арттырура зор кызметтер штелш жатканын тусшд1редк Bi3 содан кейшп «Лзуинлер» атты еленнен: «Корглсьшкан ернск п'зген Toni курыш жумыскер». Тасты epiTin жан юрпзген, Жумыскердсн him ккер?» — деген Ti3yuiUepfli мадактаган шумактарды окимыз. «То­ к у фабрипнде» узак, шашыранды шумактардан кейш 6ip уйкаспен келепн уш жолдык кайтармалар бар. Сонда 6ip рет: «Фабриктщ Думан-дуксн уйше»,— делшсе, аралыктарындагы уш жолдарда бул адамдар- дын енбек «бшне» кызыгады, «кенбегендер капнталдын HiHe» деп ерлж терш мактап отель Тары 6ip ж ержде: «0 нсрл1 енбек Бэрш жекбек... Боламын шат суйсше»,— дейдь Bopi де xyciHiKTi, 6api де керекп-ак сиякты. Эйтсе де Сэкеннш доктор Исмаилов айткандай «енбек nponecin дэл жырларан> елендерж ш б!рсыпырасына-ак сын кез1- мен KapayFa тура келедй Дамы лсыз )зденген казак поэ- зиясына да, тын улп'лерд! кеб!рек усына 6eprici келген акыннын ж аксы 1зденулержде ycTipiriK болтан. «Сыр сандыкта» дыбыстардан инжу сылдырын шы- тара бж ген, дыбыстарта ж ан берген, оларды отша ойна- та алтан, сезд1 барынша еркж билеген акын сонты елен- дерш де ез ж сезге б и л е т т ж 1берген. Сондыктан да жо- гарты аталтан елендерде мазмунды тур менгерш.елен жолдарын кебжесе ойыншыкка айналдырып кетедк «Току фабрипндеп». «Машина дуре Ыккылдайды. Ынкыл емес — Сынкылдайды. Сейлеп ын-жын

Жымпылдайды: Мыккылдайды. Tesiip туйш Бултылдайды...» — дейтш жолдардан не тусш ш , не керуге болар едь Мун- дай мысалдарды «Социалстан», «Д аладары ж ан а куй», «Тракторшы», «Колхозда», «Баспахана» мен «Лзунилер- ден» де келД руге болады. «Денгелектер — Tic табаны Bip-6ipine жабысып. BipiH-6ipi TicTen алып Итеред! кабысып». ( гБаспаханадан».) «Жыпырлайды сэктерде ТЫмдердщ деетесь Ti3ymiaep колмен'терген 6 nep-6UiM кестесЬ. (<Ti3yuiUepdeHi.) TaFbi 6ip мысал: «Курыш деие Куж айгырлар Жер талкандап, Алып дырлар, Сап-сап жур1п Жырлап жырлар [стенд! ортак журт iciii». («Даладагы жаца куйден»), Талантты акынныц осыншалык енбек ciHipin уйыс- тырран жолдарынан, api шолак, api тырыз уйкастарынан 6i3 поззиялык ce3iM алмай, машина ыррактарын еспген- ден уст1рт эсер рана аламыз. Сэкеннщ мундай елевдерш 6ip кезде футуризм деуип- лер де болран. Б ул эрине дуры с емес, совет поэзиясынын i<eii6ip душпандары берген тастан ды к 6aFa, Сэкеннщ акындык ехйршщ алрашкы кундерш ен сонры кундерш е д е й т футуризмге тэн соракылыктардын 6ipfle-6ip белгю1 байкалран емес; Сэкен казак поэзиясындагы барлык асыл улг1лерд1 барынша мол пайдаланран, оларды iflrepi бастырран, жашшрта тускен акын. Сонымен катар i3AeHriiu акынра совет эдеби етж щ ал- гашкы дэу1рж дег1 Keii6ip acipe, солакай арымдардын те- pic эсер еткенж де жасырмауымыз керек. Э дебиет пен 7* 99

керкеменердеп «солшыл фронт» (Леф) аталатын атым- нын орынсыз кы зу урандарына Сэкен де кулак асты, С у ре тш фабриката барсын, матаны боясын, мебель жа- сасын, ательелерде KHiM Tiryre жэрдемдессш; режиссер- лар театрлардан кетш жиналыстарда, балдарда, карна- валдар мен неке киылатын орындарда режнссерлык етеш. Акындар, романшылар газетте icTeciH, очерктер жазсын, машиналарды суреттесж , солардыц ун, ыртатын жырла- еын деген е в з д е р д т сырткы л е п т ш п канша кызыкты, жана кершгенмен, онын iuiKi мэшнде совет эдебиет1 мен керкеменершщ улы мшдеттерше сэйкес ештене болмай- тын. Л еф тщ адамды техниката батындыртысы келетш тенденциясы (бул кубизмнен Лефке ауыскан мура) Сэ- кеншн де жотарыда аталтан елендершен орын алды. Отызыншы жылдардаты данкты бесжылдыктар ту- сында поэзия eMipre кчесу ушш Сэкенше жырлауымыз керек дегенд1 б1рсынырамыз-ак катты дауыстап айттык. Сол кезде менщ: Трактор кур-кур» ларым шыкты. М ундай матынасыз дыбыстардан курастырылтан «влен- дерд!» А скар , Ж акан , Тайыр, Ралымдар да жазды. Ше- бер, тэж 1рибел1 устазта e.niKTeymi ж асесш р 1мдер жаса- мак болтан «жаналыктар» поэзиядан алшак та аулак дуние екешн танытты. ©3iHiH 1здену жолында ж ан сак формаларга урынга- нын тез байкай калган Сэкен д ереу ipi поэмалар ж азуга ауысты. Б 1з тэты да суретин Сэкенд1 кердш. Онын узин дастандарындаты жылы лнрнзмше суйсждж. К азакты н лирикалык поэзиясын энпме еткенде Сэ- кенмен катар шытып, Сэкенмен б1рдей каза к совет вде- биетш жасаскан Бешмбет Майлиннщ шыгармаларына токтамай ете алмаймыз. V Майлин д а алгашкы елендерш 19.13 жылдары жария- латан, онын да байта, кан ауга карсы демократтык, атар- тушылык рухта жазтан шытармалары бар. Салган жер­ дей аузынан ак к ус ушатын акын болтан емес. Талап, т а ­ лант шепеген кезшде кейде ойдан олкы, кейде турден ж уд еу бола бередь Ipi когамды к кубылыстарта жете ту- с1нбегенде сурш у-кабы ну, недэу1р кателесу де кездеседь 100

Сондай откелен уакыттагы токтаспау, орныктылыкка жетпеу кезендер! Бейш бетте де болтан. М анлии БеМм- бетт!н 1958 жылы шыккан 6ip томдырына (Алматы , К ор­ нем эдебиет баспасы) ж азган алия сезш де Ж ар м агам бе- тов Кайшкей жолдас былай дейд1: « 1916-1917 жылдары «Казак» газет1 бет1нде ж арияланган б 1рнеше елеидерш- де Tepic 6aFb!rraFbi каза к окырандарымен п ш р л е с болып, демократиялык барыттан ауыткуга шейш барады (Бешм- бетт1 антады). 1918 жылы, март айында Тэш кентте шы- ратын «Б1рл1к туы» газет1нде (номер 2) жарияланран «Не жаздым, кудай?» дейт1н олен1нде ултшылдар у г т - нен б|'ржолата ж е р ш п , оларды к дэйекс1з сездерш е кар- сы турып, калын б у к ар ага тыныштык, бей бН ш ш к т1лей- д ь 1918 жылдык октябрь айында «Э кес1не хат» деген елец жазып, Алашорда партнясыныц алдауына енген ак- FbipT ж астарды елге кайтура, ецбекке оралура шакы- рады. «Карагым-ау. карагым, «Орда» eenik не тешк?1 1стеген журт KeciOin Жинап жатыр eriniii. Карагым-ау, карагым, «Орданды» кой, уйге кайт! Адаскан сендей бар болса Олар да кзйтсык сэлем айт!» Акын бул niKipiH «Садакбай» (декабрь, 1918 жыл) дейт1н елен1нде ултшылардыц катардары карапайым ша- pyaFa тнг1зген киянатын баян дау аркылы кайталайды. Баласы берекесш кет1рген С адакбай Алаш ордадан кер- ген азабын былайша баяндайды: «Орда лейдн алаш лейль шабады, Азаптанып солардан не габады? Жалгыэ б!зд1н Жолмагамбет болмаса, Уйiнде отыр журттыц барлык адамы. Мын сом алды Жолмагамбет колына, Жумсаймын деп алашорда жолына, Шаруа жайын ойламайтын 6ip есер, Кез боп отыр Садакбайдын сорына». Аз уакыт арбауына алган алашорда ыкпалынан осы- лайша кол узгсн Бей1мбет 1919— 1921 жылдары ауылда- гы Совет_ жумысына белсене араласады...» Ж арм агам - бетов Бей1мбетт1ц 1917 жылры февраль революннясын уст1рт TycinreniH, барлык жаксылыкты содан кут1п кате 101

елен ж азганын д а ескерте кеткен. Bapi рас, бэр! дурыс. Bi3 бул сцбеплпзде Майлиннщ eMipi мен барлык жазган- дарын т ут ас зерттеунп болмарандыктан, акыннын алраш- кы кезецдег1 жардайлары туралы Кайшкейден uemipin алран niKipflepiMi36en дорарамыз. Б е тм б е т шырармала- рын, онын iuiiw ie елен, поэмаяарын тексерунплер акын- нын эйел reiiAiri такырыбын узбей жырларанын, револю- циялык такырыптарра д а неше алуан ушкыр да, етюр саяси елендер ж азганын, улы Ленин ел!мш Сэкенмен 6ip- дей кайрыра жырларанын толык сипаттайды. «Кур жылама! Салып кеткен жолымен — ; Mauri жылдар ту кетерш журелж!» — деп Беймбеттщ де ¥лы кесемнен айырылган каралы ха- лыкты Ленин туын жогары кетеру, 6epiK кетеруге шакыр- ганы ете улкен ойлы лы к.Беш мбеттщ «Халык», «Ел» дей- TiHi аты каза к баласы емес, онын ш ш д е кедеш. Акын: «CeHiH зарин зарлайтыным eMipre, С ети арык арлайтыным ем1рле. Сен не керсен, мен де соны кермекпш, Белд1 бурам ауырга да жещлге»,— деп кедейге айтып отыр. «Гулденсе ауыл — гулденем1з 6apiMi3, Ауыл дене, бпз козгатар жанымыз. Кел, енбекнл. кол устасып 6ip тура, Жиналайык калмай жасы, кэр1М1з! Азулыныц азу Ticin сындырып, TenaiK Kyni турандырын шын кылып. Ауылдары эрекеттщ бэр!н де Жермен жексен ж!берейж жун кылып!» Кандай жаты к, кандай айкын. Кедей тобымен Бешм- бет нендей киындыкка барура, кандай майданга болса да т усуге эз1р. Б е тм б е тт щ саяси лирикасы ез тусында еиш мнен кейш сокбараны Kepinin-ак турран .ж ок па! Эйтсе де Майлиннщ акындык купи онын баска жарында. БеШмбет еленмен баяндаушы, кереки жершде жар салушы, ryciim ip e нускап, буйыра да айта алады екен; уран сала, атой бере, кедей ж уртты 6ip тудын астына ша- кыра алады екен. BipaK, БеШмбетгщ осындай жатык та, ж уйр ж елендершен де онын суретиплдш лирикасы ана- рурлым артык- Б 1здщше, каза к поэзиясында нагыз ауыл 102

казагын, карапайым халы ктын шынайы eMipiH бар кушн- де айнытпай 6ipiHini керсеткен Беш мбет Майлин. Акын ез тусындары ауыл сурет1мен, ондары ецбек адамдары- ньщ noprperrepiH салганда туп-тура бояушы, суретнп. Bi3 кара шаруанын дамылсыз п р ш М к уст1ндеп мшез- кулкын, сейлеген сездерш eciTeMi3. Сол кездерде елд1 алыста жатып «жырларыштардын» кейде ауылды кул- дыратып, куйреп бара жаткан б!рденеге айналдыруы, кейде ауылдан «ужмак» ж асап, казак атаулы ны KyHrip- леген домбыра, сыцрыраран еырнай, сыбызры тартушыра айналдыруы Бешмбетте жок- Оран ен ж акы н, «ciH6ipyre колы тимейтш» казактар: жер жыртып, шеп шабатын- дар, се й т т ж у р т ертеншщ камын коса ойлайтындар; ж аксы керген1н де, ж ек кергенш де ез TipiuinirimH те- TiKTepiHe байланысты, я куйшген, я суш нген кезде рана айтатындар. БеШмбеттщ осындай жандар туралы жаз- ган ен куш и елендершен романдарга ж етерлж дэу1р си- паты, ел сипаты, адам дар образы табылады. «Айт!.. Боразна!.. Бауыздалгыр квкшолак. Ай, Мыркымбай... жугендемей нокталап... 0 к! 0 к! 0 к! арам каткыр как сиыр, Неге енпгед, неге жи! токталад?! Эй, кудай-ай, кереегпн-ау кер1мдП KepiM кылмай берсек ед1 ел1мдП Бугш уйде жататугын екенмш Мыркымбай мен ж1берш-ак келшдк Жатканменен жанын тагы тезбейд!, Келш, бала кун eTepiH сезбейдь Жана келш Салаыаттык баласы «Он бес жерден бидай септж б!з дейдЬ. («Кедейдщ кеСИстШнен».) — М ы нау Мыркымбайдыц э к е а foA. Кеп сейлемей- тш, сабырлы ж уа с казак емес пе едк Бул неге Kefiin ж ур деп каламыз. Егер бул KiciHin сырын акын ашып берме- ее, 6i3 оны «ундемейтш сабырлы» деген бойымызбен б1лмей втер ек. Ж ур т кезшше ундемейтш! рас, «iiui ка- зандай кайнап турса да» епш м ш н бетш е катты сез айт- кан емес бул Kici. BipeyAi жумсаранша 93i icTeti тастага- нын ьишайлы кередк Келш мен уйктап ж аткан Мыркым- байды оятура, я батпаран, я кимаран болу ксрек. Канша жыл 6ipre жасаран, содан 6epi эйелше де 6ip рет ажырая карап кермеген болар. Тек онаша шыккан сон жарыла- 103

ды, жалгыз ж у-Рiп бурк-сарк кайнайды. «Depi ашуын тырнадан» дегендей сокага ж еплгсн кекшолакка кейи- Ai, алыста ж урген элдеюмдерге урсады. «Желдш тынып, куннш-тары шыжуын, Эттегене-ай, узднау кок ит шужыгын! Эй, Мыркымбай! Жатыр ма екен байланып, Bip келшнщ керш болмай кызыгын». У акы т етш , жер Keyin барады. Тукым бугш себйпмесе, ертец кеш. Оныц уст!не ыстык кун жегшде журген сауын сиырлар ушш кандай ауыр. Соган акылы жетпеген Мыр- кы мбайга калай кеш месж . Ш ал баласынын мунысын да елемес ед1, сцбекке уйренген сорлы бас бэрше тезер eai, 6ipan Мыркымбайдын тезд 1ртпейтш кылыктары шыдат- пайды байгусты. Ж ур т ауылнай аркылы тегш тукым, жарам ды тукым алып ceyin ж атканда бул Kicire тукым да тимептк Eni-ак сиыры бар адамга ауылнай «байсын» деп берпзбей койыпты. Оныц ececiiie жнырма так ты карасы бар Ж ан уз ак алыпты тукымды. Ауылнай неге eiuiKTi екен сорлыга? Кешмпаз ж уас экеш к тук жазыгы жок. Бэрш булд!рген элп Мыркымбай: «Жатыры оцбаган! Кайдан тартайын дсп си, сен магап. Нагашысы Ыбырай рой, Карысудан танбагап...» Мыркымбай, («Мыркымбайдан») есш зде ме, тснтск Мыркымбай осыдан 6ip жыл бурын астындагы атым су- раган ауылнайды боктаган. Сопла д а кеГпген экссн «Пай-пай-пай. пай! Bip шолак тай?1 Алдарыны ойласан кэйгед!? Акылына 6ip бойласак кэйтед!? Атка Minreii адам рой деп, Жетегше байласан кэйгед1? Ерш eiuiKTi Боктауынды eciTri. Шауып алудан тайыибас Typin койып eciKTi. «Малый жасырды» деп, «Eriiii басылды» деп, «Нэлек» лей ме. «малек» дей ме Эй, катырады рой басымды кеп»,— 104

деген. Сол айтканы биыл келд1, ауылнай алдынан шыкты. тукымнан какты, мунын ececiH э л д м ер экетть Мшеки шал ашуынын Heri3ri ce6e6i осы ж акта. К енес OKiMeTi жана орнап ж аткан казак даласы нда эл 1ктел м еген iarep кеп. Ауылнай MepiH иемденген ecKi аткам ш ерлер, бай- нпкештер, кул акты к куйыршыктары ез дегендерш ктей - Д1. Байды ж актайды , пара алады* ею м еттщ ЭД1Л занын бурмалайды. blFbina ж урмегендерге hfhh Мыркымбай- ларга кастандык жасайды, онын жазыксыз экесш куйдь редк БеШмбет осы кып-кыска еленнщ М н д е бурынгы эке мен ж ана заманнын жасы саналаты н баланы н айыр- масын, олардын дуниеге квзкарастары н кандай дзл бер- reii. Дуниеден тауы шагылмаран, бойында кайраты мол Мыркымбай ею метке сенедк О л ауылнай турсы н Tepic кылык ж асаса болысты боктаура д а эз!р. Ал кеп ж аса- ран, кеп мукаган шал ешюммен тж теспегеш п унатады . Азулымен алысканша, сураганы н бер де кенм ш ен шык, жакын бол. Мшеки эке акылы осы. Егер Беш мбет экеш ecKiuiui, баланы жанаш ыл етш, екеуш ею -ак бояумен керсетсе, 6i3 онын елендерше мунша танданбас едш; сндай елен элдекашан умытка да айналар едк Ke3i ур- кек, колы коркак шалдын ш ш де де жана дэу1рден тус- кен эж ёптэу!р жарык бар. Мыркымбайша боктаспаса да, онашада ол да сынай б1лед1, кейи бш едк Э нпм ен ш кы- зыгы осы жагында жатыр. «Эй, кудзй-ай, ауылнай-ак корлады-ау1 Сорэн тыю, coFaH жаза болмады-ау,— деген сездер онын аузына тегш туспеген. К арт жогары- рактан мундай ауылнайды жазалаушылар табыларын да 6iaefli, сондыктан д а ол жаны куйш кеткен кезде: «Ырыспай тур кайыр тшеп дорбамен, Кеше Kepin сейлесш ем жолда мен. Тукымды да, малды да апты десед< Бай-болыстар, косылып ап молдамен. Тенеспрмек дейтin ед1 кедеГш, Кедейд1 ешшм деуип ед1 рой жемейдй Жуандардын азу TiciH сындырып, Осалдарра неге «осалсын» демейд!?» Keiueri заманда е н с е а е з ш п темен карап ескен кен- 6 \\с шаруа аз FaHa ж ы лда кайдаи палуан бола калсын. Жалтактык, жасканшактык эдет, орысша айтканда «екшнн м1незге» айналган. \"Эйтсе де революциядан 6epi 105

ссынданларды к да санасына кеп нэрсе уялаганын акын тамаш а керсеткен. Бугш окаш ада рана бурк-сарк кайнап, ел кезшше момакан эдетше басатын карттын ертен кат- ты рак ашынса ж ур т алдында да катты сейлеп кетерш Бёш мбет айкын ацрартады,— «жуандардын азу TiciH сындыру» KepeKTiriH iuiTeu болса да тусшген адам, кеГйн!- рек 0з колымен сындыруы д а мумкш. Суретил БеЙ1мбет каза к кедеШ санасындары осындай эволюцняны тайра танба баскандай сипаттайды. Ауылнайра ызаланран соц ж ы лам сактау сейлейтш карттыц шаруасы да e3i кулдыраткандай нашар емес. «Он пут бидаб не бар жерге сшгеш. Шашылатын тарынык тур 6ip wepi»,— деуш е караранда eriHfli Ke6ipeK erin, Ke6ipei< жинарысы келед1. «К удай буйыртса» байырысы да бар. Сауын кезш- де де сиырды сокадан босатпай жургеш де, Мыркымбай- дын «байланеандай» келмей жатканы да сондыктан болу керек. Энеки, эл1 кунге дешн сауы н сиырды сокадан бо- caTnaFaiiFa ашулы эйел1 келедн ©зшщ Kayni де осы едй айткан жершен шыкты. «Ашулы гон, 61'здж катын бурер-ак, Айналатын жер калып ед б!рер-ак». Кандай ражап! Ei<i жолра 6ip адамнын едмрлж биогра- фиясы, лйнез, кулкы сыйран. Б 1з — epiHe би, api ак кешл адал, api тез лапылдап, тез свнет1н, кене тарткан жек- гейдщ анадайдан урыса келген дауысын еатем13, «Bip шакырым жердей урса келесш» Ойнактап-ак болдыц катын- тебеые...» — дейд1саскан кария. Б 1здш.ше, бул оньщ эйелше бетпе-бет турып айтканы емес, «айтар ма ед1м» деп ойлараны болу керек. А й т айттап молда мен кудайдын кв н ш н аулаган- ш а, ж ерш айдап 6iTipreHiH тэунр керетш тары 6ip кедей- дщ ойын окимыз; окимыз д а акынньщ eMipfli б й т р л 1пне суйсш ем1з. А й т думанына барып ат шаптыру, д уб 1рге т у с у кызыктылырынын ycTine улкен сауап та емес net MeuiiTTeri молдага б 1рдене устай барасын да, ана дуние-i д е там укка туспеу жарына да камсы з боласын рой. Ж а ­ на рама ж ер колына тиген, колiк тиген кедейдщ OFaH да муршасы жок. 106

сСалсыншы салатып Жерше жанатын. Кеп бергем... еид1 ме! Малмын ба сауатын?!» Алладан ьтыи, молдадан бугып уйренген тары 6ip казак барлык куш, кайратын жинап езш е тиген жерд1 юшкене сокасымен аударып келедк «Ала аты, канаты» сиякты. К эзiр оран кудайдаи Kepi енбег1 ж акы н, айыттан да жер жыртканы кызыкты. ЁНД1 ол кудай уш ш , бай ушш емес, ез! уш ш ж асайтынын ж аксы б 1лед!. Сонды к- тан да онын enceci бш к, к е у д е а кётер ш ю , etifli ешшмнен де ыкбаска беюген. Ол ертен en6eri жануын рана тшей- дк Бар кайыр, бар берекеш енбегшен кутедк «Сонда «айыт» ала атым Мейрамдап шабатын. Айт, шу, 6iripeM Жер1мд1 салатып!» «Айт шу, ала атым ды» Бей!мбет «К едейдщ KefticTi- r b -нен 6ip жыл Keflin, 1924 жылы жазран. А з рана уакы т- та корамдык емЁрде кандай процестер болран. К эз1р егшш ceyin, ертен шеп шауып сатса зор пайда табарын сезген кедей, эр сез|‘н влек айткандай, энге коскандай куанышпеи айтады. Б 1рде-б1р басы арты к ninip, i<e6iK свз, жалран ой ж ок, тек ceniMi 6epiK, epTeiii к а т е р а з адамнык св31 — к аз а к шаруасынын сезк Bi3 осы 6ip кып-кыска лирикадан ецбек адамынын алган дем!н сезем1з. Оны бш к те 6epiK KOTepin бара жат- кан совет д эу1ршш алып тулгасы н керемш. К ан ат 6iT- кендей кияра карауш ы, кулаш ын кен сермеуге бет алган кедейде бушл казак халкынын ж ана бейнеа жатыр. Мундай елендерд1 эрД худож ник, api елмен тьшыз байла- ныскан акын рана ж аза алады. ©Mipflin тары 6ip кы зык логикасы бар. К уш тш ш . дау- еы да кушт1 шырады. О ндай ж ерде э л а з д щ ун1 де, Tijii Де ж ок сиякты KepiHeTiH эдетк Бешмбеттщ 1923 жылы жазылран «Элди» атты ана жыры е с1м1зде. Байдын кукш дей боп ж урген ж алш ы эйел жылаяан баласын тербет1п отыр. «Койшы, калкам! Емш! мына маманды! Сен де аяшы сорлы болран ананды! Деп кундЕрер кудай Fana аткырлар «Ертендикеш элдилейсщ баланды...» 107

Б)3 бэйб1шешн санкылдаран, awip.ni даусын есДгендей- Mi3. Сорлынын эйелт оз лашып>шда отырып iiapecieciH элдилсуге сескенедк Зан сондай: каЬарлы куштшщ ал- дында элс13 YHci3. Д уние кезек деген рас екен. Кедей кушейсе байдын уш де эрен-эрен шыгады екен. Кереген акын оны да дэл aHFapbin, айнытпай Tycipren. 1924 жылы жазылран « А к т а м кез1нде» ге назар салыкыз: «Бай иамазда: . Алдында молдасы, . Басында сэлдес1, Аузында алдасы, Тасбнры сырт-сырт, Уй iiui жым-жырт». «Аузы жыбырлап» сыбырлай кешген бэйб1шен1н yni е з1не ест1лер-ест1лмес. Не керш д1 екен осынша булырып? Eci- п'нде ж урген малайы баласын боктапты. Бэйб1ше ест1рт- пей FaHa соны каррап-с1леп ж ур. Баяры заманы болса «бай екен» намазын тастай 6epin бук1л ауылды тымарын- ша алктлер едк К эз1р ейтер мурша жок. «Тасбнгы сырт-сырт, Уй ill!i жым-жырт. Бай ауыр курсшдк.'. Бай кулап жатыр... Кудайра шын бой сунды. Ал, Mine, бата: — Я, кыдыр ата1 Кеткен1к бе сарт болып?! Басымды бастырма! Малайды тастырма! Бер колыкды, тарт келщ1» Гштершде боран ойнап, бурш ак ж ауып жатыр. Б 1рак ауыздарына ты рын тырылрандай, кул ак к а урран танадай «жым-жырт». С иынрэн аруактарына вздер1 де сенбесе керек. «Кеткеш н бе сарт болып!» деп ашынудан амал- сыздыкка урынран умпчмздж сездерш айтады. Артык жарылран 6ip бояу, артык каланган б)р дыбыс жок. Ак^ шам кез1. KyHrip уйде, кунгтрт керш ген молда мен бай. К уб 1рлеген бэй бш е: «тек тасбих сыртылы». Сырт-сырт. 1штер1нде каекы рш а улып жатканын К0здер1ндег1 уркек ы задан байкаймыз. Бул жойылар, курыр таптын cohfu кеш терЫ н 6ipi. Мундай классикалык cyperri акын рана 108

жасайды. «Айт шу, ала атым дагы» жарык дуниемен, мына кун прт кеш теп карам а-карсы бояулармен, к ар а­ ма-карсы жан куйлерш ез кезш де Бей1мбет кана ж аза алган. Bi3 мундай шеберлж тен эл1 кеп окуымыз керек. Осы кунге дейш 6i3 к аз а к лирикасында кебш есе акыннын лирикалык геройыиа суйенген ж ырларын Ke6i- рек окып келе\\йз. Егер елеш и оки гага, епнюл адамнын басына курсак онда ж уз жолдаган, мын жолдаган узак сонарра айналдырып, поэма деп атай салам ыз. Ал. Бешм- бет api сез1минл, эр! cy p e rri лирикаларын геройларынын монологтары мен диалогтарына шебер кур а (Млген. Онын кш-юшкене керкем елендершде романга сиярлык экспо­ зиция бар. Уакы т, ж агдай (обстановка), д эу!рдш ен ка- ж е гп белплер1 элеум еттж атмосфера тугы зады , 6i3 сон- да батыр да емес. данышпан да емес, к е п т т 6ipi — Мыр- кымбайлармен кездесем1з: ол жай гана, карапайым Keuieri жалшы, эл1 сауаты д а ашылып болмаган адам , ол ез укканын айтады, ез бклгенш гана к т е й д г О ган акын ез жанынан сез косып ж актаспайды, оган ж эрдем бо- ларлык, толыктырарлык иллюстрациялар да жасамайды. Акын еиш мнщ куэсы да, ке п ш де емес. TaFbi да кайта- лаймыз — лирикашы — суретии. Ол жасаган адам обра­ зы — курдел1 образ. Бешмбет ем!рдш, адам мшезшщ ж ай FaHa «усак-туйек» саналатын белп лерш алатын тэ- pi3fli. Б ул ycTipT К араганда FaHa солай KepiHyi мумкш. Шынында Бей1мбет енбек адамынын жаиды к е з ен ш — енбек устш деп ен 6ip каж егп мезеттерш алады. Сондык- тан да онын ен жаксы лирикасы — енбек лирикасы. БеШмбетке дейш к аз а к акындарынын ауыл жайы , ша- руа eMipi туралы шындыкка сай керкем елендер, сурет- (гер жасаган акынд^р болмады емес. А уы лды н аянышты eMipiHe гуманистж кезбен к ар ау , оны аяу, м ус!ркеу, сей- »rin ел болашагы туралы кам ьж у, толганулар ж аксы ж ырланган. А л Бей1мбет TinTi ба ска. О л енбекил хальщ- аын ез1, сонын бар енбеки й а сиякты: «Жука жыртсак ши калады, Онда сокаиы догарт!» — дегеи акын даусы — eriHmi даусындай. БеШмбеттщ енбекке банланысты жаксы елендершдеп жаратылыс кубылыстарына кезкарасы да нагыз халык- ша. Ол айдан алка, жулдыздан ж уз ж 1здем ен дг Ж апы- рак сыбдыры, бу л ак сылдырынан сыр табаты н д а Бешм- 109

бет жок. Оньщ булыттан, нажагайдан алатын купля куа- ты да жок. Ж аз шыкса жер Keyin кетпей тукым ceyin улН ру керек. Булыт келсе жанбыр ж ауады, енбек eiie.ai, кун кызранша жумыс тындырып ал тан ж аксы. Бул да БеГпмбет реализмшщ ерекше куш тЫ гш далелдейдк Ж у- мыстан колы босамайтын ш аруа жаратылыс KepiHicxepi- не окымыстыларша карап турса, OFaH ешшм де сенбес едк EriH i егклген соц орак мерз1м1 басталранша шоп шауып алу бар. К ун райы колайлы болса кора-копсыиы да ертерек сылап-сипап бут'шдеп койран жаксы. Кыр- маннан соц кар жау.май кыстаура отын Tycipin y a rip c e кандай ракат. А рты к аспабын сатып, кшм-кешек те алу керек; ол упйн дер жезшде базарлап кайтуга да ya rip y керек. К ара ш аруа ж аратылыстьщ осы т 1рш ш ктерш е жардайлы болуын тьлейдн Беш мбет те жаратылысты сол позициядан таниды. Акынныц енбекке байланысты icepi- нер пейзажы шлец осылай келедк А л акынныц таби гатка тж елей арналран елендершде де ж араты лы с п р ш ш к т ен тыс иэрсе емес. Бешмбет жац- бырды д а халы к укымынан аумай, алыстамай жазады. О л KypKipereH кунге ерекше тецеу, астарлы мецзеу, нша- раттар i3Aen жатпайды. «Салдыр-гулд1р кек ж уз 1, зенбБ рек доп аткандай» дей салады. Bapi де эншешн Fana, эршмдер-ак айта салатын сездер. Соныц артынша жау- ынга байланысты сызылран суреттер аркылы окушы езш жацбыр астында калгандай сезшедк «Жслщеп кулындар Ыкка карай урпшп, Бузау куран катындар ’ Каптак желбей жур киш». Пана тауы п ыктарыц, салкын несерден сактанрыц ке- ледк Мшеки imKe Kipin те ул п р дж . BipaK жауынды се- з1нген туй сж артыла, кушейе туседк «Жабулы тукдж. Каракры уй, 'Гырс-тырс... тамшы тамады. . 1ргеден су жылт етш Уйге Kipin барады». Кандай анык, кандай дэл. Ойдан «жасалган» сштеце ае ж ок. Ж анбы р д а, e.Mip де бурмаланбаган. Олецнщ СЗiрi11шi планында адам — ецбек адамы тур. Соныц се-

3iMi, Tyflciri бар. 5i3 осы еленде балтырларын турш ген, су кешкен к е н й ш балаларды , «кайырлы ж ацбы р болрай- ды» деп ип и л ек пл егеи т ер д еп аксакалды керелпз. Корыта айтканда, БеШ мбетпн енбек туралы л и’ рика- сынан 6i3 канаудан босантан, совет д э у 1рш де ерю ндж алран, тендж ке ж еткен жалшынын колхоз муш елш не дей1н ескен процесш керем!з. К еш еп езшген, eHceci тус- кен усак ж ан кем-кемнен ж анарады . К орк уд ан босанады. Кеудесше куа т жинайды. О л кара басынын камын ой- лаудан, кауым камкоршысына, езш ж ер Heci, отан Heci деп сез!нуге дейш кетерш едк О л шын мэн ш деп адамра айналады. Б1з осындай уз а к ж олдагы адамны н не 6ip ауыр кезендерден еткенш , 6ipTe-6ipTe ж еилген ш кере- Mi3, сеием!з. БеШмбет лирикасынын, бул ул п сш ен 6i3 кэ- 3ip де уйрену1м13 керек. «Б. Майлин творчествосында аркауы узш м ей ербнт1н такырыптын 6ipi — эйел тендйд, бас бостандырын анса- раи еткен заман аруларыпын кайнл, KacipeTiMeH совет дэу1ршдеп казак эйелдершщ корам кайраткер1 дэреже- ciHe кетер1л у Ь — дейд! К айнжей Ж армарам бетов, Бейпм- бет жинарына жазран алгы сезшде. Акын шырармасын зерттеуиплердщ кай-кайсынын енбегшен болса да Бешы- бетпн эйел тещйгж жаксы жырлараны айтылмай кал- майды. Мундай 6aFaFa 613 де косыламыз. Сонымен 6ipre эйел TeHfliri такырыбына Беш мбет ул п сш д е б1рсыпыра акындардын Tayip елендер жазганын да айта аламыз. Солардын iuiiHfle Бешмбетке ен жакын, Б ей iMбет ул п сш дамытып Lnrepi бастырран акы н— А скар Токмагамбетов. Эйел такырыбы Бейпмбетте эркаш ан д а элеум етпк такырып. О л эйелд! корлаушыларды б1рде кйтты мыс- кылдап, тэлкектесе, б1рде оларды киянатшыл хайуан ту- рж де суреттейдн Ана зары, кыз муны, колюшек KyfliKTepi эсерл1 де, куш и сездермен жырланады. Акын мундай елецдершде кебшесе уп тш ш к, уйретуш ш кке кещл бэл- генджтен узак жазады, еленд1 энпмеге де айналдырады. «Кеше кандай едщ, бупн кандай болдыц?» деген сурак- тарга накты ж ауап беру унин ек'1 ем{рд| (ecici мен ж а к а ­ ны) иллюстрациялык эдшпен салыстырура дейш барады . Ж ака заман жайында такбактай, кесем сейлеу аркылы жырларына публицистикалык куат беруге тырысады. Ерльзайыптылар арасындакы диалогтармен, санасы ояна бастаран ойелдердш наразылыктарын, эзш мыскылдарын бередк

т «Ойнаганын — карта, Жалрыз ат жауыр арка Аш журген Кулпашка «Калкан» ас смес, . Кулраш жас емес. Сендей ecepai Тент!ретем!» (Мацтым-Кулпаи Кунэсыз келшшектщ каз-каз баскан бебепне шаккап муны мен айткан у м т н е н де толып ж аткан шындык. сипаттарын, еркек м ж езш щ ©рескел турлерш танимыз. «Берсем де журт сеюлд1 бала тауып, Экеннщ жыны устаса ауык-ауык, Кешлд! суытатын айтып свздер ¥рады унлеспейтш жала жауып...» — дейдк таяктан ке31 ашылмаган сорлы эйел. Осындай влендерде, эйел сыры айтылар жырларда куш п лиризм бар. Э йтсе де БеГпмбеттш эйелге арналран елендершщ басы м к е п ш ш п публинистикалык турде ж азылган, тен- дж алура, бостандык жолын табура уйрететш, сол кун- дердег! саяси мшдеттерге сай, эдеш жазылган угпиплдж влендер. Осыран карап Ke6iMi3 Берпмбетт1 махаббат ли- рикасын жазбаран, TinTi м ахаббат такырыбына ж аза ал- майтын ораш олак акындай керем1з. Б ул эделеттж емес. Р ас, БеШмбет эйел туралы сез1м куйш шертуден Kepi, онын санасын ашаты» акыл свзш айтура K©6ipeK кешл бвлген. Сейте турып аь FaHa жазран жырларымен м ахаб­ б а т лирикасынын д а узд ж iue6epi екешн растаган. П ш - p i м!з дэлелд1 болу уш ш акыннын 1921 жылы жазылран «Сэлемдеме» атты 6ip еленш рана тугел окып шырайык. «Сэлемдеме берей!н, Карагыма ала бар! Сэлем айт, баска не дей!н, Мэ, жаныка сала бар. IciH Tirin сулу кыз Кептен кеткен хабарсыз. Жары ушш кенш бузылып. Еибек кылып ел ушш Кеткен жары алыска. 112

«Bio кел деуге мен ушш» Жатыр Foil ол алыста. Iiuni еырын ашуга Хат жазуды б1ляейд!. Кайрылы квцшн 6acyFa, Баскамен ойнап_кулмейдй Октын-октын курсшш Элденеге ынтырып EciK жакка карады. Kipin келд! Cip Ж!г1т, Кул1мдед1 кездерй.. Турран жок муны журт бшп, Yii онаша вздери.. — Отырсын рой мунайып, Сарындын ба жарынды? — Мунайсам кылар Kin айып? Сагындым рас жарымды. — CaFbin, сарын! Женщ бар. Сарынатын адамын. Не айтасын жарына. ал? Тура сонда барамын... — Рас па? — Рас барамын. Жегул1 атым дайын тур... — Карагым,—дедй— карарым! Сэлемдеме берейш, Карагыма ала бар. Салем айт... баска не дейш Мэ, жанына сала бар!» Акын caFbiHFaH, камыккан кыздын теренде толкы ган жан кимылын, ж урек сырын береди Bi3 ж ана заман ле- бш ен оянран, ер кад1рш де, ез кад1рш де тани бастаран, езшщ киял кусын ушырура талпынган бостандык ада- ыын керем1з. БеШмбет кызды кызыкты, тартымды ету уш ш бурын- гы колданылатын, конойра айналран тенеулердщ мана- йына да жуымайды. Онын кызы «кираш кас, колан шаш», «ж 1бек epiH, nicTe мурын», «бота квз, сикырлы сез» де емес, онын кызы acipe кум ар, эйел ж андылардыц квз алдынан кетпес булыцрыр идеал д а емес; ол енбектен туран, суйген ж урегш н махаббатын орамалра кестелеп алатын, сагыныш кестес1н ж ары на ж1бере алатын, ер из

жеткеиде ел анасына айналарлык, нарыз карапайым адам, 6ip кездег1 эпкелйздей, я карындасымыздай казак кызы. О наш а уйде ж алгыз отыр ж ас ару. Сы рт K03F3- лысынан тук байкалмайды. BipaK кеудесжде буркыраран дауыл кандай! Барлы к ой кнмылын, сагындырран жары- на арнап отыр. 0 3 i уйде, жаны алыстары жарыньщ ка- сыида. Ол канша capFaflca да шыдаура бел байларан; жарын да, е ш т ш де кшэламайды. Ел ymiH енбек кыла кеткен ж 1г1т п кж элаура бола ма? Bi3 кыз сырынан осын- дай отты ce3iMfli— ертке айналдырмай, тежей бжген бш к саналылыкты да коса ацгарамыз. Bi3 акынра косы- ла, ииркж, асыл ж ас, хат бклер ме едП— дейм1з. Эрец-эрен т е г ш п кетпей TypFan м ахаббат кандай актарылар едП Кыз отка да тезедк сез!мж де тежейдк Нэзж жанында осынша толку, осыншалык драма бар, ойы кандай бай, айтайын д е г е т кандай коп едк Сонын бэрж ж еД -ак сез- ге сыйдырады: «Сэлем айт, баска не дейж... Мэ, жанына сала бар» дед к кыз кы мбат сырын арзан актармай, аузы- кын киюы кашкан эйелдерше тегшп-шашылмай, езж тэрбиелеген ж аксы аналарынан кергенж к т ед к керген- д ш к eTTi. Барынш а айкын, элеум егпк Maui бар мазмун, адам даналырын, эйел тазалырын дэржтейтш жаркын идея тамаш а шеберлжпен ж ырланган. ImKi, тж енж ко- сылран ыррактармен, мэш мен сэш б1рдей шыккан уй- кастарды н ycTine барлык дыбыстар, сездер б1рлест1гж- д еп бай ассонанс елен.нж эр шумагын жеке кумбездей жаркыратады. Б е л г ш «Д ала» атты дастаныи 1лияс Ж ан суп ров мы-, падай «арнаумен» бастады: «Журегш, жырым ceHini Кенесп далам, кен далам. Тудым, есйм, eCefuiM Ек далам — анам, мен балак. Бурынры еткен кунпш DepeftiH жырлап елге, анам.. Кергеищ» 6yriHri Жаз, жаз, калам, тер калам. Журепы, жырым ceniiti Kcnecri далам, кен далам. Ен далам — анам, мен балан, Ендеше калам бер маран». — 114

дед1. Бул 1930 жыл едп Осы ж ы лдардагы 1лияс бейнесГ бугш де Ke6iMi‘3fliR кез алдымызда, мен де ум ы ткам ж ок оны. Э л 1 кырыкка жетпеген, 6ipaK а та р ы ж уз ж асаган адамдай мэпЛур акынньщ дарыны да, акылы д а эбден толыса бастаган шары едь Ол казак эдебиетшщ кэгш- дег1 аз рана ж улдыздардын 6 ipi боп керш етш ; эне Сэке- niMi3, ане Б е ш м б е т п з дегендей, эне 1лиясымыз дейтш- 6i3. Осы ж ы лдарда д астан устш е д астан 6epin, елеш й кардай буркырата бастаран акыннын сырт шшшшщ езш- де ерекше куаттылык бар едь Б аяу козралактап, шабан сейлейтш эдетше карамастан, онык шаршамайтын шал- рыр кезшен шабыт жалыны лапылдайтын. Кенерлей тол- ран, толкыны тулаган елендер онын аузынан тег1лш ке- тенндей, арыла ж енелетшдей сезщ етш . К ун сайын ж аз- баран, кун сайын езше-ез1 козгау салмаран жазушы — кулашы кыска, тынысы тар, уза кка ш ы дамас жазуш ы. Ондайлар токырай-токырай барып, тозыкка айналады да «жьшын жоралткан» баксы дай усактап, ренс1зден1п ке- тед 1 foi\"i... А л 1лйяс ю лен шырарма толрэрын бастан ке- опрген, шабыт лэззатына куны ккан бейнеде, жыршыл-. дык сез1мдер1 тутанран куйде кершетш. «Ен далам — анам, мен балац, Ендеше калам бер маран!» Е лш щ бурынры еткен1н де, б у гш п кызырын д а сурет- темек болран дастаншыл жырау, 9p6ip ж ана шырарма- сына езш щ лирикалык жанын бастауш ы етед1. Б 1з алды- мен трибунара домбырасымен кетершген, «кенест1, кец даласына» барлык ыстык махаббатын, акындык сез1мщ, адам ды к санасын тугел усынран акынньщ ез1н керадпз. О л ap6ip поэмасыньщ узына бойында ез «менш» айт- пай, Kipicnefl калмайды; езш улкен дуниенщ 6ip белше- г1ндей керсетш отырады. Сонда 6i3 дастаншыл акынньщ лирикаларын д а кайта 6ip карайыкш ы деген ойра epiK- ci3 келелпз. — Сол^ KiciHi лирикашыл акындарра араласты рм ай койсак кайтед1, 1лекен поэма шеберлерщ щ тобында бол- раны жен емес пе? — дед1 6ip эдебиетппл жолдас. Бул ойландыратын кецес. 1лияс Ж ан суг1ровтщ дас- таншыл акындар ортасынан би1к тауд ьщ 6ip шоктырын- дай ерекше керш етш рас. «Казандай карсы соккан дауылдатып, 8, Камыстай дауыл жыккан сауылдатып». 11В -

Ж ырлайтын акынньщ керкемдж леб1здерш еспген жер- де-ак езге шеберлер салган суреттерден баска суреттер керем1з: алдымызда карлы шындары жалгаскан, узак А л атау ж атады . Ж акы ндай Tycin тупшз куздарымен бу- лытпен шектескен 6niKTeri муздарын керсм1з. Шыннан шулай куларан езендер мен киядан caMFafl шушлген кы- ран д а 1лияс дастандарында. Т а у алабыныц ап-ашык, кекпенкек аспанында лезде кап-кара кою булт басып кеткенмен, кек куйреп тусердей шатырлаганын, жауын соцы несерге айналганын да 1лияс жазады. Сонын 6api шындык куйден де KeTepiHKi алынып, acipe суреттелшедк Ж етк у болыстары анызга айналгандай болады. «Жел ж1берш 6ip желпш, сел ж1берш 6ip шайып» турран ерек- ше ж ум бак куш бар сиякты. «Кабагы куз, мурны муз» ж ар тастар сикыр дун и есЫ н байлаулы турран дэу-nepi- лершдей елестейдк Мшеки, осынын 6api се з а з эпоска тан рана суреттер. М ундай суреттер салу ушш акын сез- дер1 де ерекше айтылады. Ыррак, уйкастар да дауыл соккандай, ж ауын куйгандай кимылдар жасайды. 1лия- стын осы ерекшел1гш онын узын салалы поэмалары мен кы ска елендершен б1рдей сезшем1з. 1лиясты лприкашыл акындарра коскымыз келмейтпп де осыдан болу керек. Эдетте, эпостык дастандардан лирикалык сырлар, нэ- siK накыштар тапканга куанамыз, эпостары ж ар к ете KepiHin калган лирикалык repoftFa суйсш ем1з. BipaK, кыс­ ка ж ы рларда эпикалык сарын кездессе кысылып кал- гандай, элденеш араластырып, булд1рш алгандай сезЬ нем1з. Ондай елендерд! лирика деуге аузымыз жуыспай- ды. Бул дуры с емес. Б 13Д1Н байкауымызша (м умкш уст1рт те болар) I. Ж ан суп р ов лирикалары уш баскы ш ка белш ед1 (эрине шартты турде): BipiHiui баскы ш — 1лиястьщ эл1 е з1н таппаган, езге- лерге кеб]рек усайтын тусы. Екшип баскыш — 1лиястын 03in-e3i таба бастаган, 61- рак акындык мэдениет1 ж еткпегендж тен елендерш щ spi шубалан, spi шубар тусы. YiuiHiui баскы ш — 1лиястын ж ас жатынан да, енерл1- jiiK жарынан да толыккан, еленнщ Typi мен мазмунын келкт1ре тауып, лирикалык жырларына эпикалык куат бере биген тусы. 1лиястын 1958 жылы Алматыда шыккан б ф томдып.!- на жазран сез басында Калижан Бекхожин жолдас: 116

«1лиястын акындык енбег1 1915-16 жылдарДан бастаЛа- ды. Адыннын ез колымен ж азран «Балдырган» ж эне «Кызыл ж алау» атты ек1 елен дэптер1 табы лды депть Сол дэптердеп б 1рсыпыра шырармалардын аттарын атай кел!п оларды «сулулык, сыршылдык жарынан 61зд 1к поэ­ зия тарихынан келел! орын алатын там аш а шырармалар» дептй Сонда 1лияс поэзиясы Сэкен, Бешмбеттермен к а ­ тар басталады. Акыннык кейш табылран елен дэптерле- р1ндег1 шырармалары алдары уакы тта тексеркте 6epeiiH i, олар туралы эртурл1 п т р л е р айтылатыны езшен-ез1 TyciHiKTi. А л сол елендерд1н 6ip томдыкка басылранда- рына караранда («Б улбул», .«Эннпге», «Арман», тары баскалар) 1лиястын алрашкы жылдардары жырлары да жакары 6i3 атаран 6ipiHiui баскы ш тагы шырармалар то^ бына жатады. «Булбулда» Э срт е к п ш сезьлсе, «Арман* нан» Абай леб1з 1н1н ыкпалын анык байкаймыз. «Ажарлы, нурлы ак балрын Заманмен тозды сайысып. КвН1Лкуррыр СОП-СОЛРЫН, Жылдам суып, жай ысып»,— дейтш шумактары, acipece сонры ек1 ж ол туп-тура Абай коймасынан алынтан. 1лиястын «Боранда» деп аталатын ж аксы елещнен де (1920 ж ы лвд) Абайды н касиетт1 ы к­ палын акрарамыз. Кантарда калтыраган ктм ш з кедей мен 1ш1к кшнде ыстыктаран байдын карам а-карсы суре? Ti, соларды салы стыра бейнелеу эд1С1 — се з ж ок А байш а. М ундай елекдердег1 акыннын адамра гуманисток кезка- расы мен демократизм! 1лиястын д а Абай шэк1рт1 боп бастаранын, дурыс бастаганын дэлелдейд!. Кейш, Октябрь революциясы женген, Казакстан ез алдына республика болып газет, журналдар кебейген туста 1лияска e3iHiH зам андас акындары да эсер етедк Ол acipece Бей1мбетпен ун дес болура, БеШ мбет ж азран такырыптарды жарыса жырлаура тырысады. Бей1мбет: «азулынын азу TiciH сындырып» десе, 1лияс: «Арылтамыз аспанды аршып туманная Тазалаймыз жерд1 жонып жуаинан» — дейд!. 1лияс «Бейсембек болысында» байга куйрык, ке- дейге буйрыктарды дэл Бешмбетше жырлайды. «Ёлге

шыкканда» да парашыл еюлдер Бешмбетше суреттеледь «Ж арлылар уйымынын xcerici» (1921 жылгы) Абай ел- шеу1мен жазылран кедейлер жиналысын куттыктайды. BipaK, ж азы лу эд 1с1 Бешмбетше шыккан. Егер еленшц басында 1лияс деген аты турм аса мына 6ip шумакты 1лияст1к1 дегенге сенбес едж : «Bipirin ауыз, Жойылып жауыз, Кутты болсын жиынын, Турмыска тутка, Уйыткы боп журтка Кутты болсын унымыц! — дейт1н алты жол еленде 1лияска тэн сез, 6ip тыныс жок. 1лиястыц эйел теш ц п такырыбына жазылган жыр- лары мен диалогка курылран сы как елендер1 де («Неке- шмдер», «К азакы корытынды», «Тапанша», «Kim екен?» тагы баскал ар ) Беш мбет улг1сшен узамайды. Кейде 1лияс «Ж алпы ж аска», «Ж астар ураны» дейтш эн текс- Tine арнап жазган елевдерш де Сэкенше де жырлап ке­ тедь «Журеп кара кап, Жарлыны талаган. Ондайдын б1здерден Кайырымсыз казасы»,— дейтш ж олдардьщ — Сэкеннщ «Кел каза к кедейлер1н» ёске TycipMeci мумк1н емес. Буран карап 1лияс к 1лен БеШмбет, Сэкендерд1 кайта- лай берген екен демейм1з. 1лияс ж азган шындыктар, фак- ячлер белек, олардын б1рсыпыра белплерш е карап оты- рып Ж ет 1су шындыктары екенш де танимыз. BipaK эл1 1лияс акын жок. 1лиястын диалогтармен жазган еленде- рш де де кызыкты KepiHrici келетш адам дар бар. «Та- паншадары» эке мен бала, Ыкшылбай, Байкаралар, Берш мбай, Ж аркьш байлар аркылы акын окушынын есш- де калгандай адам образдарын жасамак болады. Мун- дай елендерде кызыкты окылатын елен шумактары мен кызрылыкты адам мшездер! де кездеседк Милиционер болып, мылтык тарынып кайткан баласына айтатын эке ce3i ю м д1 де болса epiKci3 кулд!рердей, Мыкынынды мыкшиткан Мьшауын не белщде?

Улпершек пе, уйрек пе? TiKKen бе езш Tepire? Кулаги байрус кунттап Ж1берген шырар келжге?» — дейт!н ж олдар ауылдагы ан кау экеш елестетумен 6ipre, акыннын мыскылшыл куш ж де ж аксы таныткандай. Эйт- се де 1лиястын мундай елен дерш деп каза кта р ан кау Mine3, жецш кулд1рп сездер айтудан аспайды, теренде- мейд!. БеМмбет ж асаран М ыркымбай мен онын экесш ш е образдык тулгага айналмайды. — Кой, эке, кой кеМме, Адам болам аттанам. Ауылдын 6apiil ур к тп Кайда барып бак табам! Ауылда болган шатактык Ак. арамын актарам!» — дейд1 акесж е милиционер болран балаеы. Акын баласы- нын аузымен сол тустагы элеум еттж мж дерге лай ы к га- зеттж насихат айтады. Эке надан, ал оныц баласы пла­ кат тЫ нде сейлейтж статистикалык, акыннын саяси п Ы рл ер ж баяндаушы дьпмары. М ы ркы мбайлардантабы - лар мол психологиялык терен процестерд1, адамнын ж ан- ж акты емipiн 1лияс адамдарынан коре алмаймыз. 1лияс- тын мундай елендер жазудан дэл кезшде токталуы акыннын ез1 уш ш де, поэзиямыз уш ж де улкен ал ж а болды. Енд1 шартты т ур д е айтылатын 1лнястын екшпй топ елецдерше токтала кетеГик. Bi3 мундай елендерде акын езн1-ез1 таба бастайды. BipaK, еленш н композициялык айкындыгы жок. Коп с е з д ш к , ycTipTTiK шыгарманын ди- намикалык куатын э л а р е тш ж1беред1 д ед ж кой, сол ni- к)р!м1зд1 дэлелдеуге тырысайык. Ж ан суп ров 1924 жылы «Ж елд! кун» атты елецш бас- тырган. Осы еленде эменгерл1к салт бойынша epincia шалра тигел! отырран келшшек муцы суреттелед1. Ж ао ейелдщ жан куй1н сипаттау уш iн акын кун!ренген жел, ызылЪаран бута, шуларан шеп, бэр1н косарлай айта бер- ген. Эжептэу1р лирикалык влек такырыбы орынсыз уза- йып квркемдж касиет1н жойып алран. ©лец эларей -элсм рей барып: «Жел мен келшшек жилайды, Келе ме деп большевик! 119

Даттап аруак. кудайды Жел де, келшшек тсцсследЬ,— деген эрен уйкасып, эрен бастары курастырылган жол- дармен аякталады. «Булак бойында» атты еленшн де 1 кем ш ш п дэл осындай. Бул да токалдыкта журген ж епм ] Ж ам ал туралы жыр. в л е н басталып кеткенде алдынгы ш ум акка карап ершЫз суйсшем1з. ЕшкГмге усамайтин ез дени, ез леб1з1'мен бастайтын 1лиясты керем1з: «Сылдыр-сылдыр су сылдырар булактан, Tsuipi ме екен тауды, тасты жылаткан? Анда-санда кешл айтып «кек-кек» деп Шыгар дауысы кекектщ де жубаткан». К ап дай тамаш а шумак! Сом-сом сездер таулы таби- гаттын ipi бейнесж де, нэзж сырын да б1рдей жетюзедк Т а с арасындагы жылаган келшшек пен кезшен булак aFbi3Fan тау е п з тулгадай. Сылдыраган су ушмен 6ipre шыккан квкек даусыны к жубатуш ы лы к кызмет1 адам мен жаратылысты б1рлеспруил, туыстырушы куатка ай- налган. Терт жол api жан Kyfiin, dpi табигат туралы акындык ойды косактап жырлайтын лирика. Егер акын Ж ам а л туралы шырармасын дэл осындай 3-4 шумак еленмен б т р с е кандай дажап лирика шыгар едй BipaK, ейтуге ол кезде 1лиястын. эл 1 келе бермеген. Осы елен кы ска кайырылмай, уза к сонарга айналып, 12— 20 жол орнына 68 ж олга созылады. Адам сыры мен жаратылыс куйпн1н Ta6 iiFH жарастыгын автордын куштеп коспак болтан баска суреттер1 басып кетед1. Ж анагы жанды ду- ниедей, кеуделйзге уялап, кекеШ м ш е кона кеткен булак- ты Кпияс н аги з керекЫз, акындыкка карсы эдшпен тусш- д 1ред1. Б 1з: «Жок. бул аскар Алатаудык елкес!. Булак онын ойнактаган cepKeci», дейт1н сиякты натуральды к, жансыз баяндаулар окимыз. «Ерке, серке» деген уйкастарга, «булак», «курактар» косылады. М унлы кез! ж ас теккен, сорлы жаны шер шерткен, езш ундемей-ак таныткан, окушыга асыл арудай керше- !г1н эйелд1 акын: «Ж ет ! Жамал токалдыкка сатылган Tenepiuni кергеи кундес катыинан. 120

Койнына алып Кож арул шал жататын. Сабадай боп кунге кеннен катырран»,— деп суреттейдй B i3 ж аксы ce3 iM, акыниа деген ниет, сс- шмнен айырылып каламыз. BipiHiui окылган там аш а шу- мак тусында окушы атаулы тугел акынга анналып едж. Акын мен 6ipre ынылдап, 6ipre елен ш ы гаруга умтылып едж. Кеп узамай ж аканл шабытты жогалтып, кайта жа- яулаймыз. Осындай «эттегене-ай!» ды «Ж ас жалш ыгасы » туралы да айтуга болады. Он алты шумактан сыгып терт шумак алсак, жутьпжан лирика шыгып тур. Ал узын кал- пында тагы д а олпы-солпылыкка айналады. Акын ж ас жалшыга: *Ак бэтестей ак денек Ыстаган бенне кара кен. Кабарын салык. жок елен Ойнамайсын баламсн»,— деген жолдарында кандай айкын, кандай тартымды. Осыган: «Yмiтi бакен п'рлштш. Жас басыниан шалдайсын. Кызыру, талап. cp.iiKTiH Eipcyin де ойFa алмайсын)» — дейтж шумакты косайыкшы. Д ен ес1 егнлген, ж аны ж ан- шылган ж ас жет1м осыдан езге кунде болуы мумюн емес. Балгын панасыз туралы эркайсымыз ез ойымызды ай- тып, сейлеп к е тк Ы з келгендей. Bipi\\ii3 мундай б ала ез1- ле-езйте мулдем адам ды к ускыиын ж огалтады десек, eKinmiMi3 оган.кар сы д а у айтуымыз: муншалы к корлы к керген ж ас есе бара кекипл кыранга айналады деумлпз ыумк1н. Ж а с ж алшыга деген акыннын достык ж урепн де, ыстык сез!мшде калткы жок. Соларын дэлелдейтш шу- мактар окушыларын да елжт1редй Б!рак не пайда муны да келдененнен кнлжкен, поэзияга бегде сездермен кы- сыр ойлар элЫретш нетели «Сапарда», «Кырман», «Ой- лану» тагы сол снякты елендершде 1лияс б1здщ ж огары- да айтылган п!к1рлер!м!зд1 растайды. Акыннын езш дж сипаты керш е бастайды да, онысы ез осалдыктарымен кемйпе береди Ойы айтайын дейдп epeci ж етпейдп поэзия мэдениетшш тем ендМ мен тэж1рибее1зд1п 1лияска бой жаздырмайды. Акын ез кем ш ш ктерш imTeii ацгаратын

сиякты. Сондыктан шырармасындары композициялык бо- сацдык пен ой у е п р т п г!н сез топанымен жуып-шайрысы бар. Екпш д1 сездерд! 6ipiiiiH устш е 6 ipiH торытып, eKniii турызура, дыбыс наж агайын ойнатура тырысады. Tiai бай, созуар акын KyuiiHiH басым жагын молырак жум- caFbicbi келедп Сонда 6i3 1лиястыц осал саналатын елен- дерппц езшен т1л куш ш щ ж ал т ете калган жерлерш ке- pin каламыз да, 1лиястыц болаш ак куилч жактарын та- нимыз. Эйтпесе: «ЖеЛ жалауды желб|рет! Желпшен шыксын iirneii дерт». сСаганагы салдырлап, ' Сакалдысы самбырлап...» сиякты api дыбыс жарасты ктары, эр! марна аныктыры катар кабысып жаткан жолдар, шумактарра куанамыз. BipaK бул жарында да акын б!рден ж е тш п кетпейдц кем ш ш ктерге урынады. M yflipefli, суршедп ©лендерше эпикалык екпш, ipijiiK 6eprici келгендпсгеи кесек сездер- д1 устемелей, кабат-кабатыыен колдану, эйтпесе, сездер- Д1 киындатып к ал ау унелп пайдалы бола бермейдь Эпн- калык жырларра ж араскан тапкырлыктар лирикалык елендерге ж араспай, урымды ауырлатады, елецшн жен1л кабылдануын киындатады; окуга ауыр соккан елендер — поэзиялык айкындырын жоралтады. Сездш образдылык куаты нан айырылады. nii<ipiM i3 дэлелд! болу уш 'т 6ip- неше мы салдар келт1рейп<. «Жайлауым желд| карагай, Жайлауында eai жараскан. Жанымда жайлау жагалай Жанса калай жак ашпан». Осы 6ip ш умактын сырткы сымбаты кызгылыкты-ак си- якты. Аллитерация, дыбыс ун дестМ салган жердей кез тарткандай. Сей те отыра OKyFa, acipece тус!нуге ауыр-ак. Ym рет кайталанран «ж айлау» елешик ырракты д а ку- шентпейдь Ойды да байытпайды, кайта угымсыздык ту- дырады. Ал осы елецдегк «Кара булт бурак булкысып, Кара \\нгсн тауды капсаган. Туырлыктай туманда Тумшаланды тугал сай, 122

Тобылгы торы кунандай Томсарды касы капсагай».— дейтш — ю лен «к», «т» гарш терш ен кур ал ган сездерден марна таб у мумкш емес. ЖелдГ караган сиякты туран елЫ ц жайлауын cyfici- Hin жырлайын, жылы м ахаббатпен айтайын деген акын- ныц лирикалык талабы рана бар. BipaK ойы мен ici ка-. быспайды. Алты ж олда колданылран сезд ж кеп. Акын- нын лексикалык байлырын айтпай танырандаймыз. Ал акрарайыкшы, урынайыкшы десек ж олсыз к а л ы м а уры- нып адаскандай сезшем1з. 1лияс дыбыс кызырына Tycin алады д а эдейп жанылт- паш айткысы келгендей ойнайды, окушыны угымсыздык- TapFa арандатады. Соларды н устш е ауылдык, эйтпесе аудандык келемнен шыкпаран тус1и!кс!з ж эне кенерген сездерд1 кеп колданады. «Тумшаланды тугыл сай» де- гендеп «т» эршне курылран аллитерация утымды тэр1здь ак. BipaK турыл сайдыц — кандай сай екенш кецш кез1- мен керу киын. 1923 жылры «Май тойында» деген елец мынадай жолдармен аякталады. «Май кедейд1к мактаны Лаукылмакпуз тактайы». • 1лияс лирикасынык осы тэр1зд1 мш дер1 акын 1928 жылдары Москвара барып окып кайтканш а ол орыс поэ- зиясына жэне орыс т ш аркылы дуниелж поэзия бай- лыктарына каныкканша арылмайды. Туртш ектеп-кеп 1зденген, кем-кемдеп ескен, кере, биле ж ур ш , киыншы- лыктарды жене журш дамыран акын — акыры ез жолын табады . Б1з оны 1лияс лирикасынык ушш ии баскыш ы дейм1з. Енд1 coFan кешейж. 0дебиетт1ц жанрларра, турлерге белшу1 кандай шарт- ты болса ap6ip жазушыньщ ецбегш ж ж теу, топтап 6aFa- л ау да сондай шартты. 1лияс пэлен жылдан пэлен жылра дешн к1лен орта кол елендер жазды , содан кейш ен'шец дарынды, асыл жырлар жазды дегенд1 к е сш -т ш ш , ту- жырымды турде айта алмаймыз. Акынныц ecin жетпе- ген, тольжып болмаран кезш дег1 шырармаларынын iuiiH- де сатымен шыккан.^ ойы да, ернег1 де шскен керкем жырлар кездескендей, сол акынныц дэу1рлеген, тацдау- лы жуйржке айналран кезшдег1 шырармаларынан нашар жырлар да кездеседп Эцг1ме ж еке ш ырармаларда емес, б е л г ш кезендсг1 шырармал'ардыц нег1зг1 кеп ш ш гш щ 123

салмагында. 1лияс лирикасын баскыштарра белу1м1зд1н де нег131 осы приниипка байланысты. Болар акын баста- ран кезш де-ак б1рденелер1мен керш бей, кезге туспей кал- майды. Ж уртш ы лы к сондай ж астары на ум 1т артады, ку- теД|- А л туб! e ceiiii, еренге айналар акын алгашкы шак- raFbi ж ы лт еткен шоктарын кеы-кемдеп урлей oepeai де, уза май ез ошарынан маздап кершер отына айналдырады. Осындай, акын болашарынан дэметирген влек 1лияста да болып отырран. Bi3 акынньщ 1922-23 жылдары жа- зылран — «Ж азгытурым», «Жазры иплде», «Куз» атты лирикаларына бекер куанбаранбыз. Балаларра арнаран тамаш а влендерш Ыбырай Алтынсаринша бастаран 1ли- яс ж аксы улг1ден уйрене отырып езш дж керкем улг1 жа- сай аларын д а таныткан. Ж ацагы аталран елендер жет1 буынды eri3 уйкаспен шапшан д а шымыр жазылран. Эр- 6ip кос ж олда тужырымды ойлар шегеленгендей мырым айтылады да, сол калпында суретке айналады. «Жазгы- турымнан». Эйтпесе: «Кус уясын тузедь Тайымды aFaM кузед|». «Ел ешк!сш кыркыпты, Егшдерш жыртыпты»,— деген жолдарды окнмыз. Окимыз да балаша шаттана- ыыз. 1лняс вл ек сонын: «Ой, балалар, балалар Ойналык та кулел1к. Кос басына мшелж!» — дейтш ражайып жаркы н, сикырдай зсерл1, ж аттамасак да жадыца уялай калатын уш жолмен б т р е д к Осында- ры sp6ip е п з жолдары okhf3 баяндау турш де e iiciiK ар- кылы айтылран. YcTipT бараласак кектем белгьлерш атау рана сиякты. BipaK олай д еу киянат болар ед1. Эдетте б е л г М , танбаны Fana танытатын сездер окушыны елж- тг1рмейд1, онын iiuiH жылытпайды. А л мына жолдардын кай-кайсы сы болса д а окушы журег1н ала кашардай эсер етед 1. ©йткеш 6i3 ap6ip кос жолдар аркылы кеюстжке ш ыккандай, кен дунне кергендей сезшелйз. Кыркылран ешк1лер жыртылран жер манында катар жайылып ж ат-i кандай. К ел yctin айнала уш кан к ус пен жаралауда жа-

йылган жылкыга кызыта кез тастаймы з. Акын куаты 6i3flin киялымыздын да фантазиясын оятады, к к е коса- ды. Ал сонры уш жол эркайсымызды-ак ж уп р т е женелт- кендей. Ж ары к, жылы кектем кун ш деп енбек cyperrep i кеудеге канатты рух кондырардай дем береди Балалык жан канат кагады, кен дуниеге куана шыгады, костары- ларра косылура умтылады. Осы сиякты динамикалык куатк а толы, ep6ip ce3i жанды кубылыстай ез куппмен козгалып, ез отымен ж а­ рык 6epin турран еленге «Ж азры иплде» де косылады. «Жапырактар жалпайды, «Жас козылар маркайды»,— дейд1 акын. Эбден толган, эбден шскен ж аз. Ke3iMi3 тояттап, кеншипз тойран. Эдем! дуниеге эсерлене карай- мыз. Кандай жылы, кандай к е л к т к Сол кезде окушы ж а- нын жетектейтш, балалы к ойын тузге шакыратын дос даусы, MeiiipiMfli дауы с еспледй «Ой, балалар, балалар, Ойналык та кулелж. Уйретш тай мшелж!» — дейд! ол нурлана жымнып. 9 pi акын, эр! педагог дос мезгш сулулы ктары н, eMip кызыктарын аралатып м ге р м е й беред1 де, оран сенген окушы есейе тусш , ере береди Окушысын бастаран 1лияс аз аялдап айналара кез тастайды ; 6i3 де теш рекке акын- ша каранамыз: «Ел кузекке коныпты, Койшы койды тотыггы»,— дейм1з Kyfiai де, кен1ЛД1 сездермен. Б!з куз суретш кере- м!з. М езг1л мен енбек енннлес туы стар снякты. EKeyi косылып eMipre бай мазмун, сэулетт1 т ур 6epin тур, еке- yineH адам салтанаты жаркырайды. «Ой, балалар, балалар, Ойналык та кулелж. Енд1 окуга юрелж». Дейм1з, 6apiMi3 6ip ю'шдей, 6ip унмен. Осы уш елец 6i- piHen-6ipi айырылмастай тутас цикл. Кектем, ж аз, куз калам козралса, уакы т пен сурет кандай м аркайса, о к у ­ шы да сондай козралгандай,' маркайгандай. Уакы ттан 123

уакытка ауысуда эпикалык квлем бар, torepi баскан адам кез!н жолды к улылыры да, уакыттын улылЫРы да б1рдей мэз етедь Акын кец дуниеш, вте квлемд1 кеш спктерд! камтыгандыктан, оныц cyperrepi де ipi планда алынеан, жаркы н бояулар вм 1рдщ у с а к детальдарын емес, кесек керппстерш тутас алады; сонда б1рде кектем, б1рде жаз, одан кешн куз,сурет1 сызылады. А л, эр суретте кажетт'1 ондаган, ж уздегсн, TinTi сан жетпейтш детальдарды 6i3 вз киялымызбен толыктырамыз. Сонымен 6ipre б1збен тктдесш, 6i3re жетекш! боп отырган акын леб1 де бэсец- деыей, ысыран ycTine ыси туседь Оныц журек сорысын ести\\пз, онык нурлы ж узж , MeflipiMfli кезш керем1з, Акынньщ адамра деген ш еказ махаббаты, acipece бала- ларра деген аталы к ce3iMi 6ip керемет. Сол керемет бу- ю л эпнкалык cyperrepni ражанып нурларга белеп, гул- дерге орайды да еленнщ лирикалык куд1ретш артылта- ды. Сонда ен суЙ1кпм1з лирикалык геройдын 03i болып шырады. 1лиястыц «Эк, кек eri3», «Сабын» атты еленде- pi де ешуакытта есюрмейтш шырармалар. «Сабын» енбек жыры, удит жыры. Ырымшыл казак эйелш щ ойлану тур! бурынрыша, 6ipaic ойы жанарган, epiK алган адамныц ойы. Ауыл казарынша ойлай да, айп та да бжетш акын сабыншы ж енгесш н свзш булжытпай Keiuipin алган сиякты. «Сакырла казан, булрауыш, Сарыздай сабын оралсын. Сабыннан ырым етупп ек, Енбек устш д еп yMiTi ж ары к таза жанньщ тьлек-дурасы емес пе? Нагыз казак эйель «Ауру, лас, Kip-колэн Ауыртып ед1 мазаны ап. Арылта жуып сабындап Алайын бэрш тазалап». Н агы з к аз а к эйел1 дед1К кой, енд1 буран нагыз совет эйел1 деген сездерд1 косуымыз керек. Б ул сырткы irip-коч лан р'ана емес, рухани тазаланып, жаны да ж анара баста- ран, бугш сабын кайнатуш ы, ертен ел баскара алар эйел- д щ образы. 1лияс осы сабыншы эйелге арналган косым- ша TyciHflipep co3i ж ок, OFaH деген сез1мш де айтпанды. BipaK акын эйел ж урегш е айналып кеткендей, енбек жыры махаббат жырынша кабылданады:

Cefrrin 1лияс лирикасынын уш ш нй баскы ш ы кеиеттен, ойламаган жердей туа салган a3ip нэрсе емес, ол акын- нын уза к ж ылдар бойында кем-кемдеп ecin , эсте-эстелеп толыруыныи нэтижесК Акын 6Mip тэж1рибесш е рылы м -61- л1ы косып, поэзия внер! ж етш ген туста 6ip турл1 тынай- гандай, тулеу1 жеткендей сезш едг Катты ал кш ш , кана- (гын жазады, поэзиянын кег1лд1р аспанына кетерш едь Bi3 ешк1мге усамайтын, кай та взгелерге ыкпал ж асай бастаган 1лияс акынды танимыз. Сыншы М ухамедж ан К ар атаев 1959 жылы шыккан «1лияс Ж ансуг1ров» атты 10-класка арналган окулы к Ki- табы нда 1лиястын 1928 жылы М осквадан о к у 6iTipin кайтканнан кейш, «Енбекш1 казак» редакциясында кте- ген уш жылы туралы айта кел1п былай дейд1: «М унда акын бурынры такырыптарына кайта оралып, сол такы - рыптарды жана жактарынан толыктыра да терендете алады, бурынры сарындарын одан да api кушейте жане удете жырлайды. Мысалы, езш щ жылма-жыл ¥лы О к­ тябрь мерекесше байланысты арнаулы елен ж азу дэсту- р1мен Ж ансуггров бул жылдары да О ктябрь кунш ар- дактап, совет тусындары улы жен1с пен табыстарымызды баяндап жана елендер шырарады. О ктябрьдщ 11 жыл- дырына жазган «¥лы Октябрь» деген елещ — О ктябрь такырыбын бурынгыдан repi комактырак толрап, партия- нын, совет дэу1ршдег1 басшылык ролш айкынырак кер- сеткен елендер. Сондай-ак 1лиястын бурын ewupic такы ры бы на ж аз- ран «Заводта» деген елен1 онын М осквадары заводты кергенде алган эсер1нен т уса , «Ж ана далара», «Алтын казан» сиякты елендер! — Казакстанныц ез1не орнаран енд1рктерд1 кергендег1 куанышынан туран елендер». К а ­ ратаев жолдас дурыс акрарран. 1лияс бурынры жазган такырыптарынын кеб1не кайта оралды дегенге 6i3 де ко- сыламыз. Б1рак, бул такырыпты кай тал ау рана емес,-бул толыккан акынныц — ез енерш ж ан а бижке кетеру, ез шырармаларынын идеялык сапасы мен керкемдж сапа- сын б1рдей асылдандыру жолындагы Kypeci. «Тет!п терен, т ш орам Теплмеген ой арам»,— дейд1 1лияс. «Заман» деген елен1нде, ол езш куры лы с устшдеН халкына калайтын Kipniui болура усынады. Ел1- HiH керегесше келксе, са ган ак болура д а эз1р. Ойлы,

акылды свзд! эрю м-ак айтады. BipaK акын эрюмдершё айта бермей, «тетю терен» етш антуы, киыннан киысты- Руы керек. ©леннщ су л у шшшше, сымбатты курылысына сай орамды тш ж е т т жатсын. Сонда FaHa идея мен кер- кемдж б1рлестю табылады, сонда рана талантты реалист акын халы кка, партияра ез енер!'мен кызмет ете алады. C e fn in акындыктын улы жолын тапкан 1лияс та алдымен Абайша эстетикалык программасын усынады. Шеберлж уш ш кур е си ол идея ушш курес деп тусш едк Ж анагы ек1 жол елен б1здш осы niKipiMi3re айрак. 1926 жылы- 0 11лиястын окып жургенде жазган «Ауылдын алды» де­ ген 6ip лен н окып шыгайык. «Ауылдын алды айдын кол, Айнала конран калын ел. Ауылдын алдын абайла, Алдында еткел.'оны кеш Аянда, ауыл, аянда! Ауылдын алды айкын жол, Анкылдар ауыл. анырмас. Аныртпай бастар бауырлас, Козралармыз калын кол. Ауылдын алды аскар тау, Аскар таудан асармыз, Асып жайлы жасармыз, Ел ер ж етт есен-сау». Лирикалык сез1мш эпикалык дорежеде жырлайтын 1лияс елекдерш ш ж ан а сапасы осылай басталады. Он алты жолдык шырарманын сырткы курылысы мен унде- CTiri де,-1шк1 мазмун bipFaFbi да 6 ip KiciHiK дем1нен ту- ран, стильдш ала-кулалыры ж ок дуние. ©леннш K03F3- лыс, тыныс ж агы нан алсак улкен дастаннык асыл сыньны тэр1зд1. I pi мензепш ойлар екшнд1 сездердщ дауылымен ушып бара ж аткандай. Ауыл квш1н1н козралысы батыр- лар жырынын белшепндей. BipaK акын оран философия- лы к мэн бередп «Ауылдын алды» деген eKi сезден 6i3 ауылдын болашары деген урым аламыз. ©лен соны акын-, нын 03i K ipicin айткан оптимистш ум илен, жаркын се-, шммен аякталады. Дауылы дастан жырындай кыска елен — акыпнын ойлы, азаматты к лнрикасы боп шыга-

ды. Бул елеДд1 талант устш е внер тапкан, ш еберлж жо- лына тускен акын жазрандыры шырарманын композиция- лык жумырлырынык уст1не уйкас, ыррагынан да квршш тур. 1лияс эр ш ум акта 6ipiHUii ж ол мен тертш ип жолды уйкастырады да, ортадары eKi ж олдан eri3 уй к а с uibiFa- рады. Б ул акыннын оры с поэзиясынан алран у л п а . Со- нымен катар барлык влек жолынын туп-тугел дерлж тей «А» эршмен басталуы д а окушыны кы ты ктамайды , эде- Mi ундестж, су л у айшык куйш де кабылданады. Эл1 де болса 1лиястын «Ауылдыц алды» м ш а з ме- руерт емес. Акын iurrefl «ауыл», «дала» деген свздермен казак халкынын образын жасайды. Сонда ол казактын екбекип кепш1л!гш айтады. Эйткенмен лирикалы к жыр- ларда сол замандагы ауыл мен даланы жжтемей айту шырарманын Mim саналуы да Tepic емес. BipaK 1лияс осы сиякты кем-кепктерЫ баска жырларында толыктырып отырады. «Дала» образы аркылы халы к образын жасап, ауыл OMipiH си паттауда 1лияс лирикаларынын ш ш д е мэнг! есшрмес, тарихтын ез! акын тш м ен свйлеп бер- гендей, бояуы бузылмастай, yHi карлы кпастай ш ы гарма- лар бар. Солардыц 6ipi акыннын 1928 жылы ж азран «ByriH ri дала»-сы. «Хан каЬарлы ед1. Кара матаулы efli, Батыр балпан ед1, Байрус жалтан едк Таре султан ед1, Твленгтг ултан ед|, Кун кунг1рт ед1, Дала жым-жырт ед1». Б1з буш л феодализм дэу1рш кереш з. Иэ... кун свнердей кукпрт ед1, дала зулмат баскан- дай, туншыккандай жым-жырт ед1 дегенд1 epiKci3 кайта куб!рлейм1з. 1лияс жырынын екшнД тарауы н: «Кун туман ед1. .» Дала жылау ед1»,—. деп аяктайды. Тары д а расыр сипаты. Туманды дуниеде курс1ну, жылау. Акын онын себеб1н суреттейдц «Сар даланык отар куш, Сэудегердщ катар куш,

Улыктын долы куш, Болыстыц 6epi Kyui... Азулынын аруакты Kyui, Ата улыныц салмакты Kyui». К уш Keiueri улы революцияра дейш п к;азак аулынын си- кы барлык белплер1мен тай га тацба баскандай кез ал- дымызга келедь Осындай елде, epi кул, эйел1 кун атан- Faii Россияда революция туы кетерш п, ж уас е л жуан- дарды кайта турмастай жыкканын 1лияс влецшц ушшип бел1мжде жырлап береди «Кара табан, карга туяктар» жаура карсы шабады, кан эрызып, камал бузады, ушмет жасап — кенес курады. Ж еш с нэтижеи мынандай: «Алпауыттан алды жерди Анталаган жауды жен;п, Сар далага дуб1р келд'1 ДyiiiM кедей турегелдк Кулдар кунжын какты, Кундер ыржац какты, Алашты айдап, акты куды, Дала елшщ бакыты туды». Барынша кыска, барынша нак суретиплдш свздермен жырланран шырарманыц акыргы бел1мше кез ж1берелж: «Бупн, бугш, 6yrin дала Мундай ма eai бурым дала?» — деп сурайды акын. Ж азуш ы б 1зге «Квктен куш нурын шашкан» ж ан а даланы усынады. Енд1 6i3 лирикалык ге- ройдык жалынды ж ур епн колына устап, ж урт алдына шыккаи api бакытты, api шабытты бейнесш керелпз. Ш адман акын-художник трибунала. О л домбыраны бы- лай тастай 6epin, барлык даусымен такбактай сейлеп тур. «блкем ecin, ел кенслди Квпм жайнап, жер гулденд), Тауым шашып казымасым, Жомарт жер1м шашты кеид1. E.niM жана журтка комды, Журт жумыска койды колды. Коныс койнын енбекке ашып Жана елгае шашу шашып, Кыр шлемш cumin салды...»— дейдй Bi3 акынра кошемет керсетш кол согамыз.— Жок, акынга емес, шешенге кол coFbin турмыз деп дауласушы- 130

лар табылуы да мумк!н. Bi3 мундай пш рге де карсы eMecnia. К азак uieuieHfliri кебш есе елен турш яе сейленш, кептеген м акал-м этелдердщ сол ш ешенджтен шыкканын умытпауымыз керек. А такты халы к акындарынын заман, халык акуалы жешнде такбактап айткан елендерйпн таптык туррысынан акылгейлж, камкорлык сезш айткан шешен жырлары эл! умытылран ж ок. Эрине олардын жырларында дидактнкалык сарын басы м. А л 1лияс осы дидактикадан аспайтын шешендшке эпикалык кулаш, лирикалык жан берген де, сонын аркасында 1лияска тэн, тек 1лияска рана тэн, азам атты к пафосы бш к, дыбыс бо-^ яуы эрл1 де мэнд1 лирикалык елендер туран. Акыннын 6ip елшеумен жазылран осындай елендер1 б!рсыпыра. «Д алада туып-ескен,— дейд1 ж олдас К ар атаев moFa- рыда аталган ютапшасында,— даладан еш уакытта кол узбеген акын 1лияс Ж ансуг1ров ар а-к ш к баска такырып- TapFa да бой урранмен, дала образын ешкашан есшен шырарран емес. Д а л а образы 1лиястын толгауы бойынша эр кезде казак халкынын бейнесшде алынады да, дала- нын OTKeni мен K33iprici эрдайым са бактас жырланады. Б ул образ 1лиястын барлык ж ы лдардагы О ктябрь кун1- не жазран елеидер|'нде ж эне «Торызла», «Нур алганы сол шыгар», «Ауылдын алды», «Толгау», «Отарба», «Мэс- кеу — К азакстан» атты елендерш де Ke6ipeK уш ы раса- ды». К аратаев ж олдастын бакылауы дурыс. 1лиястын эпикалык фонда жазылран лирикалык толраулары казак совет поэзиясын недэу1р байыткан, онын э л еум егп к мэ- iiiii де, керкемдш мэшн де 6niK дэреж еге котерген uibiFap- малар. Кейш акыннын бул саладагы табыстарынын жи- .ынтыгы булактар суынан кебейген кел сиякты боп, ул- кен дастан га айналады. Д а л а туралы жы рлар рухынан «Дала» атты данкты поэма жазылуында улкен зандылык бар. Будан эрине кыска елендер косылып поэмага ай­ кала салыпты деген шолак угым шыкпауы керек. Ол сиякты механикалык косынлылардан, елен жолдарынын кебекннен поэма шыкпасын 6apiMia де ж аксы б!лем13. Энпм е лирикалык елендег1 эпикалык фоннын дастандык OKHFaFa, дастандык ойларра айналуында. Поэмадары калын булттай ж е н к т еткен заман Kepinici шартты тур- де айты.чFaн булдыр мензеу емес. Дэучрге лайыкты коз- ралган халык кнмылы бас геройдын ролшде. Э р т у стары жорык еарыны кулак жаррандай, жер алкшд1ргендей. Bi3 заман, дэу1р жайындары д астан окушымыз. Экран- 131

нан Facbipjiap бейнес'т кврем!з. E ip кезде, кенеттен — ¥лы дуб)р ортасынан ез «менЬнщ кен1л сырын дастан окирасына коса шерткен акын ж уз! ж арк-етедь «Кимылда, тш, кимылда! Кимылдайтын кун 6угш1 Есе тиген кун, кулга! Кимылда, тш, кимылда! Кимылдайтын кун бупн! Казакстан он жылда, Ленин берген ту колда! «Кимылда, Т1Л, кимылда!» — Byrin катер дауысынды! Масайраган мын-мынга! дейд1 ол кыранша санкылдап. Акыннын лирикалык геро- йы осындай туста Маяковский сиякты. Дастаннын совет- ri« тенденциясы барынша айкын болуы уипн акын объективен суретш! болу ycTiiie 63iHiH субъективен кезкараоын косарлай берелi- Сонда кен кулашты эпикалык дастан бойына лирикалык ce3iM ыстык кан боп T apaFan- дай сезшедь Улкен шыгармара тары 6ip журек косылган екен дейкпз. Лирика мен эпосты бЗрдей менгеруде 1лияс талант- ты да шебер акын екенш танытты. Поэма туралы niKip айту бул штаптын мшдеД емес, дегенмен 1лиястыц эпика- лык окираны жырлай отырып, езш щ лирикалык уш и де косымшалай есД рте 6i.nreiifliri — онын новаторлыгы еке­ нш айта кетпеске болмайды. Ал акыннын лирикага эпн- калык окигаларды фон ете би ш и ш гш айырыкша кур- меттеуге, одан уйренуге THicni3. 1лиястын ж аксы лирикаларынын 6ip саласы — онын ен, Энни туралы елендерь Акын бул такырыпты алгаш- кыда лирикалык планда менгерсе, кешн поэмаларра ай-, налдырады. 1лияс тары да лирнкадан поэмага ауыса 6i- лудш шеберлш улгшерж керсетедъ Каратаев жогарыда аталган 1лияс туралы енбегшде: «Ж ансуг1ровт1н Моск- вада окып ж урген кезде жазган елендерйнн ш ш д е TaFbi 6ip ерекше маныздысы бар. О л «Энш Ь деген еленк «Энни» — 1лияс поэзиясында KeftiH улкен арнага айнала- тын куд!ретт1 сарыннын бастамасы дерлж елен... Бул са- рын эуелде тастан шыккан булак тэр1зд1 сылдырап бас- талса, бара-бара ол «Куй» мен «К уйш Ь поэмасына куйды д а, т а у езеш тэр1зд1 саркырап акты, акырында 132

«Кулагер» поэмасынын ам ар и н а кулап, кеиер1мен те- келген жылым дариядай улы арнада тер ек тунгиык. тен- селе шалкыды»,— дей-дк Б ул д а б 1зд щ ойымызды куат- найтын niKip. Э сет акыннык эн туралы не айтканын ез1 бш едк ал 1лиястын «Энни» атты елен1 ез планында ерекше куатты елен. «Сэз жанбыр, даусым дауыл, эшм ескек Ойнактап басылайын аз желдетт»,— дейд! сезш аяктай берген эннп. вл е ц н щ б а с кейшкер! эр! акын, api эний. Bi3fli алды- мен осы кейш кердщ элеум еттж б е й н еа мен Mine3i кызык- дырады. Эннйшн аскактыгы — салдын я мырзанын ас- кактыры емес. Ол ез эшмен, ез ушмен адам тардырын жаксартуш ы ларды н 6ipi. ©3iH кек ж узш д е п еркш кыран- дай сезшген эншшщ кеудеа асыл куйлер, нурлы сез!мдер коймасындай. Ол тауы шарылмаран, бет1 кайтып керме- ген, бет алран ж акка сермеген ер кек1рек ж ан. О л ойын- дары отты сездерш ез елше куат, шабыт беру уш ш ушы- рады. Сон да ана — ул туранына мактанса, ата — ер ecip- гешне, эн, жыр ecipreniHe ш уш рлж етедк ал балрын кыз, уы з ж М ттер ез халкынын атакты акыны, ардагер aHUiici болура талпынады. 0лен оптимизмге лык толы, жжер, Кайрат гимшидей ееткаедй «Эн салсак, езшдей сал аныратып. Жайлантып, конырлатып, жамыратыл. Аккудай аспакдагы энд! ерлетш, Кондырып коныр каздай мамырлатып, Боздатып саулы шгендей кушрентш Нвсердей nenip твккен жауындатып. Казандай карсы соккан дауылдатып, • Камыстай дауыл жыккан сауылдатып. Соктырып ай астынан алтын курен, Кактырып, буркактатып, карылдатып». Д эл осы елек туралы К ар атаев ж олдасты н тары 6ip niKipiH KeaTipeftiK. Ол б.ылай дейдк «М ундай балы copFa- лаган нарыз поэзияны куйып ж а с а у уш ш , суреттеп энд! o-yciny, ж у peri мен сую кандай каж ет болса, халы к yFbi- мындапд аспанды ерлеген аккуга, мамырларан коныр Казга, боздаган саулы iw enre, нешр теккен несерге, ай астынан соктырраи алтын куренке байланысты бейнелер- fli бш у, TyciHy сондай каж ет. Онын устш е шабыты ша- рыктаран нарыз акын болу каж ет. 1лиястан осынык yuieyi 133

де табылран». Сыншы К аратаев жолдастын бул багасы- на да кол коя мыз. Сейте тура «Энийш» жазрандагы 1лиястын акындык ерекшелжтерк онын поэтикасына ка- тысты кеиШр ойларымызды д а коса айткымыз келеды Bi3 ж огарыда бул елешй «ез планында ерекше куатты» дедж , содан алатын эсерлер1М1зд! ж етм зе айтура тырыс-, тык. Дегенмен «Энни» поэзиялык нэзжтж , сез1м терешй- ri, лиризм, психологиялык е т т р л ж пен дэлдж жарынаи тугел ж еткк ен елек емес. Акын энге арналган халыктык тецеулерд! (акку, каз, дауы л, несерлерд1) козгалыс, ки- мыл устш д е п куйш де алып шебер пайдаланран. Y cri- ycTiHe мшбелей айтылран «дауылдау», «сауылдаулар», б1рде шарыктай, б1рде жер бауырлай уш кан кустар эн кимылыньщ д а динамикалык куатын бередь Б 1зд1 елж- TipejU. BipaK энн!к eKniHi бар да нактылы мазмуны жок. 9н суреттеудег1 фольклорлык эдгс халыктык рухты кушт! жетюзсе де, элд1 стихиялык келемнен шырара бермейдь 1лиястын «ацыратып», «жамыратып» деген сиякты е тк - тжтерден курастырылран уйкастары да ауыз эдебиетшщ колданган куйш де алынган. BipaK кат-кабат келетш ки- мылды, екп!нд1 тенеулер ж анагы кеп колданылран уйкас- TapFa тынайткыштай жэрдем еткен. 1лияс таскындай куат, emiHre курган елекшде сез беи сезд!, жол мен жолды 6ipiHiK ycTine 6ipin кулатады да, солардын тасша карысуынан жылу шырарады. Бул да ауыз эдебиетМ н ен жаксы, ен шебер улплершен. Ал елекд еп сез, TinTi жолдар ж екел ен т, жалпы таскыннан белш ш алынса-ак, ж ана рана алиан эсерлер!м-1зден айы- рылып каламыз. Ж ене сездер, жеке ж олдардьщ Ke6 i дэр- м ен аз, урымсыз куйге т усе бастайды. Мэселен: «Шапшытып, шумектетш, несерлет1п, Талдырып, талыксытып, тамылжытып,— деген exi ж олдагы ж еке сездерд1 алып карайыкшы. Bip- fle-6ipi ез бойынан ж ы лу шьтармайтын, ж ары к бермей- Tin сездер. TinTi катар айтылран «шапшу, шумектеу, не-, серлеулер» де айкын 6ip кубылыстын cypeTin бермейды Поэзиядан ю л ек логика 1здеуге болмайтыны, контрас- тык суреггермен, текеулерден жыр KymiHiH артыла ту- ceTini рас. BipaK окушынын еленнен кабылдар суретте- pi кэйткен кунде де айкын болуы керек. Ж ек е сез дердш, ейтпесе жеке ж олдардын жансыз KepiHyi — шырарманык 134

улкен мш1. Шынайы, мэдениегп поэзияда ондай м!ндер кездеспеуге ти1с. М ы сал Fa Абайра токтала кетейж. «Жар таска бардым» дешз де токтай калыныз, пауза жасаныз. BipaK айналдырран eni сез ойыныздан шыкпай- ды. \\'гымды да cyperri. Содан кей!н «кунде айкай сал- дымды» окисыз. С у ете калран ж ур е к п , д1р ете тускен д е н е т 6acyFa epiK ci3 к ш р е с !з . Алды н ры ж о л мен cohfu жол косылранда KiMfli де болса вз жанына ун!лтед1. Кар- сы алдыныздан трагедиялык сахна ашылады: айкайлап калып тын тындаран, ж ауап куткен зарлы ж ан куткен ж ауабы н ала алмайды. Тек ж ар тас жанрырады. Bi3: «Одан да шыкты жангырык» — дейтш ражайып жолды окимыз. 1лиястын 6apiMi3 суйетш «Эннйсшде» бул ка- сиет жок. Ол ез планында (ауыз эдебиетшше) тамаша жыр. Bip шырарманы api мактап, эр! мшеуге бола ма? Эбден болады! Ауы з эдебиетш деп улг!н1н ез 6Hiri бар. Ол бшктерге кызыра, куана карап отырып, Абай лири- касындары классикалы к ул г1лерд1 де естен шырармауы- мыз керек. Кейде салы стыру аркылы асылдан д а асыл- ды, тереннен де терещй табамыз. Сол таба б1лу, все бьлу- ге ж етю зетж жол. Оны 1лиястын e3i де ж аксы б!лген, классикалы к ернектер мен лирикалык влендер жазура тырыскан. Акыннын «Ж удеу журек» атты елен! б1здщ осы niKipiMi3Ai растайды. 1лияс токалы тастап кеткен ер- кек жайындары мыскылды алмай, онын драмалык жа- рын алган. Ж ы лауы к, сылбыр куздщ туманды, кен!лс!з тушнде жауын жауып тур. Ай да жок, жулдыз да жок. Ж у д е у тундеН жалрыз калган жардын журег! де, Teceri де жудеу. Осындай психологиялык планда жазылран вленн!н 6ipi: «Баласынан анасына хат». BipaK Глиястын мундай шыгармалары онын табыстары емес. Эпикалык cepniH косылмаран ж ерде 1лияс лирикасы э л а з тар та бе- ред1. Соны байкай калган акын, каламына «жатер» ж ак- ка квп бара бермеген. 1лияс Ж ан суп ров лирикасындары к у н т саланын 61- pi — онын енбек туралы жазран елендерй Ауылдагы са- бын кайнатуды, уршык mpyni ражап жырларан акын, каладагы заводтарды жырлаура дейш жетед!. Бул сала- дары елендерде 1лиястын e3i жасаран классикалы к шы- гармалар бар. ©ленмен ж асалган жанды портреттердщ ецбек устш деп кимылдары мен api шадыман, api сешмд1 ойларыньщ суреттелу! кейде т е н а з дэреж еге кетерШ п кеткендей. «Уршыктын» мына 6ip шумарын окиыкшы: 135

«ЖелмаяМ— желш! нар тайлак, Тартына берме таитандап. Тартына берсен тайтандап, Такымдап коям кайта айдап». Мумюн, бул шумакты баска ттд ерге аударып жетюзу киын болар. Ал 6i3 yrnin мундай елен жолдарын оку у л ­ кен бакыттылык. Урш ьтын ушкыр нар тайлакка тецеген, ойы ypiubiFbmaii д а ушкыр каза к эйел1 6 i3 re туысымыз- дай таныс. Терт жолда канша жылылык, канша жарык бар! «Такымдап коям кайта айдап» дейдРау кул1мдей сейлеген, кулынша кимылдаган казак эйелй'К олы кан- дай кайратты, ж ур еп кандай жалынды! Epii<ci3 — бэре- келде, енб екп осылай icTey керек дегендейм1з. Тертж ол- дан ж ана дэупрде енбек ракатына колы жеткен б у к т к а­ зак халкынын бейнесш керем13. Барьшша жаркын жазылтан ул т езгешелМмен улкен адамдык сипаттан советт1к сипат шыккан. Акыи урш ык nipymiHin кимылын тау кенпрунпдей керсетедй Р салистж сурет, романтика-, лы к д э р т т е у — екеушен енбек адамына деген улкен ма- хаббат шыккан. 1лияс акыннын енбекке арналган лнрнкалык циклын- дагы бул касиетш эл1 кеп уакы т кад1рлейм1з, кеп уакыт енеге етехпз. Бул енбекп адам аркылы жырлаудын та- маша у л гт е р ш щ 6ipi. Енбект1 эар елей к е т е р т жырлау, eim ipic пафосын жер байлыгы, ел ырысына косып д э р т т е у , сонын бэрш патриоттык 6epiK рухка айналдыру 1лиястын кеп еленде- ршде бар. Солардын iiumfleri ен белдклерпйн 6 ip i «Ал­ тын казан». Коргасын кайнаткан Риддердщ аты кандай казакыланса, оган к у н т халыктык образ алынса, елен- шн ез бойында сондай тенеулер TinTi кеп. «Жез бссж, алтын кундак жатыр Риддер Сактаган 6ip асылды журепне», — дейди халыкша тенеу тапкыш, аскан шебер акын. Beciri жез, кундагы алтын деп кен елкесш айту кандай жарас- тык. Б ул 1лиястыц «Эннйге» барабар елендерш щ 6ipi. 1лияс лирикаларына ерекше куа т беретш езгешелш- тер туралы жогарыда айттык. Акын сол куатын отан ymiH, партия уш ш ж ум саура еш уакытта муд1рген емес. Онын улы Ленинге арналган жыры: «Мавзолей», халык- тарды н революциялык санасынын оянуын кетере бейне- 136

лейтш жыры «Гималаи» бую л советик лнриканын жак- сы ул гм ер ш е ж атады . Букин куншып>1с халы ктарын саяси лнриканын кейш- Kepi ету, оран нактылы бейне етш Гималайды алудан акын керемет кеп уткан . О л кездеп ж у а с Гималаи — (гуырлыгы муз, y3iri кар , ipreci тур!лмегеи карангы уй сиякты; 6ipaK сонын езш де алып т а у кек кш дш н дей ай- бынды: «Ак шалып басын кар кемш, Деланных тесш арда eMin, Анасындай алтын кун — Сел ж1берш 6ip жуып, Жел жберш 6ip желпш, Ауык-ауык кушактап блеж-алеш нур ceyin...» — дейтш ж олдарда куд^рет i<yiui ж аткан дай емес пе. Сез- ден дауыл туррызып, нажарай ойнататын акын, халыкпен букйл алемдпе п р ш ш к т щ б1рл1гш де улкен шабытпен сипаттайды. Тауды н «Сорлы Гималай» аталатын кезш щ езжен осынша сипат табу, онын бойындары алып kyuiiH отзш айтпай, элдекандай, аныздай суретке айналдыру — акыннын шабыт куатынан рана емес, сеш м куаты нан, партиялык куатынан туран. Ел бейнесш тау бейнесше мензеу эбден тапкырлык. BipaK сол тенеуден асырмау, онын саналы козгалысынын болашарын кермеу, барала- м а у болар еди Коммунист 1лияс ейтпейдй Bi3 онын: «Гималайда улы от бар Таянып тур тутаура. Гималайда улы ок бар, Кул атады кудайра»,— деп куйылып .айтылар шумактарын мактан тутына оты- рып окимыз. Лирикадан эпос дауылын сокты рудын ен айкый мы- салдарынын 6ipi осы елен. Артыктау, эйтпесе кайталанып айтылар сездер. «Ги­ малай да» бар ма? Вар. А здап болса да уза кты к сезйпе ме? Иэ, сезжедй BipaK одан «Гималай» кекймейдй Мун- дай влендерд! белшектеп карам ай, таекын яки топан ку- йшде т ут ас алый ба гал аса к та ештене етпейдй 1лиястын мыекылы OTKip влендер1 езж е 6ip сала, «©к, квк eri3fleri» тапкырлык. пен MiHeriurriK джге, ecKi ceHiMre карсы атылран окка тен. Акын сокадан ж ана 6ocanFan eri3i уйге суйкеш п туррандай сейлейдй Нагыз 137

ауыл казагынын spi Kyaaipri, эр! ызалы сездер н . Куле отырып окимыз да, улкен акындык шыгармадан улкен лэззат тапканымызды байкамай каламыз. «Белсендшер- ie » атты вленнщ де т ш удай. 1лияс белсендВлерд: сезбен кекемей олардьщ нешетурл! портреттерш салган. Оцач сызылатын, ерескел кулюге айналатын карикатура емес. Bapi де ез!м1зге таныс ю алердей. BipaK « id niiuin- flepi таныс болганмен 'eui6ipiime адамдык туздык жок< 1лияс шытармасынын бул саласы ез алдына, белек зерт- теуд! керек етедь 1лияс Ж ан суп ров те Сакен, БеЙ1мбет сиякты махаб- бат туралы жырлаура уакы т таппаран акын. Мунын да эйелге кезкарасы — адамра кезкарасы . Эйелд! сую, кую такырыбынан Kepi, оларды кунджтен босату, тешйкке, Ш м -бШ м ге шакы ру такырыбы акын каламына Ke6ipeK орала берген. Сэби т Мукановтын 1946 жылы жазран «Сырласу» деген узак елешнде мынадай шумактар бар. «Мен-даты жас боп nepain взге журттай, Кексед1м махаббатты езге жуптай, Б1лд1м мен шелдеген жан канбайтынын Улб1рек кыз epiiiHiii балын жутпай... Махаббат екеу екен: жуптык, кептж. Тандасак— жупты, суйген кызды ептж. Тандасак — Kemi, сонын бакыт куып Беттеген сапарына 6i3 де кеттж»,— дейд! акын. Сэбит шын сырын айткан, 1лияс та жупты жы рлаудан бурын ж уртты жырлаймын деп ж урш , кай- та оралура ул г1рмей кеткен акын. VII Сэбит демекш!, енд1 Сэбит М уканов жолдастын ли- рикасына ауысайык. С. Мукановтын жацары аталган «Сырласуы» акыннын шырармалык жолына еленмен жа- зылган шолу сиякты. Bip мезг1лдш, б!р кауымнын'акыны болгандыктан онын кеп сырлары баскамыздын да сыры-i мыз сиякты. Ол «Сырласуда»: «Ссзше бастаганда мен акын боп. .Пениндж бостандык — тан ату деп, MinaeTi эр epiKTi аэаматтын Кенфек тан сэулесш тарату деп. 138

Урандап жатыр екен epinri журт, Сол дуда мен олардан калмадым сырт. Кулшынтан журтта уран 6ipey екен, «Мылтык, найза, каламыен жауды тез курт!» Мен сонда катар аттап заманыммен, Сежммен «бвгеттерд! алам» деген. Ер каруы, бес кару: мылтык, бомба, Найза, кылыш аттандым каламыммен. Ол кезде болтаным жок рас, эстет, Мыскалдай свйлегем жок свзд1 екшеп, Жабайы журт Tycinep деген тнамен Ж ар салдым: «Жауды еллр, 03in ес!» деп. Турпаны елеч1мнен халкым кашпай, Кергендей атып жаткан мвлд1р бастау, Жутшы ыешрлене. Ол влендер — бршде мэдениет будыр тастай. Кара тас емес, 6ipaK кеш бар тас, Ауматы да Kiuii емес, тез аттатпас, Айтарым замандаска, урпакка да, Сыидырып алма аякты, сен байкап бас! Жан сырым, халкым, маган сенсеи егер... Борышым шашымнан квп сатан берер. Желкеме шор тусер деп аямай сал, Мен сен!н eri3inMin врге жегер»,— деген.влецнен цитата келаре беру зерттеушнйц элы здь rin керсетер белпш н 6ip i. Э л а з д ж п мойындай отырып, мынадай узын цитата келт!ргенге KeniipiM сурамаймы з. Сэбиттщ 6ip жаты декларация туршде жазылган елецш- де — лирикалык тербенумен-ак жарылып айткан, сез1м- мен айткан сырлары д а б а р . Сол сыр — кеб1м!здщ сыры- мыз сиякты. Сэкеннен бастап, жиырмасыншы жылдар бойында тугаи совет акындарыныц поэзия Miидет! тур а- лы ойларын белуге, 6 ipiH e-6 ip in карсы кокжа болмайды. Ол тугаи халыкка, туран советик егаметке каламымен кызмет icTey, колдан келгенше лениндж улы партияга болысу ойы. Сол акындардыц ш ш д е ерекш е кезге тус- кеидердщ 6 ip i Сэбнт М у к а нов ж олдас екеш рас. 0 3 i де республикасына усаган ер1мдей ж ас акын, ж арк етш шыккан бетшде поэзияныц партиялык туын би!к кетере келд1, жар сала, революция ierepm e жанын сала келдй «Бесжтен-ак маган тап белп таккан, Тапты шаккан бес1кт.е мен! шаккан, 139

Сап-сары ала, сап-сасык журекте де, «1агэ» орнынан у!лдеп «Тап» деп жаткам»,— деп Сэбит бекер айтпараи. Ж е т а д к пен жалшылыкты ез басынан кенпрген акынга бул ай сейлеу эбден жара» сымды. Глияспен стильдж жарынан TinTi уксастыры жок, т л байлыктары д а ек! тур ль BipaK eKeyi д е эпикалык планда жырлайтын акын. Сэбит те поэмаларына озппн лирикалык сез1мдерш KeperiHuie араластырып багады. «Сулушаш », «Октябрь еткелдерде» атты поэмаларында- ры юр1спелер1 — нэрыз лирикалык куйлер. С . М укановты н лирикалык геройы акын рана емес, каза к жалшыларынын д а екцп. Бул жагынан келгенде ол езге еш юмге де усамайды. «Мен жалшымын» дегенд1 Сэкен, БеГпмбет, 1лиястын 6ipi де айткаи емес. «Туран куннен TeceriM шокбыт болды, Кврген куши yiieui жоктык болды»,— дейтш сездер — акыннын eMip тарихынан алынран свз- дер сем л дь Онын 1917 жылы жазран «Неге тудым?» ат­ ты елек1 туп-тугел акынныц e3i туралы энг1медей кабыл- данады. «Жалшынык зары» да Сэбиттщ вз зарындай: «Шаршадык жумыс кылып куш боны Устше онык тары оразамыз». Ж ай рана, ж абайы сездермен жазыла салран елец. Bi- рак барынша угымды да, барынша тартымды. Бай жут мысын ертеден кешке дейш ктеген жалшынын api ораза болуы окушыны epii<ci3 кулд1ред1, квз1м1зге кос кабат бейнет аркалаган жалшы елестейдк Б1рак осы ж ас адам- нык б а с кайрысы бейнет емес; калын мал тауып бере алмай, суйген1ме уйлене алмай урпаксыз етем бе деген к.айгы. Ол: 40лсем-ак атым жогалады, Жалганнан егпм enai ург.аксыз боп»,— дейд'1зарланып. Б1з ш аруа психологиясындары нар'ыз к а­ зак кедешн кврем!з. Сэбит «Шырар кунд1» атты еленше, «бул влен Колчак yKiMi ж урш турган кезде, совет ек1ме- т1н кексеп жазылран ед1» деген тусш ж жазран. KapaHFH тун. Ж уртты ц 6api уйкыда. Уйктамаран 6ip жан бар, сол рана кез 1лмей атар тан, oibiFap кунд1 пу­ тель Куншырыстан кез алмаран ердщ алдында тан бел- 140

rici KepiHin келедк Эйтсе де, алтын кун ш ы кканш а оныц квнл! орнына тусер емес. Акын сонын: «Саррайып кузетп ол узак тунд!, Ж ас журек муздай катып, сэры сынды, Умытып кайгыларын 6ip куаисын, Жасаран, нурландырып, шырар кундЬ,— деп бш р е д к Ж ан агы ораза устаран ж алш ы шырар кундГ кут1п, жасаганнан ткпёк т ы ей д к Сэб и т лирикасындары реализм осындай; ол жалшы жаныныц диалектикасын жасырмай, жукартпай керсетедк Реалист акын адам ойындагы ceHiM калдыктарын суреттеу1мен к ат ар ж ал ­ шы eMipiHiH езге детальдарын д а ж аксы береди «Б остан­ дык» атты елецш казак жалшыларына арнаран акын, сол жалшыларра ез тш н д е ез мунын ж уйрж баяндаган. «Бити Kyni «тонарсын» деп берсе бай, Куанушы ец шыккандай боп муШзш»,— деп акын 63i суйген жалшыларын ашы д а сынайды. Жокшылыктан туатын жалтактык, жарымпаздык сияк- ты ж ам ан мшездерд1 бетке сорып айтады. Акын револю- цияшыл идеясын осылай катты айта отырып тусш д1редй ©з табын сынмен де шындайды. Бостанды к кектен тускен ж ок, оны еш ю м сы йлы кка да тарткан жок. Бостандык — жумысшы табынын жеш- ci деген акын: ♦Екбек етсец бшм, енер eeniKi, 03i« ие. Mine саган бостандык!» — деп аяктайды елешн. Осындай барынша айкын, барын- ша реалистж багытта жазылган талантты шырарманын бойынан шырыс поэзиясына тэн ш артты мензеулер, шартты турдеп тенеу, образдар да кездеседк Мэселен, казак ецбекннлерше бостандык, еркш ем!р берген О ктя­ брь революциясы ед1, ол революцияны коммунистер пар- тнясынын басшылырымен жумысшы табы , OFan кемек ж асаган кедей ш аруалар орнатты дегенд1 туп-тур а ай- тудын устше, ншаратпен орарытып та айтады. Бурынгы кононга айналган одгстер сыны елец керкемд1г1 ж еткп ей жаткандай кершедй Мундай конондык эдштерд1 Сэкен, Бейш бет, 1лиястар да колданран, KeiiiHri кезге деш н ке- 6iMi3 колданып келем!з. Соны ц айкын 6ip мысалын С. М уканов ж олдастыц осы «Бостандык» атты елешнен келпруге болады. 141

«Вф заманла кокке булт жиылды, Каиды Кызыл туаыснен туйшдк Арткы жары дауыл болып сурапыл, Аскар тауды уршыктай кып yiiipAi. Нажарайы оттай болып жайнады. Кылыш сермеп, найзаменеп ойнады, KypKipereH жерД1 жарып дауысы, Калыц бултты туре тшп айдады. Дауыл талай ордаларды киратты, Талайларды тактарынаи кулатты, Зулымдарды елд! талап жылаткан Жойды-дагы ел кез жасын кургатты. Bip заманда соккан дауыл басылды, Булт ыдырап, куннш K03i ашылды, Keri шыкып. жер жумактай кулпырды, Гулге толып кызыл, сэры, жасылды. Бул дауыл не? — Бул Keuieri TOUKepic, BafiFa — кайгы. кедейлерге — корнем ic, Он сепз мын галамка айкын кершгек, Ko3in Tirin карам турган жер Teric». 0yeAi KSKTi булт басады , натер тенедь Соцынан кат- ты соккан сурапыл дауыл бултты айдаганымен турмай, тауларды да уршыктай уШредк Наж агай оты кылыштай жаркылдап, онын курюреген yni жерд! калтыратты. Му* иын бэр! революциянык кутйретш KOTepin айту ymin, тауды лактырган дауы л — ж ауды да лактырды деу ymiH керек. Революцияны булай суреттеу ол кез ушш улкен ж акалы к. Буры нры — тэщ р к уд 1ретше, касиет, сикыр куштерше лайык саиалатын текеулерге жана магна та­ бу — акыннык жакаш ылдыгы мён ж ур ектш гк Сонымен 6ipre шартты тенеу, шартты мензеулердщ реалист!к поэ­ зия жолындагы ауыр еткел болганын да мойындаура THicTiMi3. Бул киыншылыктарды басынан кеш!рмеген акын шырыстэры советпк республикаларымызда кем- де-кем, солардын 6ipi 6i3fiiR суШ нп акынымыз — Сэбит Муканов. Сэбит поэзиясы эн пм е болранда онын саяси лирика- сына кец!л кеп бол!нед!. Акыннык Маяковскийге усай- тын ж ырлары, сез курасты рудагы epeKmeniicrepi талда- нады. А л, 1930 жылдарра дей!н Мыркымбаймен катар eMip сурген лирикалык елендерд!к 6ip геройы Шокбыт- ка кэщл аударылмай келед!. Бул эрине эдкпдж емес. А уы лдагы элеум еттж процестерд! суреттейт!н, оны Шок- 142

быт образы аркылы танытатын Сэби т лирикалары поэ­ зия тарихынан багалы орын алмауы мумю н емес. Акын «Шокбыттын шаруасы» дейтш еленшде кедей кейшкер- дщ жайын 1905 жылдан бастап 1926 жылра дей1н ой- дым-ойдым уакытка белш суреттейдк Кайтсем байимын деп каршадайынан кам ж асаган Ш окбыттын iereMeftTim жок. Б1рак отан дуние кутайып, мал турактамайды. Оны Сэбит кызык мыскылдайды: «МалынЫн басы курала бастаса, Не поле кел!п euiire бердЬ,— дейд1. 1916 жылы аздап басы курастырыла бастатан малый Ш окбыт баласын эскерге ж1бермеу уш ш napaFa 6epin куртады. «Балакды калдырам» деп кунанын алды. «Сойып жейш» деп лагын алды. Шокбыт бэрш бере берд|’, Нк аяры сеисен тымарин алды». Адал, сезге сенНш, кек сактамайты н эр! ж уа с, эр! на- дан Ш окбыт айналып малайлыктан шыра алмай кояды. Б1з оны 1923 жылы еш меттен кемек алып, кондана бас- таран куйде керем1з: «Корамнан сиыр алды Кооперациядан буным алды. Карыз cepiKTiriHeii сепаратор алуга дейд1 С . М уканов. Б ул еленде автор Ш окбытты ез аты- нан рана энпмелеГш. Сондыктан да «болды», «ал­ ды», «бердЬ, «келд1» деген ет1епктер коп уйкасады . Эйтсе де, окушыны Ш окбыт ем iрi кызыктырмай калмай- ды. Акынныц ез кейткер1 туралы ак кешлмен айтар эдем1 мыскылы окушыга езу тарткызып отырады. Тым узак, кебшесе елецд1г1 су л у шыкпаган «Ш окбыт ш аруа- сында» осындай ж аксы касиеттер де бар. Сепаратор ал- ган Ш окбыттын уй1 сут заводына айналгандай. С ут тарткан эйелдер мэз-майрам, кеб1к жаларан к1шкене ба- лалар да кещлдк Кешке жумыстан кайткан Шокбыт терлеп-тепш1п каймак, куйран Кызыл шай ciM ipefli, ыс- тык таба нанды сэры майра малып сорып отыр. 143

«— Катын! — дейд! Шокбыг туртш Акыкты,— | Алдаберген майды неден сатыпты? — Eki путты отыз сомFa 6epinri, | бзьдагы пайдага обден багыпты.» J Кайгысыз Ш окбыт карк-карк кулед!. Гилнен ж акса- ра бастаган турмысына шуюрш1л1к етедк Мшёки енд1, 1 Ш окбыт егш басында. б ш м ет жэрдемге ж1берген шоп 1 машина Ш окбыт астырын пш енш е уШп ж ур. «Ашылды- | a y K03i« пакыр-ай!» дейд1 • Ш окбыт катынын акырын туртш калып. Баяры кыршанкысы жазылмайтын «Ко- | тыр кектщ» де сырты жуп-жумыр, ж уш жып-жылтыр. Ш окбыт ж уы рда астырын сорып алмак, содан сод: Кыстай шыкпай далaFa. Шынтактап жатпак жастыгии». Bi3 бул жолдарды Сэбиттщ «Биылгы егш» атты еле­ й н ей окимыз. Ш аруа айтпайды. Айтса шама-шаркын есептеп, кез1 жеткен сон айтады. Bi3 енд1 1926 жылры «К ыскы Kipemi» атты ражайып лирикадан артык асты- гын кал ага сатура апара ж аткан Шокбытгы тары керем1з. Ш аруасы жетшген, турмысы толыккан жалрыз Шок­ быт емес, букьл отан ж ака би1кке кетер1лген. Kemeri ус- Ti де шокбыт, 03i де Ш окбыт, мусэп(р кедей кандай ез- герсе, кешеН кираран, куйреген Россия да сондай езгерген. С ыныры жамалып, жыртыгы бут1нделген елд1к бет1 болашакка бурылулы, партиямыздык Жака шаруа- шылык саясаты ел1м!з куткендей жемгс бергеш , буюл отан T ipjiiri эсемд1кке, эсерлЫ кке айналраны осы еленде барынша корнем кер1нген. М унда автордын 03i косылып баяндайтын, эйтпесе декларация аркылы зорлап угын- дырар ештеце де жок. Акын — художник; ол ез «менш» араласты рм ай отырып, сурет кана салады . Сол суреттен с о ц и а л и с т реализм куатымен жазылиан — заман шын- дырын, адам ш ындырын суйш дэрштер жыр шырады. Сэбитг1ц «Кыскы K ipeuiici» ел1м1зд1ц 6ip дэу1р1не сай орнатылран эсем ескерткш , поэзиялык «документ». Bi3 бул еленде Пушкиннщ «Кыскы кеилшц» керкемдш куа- ты бар дер едш. ... И л д ! эрк1мдер-ак бмгедГ. Bipey оран жуйр1к, 6ipey буран жуйр1к деп айта берем1з. Ал жалрыз еленмен ко- рамдык курылыстыц 6ip белестег1 тутас калпын камту 144

сирек кездесетш бакыт. Бул акыннын таланты FaHa емес, онык ой парасатынын; сол дэу1рмен 6ipre к етер Ы п , 6ip- ге nicyiHe де байланысты. НЭП туралы Сэкеннщ кемии- л1гш айтып едж кой, дэл сондай к е м ш ш к 1лияста да болган. О л д а Ж аркы н бай аузымен Берк1мбаЙРа: «MiHe НЭП» шыкты. , «НЭП» ке аркаланып Колька шыкты. Жуан мен жудырык. Оран куйрык булдырык, Сум улык Бэр! камажаулап, Алкымдап, Кылрындырып, Буындырып, Саскалактап отырраным жок па?» — дег1зген НЭП-т1н тусы нда кул ак, бай, сэудегерлерд!ц б1рсыпыра тыныс тапкандай сез!нгеш, заман бурынры буржуазиялык уакытка кайта оралардай есек дэмел1 болрандары рас. BipaK Н Э П -Tin характер лж жары ол емес-т1. С овет ем м е тш ж бай, кул ак, сэудегерлерд1 т1з- гшдеп устаран балуан колы ешуакытта элареген жок, керегшше тежеп устады. Сондыктан да халкымыз олар- ды кеЙ1нг! кезенде окай киратты. Н Э П flayipi Сэбит шы- рармасында дурыс керсет1лген, барынша керкем жи- накталып керсетьпген. Тоны сыйлы, аты куйл! юреийлер кул актар емес, ке- rneri жалшылар, ж ака торайран халы кты к басы м квшш- airi. Партия Ш окбыттар шаруашылырын квтеру аркы- лы, оларды бай-кулактарра куш тусуден, моральдык жактан кулдык урудан куткарды. Бул халкымыздык с о ц и а л и с т санасын арттыру, онык ¥лы Отанра деген махаббатын кушейтудег! партиямыздык улы жещстерЬ HiK 6ipi ед1. М уканов жолдастын «Кыскы шреилсшде» дэу1рд1к осы рухы бар. Кешшсш ак кар баскан кек да- лада «Сырранайды буркасын, тебе-тебе кар баскан, араштыц жел ж ак кыркасы». «Кершген кен далада, Кисайып жатыр шанада, Юреиллер келед|, Мурнынан буы буркырап, Устшде кырау жылтырап Аттар борт-борт желедь Селкмдетш догасын 10 Э. 145

Сыкырлатып шаиасын Салады ат бар куитп... К ар калыц, жол ж азы к, ж ер мыкты. Keuieri арык кыр- шанкылардын да сауырлары беактей, жалдары есжтей. Дораны калай селк1лдетед1, шайаны калай сыкырла- тады! А рба толы артылран жукт1 буйым кермей тартады, Туяры таралы, куш и жануарлар музра салса да таяр емес, ж ур1сш бэсецдетер емес. Акын НЭП тусындары отан образын ш аруа унйн де, академик ушш де бiрдей кызыкты етш, окушы журегше мактаныш толтыратын- дай кушпен ж асаган. Б ул шырарманын суреттЫ гш дэ- лелдеу унпн T y c iiw p in ж ату ж е т к ш т з , ©лещин езш оку керек; «Аязга бетш жалатып, Аркасын желге каратып, Kipeml энге басады. Б1разы жолда алысып, Шанамен катар жарысып Уыстап карды шашады. Eai колын кусырып, Жатасынан бу uibiFbm Шокбыт-ак отыр шанада. Артылран уйде астырын, Капшыкка тиеп бастырып, Эксле жатыр калага». Сом суреттелген отан бейнесже лайык адам дар сипаты бар. Беттерш аязга суйг1зген, кеуделер1 куйге толы жан- дардын кимылдары да ширак; ойларындагы жаркын умёт, 6epiK сешм оларды батыр бейнелес етедк Ж уйрж киялын болаш акка ушырран, кещл кез1мен ертенп' му- ратына кез тп<кен Ш окбыт солардыц 6 ip i. TaFbi да кай- талаймыз: Бул — соц и али ста реализм лирикасыныц алтын корына косылатын елен. О сыдан кейш, 1927 жылы 6i3 Ш окбыттын сайлауда отырранын керем1з. С ез сураган Ш окбыт колын кетере- дк «Сарынбай б1зд! булд1рд1, сенш оны сайлап ек!» ден- дй ешк1мге ж алтактамай. О л халы кка ж акпаган, ел ум ь •пн актам аган ауылдык кенес бастырын аямай сынап тур. Карны тойран Ш окбыт кеюрген1не мае болып жат- пай, бакы т бергеи, эл берген ез ую м етж ньжайта тусуге сцбек а щ р е д ь Kem eri «ж асы к та», «жаман» araiiFan Ш окбыт енд! мемлекет iciHe араласкан белсендй «тузге шыкса ат ойнатып, уйге келсе курт кайнатар» ердж езц 146

«Нар туйедей канкиып, Кулашын кере шалкиып, Тукымды Шокбыт шашады. Бидайлары кызыл нарт, Кап-кара макпал топырак Кушактай койныи ашады». (сЕгктЫ» атты влецнен.) Кандай куанышты сурет! К еш е кандай ед1 Ш окбыт, бугш кандай? Ж ер neci, енбек кайраткер! Ш окбыт, ж аца дэ- yipfliH Геркулес! сиякты емес пе? Онын ш ашкан тукым дзш де кып-кызыл нарттай. О л каса м акпалдай 'топы - ракка бидай емес, инжу ceyin журген сиякты. Ецбек адамы мен туран ж ер ансап косылрандай, ж ана тана ерк1н табы скандай суреттеледк «К урке ж асап бутактан, устше уйе шеп жапкан» Ш окбыт косы ацыз геройына ж аратылыстын 63i ж асап берген yfli секш д!. Сонын, ка- сында: «Астында от жылтылдап, Бакырда ботка быркылдап Булк-булк ет)п кайнайды. Ал жегшнен босанган кек «ершнщ ymi шошандап» сулыны кеш рте сорады. Н агы з жанды картина, 6api ко- piHin, 63pi е с т ш п тур. Bipfle-6ip бояуын езгертуге, б1рде- 6ip дыбысын ж анартура мумкш емес. Турмысы жаксара бастаган жеке шаруаныц байыган уст!не баю га умтылатыны рас. Ес б1лгеннен бастап ка- рын камынан 6ip куты лмай койган Ш окбы т арманы д а баю болатын. BipaK онын тепн д е, OMip тарихы нда бол- маран кулакты к, сэудегерлш психология Ш окбы т басы- на оп-одай уялай калуы да растыкка ж атпас едк НЭП- тщ шаруашылык мэшмен катар, енбекш! букаранык са- налылырын арттырудары орасан зор мэнш умытура жарамайды. Гмздпг адамдарымыздын сов е ти к р ухта кайта тэрбиелену!не Н Э П дэу1р№ к тиг!зген ж эрдем! аз емес. Сэбит жолдас Ш окбытка катысты жырларында мэселешн осы жарын ебшен шырармаган; сонын нэти- ж есшде ол Ш окбыт аркылы совет адамыныц типт!к об- разын жасаран. Тукымды KiMберген), Калайша кун каргеш бзж е айкыи Шокбыттын. Бук^л казак халкына Берген оны партия... вшкен аты «жоктыктын», 147