Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

еынан етюзген жиын, тобы, ондаты айткан елен, жырла* ры толып жатыр. BipaK Ke6ici жоралып кеткен. Солар- дыц ш ш д е б1здщ заманымызга жеткендерк кебшесе окуш ьта б е л г ш айтыс елецдерк (Бул айтыстар Ж ам- былдын жуз жылдырына арналып шыккан толык жина- рында тугел басылран). Уш ж уздщ баласына мэл1м, кулан аяк Кулмамбет акынды 1894 жылы айтысып жецген. Одан сок аса жуй- piK Сарыбай акынды айтыста сезден токтаткан (дэл кай жылы айтысканы белг1с1з), журт Бактыбай акынмен ай- тысура апарранда, экес1ндей Kspi акынмен айтысура эдеп тутып, алдында елец айтып 6epin, батасын алган. 1902 жылы Ж алайырдан шыккан api молда, api акын Досмарамбетп жексе, 1904 жылы 63i cepi, ез1 энш1 акын Шашубаймен айтысып, оны да сезден токтатады. Ж амбы л айтысып женген акындарынын ез1мен юлек сыйласып, достасып кетед1. Олардыц кымбатты сездер1н тапкырлык, шалгырлык каеиеттерш, ж елш жырларын бойына жинай, уйрене журед1. Толып жаткан ертег'1, ше- ж1ре «Кобланды», «Камбар», «Ер Таррын», «Козы Кер- пеш» сиякты ондаган дастандарды осы айтыскан заман- дастарынан алып калады. Кыррыз акындарымен айты­ сып ж у р т , олардан «Манас» жырын айтуды уйренед1. «Мын 6ip тундЬ энг1ме етш, «Тоты нама», «Керурлы» хи- каяларын да жырлайтын болтан. Жамбыл Бактыбай акынмен кездес1п айткан 6ip елец1нде: Каздай калкып ершбей, 0лек терд1м жасымнан, Майкет акын, Кулмамбет Орын берд| касынан. Майлыкожа, Кулыншак TlipiM ед1 бас урраи...1— деп кетед1. Ж амбылдын канша 1зден1п, канша уйренш, кандай жуйрштерден улг! алганына, оларды супе де, сыйлай д а б1лген1не осы сездерш щ ез1 дэлел. Акын елен, жырдан тыс, ел мунын, ел сырын домбы- ра куШмен кеп aiiFapFaH; жаксы куйш ш ердт тартканын тыцдау был ай турсын, ез1 де куй тартушы, шебер домбы- рашы болран адам. «Стамбол куй1», «EciM Саржан куЙ1>, «Батыр калш а терт ж1г1т куй1», «Боз шген», «Айдыбек- 1Ж. Жабаев. Шыгармаларынын толык жинагы, Алматы, 1946, 43—44 беттср. 348

(пн кер толгауы>, «Teplc какпай», «Ш ортанбай Kyfii», «Кыргыз М ураталы Kyfii» сиякты жиырма шакты ecxi куйлерд! e3i cyflin тарткан. К азакты ц мэнд! сулу энде- piHe де кумарльжы сондай ед1. XIX расырдын екжш! жарымында патша ею м етЫ н 1868 ж ы лры шьжарран уакытш а заны Жет1су аймарында да берж, туракты занга айналран. Облыстык, уезд!к, бо- лыстык, аудандык эю м дж жуйелер! мьжтап орнап, ел билеу — байлар мен саудагерлердж, чиновник пен тьп- маштардын SMlpiHC тугел етш болран-ды. Сауырлы, шу- райлы жер, бай, к^лак, акшалы саудагерлерге еткен, Халыктын кепшЫ г! exi жакты канау-талаудан эбден ке- дейленген едй М ундай тенс!зд!кке карсы лар бул туста доп бастап, ашык куреске шыга алмай, эд ш а зд ж к е , тен- Ызджке, киянатка, зорлы кка карсы ашулы niKipfli, ащы сыншыл сездерд! халык атынан, кебшесе акындар аты- нан айтар болтан. Майырдьщ алса буйрырын, Борбайга кысып куйрырын. Ел пысыры жортады. 6 ai елд( коркытып Одан ез( коркады1,— д'ейд! Дулат. Мундай мыскыл улы сездер Ш ортанбайдан да кеп кездеседь BipaK булардын сыншылдыктары жана заманды мшеп отырып, ecKi феодалдык заманды, хандар, билер баскарран тусты кызык керсету, елд! KefliHre ша- кыру, вткенд1 кврсетуге yriirey ушж арналган сыншыл- дык едк Ол армандарына жете алмайтындарына, тарих- (гы кайта бурура элдер! келмесж е кездер1 жеткен сон, ipireH, билжтен айырылран феодалдар тобымен 6ipre булар да шойырылып калды. Джш1лдж мистикара, куй- ректжжке Tycin, «жалган опасыздырын» жырлаушы, у м к а з д ж жолына KeTTi. Ж ам бы л осы акындардын да жаксы сыншылдык улгжерж дамытып экетш, Абаймен ундес, езж д ж улы, eTKip сатира жасады. Жамбыл, эрине, айтыс акыны боп журш те, мыскыл- шыл уытты елендерд! табанда ж ар к eTKi3in айтып тас- TayFa шеберленген акын. Онсыз айтыс акыны болу да киын. Эйтседе, кыска-кыска, атылран октай дэл айтыл- FaH онын сатиралык елекдер! — акыннын айырыкша 6ip шоктьжы екен! даусыз. Ж азбай табанда айтатын болган- Т'л жэне эдебпет инстнтутынын колжазбасынан. 349

дыктан акыинын мундай елендерш щ Kenuiuiiri жоралып кеткен. Эйтседе, есте калып, б1зге жеткендерше карап-ак акыинын енбекнн халык вм1р!мен 6iTe кайнасып, 6ipre ескеш н, ж уан обырларды, чиновник, мырзаларды, сауда- герлерд1 аямай мшегенш, эдьлдж yuiiii тынбай куреске- Hin керем!з. Буран ел араларан саудагерлерге айткан кы ска елеш «Кудайберген болыска берген жауабы», «Ш агым», «Экеме», «Пушыктын ур ь т а айтканы», «Жыл- кышы», «Сыртын 6ip су л у жан екен», «Курын», «Кедей куйЬ , «Сэт сайланарда», «Менке туралы», «Калига», «Кешмге», «Мэмбетке» деген елендер1 дэлел. Баспасы, газет1 ж ок елде Ж амбы л осындай елендер1мен демократ- ты к улы мшдепч аткарран акын. 1913 жылы Ж амбыл жетп1ске жетш калран, api уз а к арпалыскан, кажыран кез1 едь Онын уст1не ш аруа куй1 бурынгыдан да нашарларан-ды. Сондыктан от ба- сынан узамай, еткен1 мен болашарын уйде отырып ой- лаура айналган, топ, жиыннан, ас, тойдан езш аулак ус- тай бастаран. Осыган караранда, акын коп коз1нде шы- нымен-ак ж уасы ран, кемб1ст1кке айналып, болмаска б а с иген сиякты ед1. Акыннан т1зе керген, онын елещнен уланрандар — Ж амбылды жанынан айрылран баксымен тецейт1н де болран. Осы жылы Романовтар тукымыньщ патш алы к курганына 300 жыл толуы тойланып, патша- ны м актау уш1н болыс, мырзалар Ж амбылды д а е р ж а з Алматыра апарранда, акын мактау ориына «©степке» деген жырын айтады. ¥лык алдында койдай топырлап, кулдык урран, коян ж уректерд1 елеш мен бук1л ел ал­ дында катты шенейд1. Такапиар, жалынды акыннын онай ошпейтшш ол тары 6ip керсетедк 1916 ж ы л ш к е т е р ш с п н сырткы KepiHici эскерге ж ь п т бермеу болса да, iuiKi саяси мэн1 т!пт1 ерекше ед1. Бул Коммунист партиясы бастаран жумысшы табынын ку- ресте ujbiiibiFhin, бай так Россиянын тардырын шешуий алып куш ке айналган кез1 едк Сондыктан 16 жылры улт, бостанды к к е т е р ш а патшалык курылыстыц mipireH ip- reciii кирата тусет1н, пролетариат куресш е мыкты жэр- демш1 куш болды. Осы куш Аманкелд1 сиякты батыр большевиктер басшылыгымен Казакстанда Совет еюме- Tin орнатысты. Ж ет1су казатыпыц козгалысын бастаран Бекболат батырдын колына Жамбылдыц жакын туыс- тары д а косылды. К ар т акын алрашкы боз каска сойып, баталаскан халы к жиынына катысып, кайсарлыкка, ер- 350

лю ке шакыратын уза к жыр айткан (бул жыры д а сак- (галмаган). Сол уинн бастыгы Ж ам бы л 9 акын 6ip33 уа- кыт камалып та шыккан. Осы абактыга камалран кезш Ж амбыл «М ешк eMipiM» деген жы ры нда ж аксы сурет- тейдь Будан баска сол кезде шьюарран кеп жырлары- ньщ кыска белектер1 сиякты 6 i3 re ж еткен ек1 елец!: «Патша SMipi тарылды», «Зьлд1 буйрык» деген елендер1 сонры жинагында басылды. О сы exi елецн!н ез!-ак кэр! акынныц кырандай кай та к е те р ш п , Ж ака дэу1рдег1 ке- «repijiicTiH ж аца ураншысы болранын растайды. Би, болысты тэщр! атты Ел KoprayFa жарамай, Атайынды emperri, Кез жасына карамай. Енд1 ойласак, не калды? Ата журттан кету бар. Жолга tirin не жанды Тэуекелге беку бар...»1 Дейдк Акын бул кундерде елден жубын жазбай 6ipre болды, не керсе де 6ipre кэрдь Кек жайлауды калдырып, Кайда кешш кетерм13? KenipeKTi зар кылып Корлыкпен кайтш етерм!3?а деЙдК Акын ез мунымен 6ipre халы к мукын шертт!. Кеп ойын тербедь «Енд1 не болмак?» дегенд1 ел атынан айт- ты. Бул акынныц картайганда кездескен ен ауыр кезе- Hi едь Kepi нардай шеккен Ж амбылды Октябрь революция- сы орнынан кайта туррызды, курмелген т!л1н босатып, тозр'ан домбырасын колына кайта устатты . 1920 жылы 6ip улкен той болып, Ж амбыл кариялар ш ш д е кадыр- лы аксакал болып отырады да, б а ск а 6ip уйде, ж астар- дыц ортасында Жамбылдыц баласы Кожаш жыр айта- 1 Ж. Жабаев. Шыгармаларынын толык жинагы, Алматы, 1946, 31 бет. 1 Ж. Жабаев. Шыгармаларыиын толык жинагы, Алматы, 1946,

ды (К ож аш ipi акын болып келе жатканда 1832 жылы 1 елген, Жамбылдын тукгышы). Суйсшген журт аксакал- 9 дар OTbipFan унге барып (iuiinae осы кунп Умбетэл! Я акын да бар), Ж экене баласын мактайды. | — Ж аке, балацыз орныцызды 6acyFa жарапты, Ко- | ж аш ка батаны зга коса домбырацызды 6epini3,— дейдц Сонда Ж амбы л: «Мен eMip cepin домбырамды ешк!мге де бермеймш, бул елгенде ез!ммен 6ipre кетет1н кэр1 cepiriM , оны колкаламандар. Ж асымды жанрыртып, жа- нымды cepriiepiM елещм емес пе, балалар?» — деп ж ауап кайырыпты. Содан кей1н кешкен apyaFbi кайта конгандай, б1телген кемей1 кайта ашылрандай тын узак жыр айтып GepinTi. Ж амбылды н жаксы шэмрттерж щ I 6 ip i Саяд1л Кер1мбеков — акынды 1920 жылы Узынагаш | базары нда ат уст1нде елецдете свйлеп турганын керген: Кедейлер кырда жур, Байлар бугып сайда жур1,— деген ек1 жол еле Hi еи м д е калыпты дейдк Бутан Кара­ ганда Ж амбыл ат устшде, базар жиындарды аралап жу- pin революциянын берген тещ цгш кеп жырлаганы анык. BipaK олары да айткан жерлержде жиналмай калган, сакталмаган. Ж ам бы л соц и али ста революциянын бай ж ем 1сш н ка­ зак даласы нда ескен1н, ныгайганын керген сайын каны- Fa туседк Елмен, жермен 6ipre тулеп, ж асара тусед1. Е гж д ж , шабындык жерлердщ байлардан алынып кедей- лерге берйтук 1928 жылы ip i байлар мен феодалдардын конфискацняланып, олардын мал-мулжтер1 мындарач кедей баты р актар га улест1ржу1 — осыныц бэр! Жам- былды ж ан а са т ь т а кетере бастаган. О л 1928 жылгы баты рактар жиналысында кызу шабытпен уза к жыр то- r in келш , бар куанышын жырымен несерлет;п отырып: ...Кол жетк!зген аскарга: Маркс, Ленин epaepiM. Жер мен суды колга алып, Ж етю п тур енд1 e.iiM...12 дейдк Ж амбылдын социалиста Жака дуниеге жанара ка- 1 С. Бегалнншк Жамбыл жайында жинаган материалдарынан. И л жэне эдебиет инЕтнтутынык фондысыиан, 2 И л жэне эдебиет ннститутынын колжазбасынан. 352

pan, тын ce3iM, тын ой га ауыса бастауы осы жырдан (жырдын Ke6i жогалран) басталады десек каталаспай- мыз. Ж амбыл осыдан кейш ж асарран, ескелен Отанмен 6ipre жасарып, 6ipre есть Ж амбыл 1936 жылы М осквада еткен к аз а к искусст- восынын онкунд1г1не катысты. Оны алрашкы ж ар к ет- юзген «Туран ел1м» атты толрауы ед1. Ленинд! квтерв жырлап, Сталинге де тен таппай ете бас ие жырларан акын шырармасында acipece енбекнй халы к тулрасы втв сом квршд!. 1937 жылы Грузияра конакка барып, Руста- велид1н мерекесше каты сты. О сы сапарында ол кеп эсер алып, аса канараттанып кайтты. Сонын нэтижесшде «Кавказга саяхат» атты жинарын шырарды. 1938 жылы бук1л совет ел1 болып акыннын 75 жыл- дык шырармалык енбег!н тойлады. Бул куаныш жэлрыз казак халкы емес, барлык совет халыктарынык мерекес! болып е г п . Акын ецбепн аса кад1рлеген совет ек1мет1 Ж амбылды Ленин орден1мен наградтады . Ж амбы лды н социализм дэу1рш1к ен канатты акыны екенж таныран армия жауынгерлершен, жумысшы, колхозшылардан, рылым-энер, эдебиет кайраткерлершен мындаган хат- тар, куттыктаулар туст!. Сол туста Ж амбыл туралы ма- калалар баспаран совет ек1метшде газет, журналдар ж ок деуге болады. Ш ет ел дердеп б1зд1н Отанымыздын достары, белгш жазушылар да косыла тойлады. взд ер ь н1н мэнд1 багалары н берд1. 1938 жылы акын К азакстан Ж орарры С о в е т ш н депу­ таты болып сайланды , 6ipiHini тарихи сессияны кад1рл! аксакал ретшде елецмен ашты. 1939 жылы yuiiHuii рет орденмен наградталды. Осы уакыттардын 1шшде элден- ген, ем1рге кум ар улы акын сер гекп п н , поэзияга белсен- д1л1г1н артылдырмаса, б1рде-б1р кем1ткен ж ок. П артия съездерш де, малшылар мен акы ндар слеттерш де, ж ас- тар, эйелдер жиналыстарында узд1кс1з катнасып, суйген халкын б1рл1кке, сакты кка, ерл1к пен ж е ц к к е , К ом м у­ нист партиясын сую ге ундеп келд1. 1941 жылы артыкш а cinipreH енбеН уш1н, халы к поэзиясын би1к сатыра кэ- тергенд1г! ушш Сталинд1к сыйлыктык лауреаты деген атак алды. К анш ер нем к фашизмше карсы, совет халкынын Улы О тан сорысы басталранда Ж ам бы л 95 те едк Эр! ауру боп емханада жатыр едк Улы Отан сорысынын ал- гашкы кундер1ндег1 ел KopFay, ж ауды к ур ту деген пар- 353

гия ураны кар т акынды да KahapFa шакырып, кайта cwKiHflipfli. Ол Kapi- домбырасын ашу, кек ун ж е лайык бурап, е з 1не лайык жауынгерл!к уран шакырды, «Ленин- градтык ерендер1м», «Ата жаумен айкастык», «Отан ' eMipi» т. б. б1рнеше елендер шыгарды. ¥лы акын ж узге аяк баскан жылы, 1945 жылдын кектемж де тесен тартып ауырды да, сол аурудан Жэкен. 1945 жылы 22 июнь куш кайтыс болды. Акын ¥лы Отан сопдсында совет халкынын жещп шыкканын кез1мен nepin, кулагымен естш , дегенж е жеткен, шаттык кунде- ршде елд1. Акынды суйген халык, улы курметпен езипн TypFan жершде, ез1 ecipreH бакшасына жерледк Акын мекенж айтпай танытатын, алыстан кез тартатын кум- безд1 би1к белг1 орнатылды. II Улы акыннык шыгармалык енбектерш тугел талдау- Fa орын аз. Творчестволык eMipi exi гасырмен б1рдей уштасып ж аткан уш ан-теж з мол жырдын, эр тустагы шаруашылык-когамдык курылыстык шындыктарына ка­ рай, ецбекий халы к муддесше сай TyciHiKTepi бар. Бул жагынан алганда Жамбыл шыгармалары революцияга flefiinri шыгармалары, революциядан xeftiHri шыгарма- лары болып Heri3iHeH exi flayipre белшедк BipiHiui flayip- д ш шыгармаларын терец тексермесек те акыннык eMip тарихын шолу устш де камтып Kerri. Онын тарихи бе- лецдердег1 кояамдык кызметш, саяси кезкарастарын си- паттау уш ш акындырына, шыгармаларынын мазмун irypiHe байланыстырмай eMipiH тусж д1руге мумкш бол- мас едк Сондыктан революцияга дейжг1 Жамбылдыц айтыстагы алган орны, 0FaH Kipri3reH езш дж жаналыгы, сыншыл шыншылдык Heri3iHAeri eTKip сатир асы на бул бел!мде кайта оралмаймыз. К айта 6ip корытып айткан- да: Ж амбыл революцияга дейш кебжесе ецбекий халык тарапы нда болды д а оны канаушыларды сынау, мжеу, олардын е з 1мийл образ екендерж, жеб1р кулыктарын эш керелеу кызметш аткарды. Ж аксы адамныц образы акыздагы ел ушш курбан болтан батырларды мадактау, идеал, арман ретшде айтыстарында FaHa сипаггалды. Р ас, 1916 жылгы халы к к е т е р Ы а тусында айтылган жырларында акыннын ез ортасынан шыккан куресий- лерд1 керу, оларды суйсш ш жырлауы кездеседк BipaK 854

елд!ц, акынныц арманы ушш, халыкты кулдыктан, ка- наушылыктар кыспагынан куткару уипн курескен бшк нысаналы ерлш образдары ол тустагы Ж ам бы л шыгар* маларында болган ж ок. б й ткеш Ж ам бы л ж асаган ор- тада ондай революцияшылардыц ездер! де болран емес. Сондыктан акынныц 6ipiHuii д эреж едеп жырлары сын- шыл реализм шецбершен acyFa мумюн емес едк Ж амбыл поэзиясына ж ац а сыр, ж ац а сез, ж ац а идея коскан ¥лы О ктябрь революциясы, с о ц и а л и с т flayip болды. Коммунист партиясыныц тура басшылырымен колхоздаскан ецбекил халык мэдени-шаруашылык жа- рынан жыл санап, кун санап Lnrepi дамыды. Ж у з мыц- даран трактормен туран жердщ тусыраган топырарын осы халы к 03i аударды , канауш ы лар табы ныц тамырын 03i кырыкты, ез мекеншщ ертекте аныз болган «Ж иде- л1байсын» ж ерш е айналганын сездк Б ул мэцг1 езгермес ж ац а сез1м едк Халыкпен 6ipre канаттанган, кеп ж асаган , кепт1 ке- mipren аксакалды Ж амбы л б а ск а халы к акынынан озат шыгып ж аца eMip, ж ац а ce3iMfli терецнен толгап жыр eTTi. О л ж аца куры лы с процестерш, оныц революциялык куатын халыкша кабылдап, сол алган эсерш букараныц алдагы екип болып жы рлады. М укдай ce3iM мен сешм ж алгы з каза к халкы FaHa емес, б у ю л совет елдерш щ ец ардакты касиетше айналгандыктан, акын да улт шецбе- piHeH асып, тутаскан совет елйпц — барл ы к туы скан улттарды ц cyfliKTi шебер жыршысына айналды. Мшекей, Ж амбыл ерекшел1гппц, оныц уздш шыруыныц туп ce6e6i осында_ жатыр. Акын адамныц ез тардырын e3i ш еш етш н кердк Бос- тандык кектен тускен жок, когамныц ез куатынан, курес, революция, жещ с аркылы туды. М ундай жещс™ уйым- дастырран, баскарран Коммунист партиясы, оныц кесем! Ленин едк Капитализмд1 кул ату, букш езушкпер табын жою, совет елшщ енерл1 с о ц и а л и с т шаруашылырын ж асау, оныц удей 6epyine ж ол ашу, совет елш щ гулден- ген байтак Отанындары елдердш б1рл1‘к-достырын арт* сгыру, сырткы душ пандардан коргайтын баты р Армия уйымдастыру, ецбек касиетш мэртебелеу, рылым мен керкеменердш ел муддесше жумсалуына кец жол ашу — осыныц 6api Ленин партиясыныц басш ы лы ктары мен ке- герген шындык, социализм шындыры едк Ж ам бы л осы шындыктыц уздш жыршысыныц 6ipi болды. 355

Кереген, сез!минл акын революция кесемдерш щ бей- нелершен, бурынды-соцды тарихта болмаган, ерекше ; тегеу р п ш батырлык кескшдерд1 таныды. Ленин, Сталин туралы жырламаран халы к акыны жок. Одагымыздары барлык халыктардын елец, жырла- рын 6ip ж ерге коссак Ленинге, партияга арналган ха­ лык поэзиясыныц 63i кеп томдараи т а п к а айналар едк Бул жырларды терен зерттеу — б'1зге совет халык поэ- I зиясыныц калай дамыганын, б1рте-б1ртелеп кандай бшк дорежете кетермгенш керсетер еди Ж амбыл улылыгыи сонда ашырырак керер едж. Б ул енбекте оныц 6apiH то- | лы к камтура мумкш емес, эйтсе де, аздап токтала кет- песке болмайды. Bipiumi, халы к поэзиясы кесемдер туралы узд ш аз ж ырларанда — революцияныц алрашкы кундершен бас- ' тап-ак шынына жетш , кемелше к е л т болтан жок. Bip- те-б1ртелеп ecTi. Отанымыздын op6ip тарихи кезендерден eTyi соцнализмшн кушейе, беки тусуш е байланысты Ei<iHiui, халкымыздын мздени ескелешигше, социа­ лизм табыстарыныц кун саиап удеу1 халы к шырармасы- нын да ж аца c an a F a кетер1луш е neri3 болды. Оны 6i3 халы к шырармаларынын кен дуниесше юргенде аныры- рак керем1з. Ж амбыл шырармалары жалрыз казак акындары емес, барлык халык поэзиясыныц iiuiHfleri уз а к д ам у процесж щ асу бел1, тур мен мазмун жагынан б1рдей ж енскен , терец акындык дэрежеге жеткен, ха­ лык поэзиясыныц зор мэдени революциядан еткешйгш дэлелдейтш ж инакталган ж ака тур! болды. Енд1, осы айтылран niKip.nepiMi3fli дэлелдеу уш ш ха­ лы к поэзиясыныц д ам у жолындагы кейб!р улгклерш кел- TipeftiK. Ленин туралы алгашкы дэу1рдщ нускалары мы- на сиякты болып келетш: Мык алгыс, Ленин жолдас, акылына Тузу жол керсе-ллген накылыиа. Ескшпл аткамшер жуандардыц Тем1рден салдык буиау такымына... Жалшыга бердщ малсыз катын алып, Жаяуга бердш байдын атын алып1, Жырылар атты болдырып Паровоз келш куткарды, 1 Акындардыц шашуы. Алматы, 1927. 366

Езиген байдан кедсйд! Большевиктер куткарды. Суык жауын токтады, Келдш кусы квнйцц, Орнатты Ленин советт! Босанран халык кек1лдр« Кеше рана батырак ед1М, Ka3ip MiHi, билеуцпмш. Урындым мен Ленин тш н, 0те би!к если бугж.2 Кун. шурылан болса да ражап, Журекке. 6ipaK, жетпейд! онын. Кетед! отык бекерге тарап, Жылытып кана адамнык конын. Жарьи-ы Ленин журекке шауып, Терекше жетед| жаннын. Bepeai саулык достарга тауып Kyfiaipefli жасарын жаудык5. «Ленин жер мен суды эпердЬ. «Ленин 6i3re патша- нын урларан мулкш кайтарып бердй». «Ленин 6i3fli бас- тап байлармен жекпе-жекке шыкты»,— деген мотивтер, тэж1к, TypiKneH жырларынан д а кездеседь М ундай улгЬ лерд1 ете кеп келтчруге болар едк Осынын бэрш де улы шынлык бар. Бурынры фольклорда болмаран, тарихи жаналык. Ленинд! халыктар журепш н калай суйгешн, калай кад!рлегенш кврсетедс Алуан турл1 п л де сейлей- TiH тардыры 6ipiKKeH елдердщ 6ipre босанып, 6ipre куан- ранына, мазмуны соц и али ста, xypi ултты к поэзия ж асай бастаганы на айгак. BipaK сонымен 6ipre со в е ти к халы к поэзиясыныц сэби л ш н , ой, т!л жарынан ж епспегенд1гш керсетедь Бул шырармаларда алган бостандыктарын санау, революцияныц тунгы ш берген олж алары н 6ipiHiui керген калыптарында ыстык сез1ммен шаттану бар. Бул эл1 улкен корытынды жасарлы к керкемдж дэрежеге ке- тер 1лмеген кезк 0 з тусы нда бул д а зацды нэрсе. Сол кезде шыккан: Жер мен суды долга алып Жеткмп тур енд| ел1м,—* 1 Творчество народов СССР. Москва. 1937, 83 бет „ Творчество народов СССР, Москва, 1937, 35 бет. * Сонда, 36 бет. 357

деген Ж э к е ц т ц елендер! де, осы дэреж едеп шырарма-- лар. Ол кездег1 совет ешмет! мен Кызыл Армия туралы айтылган жырлар да жогарры келт1р1лген мысалдардыц улпсш де болтан. Kefiinri колхоздандыру, социалист1к бесжылдыктар- дыц орындалу дэу1ршде халык шырармасы ж аца сапага кетер1лд1. К есемдер жайында команды, кен шскберлк мензеп антатын, биж epeai нысанага кез ж1берш, тол- райтын куйге ауыса бастады. Бул жагынан acipece Жамбыл жырлары тамаша улгк ♦Мухиттай болып шалкыган Элемнен аскан кец дана. Туманды тур1п, кек cerin Турызган танды сен рана>,— дейд! акын «Ленин» атты елешнде. ¥лы даианын сипаты аныздай, эпикалык дэрежеге кетер1лген, реалистж куй- де жазылран жыр 6ipTe-6ipTe шырандай тусш , космика- лы к куатк а айналрандай. Ленин бу м л адам зат тарды- рына ж ары к жол ашкан улы образка айналады. Бола- шак, ж ары к дуние ж ауыз куатты ц тылсымында, оныц Teniperin кап-кара кальщ туман коршап туррандай. Сол кара туманды Ленин серпед!, сол тылсым сандыкты Ленин ашады, ж ары к танды кам аудан босатып, биж к©- тередк Кандай тамаша тенеу, кандай шеберлж. Кард акын: «Ленин М авзолейжде» деген б е л г ш елешнде: «Жер жузш1н KiHAiri Мавзолейдщ тасында. Жер жузшщ шырагы Кремльдщ касында»,— деп Ленишпн денеа жаткан Мавзолейге жердщ куаты мен жылуын тугел бередь М ундай э а р е л е у бурынры поэзияда да болтан. Адам-1 ра тэшрыйк куд1рет, ай, кунмен тек касиет беру эпика' лык дастандарда, дши хикаяларда да кездеседь Ондай тустар да 6i3 мистикалык образдарды керем1з. Ж амбыл осындай улгщ е — кеп елдердщ поэзиясынан табылатын белгЫ урд1ске жана мазмун бередк Сонда ecni жакар- рандай, жасаррандай кулпырады. К арт акын социализм заманынык новатор жырауына айналады. Мунда бурын-.

Fbi фольклорда кеб1рек кездесет1н иш арат аркылы ора- FbiTbin келт!ру!, шашырап сейлеу!, дэл урымныц орнына алыстан астарлау жок. Нарыз квркем поэзия салты- мен, кездеген нысанара терен, дэл урыммен, ой мен сез1м- ш ц б!рдей п!скен, б1рдей шираран арнаулы ж уйес! аркы ­ лы жету касиет! бар. Бул жырларда ен эуел! тутастык, .бутш дж кер!нед1. Х ал ы к жыршылары ездер! суйген улы идеяларын вз т1лдершде, 6ipaK жалпы адамшылыкка тэн зор рухани кушпен, шын журектен ж ырлайды. Бул сиякты удей тусетш курдел1 метафора тек акындык куш- яти рана влшеу1 ёмес, мунда еркш елдщ кед кулашы, ушкыр киялы, epKin ойшылдырына да елшеу. Сан расыр бойларында мифологиялык бейнеде айтылатын, эйтпесе адам урымынан ж огары саналаты н таби гатты к куштер мен касиеттер — бул ж ы рларда эбден таныган б.елгш! заттыц турш де, Отаннын, ез д у н и е а ретш де алынады. Акынныц онысы шын да, орынды да. Сонымен катар, бул Ж амбылды н д а зор талант, улы акын екенд!г!н си- паттайды. Совет елдершдег! халык поэзиясына шолу ж асасак, оныц бурынгы дши сешмдерден арыла баста- ранын, халы к акындарыныц акындык шабытынын тал- м ас канаты, 6epiK ceHiMi, совет патриотизм!, Ленин идея- сы болранын сипаттайды. Совет дэу1р!ндеп халы к акын- дарынын такырыбы рана емес, eMipre кезкарастары да жанарды. Эр алуан eMip кубылысын, социалисток табы с- ты, не соци али ст^ курылыста озат шыккан ерлер!м1зд1 ж ырларанда ж азба эдебиет еш лдерш е коян-колты к ке- лш , халы к поэзиясына тэн eMipfli тым э ар е л е й суреттеу- ден арыла бастады. Б ул жарынан д а Ж ам бы л айырык- ша орын алады. Ж амбыл бушл Совет Одарындары халык жырлары- ныц ец ж аксы улг!лер1мен идея ж агы нан да, coFan бай- ланысты керкемдш жарынан да кшец тутасып, кабысып отыруыныц ycTiHe, 6ip ойын екшип ойымен' толыктырып дамыту, у с а к елецдеромен катар курдел1 поэмалар шы- Fapy, тарихи окиралардьщ эпикалык жел!лерш камту, OFan лирикалы сырлы бояулар ж ару, музыкалы эдем! ун беру аркылы ез тустастарынан тагы да жогары турады. Жорарры керсет1лген касиеттер! барлык шырармаларын- да терецдей бередк Акын 1936 жылы М осквара барранын ж ы рлаганда: Ерттемедом жуйршто, Комдам алым туйен!. 359

ЖуТфжтердщ wyflpirl Жукт1 поезд тнедi. Журтпен 6ipre мен! де Женелгенде тербетш Атытылды шабыттын Жан кермеген Tiieri,1— дейд!. М унда да бурынгы желмаянын, ж уй рж аттын шап- шандыгын дэрштейтш тенеуд1 кабылдамай отырып, жа- на nii<ipiiie тын магна, тын бояу тапкан. Бул сиякты улплерд1 Ж амбылды н кептеген елешнен келл руге болады. Сондыктан оныц 6opin Т1зе бермей, осы келпрш ген мысалдардын e3i де ж е т к ш к п деп ой- лаймыз. Ж амбылды н узак. ж асынын ез1 6ip расырра тен. Онын ycTine осы е м 1р д т ш ш д е сан дэу1рлерд1 ез басы- нан етк!зген, ©3i алуан турл! окиралардын 6ip геройы. Сондыктан ол уз а к жырларынын кебшде («Туран ел1м», «Ворошилов», «Заман арымы»), 6yrinri шаттыгы мен махаббатын, онын ce6e6in шалкыта жырлаудын устшде тындаушысын унем1 e3i кенпрген дэунрд! аралатып, e3i еткен еткелдерден етюзш экеп, жана дуниеге юрпзедк Ei<i жаЬанды салыстыру: тунге кундн суыкка жылыны, шабанра жуйржтк ержшзджке бостандыкты карама- карсы кою аркылы ж ана заманнын монументтж жаркыи образын ж асайды. Мундай дастандардын бас геройы ©3i болып отырып, e3i аркылы бую л халы к eMipiH кам ту ар- касында, шыгармаларын улкен тарихн дастандарга ай- налдырады. «Туран ел1мде» де осы касиет бар. Сондык­ тан да акыннын хиялы ewip шындырымен тен тусш , об- раздары е м 1р д т ез бояуы болып ш ырэды . Б ул да Ж амбылды н озаттырын, е з ге ш е л тн кезгс кеб1рек тусг- рет1н, ез1не тэн ерекш елш нш 6ipi деуге болады. М ундай ерекшелж™ акыннын б е л г ш поэмасы «Воро- шиловтан» да кездеспрем1з. Бул шырармасынын арнау- лы геройы Клим Ворошилов бола турса да, поэманын юршпесшде еткен заманнын казак, украин, барлык ха- лыктар yuiiii тамуктырын айтканда тары да ©3i арала- сып, 031 кешл бола сенлеп кетедк 1 Ж. Жабаев. Шытармаларынын толык жннагы, Алматы, 1916, 163 бет.

...EcirriH, кеп окига кезбен керд1м, Ондары кара кунд1 еткен бастан..1— ДеЙД1. Б угш п куннш жешш мен кызырын да (М осквадагы 1 май парадын суреттеген ж ерж де) акын кез1мен керш , акын сез1м1мен сезжем1з: Москвада 6ipinmi май мейрамыида, бтетш улкен тойда — б1зде жылда. Дэм айдал Жамбыл сонда 6ipre болды, Кызырын мен айтайын, журтым, тында! Сталин Мавзолейден турар карап, Табысты, куанышты колмен санап, Куттыктап жаз бен жастык бакыт жырын, Ушырран балапанын сункардай-ак,2— деЙДЬ Осыдан кешн социализмнж карулы куш ж «бакыт- ты eMipiH эн Fun шыркаран» халыкты суреттейдь CefiTin, акын окушысын уакы т машинасына MiHri3in ушырган- дай, еткен заман мен 6yriHri заманныц кою уакигасы н аралатып шырарады. Заман бейнесж салыстыра корсету нэтижесжде социализм дуниесж ж сулулыгын дэлелдей- дь Батыр — халыктын, кептщ 6ip 6epii< белш егь Оныц ж еке тагдыры мен OMip белестерь Kypeci мен ерлжтерц тарихи прогреске, занды дам уга байланысты. Тарихи халык кимылымен бардарлас, жендес болган жеке адам — Ворошилов, сол халыктыц куатымен, кесемдер басшылырымен тарихи ад ам га айналады. А л халы к ку- peci улттык шенберде калмай бушл Россиядагы халык- тардыц тутас куресже, туыстар куресж е айналып кер- сетшгенджтен поэма геройы да барлык улттардыц тума батыры болып шыккан. Сонымен катар Ворошилов жал- пы батырлык емес, социализм уш ж курескен большевик батырлыры, совет халкынЫц патриотизмж дэрш тейтж батырлык болып жырланады. Герой куаты халык куаты- нан; ец к у и т батыр — саналы халы к. Сонды ктан бул поэмада революциядан бурынры мифологиялык я мифо­ логия элементтер1 бар поэмаларра эйтпесе шындыкка толы к жанаспай epTerire айналып кететж , толып ж аткан тарихи жырлардан барынша езгеше, ж аца заман жыры болып шыккан. Оныц устж е бурынры ж еке ерл ж пен мемлекеттж ел билеу курылысыныц арасындагы кайшы- ' Ж. Жабаев. Шыгармалар жинагы, Алматы, 1946, 643 бет. • Сонда, 651 бет. 361

лыктардыц б!зд!к отанымызда эбден жойылрандыгын керсетедк Д уние кез1п, талай бэлелерге урынса да, жецшмей к аз а к елш е бакы т конысын 1здейт5и «0теген батырдыц» мазмуны окуш ыларга эбден б е л гш . Сондыктан оны кай- талап ж атуды ц каж ет! жок. Бул се з а з «Жидел1байсын» анызына байланысты дастан. М унда ©теген батырдыц айдаИар, ж езтырнактарра кездесулер! у с п р т Караганда адам кушшен ты с — мифологияныц да элемент! бар си- якты. ©теген айдаЬардан KefliHri 6ip жершде, даладагы уйге юргенде «Fafibin ирен карсы алды» деген сез бар. BipaK бул карт бурынгы урымдагы медетцй емес, Tycine юрмейдц жэрдем де бермейд!, ©теген кысылран жершде oFan сыйынбайды да. Доштасар жершде эл п карт ©те- тен ге : Жолын болсын, ©теген! Сен муз балак кырансык Туййгетш тетеден, Алтайы жуйрж маралдай, Кашсан кутылып, куганга Кас какканша жетеген. Ллдында ceniii майдан бар, Оран айтар айлам бар. Жумыста да согыста Лкылынды ашу кыспасын, Ашушан болсаи, сол колык Он колыкды устасын!1 дейдь Осыдан кейш еш ж ерде кездеспейд!. Осы келиршген сез!не караранныц ез!нде аты «райып ирен» болса да кар т эулиелж yFbiMFa ж атпайды. «Ашушан болма, он ко* лынды сол колыц устасы н» деп акыл уйретуш! рана, Ж амбы л поэмасында бул халы к данышпандырыныц ба- ты рга Tipi Kici образында жэрдем 6epyi болып кана шы* рады. А л, 0тегенн!ц ез образы — талмайтын, шаршамай- тын халы к киялыныц бейнесй 0тегенн!к ж ан а' коныо i злеу! бурын елде бар, айтылып ж урген «Жидел!байсын» ацызы, ел1мге карсы курескен «Коркыт» снякты кептен жасап келген ацыздар. Булар казак халкынын Facup- лар бойында ж асаган мол казынасыныц ш ш д е п асыл меруерт! сиякты, улы идеалы, Mauri еск'фмейтш аныздар. 1 Ж. Жабасв. Шырармаларынын толык жннары, Алматы, 1946, 549—550 беттер, 362

Ж амбыл осы такы ры пты улкен дастанга айнлллырганда тагы да в те ген аркылы гасыр бойы ж ана дуние 1здеген, вз OMipiH косактай керсетш отырады. П озма буры нгы анызлай вте генн Ы 1эдеген1н таба алмай, тары гы п влген калпында калмай. герой влген жердей бастап акын ж а ­ на салтаиатты дуниен! вз! тауып аяктайды. Ей. бтеген, втеген. Ер едЫ сен ертеден! Жеткуга карасан. Кврср ед1н...' дел барып, к а з а к даласына орнаган социализм табыста- рын толки, бората баяндап кетед1. П оэмада акы н в те - геи|1м 1здеген ж а р ы к дуниес1шн ж асаушысы — улы халы к екеж и кайта кайта еселеп айтумен аяктайды. CeflTin, втеген тек аныз гана емес жэне 6 y r in r i заман туралы ж ы р болып шыгады. ¥ з а к почмасы «Сураншы батырды» да акы н 6 y r iiir i заманмен, 6 y r in r i вз сез!м1. вз куанышымен аяктайды. Жамбыл дастандарыныц осы взгешелжтерк тарихи окнгаларды , кеше мен бупнд1 вз кв з! аркылы кврсету- лер1 — поэмаларынын коммозициялык курылыетарын баска ешк1мге уксатпайлы . Ж асы на, квргенш е карай ж арасты гы да ж аксы . Бай поэзиямыздын ни т л е акы н- лык шеж1рес1 аталатын ж ац а жанр. М азм уны мен ту pi 6ipre каинам тугаи ж ана сала сиякты. Тагы да айтамыз: бул ocipece, Ж ам бы лга ж арасты кты . Бул поэмалардыц '•дара 6ip 6ipiticH вагешел1ктер1, сыры мен м у зы ка л ы к байлыктарын кврсетед|. Эйтпесе, компоэициялык, при­ ем ж агы нан айырмалары ал ш а к емес. CerU ай турган сендег1, Кисык соккан «кудайдын» Анайы iciH жвндед!. Кала, дала текесш. Тел козыдай тен ecin. Ашылды б1л1м майданы. Театр, клув уй! бар. Шыркатан анкуй! бар.1 1 Ж Жабаеа. Шыгармаларынын толык жинагы, Алматы. 1946, МО бет 363

Сэн-салтанат сайраны. Куннщ нуры аккандай, Даланы тугел жапкандай, Нл кулпырып жайнады. дейд!. Ескш1к шыкты ойраны1 Ж амбыл кеп ултгы совет халкыныц майдан мен ек- бекте шыныккан достырын терец тусж дк Ол достыктыц с о ц и а л и с т мемлекетте удей тусет!н ражап куатын урынды. Адамныц epiciHfliri, демек, улттар ерк!нд1г[ осы куатк а байланысты екенше кэз1 ж е гп . Акталран ум!т, орындалган арманныц баянды болуын д а осы куаттан тапты. Енд! 6yrin караеам Анналам бакыт кен жатыр. BipiMeH-6lpi туыскан Кол устаскан ел жатыр. Кыргыз, казак, езбектер, Монгол, yiiFbip, дунрандар, Армян, калмак. грузин, Орыс пенен украин ТерезеЫ тен жатыр. Алатау, Кавказ уласып. Баурайы буйрат кен жатыр. Бакыттын 3Hi аскактап, Кулакка даусы кеп жатыр123— дейдь Ж амбы л шындыктан еркендеген OMipAi, жайкалран гуляк жадыранкы кундк солармен 6ipre каулап вскен — бетш де кул ю , KOKiperi шаттыкка толы, ата-ананын сэу- леЫ, Отанныц жетюншек epi, сешмд1 Heci — ж ас урпак- ты кердк К врд1 де аталык мейр1ммен ем1ренд1. Куш а- Fbiiia кы сып, мацдайынан суйдк «урпарым» деп мактана, толкына турып жыр арызды. О, балалар, балалар! Карашыгы кезшнщ, Куанышы ee3iMHiH Кеудемдеп журепм, Таянышым, TiperiM, Ардактысы eaiMHin, Гул шешег! жер1мнш...' — дейд!. 1 Ж. Жабасв. Шытар.малар жннаты, Алматы, 1946, 272 бет. 2 Ж. Жабаев. Шыгармаларынын толык жииагы. Алматы, 1946, 560 бет. 3 Сонда. 272 бет. 364

Мшекей, Ж амбыл поэзиясынын жаны мен капы бол- ран шындыктар осылар. С о ц и а л и с т куры лы с канша- лыкты курделк би ж максатты болса, Ж амбы л шырар- малары да сондай. А. А . Ж данов ж олдас 1946 ж ылы ж асаран баянда- масында: «Социалист1к реализм эд1с1н колдана отырып, б1зд!ц турмысымызды шын мэшне терец ой ж1бере отырып, жазушы халыкты идея жарынан тэрбиелеуге, карулан- дырура м1ндетт1. Совет адамдарынын ж аксы сез1мдер1 мен касиеттер1н ipiKTeft отырып, онын ертен п кунш ай- кындай отырып, 6i3 мунымен 6ipre адамдарымызды те- pic ктерден сактандырура, Keiueri KyHHiH ж арам сыз калдыктарын, совет адамдарынын алра басуына бегет жасайтын калдыктарды катты MiHen отырура THicTi- Mi3» — дедь Ж данов жолдастын бул сезш де с о ц и а л и с т реализм- нiи. Maui терец ашылып, эдебиетцплер1м!зге программа боларлыц ninip айтылран. Ж ам бы л шырармалары толык осы TypFbiFa сай келедк Акын халыкты идея жарынан тэрбиелеп, каруланды- ру ушш кеб!несе кесемдер касиетш жыр етедь Халыкты Лениндей, болура баулиды. Бугш ш ц кы зыры н кетере суреттей отырып, ертецге д е партия кез1мен KapayFa уй- ретедь Оныц ycTiHe ж ац а eMipre арналган акынныц ез ce3iMi де аса к у и т , аса эсерль О л мол шындыктан, со­ вет адамынын жаксы касиеттершен, Ж данов жолдас айткандай ец бшгш, ец кызыгын, ертенп куншц де ул-. rici, enereci боларын ipiKTen, талгап ала б1ледк Болган- га болатынныц бейнесш коса, кетере дэрш теуге де шебер. Б ул сез ж ок, совети к тенденциясы к у ц т , жаны нда ре- волюциялык романтиканыц жалыны бар акындардыц рана колынан келетш ic. ¥лы м ахаббат жыршысы кубылыска, кер ш ск е, 63i журген ортасына салкын канмен карай алмайды. Оныц SpiKTerim, талрагыш кез1 идеалыныц е л т е у М сияцты. Сондыктан акын кергенш, керген ж ерде-ак ез тур- гысынап, G3iHiH идеялык позициясынан баралайды, я кар­ ты суйсшедй я катты жеркенед!, екшщ 6ipi. Одан баска Ж амбылда yiuiHmi кезкарас жок. Ж орарыда б!з келт1рген узн1д1лер, сол сиякты Ж экен ш ц баска жырла- ры д а совет акыныныц калай суй сш етЫ н керсетуге жаксы дэлел. М ундай туста карт жыршы албырт жанды, 365

ж т т ce3iMiMeH кабыл алган ecepin, кайта актарранда сездщ де адал сырра ereip, ушкыр тьл боларлык жан- дысын, жарырын тегедк Содан барып лирикасы мен ро- мантикасы 6ipre туып, бгге кайнасып жатады, шьрндык,- &а сырлы бояу жарып, сымбатты канат бМ редк Кектей туе Отанымныц шаттык 6aFu, Келш! ушып, сайрай туеш! булбул тары, Булбуллай шаттык жырыи актарыддар, От журек сркшд1кт1к адамдары?1 Эйтпесе: Жек1с пен шаттык сен1ц атынды этап, Тойыца осы елещи тартады карт. Жырымныц эр дауысты кыранысын Мен де шат, мендей жэне халкым да шат!а— деп кетедк Кандай тамаш а! Бул елендерде кэрiыiн да- нышпандыры, ер ж 1гп тщ еселеп соккан дауылдай кайра- ты бар. Бул ай шыгарып отырран Ж амбылды ц социализм Отанына ш е к а з махаббаты рана. О дан баска куш туры- 3yFa мумкш емес. Ж орарыда 6i3 Ж амбы л жек кергеннен катты жерке- не б1лед1 дед1к. Енд! соран келеШк. Ж данов ж олдас айт- кандай, Ж амбы л суйгешн куана мадактаумен 6ipre, 6i3- fli Tepic ктерден сактанды рура, еткеншц жарамсыз калдыктарын, MrepLneyiMi3re бегесш болатын калдык- тарды , acipece, социализмге ж аулы к жасайтын кара куштерд1 д е yneMi Kepin, унем1 шенеп отырады. Ол бар- лы к шырармаларында ж ары к идеалын ж ат куш, ж ат колецкеден кызгана, коррай отырып жырларан. ¥зак дастандарында ем1рдш еткендег1 азабын, хандарды, ха- лыкты тонаушыларды аяусыз мшен, каргай келетш! де сондыктан. Ж амбыл сорыска шейш Отан коррау такы- рыбына ез творчествосынан кек epic 6epin, халыктыц кырарылырын артты ру, ел коррау iciHe айрыкша ат са- лы скан акын. А л, ¥лы О тан сорысы тусындары фашизм- ге карсы окпен тек атылран елендер! езш е 6ip тебе. Ж ауд ан сактандырран сан елендерШ н ш ш д е мына си- як'гы макал болып кеткен сездер1 де аз емес: 1 Ж . Жабаев. Шыгармалар жинары, Алматы, 1946, 212, 213 бет- тер. а Сонда, 275 бет. 866

Жалаигалы жау отыр Юлемге тусер куйедей. Ж ар астында жау турса Бейтам жаткан уйкы — арам'. Тунге уйренген жарканат Кунн1н оган сэш жока. Троцкийш1л-бухаринш1Л зиянкестерд1н усталган ке- 81нде де кар т акын элденеше устелей шырарран еленде- ршде халы к атынан ен зэрл!, ен KeKTi к е ам д е р ш айткан: Б|зде жаура ракым жок Ж ау жазасы — жалынды ок13 Ж ауды н арам пирылын т уаш и р ген де, оран деген со­ вет адамынын Kerin, каЬарын кай рау ушш: Б|з Алатаудай ел ед!к Тенемек болды ofiFa жау. Б|3 тасыган тешз сел ед!к Тенемек болды шелге жау! — лесе, «Жоралт кезш!» деген еленшде одан да асырып ж е р к е ш и т керсетед1, тен еу уш ш ж ам анды к бейнелерш таба алмаган дэрежеге дейш жетедк Кунге не деп кершер Кун суймейтш кара бет? Итке оларды тенесен, Ит жеркенер жала,— деп. Жыланга оны тенесен Демес пе ед! — spi экет!4 Енбект! суймеу, жалкаулык, ез кулкындарын кеб1рек ойлайтын, кезс1з кещ л, торышарлык, зе р д е аз д ш , уян-' дык, топастык, керенаулык, тартыншактык тары сондай ж агымсыз м1нездер, зиянды кы лы ктар жен1нде де акын- нын eTKip сатиралы-уытты елендер! толып ж аты р. ©зшщ KspiJiiri, тары сондай эзьл ретшде айткан юморлы лири- калары да ете тамаша шыккан. Ж алпы халык шырармасы, онын ш ш д е Ж амбыл по- азиясы 6ip орында турмай, ecin, дамып келе жатканы н* ‘ Ж . Жабаев. Шырармалар жинары, Алматы, 1946, 322 бет. * Сонда, 286 бет. * Сонда, 325 бет. 4 Ж. Жабаев. Шырармалар жинары, Алматы, 1946, 286 бет. 367

ескерткенШз. Д ем ек, акыннын ¥лы Отан сорысы тусын* д а туран шырармалары ерекше зерттеудн терешне бой- лай талдауды керек ететш, эл1 тексершмеген мэселе. Ж амбылшылар алдындары тын проблема деуге болады. Акыннын бул тустары шырармаларындары идеялык жэ- не керкемдж жарынан каншалык ширап, каншалык nice тускенд1г1 зерттелу1 керек. Одан сок 6ipiH uii жайан- гер сорысы тусындагы халык поэзиясымен салыстыра тексер1лсе, халыктын сорыстарра (и м п ери али ст жэне отаншылдык сорыстарра) кезкарасы ж енш де кептеген тарихи монi бар мэселелердщ бет1 ашылмакшы. 1812 жылры отан сорысы тусындагы орыс поэзиясы­ мен салыстыра етш, сол кездег1 ен ждксы э д к те р д т б 1 з д т заманьшызра калай уласканын, Ж амбыл поэзия- сын тексеру устш д е аш у д а кызыксыз болмас едй Ен тамаш асы , эрине Ж ам бы лды к Отан сорысы тусындагы совет поэзиясында алатын орны болу керек. Ж амбыл- дын тер т жыл бойында узд1кс1з жырларан е лен дер ш к 6ipi де ж а у га ок болып тимей, б 1 з д т жауынгерлер1м1зге куш болып дарымай боска кеткен емес. Э ар есе, жаудан Москваны, Сталинградты, Ленин каласын корраушылар- ра арналран жырлары ¥лы О тан сорысынын тарихи до- кументтер1не айналды. Ж амбыл шырармаларынын ар­ мия, корпустар мен дивизия, полк, батальондарда, завод, фабрик, колхоздарда — майдан мен екбек ерлерше кан­ шалык эсер бергенд1г1н сипаттайтын кеп-кеп мэл1меттер бар. Б ул ар да рылми мэн1 бар документтер. Ж амбыл- дын топ ортасында, табанда суырып айткан сан жыр­ лары ж азы лура улг1рмей жоралып кеткен. Б1рак сонын ез1нде де «Ата ж аумен алыстык», «0м1р мен ел1м бел- д е с тЬ , «Ленинградтык ерендер1м», «Москвара», «Аттан, баты р ypnaFbiM», «Отан уш ш » сиякты кырык шакты елен, жырлары орталык жэне майдан газеттерше, жн- нактарра басылран. Будан кей1нг1 толык зерттелмеген 6ip мэселе — Ж ам- былдын акындык мектебй Beprici казак акындарына, эр!с! жалпы совет халы к поэзиясына ыкпалы туралы. К азак совет поэзиясына acipece, советик халык акындарынын шырармаларына Ж амбыл поэзиясынын тиг1зген жаксы acepi ете куш и. Сол сиякты баска туыс- кап халык республикаларындары сказительдерге, ашуг- тарра, бакшыларр'а да accpi тидь Буран олардын Ж ам- былра арнаран ездер!н1н елендер1 де кешлдпс етедй 368

Мундай влендерд1К ез! 6ip ж инак болура ж арарлы к. Б[- рак мэселе жэлрыз Ж амбылра арналган елекдерде гана емес, жалпы шырармалык ундест!ктер1нде, идеялык тамырластыктарында, ap6ip тарихи кезекдерде такырып, тур жарынан 6ipre eciir, 6ipre дам улары н да жаты р. Сон- дыктан тары да кеп казып, салы сты ру эд1с1мен терец тексеруд1 керек етедк Б уп н танда Ж амбылдын казак ха- лык эдебиетждеп устаздыры, онык тетелес жьперже, кала берд1 баска шэюрттерже тжелей жасаран ыкпалы шырармалык зерттеумен катар баска фактылар (кезде- су фактылары, акындык турал ы .пш р алысулары, Ж ам- былдык ap6ip тустастарынын шырармаларына берген барасы) аркылы д а ашылура тш с. Ж ам бы л 1943 жыл декабрь айында Алматыда еткен республикалык акындар айтысын ез1 ашып, «Акындарра арнауым» деген жырын- да барлык поэзиямызга, акын, жазушыларымызра про­ грамма боларлык ундеу1н усынды. Бас максат бу п н п е\\ирд1, Отанымыздын ж еш сж , каЬарман халкымызды, узд ж адамдарымызды ж ы рл ау керек екенд1г1н шынайы акындык тиш ен шалки жырлады. 0з1не api шэк1рт, api сешмд! жауынгер, жолдас санаран акындардын аттарын этап жыр таскынын тасыта тусуге шакырды: Уа. Орымбай, Шашубай, Сендер езен басындай! Арытындар елеиди Жазгытурры таскындай! Нартай, Кенен, Нурлыбек Маясар, Куат. Жаксыбай 8лен-жырды дур1лдет Жаркылдаран жасылдай, Сездерщнщ куиннен Ж ау журег« туршжсш, Жырларынды еепген Дос кумардан 6ip шыксын' — дедь Ж амбы лда акын мен поэзнянын корамдык кы змет1, ем1рден алатын орны туралы козкарас бул ретте рана емес, сан жырларында айтылран. Сонын барлыгы да халы к акындар жасарына керемет эсер етт1. Жамбыл туралы жазылган ондаран, жуздеген мака- лаларда, улы акыннын кэсемдер туралы шырарран та- маша жырлары зерттелмей калган емес. Ж амбыл Стан- 1 Ж. Жабаев. Шыгармаларыныи жииагы. Алматы, 1946, 521 бет.

ды, партияны, жен1мпаз Кызыл Армияны кандай cyflin жырласЭ( совет адамдарынын ерлер1 мен даналарын да сондай суй!п жырларан акын. Акын Ленин мен партияны белмейд!. Бул жарынан келгенде ол Маяковскиймен ун- дес. Ленин десе — партия деген!, партия лесе — Ленин дегеш. Бул такырыпта Жамбыл ез!нд!к мектеп жасай алган, кептеген езге акындарра д а ыкпал ж асай алван жыршы. Ж экеннщ квп жырлары Ленинмен катар Сталинге арналады. Акын бул Kici аркылы да улы партияра деген махаббатын барынша ыстык, барынша жаркын керсет- кен. Сталин аркылы данкты ж еш стер!м1зд1 дэр!птеген, Сталинд! айта отырып ол тары да Ленинд1 жырларан. Сейте тура Сталин жолдасты шамадан тыскары улгай- ту, кейде оны адамнын табири куй|'нен асыра дэрштеу, сейтш культке айналдыруда езгелер!м!з сиякты Жэкен- Hin де кемш!л!г! бар. Атакты «Туран ел1мдеп» Сталинге арналган белгш ш ум актардын артык айтылрандырын кэз1р тусш у киын емес. А дам га бук1л злемнен тек таппау кандай кызык болса, акындык тапкырлык болса, сол адамды культке айналдыруда да аз кызмет аткармаран болуы керек. Аса дарынды, аса дауылды акыннын мундай жырла- рына ел!ктегендерд!н б!рсыпырасы-ак жеке адамды ж ы рлауды н eniH айналдырып ж1беруге дейш барды. Ж амбылды ц баскаларымыздан 6ip e3reuiefliri: ол культка арналган жырларынын ез!нде де ipi суретшь Ж ек е адамды ж ал ан жырламай, такырыпты терец кам- тиды. Мэселен, онын «Туран ел!м!н» длайык. Бул шырарма нег131нен алранда Сталин туралы емес, халы к туралы эпикалы к толгау. Bi3 салран жерден заманалар тулра- сын керем13. Энеки Абы лай заманы, кез алдымыздан Аш Серией жалмандап, HeKepiH, колын шубыртып, хан е те д 1. Ол бой жеткен кызды алыпты, ер жеткен улды алыпты. Онын тусы нда жайлауды шан басыпты, ауылды кан басыпты. Акын бугш г1 салтанатты eMipflin фонында отырып, хандар заманында елд.1Н кандай езуде болганын колра устаткандай суреттейд1. «Абылайдыц тусында Кандан кып елд! сураган. 370

Ерег1скен kIcIhI Кыл шылбырдай бураган, Адамды Абылай тусында Ултаракпен тек керген, Жеар алса — кун болган, Кун бишара жыларан; Жауласкан жерден кул алран, Кул сорл.ы да акыраран, Косылып кунге жыларан», Осыдан KeiiiH б1здщ алдымыздан екш ш ! 6ip дэу!р етедь 31рк1лдеп болыс ш ьтады , д1нкшдеп ауылнай шы- рады, 6ipey мырза, 6ipey старшина атанады . Акын ре­ волюция алдындагы ауыл устемдерш щ аттарын этап дана коймай, тары д а сол кездеп кедей ауылдын cypeTiH сызады, халыктыц тутас бейнесш бередь «ЦПлдеде аспан астында, Кыста боран етшде, Жас баласы, кызы да, Катыны жур от жатып, Бэйбшешц еркжде». Симфониянын cohfh аккорды сорылрандай, ж ер с!л- кшгендей се з т ед к ейткеш халык козралран. Мухиттай халыкты улы толкынра айналдырран Ленин екен. Пат* шаныц тажы жулынды, тары кулады. Салтанат, сэнж циратты, Улы, кызын жылатты, Кезден жасын булатты. AFapun 6i3re так атты. Казак та атты жаратты, Жаппай шауып жан-жакка Ленин eciMiii таратты». Мундай мысалдарды Жамбылдыц коп жолдарынан келпруге болады. Кулашты, пэрменд! жырлайтын улы акын жеке адамдарды дэрштеп отырранныц езш де ешу- акытта халыкты, улы Отанды умытып керген емес. Ацынныц Ворошиловка арналган поэмасынан д а алды* мен Октябрь революцияеыныц алып куатын KepeTiHiMi3 де сондыктан. Ж амбыл бул улг!лер1мен кептеген халык акындарына устаз. Осы жарын рылми т ур д е толы к тек* серу 6i3fli« алдымыздагы ipreAi маселелердщ 6ipi. Ж азба поэзиямыздын Ж амбылдан алраны кеп дел унем! айтамыз. О л рас. Сонымен катар ж азба поэзия* мыздыц ен жаксы ул п л ер ш ц Ж амбылра жасаран эсер!

бар деген мэселеш де козгауымыз керек. Акыннын сон- Fbi eMipi кебш есе жазуш ы, акындардык ортасында eTTi. П артия басшылыры, мэдени орындармен ете тырыз бай- ланысты болды. Сондыктан бул жарын да есептемесек, акынра совет м эд е н и е т ж т ж асаган к у и т ыкпалына кенДл белмесек, сезсДз сынар ж ак кеткен болар едж . Он- сыз Ж амбыл шырармаларынын турж деп, тш ндеп , ку- рылысындагы кептеген табыстарды т усж у мумкж емес. 1948—59 ж.

Ж А Н А Р Р А Н Е Л Д 1 Н, Ж ы Р ш ы с ы Bip Facbip бойы т ут ас жырларан акын Ж амбы лдан взге кездеспейд1 деуге болар. Талай заманды басынан кеипрген талай тарихи взгер!стерд1Ц куресш де кайнаран акын — жел айдаран булт сиякты ыра бермей, ю лен ел устаран барытта, алыстан отын керсеткен умгт нысана- сына карай халык керуешмен 6ipre, айнымай баса бер- ген. Талай токы рау, талай Kepi арыстар д а ж алгы з кал* май, адаспай, шатаспай ыгертлеуше 6ipiHuii кемектес- кен казак халкы. К азак халкы туран акы ны н бала жасынан e3i сиякты от пен муздын табы нда устап, тар ж ол, тайрак кешулер* ден етк1зе отырып ecipxii; талантты халы к ж уз ж ылдар бойы, ауыр толрактар устш де эн мен куйш е коскан, влек жырымен шаккан муцлы да зарлы, у м г т де шадыман сырын суйген жырауынын 6ipi Ж амбылдыц кеюрегш е куйды. Акын 6ip жарынан сон ау apFbi заманнан 6epri асыл казы наларды к коймасына айналып, соларды cyftiKTi журтына жандандыра жанарта айтушы болумен 6ipre, эр тустары 93i басынан KemipreH куйлерд! т у т а с flayipfliH мурат, максатына ундесе отырып жырлаушы болды. Енбекин халыкпен бгге кайнаскан, 6ipre ж асасы п, 6ipre 1лгер1леген акын халы кты к поэзиянын б е л г ш 6ip тра­ диция яки жанрын устап кана калран ж ок, олай калуга мумкш де емес-Ti. Заман арымын сырттай бакылап, оца- ша болжамай, еткешй арман кып, курсше бурып калмай, эйтпесе ем1рдщ жещл, жайлы ешрлершде арзан саятка оцай eairin калмаган акьш эркашан да ерекше кимыл- даура THicTi. О ндай акындар yuiiH flayip т ут ас куйш де де, белшек снпаттары аркылы да барлы к iiuKi кайшы- 373

лыктарымен, барлык терен шындыктарымеи, дамыран жанды тулрасымен тугел танылды. Сондыктан акын да сыцар жак, тар келемнщ тапкыры, айткыры болмай, ез енерш щ барлык курал-карулары н мол, шебер пайда- лануды м аксат erefli. О л учли ем1рдш бар кубылысы шабыт айбынды тарихи окигалар келел1 кенес, тулралы, толраулы эпикалык дастандарра айналса, ж еке ышд^ KiHani мшездер кы ска кайырылып дэл шаншылатын сати- paFa айналады. Ал, ел кешрегше кона кететш, онын сана- сездмше я мунынын, я шаттыктыц ушкрнын тастайтын куйлер эн-эуез1 эдем1, жанды еляйретш, ж ана 6ip куатка талпынатын лирикалы жыр болып туады. Ж амбыл осын- дай мардымды, ерелк эмбе бап поэзиянын акыны болды. Сол уш ш де кар т акын кашан кез жумранша б1рде алыс- ка сермеп, ж ан-ж акты кармап, бората Terin айтатын эпик ж ы рау, 6ipfle кадалган жершен кан шырармай коймай- тын сатирашы, б1рде юморист, б1рде ойга, сез1мге жетек- тейтш лирикалы жыршы. Осынша саланын бэр1не халык- ты к традицияда машыктанган акын эр1-бер1ден сон кеп каруын 6ip мезетте ж ум сап, op6ip жырын алуан килы езектенд1р1п, сан турл1 бояу сырлармен накыштап кетед!. TipmuiiK такырыбына арналран, усактап басталатын ай- тыстарыныц кейде эпикага, кейде элеуметт1К сатирага айналып кететш! де сондыктан. Осы сиякты д э у1рден flayipre етш , когамдык окира- лардын 6apiHe жырымен араласкан, акыры ¥лы Октябрь революциясынын, социализм Отанынын данкты жыршы- сына айналган данышпан кариянын кайтыс болганына биыл он жыл толды. Ж у з жыл ж асаран, KOHepin елген акынныц тамаша жырларына кайта ушлсек жастык жа- лыннын ыстык леб1н сезем!з. О нда д а ражап мэп бар: кайта туып, кайта жасаран халык 6ip расыр жолдасы болран акы нга д а ж асты н леб1з!н берген едь Ж амбыл жыры ж асты к жыры боп жасай бередьI II Аспаннан аяры салбы рап ешк1м де тусе калмайды. К андай дарынды акын болса д а корамдык ортадан шы- рып, эдебиеттщ белг1л1 традициясы аркылы жетт1гет1н! белгйп, Ж амбыл д а тарихи занды жолмен шыккан акын. М эселе акыннын халыктык поэзиянын расырлык тради- циясын барынша мол, еркш пайдалана отырып, сол тра- 874

дицияны жана flayipre сай турде сапа, мазмун жарынан бутждей езгерте дамытуында, новаторлырында, Ж экен бул жарынан алранда казакты н халы к поэзиясындары тендеш ж ок ж уй рж , ерен новатор. Б)'з онын бул касиетш барлык жырларынан керениз. «втеген батыр, «Сураншы», «Замана арымы», «Ту- рэн ел1м», «Ворошилов туралы дастан», «Менщ OMipiM» тары баска толрауларындары сыр, пернелердщ, сездш тенеулердщ , TinTi композициялык жарынан алранда да 6opiMi3re б1рдей урымды традицияда тураны ап-айкын. BipaK сонымен катар езгеге усамайты н ж аналыры да жаркырап KepiHin турады. Эпикалык дастандардары куш-куат, ернек айшыктар Жэкенде де бар, екшндк л е г т елендер улкен 6ip жорык- тын шабуылындай мунда да топанша актарылып, дауыл- дай буркырап, заман сипатын баяндап ж атады . Поэмаларындары neri3ri козрауш ы, козралушы куш халы к Kyiui екешн салраннан танып, канырып отырамыз. Ал мазмуны жарынан алранда мулде белек canaFa ай- налып шырады. Бурынры эпос барлык тарихи кундылы- ры , керкемдж касие-rrepi бола тур са да, э л е ум егп к ке- лемде талдаранда улттык шецберден, дш дж ыкпалдар- дан uibiFa бермейтш. Сонымен катар сол тустары билеу* mi таптын идеологиясы д а ез эсерш тиг1збей поймай- тын. ¥лтты к мэдениеттщ 6aceHfliri де мистика, рурып, ceniM дегендерд1 эпостын 6ip аркауына айналдырып, со- лар аркылы хан сарайы, билеунн таптын манайынан шыккан геройларды шындыкка уйлесе бермейтш каси- ет мшездермен де эа'р елеп сипаттаура ce6enmi болатын. Сондыктан да бурынгы эпостын халык бастауыш герой- ларын керсетуде реализмнен Kepi шартты турдег! аныз- д ау, д э р т т е у д е кем орын алмайтын. Эрине, мунын бэр! тарихи uiaprrapFa байланысты занды кезендер едь Ал Ж амбыл акыннын эпикалы к шырармаларында («©теген батырдан» езгесш де) мундай элементтер TinTi кездеспей- fli. Ж амбыл дастандарынын геройлары енбекоп букар а- нын улдары. Олардын куш-куаты мистикасыз, туыстагы ерекше касиетаз, отанды суйген езмген елд1 суйген пат- риотизмдш касиетте рана. К ар т акыннын т ут ас алатын дуниеш рулык турсын, улттык келемде де емес, таптык келемде Ж амбыл жасаран замана ез шындырын ж ы р- латкандыктан акын адам тобын ултка белмей, тапка б е л т таниды да, осы туррыдан ж ырлайды. Соны ц нэти- 375

ж есш де Ж амбылды ц дэрштеп кетеретш геройлары Ленин, Сталин, Ворошилов, Аманкелдц тэты да солар сиякты халыкпен м аксаттас, енбектен туран данышпан- дар боп шьжады. О сыдан барып онын поэзиясындагы интернационализм, енб екп кад1рлеу, бостандыкты мэр- тебелеу, социализмд1 шын акындык журекпен шалкыта жырлау арнасы салынады. Француз халкынын улы жазушысы Ромен Роллан акыннын 75 жылдык шырармалык енбегше арналган тойына ж1берген телеграммында: «Батые Альшнш журе- г1нен К азакстан бай так даласынын журегш е Ж амбылга 03iHiH к аз а к халкынын ж эне жацарран адамныц акыны- на туы стык сэлем», деген аз сезде коп марына бар. Ж ам- былга эпикалык толгауларындагы интернационалдык мотив дастандарындары ж еке геройларымен енбекил халы к арасындагы курыштай б!рлж оныц социализм Fa- сырындары жана жырау екенш бушл дуниеге танытты. Ж амбылды н бул новаторльты н айырыкша атамаска какымыз жок. Осы пМ рд1 улы акыннын айтысы туралы д а антамыз. Айтыс к аз а к халы к поэзиясынын улкен саласынын 6ipi; бэдж ойыннан бастап, инлдекана, ас, тойларда тштен азрана топтын бастары кур ал а кеткен ж ерлерде де дом- быра устагандардын кагыса кететМ aai кунге дейш мэл1м. Ой ушкырлырын, т м ж уй рж т1гш салыстыру ушш айтыс арнаулы сыннын 6ipi болран, айтысшыл акындар найзагер сайысшылардан да кызыкты бараланран. Зр flayipfleri атакты акындардын б е л г ш ж ары с сездер1 Fa- сырлар боны ауыздан ауызра ауысып, урпактан урпакка тарап, эпостык дастандармен тен орын алып келгенж де ж аксы бт е м 1з . Сол ж ары с жырларынын казынасы да халкымыздыц революцняра дейж п муц-кааретже, ум Ь , талабы на лы к толы. М ахабб ат армандары, бостап- дык мураттары да алуан турде узд ж аз айтылады. Со- нымен катар одан билеуцп таптын д ж д ж , устемдж идеологиясы да кем орын алран емес. Ж ам бы л осы ж анрда да озат новатор екенш айкын дэлелдедк Акын айтыстын сыншыл, шыншыл куралдарын тугел, ж етж пандаланумен 6ipre оран вз заманына ла- йык ж ац а нэр косты: 6ipiim iUen, айтысты есю лж кур- сауы нан босатты, оны дш ге, байларга, чиновниктергс карсы ск1 жузд1 алмастан ж умсаса, екпншден, еткеннш пайдалы enereci мен болашактын улы арманын шертетж 376

толгаулы терен жырра айналдырды. Сонын аркасында Ж амбыл айтысты д а онын эпикалык шырармалары си- якты ултты к келемде калмай, б у ю л адам зат уш ш урым- ды, кад!рл1 поэзиярэ айналды. Д анкты акыннын бул саладары ул п сш щ де сов етп к Казакстандары халык акындары у ш‘н жана традицияра айналганы осы себептен, ж уз жыл жырларан акыннын лирикалы жырлары да мыкты 6ip сала. 0 cip ece coFbic жылдарында, кайтыс болар алдындагы елендер! ерекше шоктанып кезге тусед1. Ж амбылдын лиризм! барлык поэзиясына айырыкша сырлы ун косатын жанды 6ip ар кау екен!н жогарыда ескергпк. Сонын устш е онын ез!нд!к, еиш м ге усамайтын лирикасын д а танура мшдетт!м!з. вз ш д ш дейт!н!м!з: 6i- ршипден — акыннын ж азба эдебиет поэзиясынын лирик- тарынан езгешел!г!, екшнйден — халык поэзиясындагы лириканы мотив, сез!ну, корыту, тую жагынан ж ана са- пага квтерушде. Ж азба эдебиеттег!дей Ж амбыл да лирикалы еленде- piH in геройы езк О да вз ce3iMin, езш щ квн!л-куй!н ш ерте жырлайды. Б ул эрине, кар т акыннын ж аз б а поэ- зияра ауысуы емес, жалпы лириканын непзг! Teri халык- ты к екенд!г!нде. А л, талдай келгенде классикалы к эде- биеттег! ж ан сырын казына тын элегия, табиратпен 6ip- лес!п ciHicy ой, муратты мекзеу, астарл ау аркылы ишаратпен сипаттау, лириканы кен!л-куй!не, табигагка, махаббатты к сал ага б е л у карт акыннын жырында ж!к- тел!п бел1нбейд!. BipaK осы элементтердщ 6api Ж ам бы л туррысынан да халыктык турде тугел камтылып отыра- ды. К арт акын yuiin дуниеде ж ум б ак сыр, булы нгыр жан тукшрлер! жок. Адам да, табигат та, бую л жаЬан да халы ктык кезбен, ярни сол табири куй 1нде танылады. Когамды к, табираттык заттар KiMre тэн екеш !ш тей анык- талады да, солардын вз журегше жакынын суйш иелене, (гуыса баяндаса, ез ж урегш е ж ат санаганын ж ек каре, eujire Т1келей баяндайды. А л сансыз кубылыс, Kepinic- терд1, м1нез, касиеттерд! карам а-карсы кою, жары стыра тенеу аркылы поэзиясынын динамикалы к куаты н, ой ай- кындырын арттырады. Бул ж агынан Ж амбы л халы ктык лириканын аскан uiedepi екен1н булжытпай танимыз. Сонымен 6ipre акын бурынгы калыптанран, сарынра айналган лирикалы толгаулардан да бут1ндей белек. Ж огары: куйнпшш сабырра женд!рмесе, тэшрге тежет- 377

пейды, оран ум !т, cyfleniui халыкка, болашакка сешм Fana. А л куанышын ез кешлшен айтса да, кеп кецлшщ куанышына тел иди Ж амбы лга дейшг1 акындар карттык- ты скпшн «м эцгЬ дуниеге ауысудын meri, бул дуниешц азап-бейнетше ризалык б1лд1ру деп Tycince, Жамбыл упмч ондай ш арт жок. Ол езш щ карттык куши мыскыл- дай кулед1 де, улкен дуниешц ж асты к кушше суйс1нед1. Сол cyftciH y кар т акыннын жалынды ж асты к жырына ай- иалады. 0 c ip e c e еле piне дей1нг! он жыл бойындары сорыс- ка, ол1мге, картты кка арналган лирикаларында акын осы KacneTTepiH ерекше керсеттн К арт акыннын лирикасынын ез1нде ce3iM элеум еттж ip i окиралардын ocepi, сондык- тан онын дара ce3iH yi де жеке басыныц куаныш -куйМ- шшен шыга отырып-ак кайтадан сол ip i окиралармен ба- рып сабактасады , кум га cin ep шалшыкка айналмай, усак ce3iny калпында калмай, элеум еттж куйдщ эн, aye3i боп кабылданады; oflTKeni Ж амбыл улылык бейнелерш!ц жыршысы. Э пикалык сарыны басым акын лирикада да бар кубылысты улы тулра бейнесшде танырандыктан сез сейлемдер1 де coFaH сай кесек алынады, сейтш халык пен партия да, несем мен батыр да, енбек адамдары да улы тулгалы образра айналады. Сол уинн де Ж амбылдын ен cyfliKTi ce3i Отан, coBerriK Россия, барлык теш з таула- рымен, орман далаларымен, кала курылыстарымен улы­ лык атаулынын басы. Сонда Ж амбыл жасарган, жешм- паз отан жыршысы боп шырады.lI Ill Ж ам бы л поэзиясы социализм отаны турызран халык шабытынын тарихи ш ын ды ры , халык даналырыныц акын- дык бейнесь Сондыктан онын кеп те, терек де зерттеле Tycyi тшс. Акын шырармаларын ycripT пропагандалау, т а л д а у орнына елецдершен цитаталар iteaTipin, мазму-. нын кайтал ау, такырыбын кы зыктау кездеспейд1 емес. BipaK Ж ам бы л поэзиясы аркылы революция дэ>чр1нен бастап, буш л халы к поэзнясындары болтан сапалык ку- бы лы стардыц процестерш рылми турде тан у барынша ж е т к ш к а з . Соны ц салдары нан казактьщ ж азба эдебие- TiiiHcri 6yrinri акын сыншыларынын кейб1реулер1 улы акыннын шырармаларын жалпы фольклор деген сезбен ком in тастарылары д а бар. Ол аз болса олар Ж амбыл жырларын к¥Ррак у п т , кунделйж е арналран насихат, ри- 378

торика деп тусшд!р!п, онын керкемд!к-идеялык кундылы- рын 0дей1 багалам аура тырысады. Фольклор эдебиет1м1здщ улы анасы, Ж амбыл поэзия- сы фольклордын социализм дау!р1нде эбден ш ары ктаган, жаца мунарара кетершген жаца д эреж еа, поэзиянын ха- лыктык eHereci. Ояан к ар т акыннын кесем дж , белсенд1- лйс касиетш коссак совет акыны болуды н буп-бутш ж аца сипаты шырады. Ж азба поэзияныц да калам кайраткерлер! 6ip турл1 емес, сан турль Олар енер арттыру уппн классикалык поэзиядан окыранда елж теуип, Keiuip.yuri Fana болып есе алмайды, жиран-туйген енерлерш улттык традициямызда tarepi бастырумен еседь Ондай дэрежеге кетерш у ушш Пушкин, А байлармен 6ipre б у к 1Л халы к поэзиясынын бай мурасынан да уйренедц К азак т ш ш н нагыз арылмас, саркылмас езеншен сусындайды, нэр табады. Бул жолы- мыздэры бурылмай етпейтш, сокпай кетпейтш 6ip шыньн мыз — алып акын Ж амбы л поэзиясы. 1955

Ж А М Б Ы Л Ж З Н Е Р А Л И! 1луде 6ipey болмаса ж уз жыл жасаран Ж амбыл карт- тыц тустас, бастас курбылары кездесе бермейтш. Ж узге ж ете беру онай болып па, 6ipaK ардакты ата акыннык ой, сез1м ж агы нан кеш лдестер1 аз емес-Ti. Заманы 6ip, eHepi 6ip к аз а к акындарынын €нрсыпырасы-ак улы кариянык ж ас курбы , ж ас достары ндай едь B i3 Ж амбылдан уйрен- сек, Ж амбы л б1зден уйренетш. Ж ыр уясындай, т1л казы* насындай акын аузын ашса сез алтыны т ег1летш. ©з! агытып айтатын, несерлете, куйылып айтатын толгау, • термелерден б а ск а ж атка б 1лер дастандары канша еди Талай ыррактар, талай уйкастар, отты орел! сездер онык аузынан ушып, б!зд1н кеудем1зге, зерделпзге конатын. Ол айтатын шешен энг!мелер, хикаялар, ертектер, макал, мэтелдер де таусылмастай кен едь Суйсше тындап, суйе ж аттайтынбы з бэрш де. А л сол сиякты мол акын, кен акын ютап, газегп жазатын акындардын елен жырла- рын Горький, Маяковский сиякты туыскан елдердщ дана акын жазушыларынын шырармаларын да 6i3 аркылы та- кып, 613 аркылы каныратын. ©зге ел енернйлершш ка- закш а аудармаларын Ж амбылра окып бермеген бугшг1 к а з а к жазуш ыларынан кем де-кем. Сейтш 6i3 cyftiKTi картты н K03i де, кулары д а болганбыз. Сол кемекиллер- д щ 1иинде Ж амбы л картты н ен жакыны 6yriH жасы елу- ге толып, 831 де енкек тар та бастаган Гали Орманов ж олдас болатын. Гали озиз атанын басшылык-косшылык кызметш ко­ са аткарды . Кеп жыл 6ipre ж асасы п бастасына да, тус- тасына да айналган ж ас досын Ж экен баласындай ке- 380

pin кеткен. О л куанышын да Ралига айтатын, ауырып сыздаса мун-сырын да Ралига айтатын. 9 p i сак, spi ж ас каталдыгын устана б1лген атанын ceHiMiH алмай, к е н ш н таппай, оны к а ж е гп кезш де отан- дык мэш бар улкен такырыптарга жырлата беру де онай емес-Ti. KepiHreH к!с!ш ц келдененнен Kipicin: «Ж аке, жырланызшы» дегенше ол жырлай салмайтын. Домбы- радай бурап куйше келДрмей, улкен кеудесше толгак ту- cipMefii, ж ур еп н елш Д рмей Ж э к ек жаилн ашпайтын. EciTnereH, укп аган «анкау» боп коя салаты н. А л Рали ез1 дарынды акын болгандыктан карт акыннын ж урек кы- лын шерте 6ijifli. О ган ко з га у са л у уш ш ен алдымен epiKci3 тербенуш е акылды эн пм е айтатын, содан сон б1рте-б1ртелеп жыр жолына ж етектеп туш ретш . М ш е сол кезде K3pi тарлан домбыраеына ж абысаты н да, кос ш е к - тен ун табатын, табатын да косылатын. Ал Рали дуниеге ж ана туган гажайып ж ырларды кагаз га т у а р е тш . К,а- 3ipri буш л совет халкы суйетш Ж ам б ы л елен дер ш щ ке* бш Рали осылай жазып алган. Б1зге мэл1м, элденеше рет еселеп басы лган Ж амбы л жырларынын белп лер! рана. А л эл1 басылып болмаганы, Рали акыннын к у н д е л п т дэптерлерш де ж аткандары канша! Олары електен етпеген, ретке салынбаган, кунде- лж -пршшктщ кат-кабат кезендерше, тшД усак-туйекте- piHe байланысты шы ккан кы ска елендер, етю р мыскыл- дар, эйтпесе акыл-накыл сездерь Рали акын Ж экеннш осыларын да калын журтшылыкка узамай усынуга ти к . ¥лы халы к ж ы раудын OMipiH, мшезш, эдет-эдебш ж ур т ­ шылыкка молырак керсететш. Онын акындык сырларын аша TyceTiH фактьпер де, acipece Рали к у н д е л т н д е кеп eKeni даусы з. Е луге ж етш , eKiHmi белеске адым койган Рали бул жагынан да окушыларымызга аса кымбат, аса суйк!мд1 очерктер, энпмелер ж азуына кумэн ж ок. «Э зш н ж арасса атанмен ойна» — дейд] казак. Сешм- ai улындай керген Ралиш эз!лдес курбысындай керетш. Сондыктан да онаша калып, iuii пыскан кездерш де Ж о ­ кеи Ралимен балаш а ойнайтын. Эншеш нде салмакты , сабырлы отыратын. Аталык мшезш керсететш карт лез- де барлык кэрш к салманян жан жастыгына жещцретш. Сонда ceniMAi Ралимен табысатын: «Кекшк ушып дур erri Рали шошып flip етп. 381

Атканы 6ip сауыскан, Оцтыи бэрш тауыскаи; Уялранын байкаймын Басен шыкнан дауыстан»,— деген Ж экенш н ш п-кш кене эз1л еленшде каншалык жа- кындык жатыр, каншалык сырластык жатыр! блецге мерген, эр сезш шебер октай 61летш Ралидщ, мылтыкка ораш олактау екенш Ж экен де жедел aiiFapFaH. Калыц к екш ктен 6ipiH ата алмай, жалрыз сауысканмен кайт- кан мергенге достык эзш н арнаран. Мундай жылы кал- ж актасу жакын адамдардын, тек курбылардын FaHa ара- сында болады. Ж экен жалынды, канатты жырларды Terin-Terin ай- татын да: — Енд1 не шыкканын Ралидан сурандар,— дейтш. Ради улы жыраудык бул ceHiMin де актайтын. Жамбыл сездерш ершбей електен етюзетш, жасырынан асылын айыратын, келел1 ойларын, ж ел ш ыррак уйкастарын ж ш ке т!зген маржандай Ti3in отырып атаеына кайта окып беретш, сонда адал досынын эд1л, ак кызметше ри­ за болран карт жэрдемнйсшщ аркасынан каратын. Бул Ж экеннщ баласындай Ралидын акындырына да, уним- паздырына да ризалык кэрсеткеш болатын. — Ke6iH мылжынсьщ; б1здщ Ради келте айтады, 6i- рак келсаппен туйгендей айтады,— дед! 6ip кун! маран Ж экек. Мунысы да дэл айтылран, Рали лирикасын дурыс баралай айтылран niKip едк Карыспай, сез жарыстырмай отырмау халык акында- рыньщ ежелг1 эдеттерк 0cipece, Ж амбыл сиякты акын- дар «осыдан енер табылады-ау» деген ю алерш елецмен кытыктамай, peTi келсе шамдандырмай калган емес. Кы­ зыл кетсе табанда айтыса кетуге жарайтын Рали каШле- Tin таныран Ж экен колы босап, бойы жазылеан кезшде Ралимен де кэрысып коятын, кутпеген жерден тарпа бас еалып, езш е кайтарылран жауаптын шапшандыгы мен шабыттылыгын елшейтш. Мундай-дуста да Ж экеннт Р а­ ли акындыгынан сан рет бас изегешн кергенб1з. \\'стаз кэп сынайды. Ш эшрт кеп сыналады. Онын Ke6i аттын жалы, атаннын комында айтылады. Жортып бара жа- тыл, ж е л т келе жатып айтылады. Сондыктан Ke6ici ка- разга туспеген, кешлде сакталмаран. Эйтсе де, Ралидын «Толкын жыр» атты жинарындагы «Ж амбылмен калжьщ» деген Kopi мен жастын азрана

03iл антысынан куралган влендер Ж экенш н Ралиды жаксы TaiibiFaiibiii, жаксы кергешн дэлелдейдк «Сагам айтар калжын бар, Катшым едщ калжыпдар,,.» — дей келш, Ж экен Ралира: «Швлге шыккан бутадаП Бонин кыска мыртнган: Кара шолак букадай, CyFa тойып тынкиган... — эдеГп шамдандыра соктыгады. Кдтты калжынмен сы- найды. Оран Рали да: Атайыпсын ежелден Екейдег! кыйкар шал,— деп е з ш т жуйрж, етюр жауабын шубыртып кетедь Ха- лы к акындарын opi сую, api суйеу унлн туран ел д ж акындык мэдениетш терен TyciHy, кудшс1з суйе бш у ке- рек. .Рали мен Ж амбы л достырынын ce6 e 6 i де осында. ©з жырын белмей, жарм ай елше арнау ушш сол ел1шн поэзия казынасын жанына тен кврген Рали Жамбылды да мултжаз, калткысыз суйдь Акындар атасына шыгар- ган кеп уадытын KepeKTi орнына шьжарран KacneTTi уа- кыт деп таныды. Бу да улкен, когамшыл акыннын MiHe3i. ¥лы Ж амбыл дуние салды. BopiMi3 де аяулымызды жоБалткандай сезш дж. BopiMi3 де Kopi устаздын орнына y u ia in , вксу сезш айттык. TaFbi да Рали cyfiiKTi атасы туралы взгем!зден ерекше махаббатын айтты. Улкен акыпдыкпен, журекпен айтты: «...Болып ек сен де несер, Жамбыл акын, Даусына жалпак дала жангыратын. Kypaipefi куйып-куйып женелсен де, Жалтылдап нажагайдай жатыр артыц, Ортада керЫбейсщ бугш е зт , Сейлеп тур, 6ipaK ceHiH сырлы сез1к; Кун шалып каиаттарын, шалкиды жыр, Тургандай тулрасында булбул кезщ. Алдында всем елен жатыр ecln, Алыска тастагандай ашып ес!к Умтылып уясында урпактарын, 03ine отыргандай унш косым.

Караймыз б1з де ccniH кумбеэще, Курметтеп сейлескендей кунде еэще. Жамылып сырлы сулу дуниек!, Жаркылдап карал турсын кун квзше...» дед! Ради, бул свздер ен алдымен eKi акыннын улкен достыры ны н afiFaFU. Bi3fliH Ралидын ез1 де елуге келдк Будан он жылдар бурын Ж амбыл кезш е балдырран KepiHeiiH Рали, бупн квп жастарра эке атанды. K,a3ip оны к азак совет поэзия- сыныц 6 ip аксакалы деп танимыз. KImh'ih шашы aFap- майды, шмшн бетше эж1м туспейдк Тек акыннын жаны шаршамасын, жыры картаймасын. Ралидын cohfh елен- flepi онын жастыгын, эд 1л д т н рана анрартады. Мен Fa- лидык Ж амбы лдай елйрлк Ж амбылдай ешмд! болуын тыгеймш.

АСКАР АКЫН Елуге келген адам аз ба? B ipan сонык 6api той, куа- ныш бола бермейдь Bi3 Аскардын елуге толганын, куа- ныш ма'ктан окигасына айналдырып отырмыз. Елу жыл жасап, сонык отыз жылын совет халыктары ушш тынбай жырлауга арнаган Токмагамбетов Аскар жолдастык ип енбеп cyfliKTi халкынык кур'мет сый керсетуше татитын енбек. Олай болса елу жасына ерттеул1 аттай, егеул1 най- задай, ж т т кушнде тын келген Аскар акынга: тойын тойга улассын, екбепн жемют! бола берсш. Отанын ушш, журтык ушш узак жасай бер дейм1з! «Кус жеткен жерше дейш ушады» — дейд1 казак- Аскар коп ушкан, 6ipaK эл1 канаты талмаган, орта жолга конбаган акын. К азак совет поэзиясынын алдынгы к ата­ ры боп бастап едк сол кеуде топтын бугш де 6ipi- болып келед1. Сондыктан поэзиямыздын 6yriHri, ертенг1 мшдет- Tepi Аскар ymiH де мшдет. Ж алпы поэзиямыздан кутетш кеп yMiT Аскардан да куплетш умгг. К азак совет поэзия­ сынын еткен жолдарындагы табыс, кемшшктерше де Аскар толык ортак- Сондыктан елу жылдыгы мерекеге ай- налган акын м актасак мактауымызды, сынасак сыны- мызды эбден кетере алады. Бул д а Аскардын э л а з д 1П емес, куш тш п, шагындыгы емес, молдыгын керсететш касиет. Эдетте, туган куш тойланган жазушынын ем1рбаяны узак энпме болады. Bi3 ол жагына аялдап жатпаймыз, Аскардын ем>рбаяны республикамыздын ем1рбаяны. Акын осы OMipHiK эр жылын, эр дэу1рш жырымен баяндап отыр- ганда, ез ce3iMi мен журек куйш де сол жырларында калткысыз кврсетш келген. Аскар 1926 жылы ж азган 6 ip елен1нде: 385

«Байды жыгып, жерге тыйып Енбекшшш K03IH ашты Октябрь. j^iaiM алдым, тарбне алдым, мшеки. деген. Дэл кешеп Октябрь»,— Сейпп акын улы Октябрьдщ тунгыш перзенттершщ 6ipi. Аскар осы жылдардан бастап, б1л!м! ж етш п, кала­ мы теселш, шеберлш nicin жетпесе де б1здщ ен белсещн, ен ушкыр акындарымыздын 6ipi болды. Тарихи окигасы, улы 03repicTepl 6ipiKcn сок 6ipi туып, кун сайын жаналык тауып, жеш ске ж епп ж аткан бай, кулактан арылып бол- маган, мэденнет edriH жана Fana ашкан, интеллигенция ж е п м а з , есюден калган былыкшылыгы коп, анайы шару- ашылыгынын каймагы бузылмаган, осыдан 30 жыл бу- рынгы к азак елшде уркердей гана советик к азак акын- дарынын 6ipi б олу онай емес-тц Правосып алып болма- ган жалшыга тенджке умтылган ана-карындаска, бш м !здеген ж аска, 6ipireMi3 деген кедей u iapyaF a, не кажет болса, сонын бэрше акысын да белкуй колма-кол жэр- демдесу) керек едк Ke3i ашылган, бостандык дуниесш тунгыш корген халыкка совет eKiMeTiHiH куш-куатын ту- ciHflipy, оныц эд1л занын таныстыру, сейтш кэп ез1лген, кеп мукалиан, ж асканш ак жандарга ж кер, кайрат беру, куреске, ецбекке жумылдыруга да акын жедел болысу керек едь Tan курепшн кызу майданында ауылда бай, молдалар карсылык етсе, калада ecKi зиялылар ултшыл кертарипашылар азу керсегп. Тонын айналдырып киген- дер мекемелерде сумдык эрекеттер жасады. Осылардын ycTine надандык ic б1лмеушшк, тэж !рибеазд1ктерден келетш зиян каншалык. MiHe осы мэселелердш бэрпйн де ж ас акындарымыз басы-касында болды. Кызу курес­ ке влен-жырларын кару енп катынасты. Сол жырлар кетерьлген, w repi баскан халыктын пл ек сурагына жа- уап тапты. Майдан кашанда болса узак ырралып-жыргалуды, жокты 1здеуд1 кутпейдк Колда гы бар каруды тугел жум- сау керек те, бар бшген enepiimi сарка салу керек. Будан отыз жыл iarepi кызу курес успнде шыккан акындар да осындай куйде еде Поэзиянын барлык шарттарын орындайтын елендер жазуга олардын уакыты да, бЫм- дер1 де болтан жок. Онын усине жалгыз Абайдын улг1 боларлык шыгармалары бупнпдей мол таралы-п, орын Teyin болмагандай. 386

Ж ан таласкан ултшыл-байшыл акындардын револю- цинга карсы шырармаларына жана жырмен тойтарыс бе­ ру, олардын зиянды шырармаларынын уын таратпайтын, окушыньщ сана-сез!м1н баскаша тэрбиелей-Нн жырлар жасау мшдет! де совет акындарына жуктелдк Осы сияк- ты ауыр жуктёрдщ 6 ip жагын квтерген, к азак журтшы- лырын cyftiaaipe квтерген акыннын 6ipi — Аскар Токма- магамбетов жолдас. Сондыктан да сол туста жазылган Аскар блендер! та- рихи Maui бар кызметтер аткарды, Сол жы лдарда жа- зылган Аскардын «Бэтиманын хаты» ез тусында «Татья- нанын хатындай» кабылданса, бупн де квркемд!к кун- дылыгын жойган жок. Шздер, Аскардын ж ас mwepi «Арасынын жауабында» кез!нде суйш окыранбыз, oai де ж атка 6 iaeMi3. Осы ею елендег! тарихи шындык, к азак кызынын еск ш к ке карсы npoTeci, тешйкке ceHiMKiairi, адамдык правосы унйн курен; лирикалык жылы ce3iMi ез1не белек. Сонымен 6ipre к азак совет поэзиясынын т ш орамды. Ушкыр ырракты, ундес, сырлы, yFbiMFa коным- ды, к у н т поэзия бола алгандырына да керемет дэлел боп шыкты. Аскар акыннын екшелес Ы лерш щ кеб!н!н калам устауына, акындык жолын кууына осы елендер де себепкер ед1 десек артык айткан болмаймыз. Аскар поэзиясында кеп адамнын т!л1, шыны бар. Бэ- тима хатында ез мунын, ез талабын айтса, кедей шару- алар да ез т!лек талаптарын ез сездер1мен сейледк Сонын бэршде дэу1р шындыры, заман эрекет! унем; сезшедн «Жагынып байдан келш сурамайык Жер ендеу артелш 6i3 сурамайык. Тукым да, келж те бар, трактор бар Bipirin уйым ашып куралайык»,— дейд1 наурыз кежес!н iuiin алган 6 ip шаруа. Бул наурыз эдеттеп 6 ip TofiFaura мэз боп таркасатын, ырым-жырымнын наурызы емес, жана eMipre кешетш, ж а­ на заман басындай наурыз. бленнщ сонында акын: «Kyaicin сыртка шыкты, eciK ашты Артельге Teric берд1 ыкыласты, Вурыигы ырым-жырым 6ipi де жок Наурыз кум артель аштык деп таркасты» — дейдп Карапайым казакы елен. Астарларан, ишарат жаса* Fan, жулып каштысыз, жалтылдаксыз, ауылдагы казе- 387

кемнщ 03i айтып журген влек, акын сол ©ленмен халыкка ез -п р л тн айтып берд!, ал халык ©3i iiiHFapFaimaii энгв косып ©Kerri. Ел жырына айналган ©лен колхоздастыру тусында улкен Miидет аткарды. Аскардын мундай шьжар- малары аз болран жок. Каламы жуйрж, т ш бай. шапшан кимылдап тез тауып айтатын жас акын курдастары мен жеткшшек М лерже де болысты. Олардып аузына ездерже лайык энд1 куйлЕ ©лендер салды. 1зденпш акын — к азак ©Hi уйлеспей орыс вндершщ ыррагына ж ап-жатка ©лшеу, уйкастырып, кел- Tipin кызыкты ©лендер бере коятын болды. Bi3 «Казбулат удалойдыц» эшмен: Аскар тау айнала Корранмын табыма Тап ушш теплее Ырзамыи каныма», деп эндетпк. Бул жыр «тап корганы» боп аталды. Кандай анык, кандай дэл едП Орыс жастары «Комсомолка Дуня- ны» айтса, бЕз сол ©имен «Сэулеш» шыркадык: Эйтпесе: Ей!.. Сэуле, Сэуле, Сэулежан Даусыц шыркап, салсайшы эн! Ей!.. Сэуле, Сэулетай, Кен бшмге кушак жай! ©леншк осы кайтармалары кен сахарадары к азак кызда- рына урандай, шакыру уншдей есплдн Калага каптай арылран, ерюндж, б ш м !здеген апа, карындастардын «СэуленЬ эндетпегендер1 кемде-кем. «Bip, cKi, уш, Калма сыртта тыс. Ж ака курылыс жасауга Жумса кайрат-куш!» деп те эндегп жана курылыска аттанран казак жастары. Бул олардын «Раз, два, три» эшмен жорыкка шыккан орыс жастарымен катар басып, ун косу едь Аскар баста- ран бул традиция бугш де eCKipren жок. Энге косылатын орыс елендерш жаксылап аударумен 6ipre орыс эндерже Аскарша к азак елендерж жазу да музыкалык байльцы- мызды арттыруда улкен пайдалы ic. Ж огаргы аталган- дардан баска: «Кызыл аскер», «Жауынгер жастар», «Суйген жарра», «Кут меш» деген елецдерж де жастар

эл1 кунге дейш айтады. Аскардыц аса б е л г ш акын бо- луынын 6 ip ce6 e6 i осы жарыида жатыр. Токмагамбетов жолдастыц 1953 жылы шыккан так- дамалы шыгармаларына алгы сез ж азяан Рабит Mycipe- пов жолдас: «Токмагамбетов у г г т к акыны. Ол кундел1кт1 наукам- нык кайсысын болса да улкен пафосты лирикага айнал- дыра алады» дейдк 0 те дурыс 6aFa: Отыз жылдык шы- гармалык ем1ршщ ш ш де Аскардык сан олендер1 ел ау- зында жатталып, такпак боп тарады. Солардын кэб1 эр тустагы эртурл)' тарихи окигаларга, партиямызга, кесем- дер1м1зге, армиямызга, колхозга, енд1р1ске арналган шы- гармалар. Аскардын мундай жырлары улы Отан согысы, согыстаи кейшг1 дэу1рде де уз1лген емес, Аскар енбегшщ д е т де осындай шыгармалар, «Ен жогары», «Он ек1нш! декабрь», «Б1зд1к салтымыз сол», «Москва уш1н»,.«Кав­ каз», «Мунай бер», тары баска елендер1 кепке дейш кер- кемдш куш1н, патриоттык куатын жоймайтын шыгарма- лар, ейткеш мундай шыгармаларында Аскар барынша шешен, етё шебер. Шын толкып, шын кумартып, шабыт- пен ж азган шумактары еск1рместей отты да, сулу да шы- гады: «Нэсерлей бомба жаудырып, Жаздан оры жау кырып, Канатына кар катпай, Заулап ущсын десекдер Мунайшылар, мунай бер!» («Мунай бер».) Эйтпесе: («Кавказ» атты елен1ндег1): «Тапжылма, бас, iarepi атта. Туйре, достар, сок тумсыкка! Kipai аякпен, канды колмен Юрмесш жау Кавказ картка!» Тамбасын кан бал булакка! Тапталмасын жерщ жатка! Жауды достар ypFan шакта, ¥кса, эркайсык Кавказ картка! Осы шумактардагы екш ндш к, жалындылык, сездер- д1ц yiiflecTiri мен жандылыгы, динамикалык куаттылыгы Аскарда Fana емес кеп акындарымызда сирек кездесе- т1н касиет. Аскарга бул елекдер1 ушш де шын журектен алгыс айтпасак эдш болмас ед!

Аскар жолдастын тары 6ip сала мардымды, тоят бере- TiH енбектер! онын кулкЬсыка.к шырармалары, фельетон- дары. Акын калам устаганнан бастап бул жанрды да су- ытпай алып келедь Буржуазиялык мемлекеттерге арнал- ран кыска, eTKip сатиралармен катар iuiKi кемшшкте- piMi3re арналган eaeimepi де аз емес. Солардын iuiiwie журтшылыкка мэл1мдерк «Саудагер молда», «Юмдерд1 аластаймыз», «Тутам куйрык», «Зан балта», «Белт1рш», тары баска шырармалары ipi байларды конфискелеу, кол- хоздастыру тусында жазылран. Одан кейш де жемкорлык, менмендж, жаман басшылык, ic бишесшш к, жагымпаз- дык, ж алакор, арыз койлыктарра арналган талай ©ленде- pi шыкты. KeniHri жылда да Аскар мысал туршде б1рсыпыра елендер жариялады. Акыннын мундай шы- рармаларынын улы KecKip екенджтер1 шырармаларынын аттарынап да кершедк «Бассыз бастык» деген еленшн аты кандай кызыкты, к улкш болса, мазмуны да атына сай шыккан. Кейде мыскылшыл кезбен дэл Kepin, дэл тани б1летш акын, сол кврген, б1лгешн айту унин де вз- гелерге усамайтын мыскыл свздер таба кояды. Аскар- дын мундай шырармалары ел аузына да тез тарайды. Bip кун барып Kipin калдык. Отыр екен бассыз бастык Антарылып турып калдык. — Бастык карда деу орнына Басыныз жок. кайла дспшз. — Бастын жайын баяндаЛык, Отырыныз, жаксы кепаз»,— Jen басталатын ©лен нарыз, шынайы сатиранын улг! лерше косылады. втш рлеу, улгайтып суреттеу сатираньн басты шарты десен, осындан белг^лер Аскар сатнрасы нын к©б1нен-ак табылады. Сондыктан Аскар сыкак фельетондарынын вз1мен к азак поэзнясына мол улес коскан акын дейм1з. Армай-талмай жазатын акыннын толып жаткан поэ малары да бар. Бул поэмалардын да 6opi дерлж кезшде журналдарда, Аскардын ондаган жннактарында басыл ран, вз тустарында окушынын кажет in де ©теген, Ота нымыздагы ерлж, жешмпаздыктарды калын окушыра таныстыра бйпген шыгармалар, 6ipaK Аскар поэмаларын да тамаш а жазылран жеке шумактар кездескенмен, ту 390

тас алганда акыннык е зп ш к бейнесш, езш дж шеберл!к мэдениетш баяндарлык ештеке жаза алган жок. Поэмаларда адам образдарын жасау, адам тардырына тырыз байланысты сюжет, композиция жасаудын орнына, кеб1н‘есе окираны дараламай, сырттан баяндау ш ш ен кет- кенджтен поэмаларынын копшШг!. дерлш сэтазд ж к е ушырады. Аскар «Дастан» деп атаран шырармаларында поэмага да ез планында конфликт, терен драма, улкен сез1мдер мен мшездер керек екенш эл! корсете алган жок- Сондыктан бул жарына коп аялдамаймыз. Токмарамбетов жолдас проза, драматургия жанрына да катыскан, пьесалар, энг>ме, повестер жазган. Б>рак бул ецбектер! жазушынын белсен!п, куынып жазран шы- рармалары емес, байкау ретшдег! косалкы шырармалары, сондыктан олар туралы да токталып жатудыц к.ажет1 жок. // Узак жылдар бойында жазылган коп шырармаларды кезжде талгамай жутсак, кагазра тускеннщ к е т ш л т н сез маржаны деп урынсак, онын да езш е лайык зандылыгы болган. Сан жылдар боска откен жок. Ж азушы весе, . окушы одан да артырырак ecri. Дуниелж эдебиеттщ ! классиктерш к азак тшшде де, орыс тш н д е де, тштен шет ' т1'лдерд1К озшде окитын болган к азак окушыларынын бу- rin тандагыш, талгарыш, сынагыш, MiHerini болуы да эб- ' ден тусшисп. Кептеген енбектер!м1'здщ Ka3ipri биж т!- лектерден томен екешн б1рсыпырамыз epii<ci3 мойындап, олпы-солпымызды жендеу, (здену жолында келем1з. Мо- йындагысы келмейтшдердщ де eiwi жалтарар жер1 жок. Элеуметтж сын, оскелек тьлектер KiMfli де болса вз деге- Hine квндфедп Ж азушы да тузелген окушысына карай тузелуге мшдетт!. Аскар да баска жазушыларымыз сиякты оз кемшшк- терш 03i коре бастаран, жана белецге жацадан кетерьчу- дщУыц жолдарын 1здене бастаран акындарымыздын 6ipi. ByFan айрак болатын да акыннын ез шырармалары. Аскар «Дэн туралы» деген елецжде: «Б1з бурын жырласак куй, эн туралы Жырлайтын келд! кезек дэн туралы, Салса да сан мын жылды артына дэн Дэн жыры ecKiprea жок айтуга эл!*,— 39!

дейд1-. Тамаша жаксы niKip. Толганран, ойланган, жана 6ip тыныс, ундердщ арнасын таба бастаган акыннын ni- Kipi. Осы 6ip шумактьш езшде Аскардын теренге бойлай бастаранын ангарамыз. «Дэн» деген сезде астарлы маг- на да бар. ©су. ену, даму эрекеттерш т кайнарларыи ыен- зегендей болады. « Б ш м » деген елешнде будан да анырырак: «Б1лген сайьш келед1 б|ле берпм, Б1ле беру емес пе -плен елдш. Белден ассац алдивда бел Kepinin - Кызыкканнан кслмей ме журе берпн» — ДеЙДЬ Бу да жаксы нышаннын 6ipi, «б1ле 6epricis» кел'гсн акынмен акылдасу, оран достык сын, достык кенес айту- да жешл. «Айдаганы бес euiKi, ыскырыгы жер жаратын- дармен» олай сейлесу киын болар едк Аскардын жиырмадан аса елен, поэмаларынын жина- ры шыкты. Осынша кеп шырармаларынын iiuiaae жога- рыда аталган жаксыларымен катар тез кенерген, кошлде сакталура жарамагаи иашар шырармалары да бар. Рабит MycipenoB жолдас жсжарыда аталган «алры сезшде» Ток- магамбетов жолдастын шыгармалык жолын шоли келе: «Б1здш ойымызша, Аскар заман такырыбынан. rep i кун- д е л п т ем ip такырыбымен аралас-куралас конып журген акын, онын творчестволык жолы газетпен тырыз астасып жаткандыктаи, ол Ke6ine елешй газет карызын етеу yuiiii жазады . Сол себепт1 Аскарда кен толгам, кен диапазон жок. Кулашты кецге шлтеп калса, Ty6i KepiHin саяздлн калады. Кунделж такырыпка жазылган кей шыгарманын за­ ман кажетш етеп кететнп де кездеседь Оран, эрине, улкен акындык мэдениеттщ болуы шарт дедк ©те эд1л айтыл- ран nii<ip. Рабит айткан саяздык Аскардын поэмаларын- да кеп кездеседк Оны 6i3 де жогарыда ескерте кегпк. Со- ран косымша ycripT те, кыска айтарымыз: Аскар орыс классиктерiнiн поэмаларын барынша талдап, тэттш теп yfipeHyi керек. Поэманык шын мэшнде поэма болуына онын колем жарынан улкен, я Kirni боп шыруы шарт емес. Поэмага дэу1р снпатын беретш, кеп мшез, кеп каснет- терд1 жипактап ке^сететш адам образдары керек. Сол адамныц нззж ce3iMi, тулгалы ойы, биж арман-киялы улкен толгану устшде занды турде дамып ашылм'ай дас- тан шыкпайды. 392

Поэма роман емес, 6ipaK онын д а езш е каж егп OKHFa* лы композициясы, вакты архитектоникасы бар; Поэма пьеса емес, 6ipaK онын да езш е к а ж е гп окушыны TiTip- кенд!ретш драмасы, трагедиясы бар. Поэма осы элемент- тердш устше сырлы лиризмге бай, сан турл1 бояу, сан турл! дыбыстарды беретш суреттж, музыкалын аспаптар- мен де камтамасыз болуы THic. Мундай поэмалар жазу ушш фольклорлык толгаулардын i3iMeH жорта беру тш и ж етю лж аз. Акын сездш де сырткы суреттермен, iiHKi ой- лардын тутастырын б1рдей жетш зе алатын нэрлшерш таба 6inyi, сол свздердз куннш шапарына бояп, теш з толкын- дарына малып алгандай тынайтарлык мэн, эр 6epin, ше- бер калауы керек. Алынран окиганын роман, повестердей тарихи мэнд! боп талрануы, поэма ymiH де басты шарт- тын 6ipi. Аскар алдагы ем1ршде осы жарына кеб1рек зер салраны макул. Шебер, отты такпактап жырлайтын акын кеб1несе кеп сездшжке салынып кетедп Bip еленге кеп Miидет сыйрыз- рысы келед! де, кунделж урандардын iiHKi мазмунын аш- пай, курезк т1зе бастайды. Куррак и зуге куррак сездер кеп yftipuiefli. Содан барып сылдыр, суйыктык шырады. 1949 жылы жазган (одан бурынгыларын атамаранда) «Кектем жыры» атты еленшде: «Енбек гажап архитектор Жаеайтын сал еулулыкты»,— деген эжептэу!р ойлы жолдардын шет пушпарын керсетш кап отырып, соны: «Bipey свйлеп монша жайын, Bipey айтты электрдь Басталган ic болса дайын, Алда онан зор Т1лек турды»,— деп б т р е д ь Бул эрине, поэзия емес. Мэселе моншаны, электрд1 айтуда рана ма екбн? Б асталган ic 6iTce, одан кей1н тары 6ip и л е к туратынын KiM бшмейд1? Кептеген к азак колхоздарында моншанын yfti сорылэды да, ecKi шегелеул! турады. Эйтпесе, электрдщ шамы бар да, ке- бшесе онын орнына бште шам жанады. MyMKiH «6ipev- лер» сол мшдерд! ащы сынап, en d p сараптап, жуйрж айткан болар. Аскар осы жактары н терендеп !здеп, «ки- налып» жазудын орнына онай желд!рмелеп, арзан этап 393

кете салган. Мундай мысалдарды да мол келпруге бола- ды. Аскар бул мшнен де ертерек арылуга мшдегп. Аскардын cohfu тандамалы жинагында «Кектем жы- рынан» баска кейш жазылган: «Алма арашы», «Свз», «Квз», «Кызыл алма», «Бакытжан», «Шуакбай», «Жешс айы», «Бепеннм» деген лирикалы елендер1 басылды. Бул елендерш де Аскар ана сез1мш , табират KepiHiciH, ой тол- гауларын сырлы жырмен айтура талаптанган. «Кездеп кана караушы ем кез1мд| мен Кередл деп жерд| тек a3iM журген». Эйтпесе: «Он жастагы кызым да кызыл алма, Алар есе, эл1 онык кызыгы алда»,— деген жолдары акын поэзиясынан 6ip жана леп лирика­ лы жана леСмз сезд1ргендей. Эйтсе де, Аскар лирикада эл1 такырыбын да, оны жырлау эдйпне де дэл баса алмай, анык таба алмай келед!. Бул салада да Аскардын акын- дык мэдениетй ш е б е р л т, сез1мпаздыры мен ойлылыпя nicin ж етп еген дт байкала береди Аскардын 6eneciH эл- дилегеп ана жырында жеке жылы шумактар кездеспейд1 емес, 6ipaK «летчик» боларсын, бултты допша кагарсын, командир боласын» деген yriT шенбершен шыга бермейдй тагы да онай арналармен тарткыштайды. Ана сез1мнш сан алуан, ш еказ толкындарына жакындагысы келмейдй Аскар ушш табират сыры да кебшесе буркеул1 куйшде, онын сырткы niiuini, сырт м отались! болмаса гажап ку- былыстары, адам сырына мензелетш KefiinKepi жыр езе- rine айналмайды. Аскар табираттары улы гармонияны ж ел'к сезжбегенджтен, онын ундерш де, шекс|з бояу-сыр- ларын да жедел ангарып, нэзж свздермен т!л катысып, сыр айтыспайды. Сонын салдарынан барып акын тагы да успрт калкып кала береди Сез1м1з дэлелд1 болу уш|'н мысал келт1рей|'к. Акын 1949 жылы жазылран «Алма aFa- шы» атты ек1 шумак елешнде былай дейдп «Жарасып жапырагыц жасыл киш. Алманмен турсын темен басынды nin, TepiMAi канша тексем квгертуге Сен турсын жемИшй сонша куйып. Теплее 6ip сен уш!н тер!м канша Б ерерт маган МЭЛ1М сенш сонша, 394

Ер!нбей енбек етсем, жемМн мол Жокка жок, eMip заны барга барша». Лирика такырыбы жазуын бкмегендштен дидактика болганда шыккан корытып айтар niKipi де ж ака емес. «Енбек кылсан емеран» деген атам заманындагы кыска, барынша нак айтылган макалдын кеп сезд! кер1кс:з Typi- не айналган д а койган. Ж аксы , кызЫк такырыптын купил сырына К1'ретш юлтш таппагандыктан дш мар Аскардын ce3i де, ыргак уйкасы да д ерем , 6iplHe-6ipi жуыспайды. Осылардын уст1не: жокка жок, 0Mip заны 6apFa барша деген корытынды да. Булдыр эртурл1 угылатын niKipre айналган. Аскар акын лирика жанрында д а ол1 кеп 1здену1, кеп куынуы керек. Ж укт! нар кетередк сынды ер кетеред!-, жаксы кенес айтылса ойлыга конады, жаксы дэн де жарамды, куйл! жерге себьпсе жаксы енед1, эдетте той, мереке устшде мактау басым айтылып, мшеу айтыла бермейдк Бул ду- рыс емес. Бупн Аскардын токсан жылдыгы емес; елу жылдыгы. Елу жылы еркектщ нарра, ерге айналар, толы- Fap, молыгар жасы. Bi3 Аскардын табыстарын этап ка.ч- ша мактансак (ейткеш Аскардын табысы журтшылыктык табысы). Онын кем ш ш ктсрш де керсете отырып, колдан келгенше достык кенес айтура да тырыстык. вйткеш Ас­ кар ж укп де, сынды да тайсалмай кетере алатын, алдары кундерде де енбеп жем1сп болады деген дэме, у\\пт KyrripeTiH, талантты, талапты акындарымыздын 6ipi. Ш окка KepiK, семсерге кайрак керек. Мен Аскардын жа- кын достарынын 6 ipi болгандыктан ерел! акынга тойынын устшде-ак api KepiK, api кайрак болгым келд1. CyfliKTi Аскардын акындык оты лаулай берсш де, акындык сем- cepi етшрлене берсш! 1955

ТАИЫР ЖЛРОКОВ Ж аланаш , кумы кайнаран, куйын оГшаган далага жап-жаланаш тускен, шырылдай тускендердщ 6 ipi Тайыр. Ол жел гу ш н е ез у ш н косып, дуниенщ жарыгы мен жы- лылырынан езш дж улесш алура таласа туыпты. «Арала- рым кайда, курбыларым кайдалап» айкайлай туыпты. Содан 6epi елу жыл e rri. Bi3 сол шырылдап туран бала- нын курыдеп елуге KipreHin тойлап отырмыз. Бупн Муканнан басталар агаларымыз аман, Ралидан басталар курбыларымыз аман, Сырбайдан басталар 1н1лер1м1з аман. Бэрппн топталып аталар аты — к азак совет эдебие- Ti. Бул улкен куаныш. Тактан жуп, жуптардан топ куралады екен. Б|здщ топтык аты эдебиет аталса, ол эдебиет1м1здш аты 6yriH халк.ымыздын мактаны. Нар жугш тартып, ер мшдет'ш аткарран, кек шыбыктан кек орманра айналран эдебиеты Mi3, жинап айтсан жиын жатырмыз, жекелеп айтсак жеке батырмыз. Б арлык ак тшек, адал ниет1м1здь ой, ж!гер1- М13Д1 туп-тугел совет халкына арнаган улы басшымыз коммунист партиясынын шаршамас, талмас кол кана- тымыз. М ундай т1рл1кке куанура да, мактанура да бо- лады, «9з1мд1 туран езйрдек Аягам жок барымды. Не деран,— бармен квршген бзшше apniM дарынды»,— деп Тайыр дурыс айткан. Совет эдебиетшн куш! — таза рухани т 1рл1пнде, тем1рдей б1р л т н д е , бэр1м1здш де ез eMipiMi3Aeii барымызды аямауымызда. Сол барын аяма- 398

ран, разиз отаны уш!н бойындагы, ойындагы оттарын эр- дайыы сарки жырлаушы акындардын 6ipi осы отырран суйшп Тайыр. Тэке, осы касиетше, к о м м у н и с т акынды- гына, советт1к азаматтырына 6i3: араларын, курбыларын, Ы лерш шын журектен кутты болсын айтамыз! Тайыр мен б1здщ шыккан жер1м1з де, журген жолы- мыз да 6ip жер, 6ip жол. Алдагы сапарымыз да 6ip сапар. Болбыраган без, каудыраран кон KHin, адам атына не бола бастаганда, сауатымыз ашылып жетпей-ак каламга жармастык, елен деген енер дуниесше араластык. Ж атта- ранымыз кыссалар, ертеплер, окырымыз Сэкен, Сэбит, БеШмбет, 1лиястар едк Пушкин, Лермонтов, Некрасов- тар, Маяковский, Багрицкийлер барын узынкулактан да ecTireH емесшз. Терт жылдык. мектетч казакш а б тр г е н д е географиядан кун айналады мен жер айналадыны, есептен жуздщ он процент! он боларын бшдж. Бай, киянатшы, канаушы тап, кедей езьлген каналушы таи; сол ез!лген уктык. Осы хал1м1зде уркердей шагын топ, «пролетариат акындары» саналатын жанагы, аттары аталеан агаларга косылдык. А галар 6i3re MeftipiMMeH карады , жаксы ыкы- ластарымен кабыл erri. «Окындар!» десп олар, б!рак «жазбандар, асыкпандар» демедй бйткеш жана заманра жана сез, жана жыр, жана эн керек. Елмен 6ipre uirepi карар, жешстен туран жемютерд1 айтар, ол ак айтса да шын ниет!мен айтар жыршы керек eai халыкка. Халык ез муратын жырлар жуйржН алыстан 1здемей, жакын- нан, ез ортасынан 1здед!. Ал окырэн, тоныган байшыл зиялылардын шан жукпас, кун тимес жуйржтершен ywiT жок-ты. Олар артта, алыста калган феодализм туманына, «баглан бай, балпан батырлардын» адыра калган жур- тына карап MenipefiTin: келмеске кемсендеп, болмаска болдырып, ешрейт1н. Олардын аузында революция «зан- сыздык», «кубыжык» атанып, енбек халкы: «кужынаран Курт, быжынаран бит» болып уйкастырылатын. «Торыз кабат торканнан токтышагымнын Tepid ар- тык» дейтш халык — желюлдеген угасг жок, жалтылда- FaH сыры жок, кесеудей домбырасын эл1 ашылып бол- маран кебен жастарына усынды, Тайырларына тапсыр- ды. Араларына косыл, б1здщ журепм1зд1 куант, 0i3Aisi т1лек, муратымызды сейле» дедй Суйтш б1здер тугаи 397