Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

журттын \"плени эм!рдей кабылдаура, шырылдаран бала даусымызбен социализм заманын жырлау мшдетш алдык.. Алдымызда, карама-карсы байшыл акындардыц ма- хаббатты, жаратылысты ездерЫ н у м тп зд ш туррылары- нан карау сарындары тур. Олар: 6ip рет cyflin, 6ip рет куюд1 рана арман етед1. Ж ылы тесекке Kipin алган соц тацнын атпауын, куншн шыкпауын тклейдк Д ала елж, акселеу, кебш, жылайды да ешрейд1, элдиле, ел1м, эл- диле» — дейд1'. Окушынын кезш булдырлатып, кещлш юрлейд!. Bi3 мундай лириканын мерездей катер ауру еке- HiH дурыс урындык та, жуымадык, бул 6ip. Екшилден ли­ рика атаулы курес заманында пролетариат поэзиясынык кажетш етей алмайды. Революциялык ем1рд1н куралы бола алмайды. Ак кайын, жасыл жапырактар, жар сую, бала суюлер ез1миллд1г! басым откен заманнын такыры- бы деп тусшдж. Жанарран халыккй махаббат, жаратылыс туралы елец керек пе? Ж ана семья калай болмак, жана жастар калай суймек 6ip-6ipin, eMipfli калай курмак? Бул сурактардык 6ipi де басымызга келген емес. Мундай сурактарга агалар да жауап берген жок. Сонын салдарынан б1збен тустас кыздар махаббат лирикасына рлшбей калды. Б 13 оларды 8 март урандарына сэйкес жырладык. Поэзия ецбектегк майдандары халыкка колма-кол жордемдесуге керек. Екеу ара куб1рлесуге жарамайды. Коленке куып, гул тскеп журу де салдыктын салдары. Бармак басындай булбул yni KiMre дэр1? Топка Kip, кеп­ ке керш, айтады екенсщ айкайлап айт, дабылдата, дауыл- дата сейле. Эр куннш жаналыктарын, жешстерш хабар- ла! MiiieKH б1здш лирикамыздын багыты осы болатын. 0ленд1 «Жолдастар!» деп бастамасак, кунэ жасагандай сез1нет1нб1з. Бул саяси лириканын 1рш-усакты, жаксы- лы-жаманды алрашкы шарыктаган кезеш e.ii; заманы- мыздын жана урандары, революциялык пафостары б1здщ акындарды ез дауылымен yfiipin э к е п т Ecxi турмысты сындыру, куйрету, жумысшы табынын ез колымен жана дунне жасау куанышы 6ipiniui планда турды. Тайырдыц алрашкы елендерппн 6ipi «Айырплан» журналга басыл- нанда бушл республика журтшылырынын куанганы да сондыктан едк Bi3 «болат топшы», «алмас канат» кусты Тайырдын 63i жасап ушыррандай сезшгеиби. Мунымыз онын тапты, таптык куатты мадактай б1лгешне шашкан шашуымыз едь Куаныш, кошеменм!зге тусже калран

акын миллиондарды бурынгыдан да асыра жана 6ip ыр- FaK, жана энмен айтардай куйл1 жырра айналдырып бер- дь Bi3 завод, шахталарда, оку орындарында акынра ко* сыла: «Мык-мын коллар, миллион милар, Милар миллион кимылда. Миллион толкын, Толкын миллион Толкыидата кимылда!» ны жырлап кегпк. Бул талдаура, жжтеп тусшд1руге кел- мейт!н, созден сездк ыррактан ыргакты айырура болмай- тын, айткын келсе тутас айтып шыратын бутш шумак- Бул философия да, уггг те, насихат та емес; бул Тайыр- дын мотор ыррарын, милар, колдар кимылын, бостандык дуниесшдег! еркш екбектщ iu m yHiH енд! жырра айнал- дыруы ед1. «Алтыидаран пурга малган ЯОбек шапак так сулу, Так нурында, Ж аз жырында Енбек еткен жан сулу»,— дед1 Тайыр. • Bi3 ж ас акыннын бул элещ не де «бэрекелде!» дед in. YcripT караушылар, «токтаныз, мынау табират жыры емес пе?» fleyi де мумкш. TinTi де олай емес. Мундары тан да, жаз да Октябрь революциясынын сипаты. Керек десешз бул Магжаннын «Май сулуына» карама-карсы жазылран, сулулык сипатты ом1рден, енбектен табуды куаттайтын олен болатын. Осы туррыдан, ярни (заманнын улы пафосын тутас алып, миллиондар кимылын бутшдей калпында жырлауда Тайырдын езш дж касиеттер1 ерекше айкьну Партиямыз- дын ap6ip ураны бомбаша жарылып, барлык жер бетш эрдайым б1р-смшнтш калып отырганда, Тайыр даусы да косыла еочлгешце, онын жиырмадан асатын жинактары, поэмалары куэ. Кдзакстанда Kioii Октябрь атанран ipi байлар мен феодалдарды кэнпескелеу курестерк даламыз- да завод, фабрикалар ecipreH бесжылдыктар, ауыл ша- руашылырын колхоздастыру дэу1рппн урандары тугел Тайыр поэзиясынын такырыптары/ 0згесш былай кой- ранда Тайыр елендер1 мен поэмаларынын: «Алтын уя», «Жулдыз жарьты», «Мотор жыры», «Коммунизм танын- да», «Нефтстан», «Болат балга», «Енбек дабылы» деген

аттарына дешн б13Д1К осы niKipiMiefli дэлелдейдк «Жаныл- мас жак, суршбес туяк жок». Ж астай талпынып, жжерш аямаган, бэрш айтсам, толык айтсам деген акыннын ку- ша.гы, ойы жетпеген, кейде успрт, кейде кем айтылган н тгар м ал ар ы да баршылык. BipaK Тайыр соларыньщ ез1'мен де ж ас дуниешн албырт акыны, унд1 шешеш, за- ман кажетше карай екшшй, куатты сездер, тенеулер i3- деген жыршысы екенш жаксы танытады. Тагы да айта- мын: 6i3 хат танып, б ш м таба бастатап кездердщ езшде де жастык егпк. Маяковскийдщ: Эй, рабочий, Р у с ь-тв о я!- дейтш идеясы мен интонациясына сайма-сай жырларын угына бастасак та, сол Маяковскийдж когамдык eMipie жеке адамдар OMipiH коса жы рлау.' семья, дос-жарлар арасындагы жарастыктар мен кайшылыктарды керу, оларды гармонияга жетектепш, жэрдем етк ш влендер керек еткен1н ангармадык. «И любви Из сердца сделанное, дед1 Маяковский. Ал 6i3Aep 30 жылдардык ортасына деГпн жеке адам- дарды миллиондардан белуге батпадык. Жумысшы табы- нын образын жеке жумысшылар apexeTi аркылы жасау, миллионный дуние тану утымларын дара бейнелер аркы­ лы жаркын кэрсету, дараланган образдармен элеуметтж курылысымызга философиялык ж зне керкемдж корытын- ды жасау бэр1м1здж де, сонык ш ш де Тайырдын да колы- нан келе бермедк Бул жас поэзиямыздын есу устшде басынан кенйрген 6ip киыншылыгы, б ел гш кезендердеп улкеи KacneTiMen катар улкен м'нй болатын. Буган карап Тайырдын лирикалык «меш» жок, онын шырармаларынан махаббат тздеуге болмайды екен деген угым шыкпауы керек. Тайыр жырынын бас аркауы со­ ц и а л и с т заманнын курылысы,пафосы дегенд1 кайта-кай- та антуымыздын 03i акыннын отанра, миллиондарра деген улкен махаббатын баяндайды. Пафос — жай страсть- - кумарлык емес, улкен махаббат деген Белинский. Жэй кумарлык пен еткжнп лэззатты, корамдык мэн1 жок ра-

каттарды, шарапты да, акшаны да жырлауга болады. BipaK ол кандай мелд1реп, сылдырап турса да поэзия емес. ©лексе субъектшш балдыру батпак, шалдыру шат- naFbi. Шынайы махаббат адамды кай жумыста болса да 1ршкке, оптим истке, бшк MyparrapFa, аскан ерлж эре- кеттерге бастайды, Ондай махаббаттан туран жеке куа- пышка буюл элемдж куаныш, жеке трагедия бушл элем- дш трагедия. Отанды, партиямызды, 6yriHriMi3 бен KeaemeriMi3fli суШширетш, аузымызра эн, жыр салатын осы улкен махаббат. Ж аксы шырармаларынын кебш эпикалык пландарда жазатын Тайырда да жакары айтыл- ран махаббат бар. Эпос пен лириканын поэзияда eKi жанр екеш рас. Поэ­ тика рылымы булардын 6ip-6ipineH езгешелжтерш терек тексереди жаксы дэлелдейдй Муны Белинский де коста- ран. Bipaic сол Белинский лирика барлык жанрлардык каны, жаны екенш коса айткан. Ал социализмнщ бас акыны Маяковский революция эпосын бутшдей жана са- тыра, жана сапара кэтердЬ Эпоска, hfhh объективтж оки- raFa субъектшш ез сез!мш косу, ез! т1келей катысып отыру, Пушкин, Некрасовтар поэмаларындары лирикалык шегшулерден де курделенш, sp i удеп Kerri. Маяковский- де эпикалык кулаш акыннын лирикалык образын ecipefli, ныгайтады, улкен куреске катысын элдеширедь элемдш, адамдык окигаларды еркш менгеруге жол ашады. «Кен де мол алынатын отан cypeTi, эпикалык халык курешмен 6 ip re акыннын жеке ce3iMin аса белсещи турде байланыс- тырады. ¥лы окиганы кетере жырлап, суретке, кимылга айналдырып отырран акын 6ip жершде булттан шыккан кундей ж арк ете калып, даралана KepiHeai де: Улица — Дома мои,— деп келш улкен сен1мд| тыныспен в моем автомобиле мои Депутаты,— Дед!. Лириканын эпоска булайша куйылуы курылыс жары- нан бурын поэзияда болмаган поэмалар тугызды. Бул совет поэзиясына гана тэн, социалиста реализм эдшМ н тын табысы. MiHi, осы тургыдан Караганда Тайырдын 1934 жылы «Кун Т1л катты» атты поэмасы Маяковский 401

традициясын толыктырган, жас акыннын есейген тусынын жаркын белпсшдей, к азак совет поэзиясынын жеткпген 6ip дэу1рше корытынды болгандай кеп свйлеп, квп мак- тануымызра эбден татырлык поэма. Колем! шарын бул шырарма, поэманын узыннан-узак мылжын болуы, сюжетке рана курылып, эла'з де нэраз баяндалатын суррылт «хикаяра» айналуы б!рден-б1р шарт емес екенш дэлелдесе, екжнп жарынан flayipflin ен екпшдк ен тутас динамикалы сипаттарын зор эпикалык кушпен жырлаура болатындырын керсетп. Ен тамашасы сол Тайырдын бул поэмасында да акыннын лирикалык геройы эпикалык окигамен бгге кайнасады. ©зшен-езнак боран буркыратып турран эпикара субъектшщ ыстык ка­ пы, ер ж урен араласканда социализм жырынын ерекше шырай, корж тапканын керем1з'. «Желекей желти желшдк Желкомдай жирным жер'тдй Т у б т е й тутш бултынлы, Таспалай т М м толкынды... Карымлы кагып су кылдым, Суынды ciaKin бу кылдым, TvHiimeii таи аткыздым, Жер]ме жулдыз жаккыздым»,— дейд! лирикалык герой. Кандай одем1 жарастык! Будан uibiFaran корытынды: эршм оз ынрайымен жа- зуы керек. Эпикалык куаты мен лирикалык журен бпе кайнасатын, содан куши толгау поэмасын жасай алатын TaiibipFa интимдык лирик болу, эйтпесе «Кырда туран курыш», «Кумдагы дауыл» сиякты сюжетп, энпмел! поэ- малар жазуга ауысудык кажет! жок-ак. Буран Таскыннын Тайырра тэн жарамды кесектер!мен «Жапанды орман жанрырттысы» дэлел. Орман туралы поэма рух, интона­ ция жарынан «Кун и л каттыра» жакын. Ko6inece лири­ калык герой 6ipinuii орында. Акыннын 03i араласуы шырармага ерекше, утымды композиция беред!. Мунда пэлендей курдел! okiifh жок, онын орнына кешеп Сары- адыр мен 6yriHri Сарыадырдан алынран акыннын exi турл!, карама-карсы контрастык acepi бар. Кешеп Сарыадырда: «Алаулаган анызда Кус Kara алмай канатын, Тамызык боп тамызда UJe6i flip-flip кагатын. 402

Byrtori Сарыадырда: «Бас Hin жанра карамай Бултка бойлап 6ip емен, Орманнын генералындай Каскайып кара тур емен.» Bi3 осы eKi шумактын езш ен ipi поэманын тулрасын KepeMi3. Алгашкы шумак та, cohfh шумак та тутас кор­ нем сурет. Шршнйдё, тоналган, жуталган, тозган дэу1р- дщ тутас сипаты, куйген шеп деталымен берьпсе, eniii- шще, орманнын генералындай каскайган емен — эр[ езгерген даланын конкрегп cypeTi, opi социализм замапы- ныц айбынды да. куш регй символдык, сымбаты. Мундагы ой айкындылыгы мен образдылыгына, создердщ жанды- лыктары, кок шыбыктай солкылдактык, ундестж касиет- Tepi косылганда мазмун мен турдщ толык кел!с!мдшг1 шыгады. Осындай зсем поэманы кейде бузып кететш де Тайырдын 03i. Аз д а болса з ай м е айтайыншы, о к е а н ы баяндайыншы деген жершде 6i3 Тайырды танымай кала- мыз. Мысалы: «Ертенгне шатырлы Агаш уйге 6i3 келдж. Bip эйел мунда отырды Жолыруга кез келдж... Ентелемей асыра, Жакындадык жанына...»— дейдь Аз гана жолдардык езш арып-ашыгандай 3opFa окып шыгамыз. бйткеш мундай жолдарда соз Ti36eri, атау, мгшмдеу, механикалык козралыстарды баяндау болмаса, поэзия таптырмайды. Осынык 6api Тайырдын акындык \" eri туралы б1здщ niKipiMi3Ai растайтын сиякты. арынрали Сейггов жолдас Тайыр туралы жазран ма- калаларында кадырлы акынды суйе де, сынай да бьпетш* fliriH жаксы ацрарттЩ Коптеген пш рлерш е косыламын. «Кырда туран курыш», «Кумдары дауылды» мактап келш !(«Жулдыздыц» 8-санында): «Асылында Тайыр окиралы дастан жазура тоселш калган, эпикалык пландагы нэрсеге бей)‘м туратын акын» дейдь Бул ninipre косьшмаймын. BipinuiifleH: «тоселш калган», «бешм турады» дейтш создер Тайырдын аталган поэмаларынын api окиралы, opi тутас поэзия болгандыктарын сипаттайтын сешмд! дэлел емес. 403

Екшшщен, Тайырдын эпикасын булай жалпылаура болмайды. Онда 6 i3 Тайырдын «Кун т и катты», «Жапан- ды орман жанрыртты», тары сол сиякты улкен шабытпен жазган, шебер шырарран жырларын толык бараламакан боламыз. «Я меряю В коммуну Потому влюблена, по-моему. Огромная высота, Глубочайшая глубина», Егер Маяковскийдщ поэзияга арнаран бул елшемш кабылдасак, Тайырдын к азак поэзиясына коскан лиро- эпикалы поэмалык эдштерннн акыннын @3i yuiiH де, бар- лы ры м ыз уш1н де керемет ж ана кару екенше кол коюы- мыз, Тайырра осы багытта терендей, кушейе туе деу1впз керек. Б1з Тайырдын «Кун т и каттысын» окыранда со­ вет батырларынын 22 километрлш бшкке кетеригенше куанып кана койган жокбыз-ды. Совет адамы yuiiH алын- байтын киындык жок, ж еним ейпн бнiKTii< жок екенше куанганбыз. Bi3 жасаган, ервет адамдары жасаган — ж а­ на жулдыздын 1500 километрде ушарын сонда сезгенб1з. К эз1'р сол жулдызга карап отырсак, eciMi3re «Кун т и кат­ ты» туседк Тары 6 ip рет кайта окнмыз, окимыз да совет адамынын ж е ш а жолында шек жок екенш керем1з. «Жа- панды орман жакрыртты» поэмасында да осындай куш бар: б у к и отанымыздын кек орманра айналарына epiKci3 сенем1з. Сенем1з де болашарымызра кены тпз толады, кеудем1зд1 кере дем аламыз. ДемеК Тайырдын мундай шырармалары 6yriHHiH гама жыры емес, болашактын да жыры: Ал «Кырда туран курыш» пен «Кумдары дауылдар» кейб!р кызыкты жерлерше карамастан бугшшн Fana жырлары. О кигалардын устфт, шубаланкы, шебер курас-. тырылмарандыктарынын уетше, OKHFa геройлары TeMip- бек, Бенсекештер Тайырдын эпикасына 03i катысатын, ярки лирикалык геройынан элдекайда э л аз . Тем1'рбёк, Бсй- секештер кебшесе Hi канбаран, кайнауы жетпеген, тарих- 404

тык мэн! тугел туй!лмеген, акын нашар бм етш окир'алар-' дык, ягни эпизодтардык шр1мдерше батып Kerin отырады. Сондыктан олар кыспакта калады да органикалык, innd сешмнен туган сез1м сездерш айта алмай, куштегенде идеологиянын рупоры, S3ip пщрлерд1 риторика туршде кайталаушылар рама боп шырады. Ал лирикалык герой- дык акылы да, ce3iMi де езгеше. Акыннык ем!рден алган ryficiKTepi ceniM елепнен эбден тазарып етед! де, icepiim суреттерге, козгалыстарга айналады. Сонда б1здщ коз ал- дымызга отан сымбатынык куатты да суду жанды мер- eiMflepi келедй 6i3 дэу1р1м1здщ кумбездей neriHe, жаркы- paFan кунше, таскын ата uirepi баскан ©Mipine ушлем]'з, лирикалык геройдын yniH дэу1р уншдей кабылдаймыз. бйткен! 6i3 ойымыздын, эз киялымыздын коптеи корла- нып, жиналып келген монологгарын естем1з. Будан эрине поэманык о т в а л ы энпмел1 турлер! ке- рек емес деген ыагна шыкпайды. Мен Тайыр шыгарма- ларына азды-кепт1 е з 1мше ж асаган корытындыларга ла- йык Тайырга деген т1лепмд1 гана айтып турмын. Л1ундай титек айтуды ез тарапымнан орынды да сыйымды деп бшемш. «Токбагы мыкты болса, кшз кызык жерге Kipe- TiHi», «калауын тапса кар жауатыны» рас. Ж анрларды к Sum мумюнджтершде шек жок. 0 HriMe ж аза бшуде, ж а- сай б!луде. Поэманык ана xypi жаксы,.мына Typi жаман деп д е р е т з , жалпылау кушнде ешк1м де айтпайды. Ал талдау, тексеру аркылы ненщ жаксы, ненщ нашар екешн жасырмау басты м ш детп з. Ж ол-жонекей айта кетейш: «К,ырда туган курыш» пен «Кумдагы дауылдагы» жакагы аталган neri3ri кемшипк- тер, сонгы жылдары жарияланган 61'рсыпыра поэмалары? мызга тэн кемоплжтер. Б эр 1м1здщ де ниет, талабымыз тузу: кеп жазгымыз, улкен дуниелер жазрымыз бар, ipi такырыптарды камтыгымыз келедь BipaK 83ipAiriMi3 бен тэж1рибем1з, 6LniMiMia бен шеберл1пм!з жетпегендштен бе . санымыз кеп те, сапамыз шагын. Б 1з бул саладагы есу киыншылыктарын жуык арада жецу1.\\пз утшн ен алдымен сын жэрделй басымырак керек. Жолдастар, ¥лы партиямыздын Орталык Комитетшщ совет эдебиетше жасап отырган камкорлыгы ушан-тещз. Совет эдебиетМ н ен K acn erri мшдетп халкымыздык бу- г ш п OMipine ты рыз байланысу, дэу1р1м1здщ, отанымыздык айбынды icTepine мидай араласу, бупщМ жырлау, бугпщд керсету екенш Н. С. Хрущев жолдас элденеше пысыкта- 405

ды. Отандастарымызга тагатын м й тп з, артар к1нэмыз жок. Уакыт Ti3riHiH ез ко л ьта алу, ел1м!зд1 будан да ба- кытты болашакка, тездете жакындатуда замандастары- мыздын ерлж кимылдары аныз боларлык капа кимыл. Б упн Совет Одагы барлык бейбппплж тшейтш халык- тардын тынысы. Буюл империализм лагержщ э л а з ел- дерге созылгаи канды колдарын epiKTepine ж1б«рмей устаушы куш. Осынын 6ap i партиямыздын, замандаста- рымыздын табысы. Демек социализм эдебиетппн б1рден- 6ip мшдет1 бупнд1 жырлау. Бугжнщ шындырын жазура уакыт дистанциясы керек, асыкпайык дейтш кисынсымак- тыц тукке татымайтын, замам тж епнен алые адамдардыц быксыктары eKeiiiii партиямыз эр кезде эшкерелеп келед[.. «ByriHHiK такырыбын кейб1реулер орынсыз кенейтё бередк Оларша палеолит замапынан кэз1рге дейшп ма- териалдардыц бэр1нде современностьге коса беруге бола- ды. Тек бупннщ позициясынан жазылса болтаны, деседБ K33ipri замам такырыбын мумшалык далитып тусшд1ру шындырында жазушыларды халкымыздын 6yriHri ipi icTe- р1нен аулактады» деп жазды. («Лит. газета» езнйн 19 августа шыккан басм акаласы нда). Бул ете дурыс айтыл- кан niKip. ByriHHiH жырын ертекг1 урпакка тапсырура акымыз жок. Олар ез дэу1рш ездер1 жазсын. ал 6i3 ез дэу1р1.\\пз- ге жауаптымыз. Осы жауаптылыкты казак совет жазу- шылары да жаксы урынуымыз керек. Алдымызда партиямыздын XXI съез1 тур. Бук1л со­ вет халыктары сол съезде кабылданатын жаца програм- маларды орындаура эз1рленуде. Б1з де эз1р туруымыз керек, жолдастар. Партия урандарына кез1мде кулак асу, партиямыз бастатан улы icTepre кез1нде жэрдемдесу совет поэзиясынын Маяковскийден басталгам кымбатты салты. Бул салтымызды к азак поэзиясында 6epiK орна- TyFa акымдык енер1мен узджЫз ат салыскан, тамаша улп-енеге керсеткендердш 6ipi биыл елуге KipreH Тайыр жолдас. Мэселе елуде емес, елуге калай келуде. Б1зд1и Тайыр елуге тын кушнде, ер калпында жетт1. Ойындагы куаты, бойындагы оты эбден толыккан кез1нде жетг1. Б1з пар­ тия акыны Тайырдын жана м1ндеттерд1н бастаушы, бас- карушы тобында бурынгыша бола беред1 дсп сенемЬ, Онын ек1нш1 елу жылдыктары улы сапарына сэт тн лейм1з.

ЖЫЛ ТОЛДЫ YЛ КЕ Н Ж Y Р Е К ТОКТАЕАЛЫ Данкты поэмасы «Фаусты» жн1т шарында бастап, алпыс жылдан кейш б тр ген Гете Эккерманта жазтан хатында: «ешип калган eMipiMfli ж ай сыйлык сиякты ке- peMiH. Будан api ештене жазамын ба, ж ок па, матан енд! 6api 6ip» депть Барлык акындык куатын сарка жумса- тан, айтарын тугел айтып болтан улы жыршы ен сонгы шытармалык тынысын салкын сабырмен алыпты. Мун- дай бакыттылык некен-саяк кездеседк Кептеген акын- дардын ж алт еткен жай тасындай атып еткенш де бше- Mi3. BipaK солардын |'шшде де кыска ем1рмен у зак жары- тын калдыргандары аз. емес. Касым да солардын 6ipi. Сол упйн де акыннын мез- п л а з казасына каншалык куйшсек, калдыртан мурасы- на соншалык суйсшем1з. Эрине, Касым б1здщ 6MipiMi3fleri кездейсок кубылыс емес. О да езгелер!м1з сиякты ондатан ж ы лдар бойында кат-кабат тарихи кезендерден еткен, талай толтакты куй- лерд1 басынан кеш1р'ген жолдастарымыздын 6ipi. ©ткен жылдарымызды ой кез1мен шолсак, ол жол 6ip адам- нык шиыры емес, кептеген жандардын б1рлесш баскан улы сапарынын дантыл арнасы екенш танимыз. Сол сэ­ ра жолмен алташкы калам устатандар каз1рде тарлан тар. ткандар журш келедй Сол арната алуан енерл1 ондатан жастар косылып, поэзиямыздын болаш акка, урпакка ар- нар алтын кумбезш кетере тусуде. Сондыктан «Кайран, Касым-ай!» дегенде 6i3 оны поэзиямыздын басы да, соны да сол ед1 дегеннен аулакпыз. Онда 6i3 Касымдай жуй- piK акыннын ез басынын туу, есу, ж егпгу сипаттары бы- лай турсын, буюл поэзиямыздын курес, тартыс усп'нде ecin дамытан процестерш танута Kecip жасатан болар 407

едш. Мундай тенденциялардык болуы мумюн де емес. Демек Касым да ен эуелi советтж казак, поэзиясыньщ кегерген бавыньщ 6Ip байтерегк ©те эсем, ©те 6niK, ерек- ше коз тартып, ерекше суйсщд1ретш 6niri. Соидыктан да , мезгш из мерт болван, бойындавы буркыраван куатын тугел жумсай алмай кеткен ардакты акыннын казаеына жы л толванда куйзеле отырып, оныц жанды мурасына ушлем i3. Авып сейлер ер еленнен сырлы сездер, Kyfi.ni ундер теп л ш турван тамаша акынды бшген ycTine 6uiriMi3, суйген устше cyiiriM i3 келе береди Окисын да, канта оки- сын. Окыван сайын езщ жазвандай куанасын, Tirrri мак- танасын да, ол нелжтен? BipiHHJlaen, Касым — художник акын. Шынайы ху­ дожник кашан да езщ щ туван халкымен рухтас келедН Эрине, к а за к халкыньщ акыны болуы онын тымавы мен Kynicin жырлау деген сез емес. Касым кандай кубылыс- ка, кандай окивава болса да ез халкыньщ кез1мен карап, кабылдайды да, алван ту йагш кайта жырлаганда сол халыктын ары, адам герш ш п, едш журегже аннала 6i- ледй Сонда онын важап тулвасынан 6i3 сез ©nepuiici акынды вана емес, музыка enepujici халыктык компози- торды да коса керем1з. Акын жырына жарыса кавылван домбыра куй! де баска ннструментгерге усамай, 6ipaK олардан кем де сокпай, yueMi 6ipre естш п отырады. Акын совыска аттанды. Кызык ©Mip, кызу м эж ш с токтады. Куанышты журекке кек, намыс толды. Сагасында домбыраныц , Сынсыды да уз'ЛД| куй, Ауыртты да акын жанын Тынды суду канраи «Fafimi* Совыс тынды, ж ау жещлдй Ер азамат елге кайтты. Са- вынван журектер жалвасты. ©Mip бурынвы 6efi6iT, ша- дыман сапасына TycTi. «Домбыраны бурап кайта. Кушырлана сурттш шацын, Bip жарк етер осындайда вткен шатын. болашагыц.» Акын вана емес, барлык к азак улы Отан совысынын жа- пасын да, куанышын да осылай кабылдап, осылай баян- дады. Сез ж ок ж ещс букщ совет халкыньщ жещс1 мен

куанышы едь BipaK эр халык езш щ улттык езгешел1п- мен KyaiiFaH. Э л а з акындар сол куйлердд жалпылап айт- кан да, купли акындар ез ултынын сыр, сез!мнш ерекше жыршысы бола айткан. С е й т т букьл совегпк поэзиямызра улес коскан. Касым б1здщ купли, халыктык акынымыз екеш'н керсетт!. Екшплден, Касым — художник акын. Шынайы ху­ дожник, бабсыз шабатын жуйрж. Дарыиды акындар ушш шабыт жеке бастын субъективен OHepi бола алмайды, же- ке ой, сана, сез1м ту1\"пст!ктт кар а басындык кана елшеу1 де емес. Ондай касиет тар шенберлк opeci кыска, тугаи журттан алые э л а з акындардан рана кездеседк Сонын нэ- тижесшде epeci3 акындар шырармаларында 6ip жакты- лык жалган зеерленулер де жш кездеседк Кебшесе тарихи курдел! шындыктарга жеке бастын жарамсыз толгактары- иын пашар келецкес! Tycin, булдырлыкка урындырады. Объективт!к эдйчджке жетк1збейд!. Сондыктан оптимизм- йен де кур алакан калады. Ал акын емес тек уйкас жа- маушылар уш!н TinTi сын жок, олар болдырранша ж азады , жан таласа даурырады, сонымен б!телi- Касым олардай емес. Онын кай елешн алып окысак та езйуйк жеке сеЫмр мен тарихи шындык арасында унемi бгге кайнасып отыра- тын тамаша гармония бар. Сез!мтал акын кушне де, кура- не де бшед1, керек екен коз жасын да Torin-Terin алады. Ол-кейде аскан трагик. BipaK. сол куйппш тершщ артында тары да халыктык ер мшез, жалынды кайсарлык бар. Акын yuiin OMip кымбат, кыршын жастын м езгш аз о.ш й де аскан кушшш. BipaK ондагы керегендш куат траге- днянын не мурат, кандай максатка арналганын да шап- шан анрармады. Улкен OMip, элеумегпх курес жолында жырылрэн ер жан вл1мге бетпе-бет тура алды ма, буыны босап, бойы калтырамады ма? ©з т1рлiriи катер уетшде багалай б1лд1 ме? Касым ен эуел1 осыган карайды. Егер кыршын жас тегьлген канынын взамен отанра, елге куат косса ондай сипат Касым ушш сулулык. Мундай такы- рыптарда акын аскан трагик те «Оптимист Абдулла» си- якты ражайып поэманын авторы. Bi3flinure акыннын бул озаттыры отан сорысы тусындагы коптеген елендершен кездеседк Майдан сапарында, кан кешкен соныстарда Касым адамга табиги ой мшездердш элдй э л а з жактарын бур- кеу, жасыруды бшмейдй Ж арык дуниеш суйе б!лгси акыннын лирикаларында толку, тарыгу, сагыну, алыс- 409

тары жаркын eMipre, дос-жарларра кимай ж алтактау да бар. DipaK олары да шектен шыкпайды. И ш арат сиякты, аз сезбен кеп жайды акгартады да, 5шш отымем окушысын жылыта кетш, умггке, сешмге жетектеп отырады. Сорыска коп достар Kerri. Эрине сонын 6api тугел кайткан жок. Аман оралгандар yuiiH ез Т1рлштер1 кан- дай шаттык болса б1рсыпыра достарын кайта квре ал- мау соншалык кушшш те едь Осы такырыпты жырла- ран Касымнын да iuiKi 6epiKTiri сез1мталдырымен б1рдей. Куйреп айтатын куйд! эарелеп пайдаланбай, оку- шынын жанын жараламай, езш-ез1 устайды да, езгелер- д1 де дэл м езгш нде жебей бшед!. «Кеп еД1К 6i3, кеп едш 613 Дсм алые кун ыожЫсте,— Б1з 0Л1 де кеп екенб1з,— Кел, достарым, кетт'|к icne». Кандай эсерл!, кандай эдепть 0 з халкынын журег1н бу- rini мен болашарын суйе бшетш акын осылай жырлау- га мш дегп де. Bi3 муны Касымнын i3ri о п т и м и с т — ка- закш а айтканда акыннын ерл|‘гш айкындарлык тамаша тулгасы дейм1з. Уиннилден, К асы м — художник акын. Шынайы ху­ дожник ушш арнаулы такырып жок- Ол ем1рдш кай ке- 3enin болса да, уакыттын кай мезгш н болса да оз ©Mipi- niil кезеш мен мезп'лшдей сезше бшедк Ондай акынга oKHFaHbiH да, табигаттын да суренс1з, бейнепз, днабыт- ка уйлеспейтш кез1 болмак емес. Дэл танырыш, нэзш, aHFaprbiui журек кез1 керш, ке>ш сезген'ш кутпеген жер­ дей ез рухымен жандандырады да, окушысына жана 6ip дуниедей усына салады. Б 1 зд т cyfiiicri Касымда осындай куд1рет те мол едь 0йткеш Касым кандай заттын болса д а б о й ы н д агы , тупк! те п идеи поэзиялык K aciierrepin же- TiK т а б а бшетш, ap6 ip кубылыстын жасырын юлтш ашып, купия сырын алдына ж ая бшуге шебер едь Сол шеберл1г1 таланттын ерекше ipiAiri болатын. Di3 эдегге жана жылра арналган жырларымызда квп- теген жана куаныштардын nepneciH басамыз. Бокалдар yniii суреггеймГз. Лк кеб1к кар, сан бояулы елкалар жа- рырын айтамыз. Ертенге жайылран кулашымызды кер- сетем|’з. Кыскасы жана жыл такырыбын алранда coFan керекп ерекше бояу, ерекше дыбыстарды жинаура ты- 410

рысамыз. Мунда ешкандай келгспеспк жок. 0згелер1- м!здей Касым да eciTeriH. Bipan. ол кебшесе б!з aiiFap- MaFan жерлерден, кдыннан табатын да оп-онай сурет сипатка айпалдыратын. Мшеки, жана жыл жакыи. Mine, ещи caFaT он eKiHi сокты. Дэл осы.кезде кызыкты думаннан ecni жыл шы- Fbin баратты да, онын карсысынан ж ана жы л ,кеп юрдь Осыдан KeftiH акын: «Eneyi кашскендей болды л'лге Ж ана жыл жас жМ т боп енд1 eMipre. Ерк'шдеп,— eHflirici MeniKi деп Сагатты ез колымсн бурды 6ipre» — ДеЙД!. Осы шумактагы алраш вд ек1 жолды аркайсымыз-ак айта аламыз. CoiiFbi ею жолда еркшдеп юрген 360 кун- HiH кожасы «торге» деген уйкаспен айтылуы да мумкш гой. О да жам ан шыкпас едь Bipaic онда уакыт HeciHiH Heri3ri мшдетше, ic-эрекетше нуксап келер едк Ж ана жыл абстракциялык турде Fana калар едк Касымнын ж ана жылы он еюден бастап caFaT тьлш 6 ip re бурды да, сдан арры уакыттын ж ауапкерш ш гш ез мойнына алды. Bi3 уакыт иесшщ колын коргендей сешмш, д е м ш с с з- гендей боламыз. Эйтпесе: «Май келедП Май келед1 май сулу Кек аланда канаттарын жайды ту! Какпаларга конды кызыл жалаулар Май келедП Ерте турып карандар. Бул елкешц таны нстксн арайлы! Адам тупл тас кул1мдеп карайды,— дейд! Касым. Не деген куат, не деген сикырлык! Улкен канатты майдын миллион ж алаулары кандай коп! Сонын 6api 61'здщ ж у р е т п з д щ кустары, б1здщ жанымыздыц соулелер! емес пе? М ундай майга тас та кул1мдеп карау- Fa мшдетть Булай ж ы рлау бшк талантынын ycTiHe наиыз патриот, KipuiiKci3 таза жанды совет жыршысынын рана колынан келедь Бул Касымнын FaHa жыры емес, барлы- рымыздыц, буюл халкымыздьщ жыры. Тортнншден, Касым — художник акын. Ш ынайы ху­ дожник кашан да бояумен дыбыстын сырткы аламын эффекИлерш 1здемейдь Ж ары к пен коленкелердт таби- fh гармониясын беру ушш сонын нэзж ауысып туйпсуле-

pin, дыбыстык, ассонанстарын шебер уйымдастыруды кез- дейдк Касым бул жарынан да 6i3re устаз боларлык акын. Акыннык Heri3ri куралы сез болрандыктан Касым sp6ip свздiк сырткы ундесппш н устше, онын ш ш оттарын да тутандырура шебер. Сонда ap6ip сез тутас 6ip шырарма- нын ш ж д е ез бойынан жылу, жары к беретш жеке жул- дызына айналады. Касым шырармаларынын осындай жулдызды сездерден жаралган жырлары аз емес, сола- рыньщ 6opi адам жаны мен табираттыц e3i снпаттас. Бул niKipiMi3Ai растау ушш де «Абдолла», «Орал», «Байкал» сиякты жырларын айтпараннын езшде жогарыда келт1- ршген «Май келедшщ» азгана шумактары-ак ж етк ш к п деп 6LieMi3. Осындай куаттын аркасында Касым шырар- маларында imKi устамдылык пен тэртттш ш , керкемдш такт пен гумандык ce3iM суйылмайды да кем1мейдк Са- зынан аумайтын домбырадай кашан кагып калсан да жанра жайлы, журекке жылы Tiieni де, шипа болардай осей 6ip агысымен ала женелед!. Сондыктан да онын жырлары Kopire де, жаска да б1рдей эсерл!, веер урпак- к а ce3iM сана косса, ешер Kapire жылылык, куш бередк Bi3flinnie, кыска да ycTipT айтканда Касым акындыры- нын Keii6ip n iiu iaaep i осылай сиякты. «Апыр-ау, Касым шын-ак мшшз бе? Онын кате, кем- HjLniKTepi кайда? деуиплер де жок емес. Qcin келген, вр- леу уетшде влген акыннын 1здену, уздш аз турт!нектеу жолы теп-Teric, кед^-будырсыз болуы закга сыймас едк Касым мураларын зерттеу, онын жаксы енегелерш ка- лын окупила усыну эдебнет рылымы мен сынынык ал- дындагы басты мшдеттердщ 6ipi. Ал 6yriHri акын eaiMi- niii жылдыгына арналган аз Fana сез1м1зде ж огарры су­ ра кда акыннын ез жырымен жауап 6epeMi3. «JKiriT ол жаксылыкка жаны кушгар» Бойында буркыраган таекын куш бар, Онында бумл дунне cayieiepi Куз нурын алдай алмас кубылыстар.» Бул Касымнын «Коммунист» атгы жырынын бас шу- магы. Онын барлык кемшКгпк мшдерше карамастан, ту­ тас алранда ол коммунист акын. Жанары терт жол Fa- жайып елен ен алдымен Касымнын ез енпаты. Сол ушш де онын жас кабырынын алдында басымызды ием13. Жыл толды улкеи журек сокпаралы, Di3 оны сан айтамыэ жоктап элк 1955 жыл.

ЭН 0 Л Е Н . Д Е Р 1 Т У Р А Л Ы Эн деген не? Эн елеш деген не? Бул сурактарга к и - сынга сай, гылымга сыйымды жауап беру б е л гш мама И- дардын жумысы болар. Ал б1здер эн мен жырдын ко- сындысы gp6ip е д и н , ap6ip адамнын жан cepiri, рухани досы екенш гана б1лен!з. К уансак та, кайгырсак та, са- гынсак та, талпынсак та барлык ce3iMiMi3 элдекандай жадымызга сшген, ез1м1здш рухани дунием1здей боп кег- кен энге косылып шыгады. Куйк1 унге кекейкесп сыры- мызды косактагандай, бала куннен жатталган таныс елендерде тагы 6ip кайталанады. Бейне 6ip ж ана сездей, тын ой, тын сез1мдей кайталанады. «Ж тттнс ак семсердш жуз! емес пе, Кайрап ап калын жауга сермегендей...» — дейм1з домбырага коныр косылган, е з 1м1зге лайык гана даусымызбен. ©Tin кеткен, кезш де кад>'рш бьпмеген жас- тыгымыз TinTi алыстап калганын ангарам ыз. Эншен се- siH, сезшен энш айыруга болмайды. EKeyi косылып 6ip ce3iMHiH кос epiMi сиякты. «Баласы Мусгапанык атымды алып Атандым сол себептен Ж аяу Муса...» Шагын еленде ер мшез, кайсар жаннын батыл ойы, ба­ тыр бейнеа бар; 03iHiH адамдык KacHeTiH корлауга кар- сылык керсеткен ж ан кекп сезш мыскыл араластыра баяндап отыр. Осы сезге жарыса сейлеген домбырада да api KeKTi, api намысшыл адамнын энш де ест1ртедк Ал «Сырымбет» ше? Лирикалы драм а емес пе! «Бидайыкка лайык сэулем едщ Ителпге кор болып барасын ба?..— дейдк 413

Б ул эн шыккалы кашан. Содан бер! баланын баласына ауысып келедь Будан былай да кем1р емес, кенерер емес, С уй е бм етш , сап ун а б ж етж журектерге эркашан да се> р!к бола 6epepi кумэнсыз. Гете «KapaHFbi тунде т а у калрып» деген елен1нде — б у к м жаЬан тынысы мен адам рухынын гармониясын по* эзия куйж е айналдырды: Лермонтов оны орыс жыры erri. Ал соны казакш алаган Абай, гажайып жырга тек м узы ка косты. Осы энмен Гете елешн немжше де, орыс- ша да айтуга болады. Мен буган да шектенбеймж. ©йт> кен1 эн мен эн еленщн арасында Абай тапкан эмбете жарастык улы келютж бар. Казакты н атакты эншж акындары жырларынын жак- сылары кжен осылай келедь «Зэуреш», «Алты басар», «Буркыбай», «Агаш аяк», тагысын-тарылар. Bip тобы сез1мд1 ойга жетектесе, 6ip тобы мунды киял, арман ма- хаббатка ж етектейдь енд! 6ip тобы кек!лд1 кулк!ге, эз!л сы какка кенейдь Осындай ж аксы жырга лайык ж аксы эндер туранып кейж де Kepin келем1з. Абайды н «Ж арк етпес кара ке- н ш м не кылса да сына» ж азы лган ж ас композитордын эш — музыкамызга косылган жаксы улестж 6ipi. Kefl6ip музыка мамандарынын осы эн туралы «куйрек», «еск1 у л п » , «ж аналы к емес» деген сездер ж д е eciTTiK. Мен ез1м мундай бараны куптамаймын. Тережрек унЫ п, ой куларын са л у керек. Абайдын м ахаббатка бас иген, суй- ген эйелж идеалга, муратка айналдырран еленж тусж е- Й1к эуелй Акын: сДуниеде cipa сендей маган жар жок Саган жар менен артык табылса да.» — демей ме. Бул шын гашыктык гимн!. Бул онын эйелге деген ен т аза, ен аки кат ойы. Улы гуманист акын эйелге онаша- д а айтар сырын халы к алдында. барлык журтка ecTip- те, буж л элемге керж е турып айткан, ен таза, ен мвлд!р еез1мдерж шерткен. Мен эннен де осы касиеттерд! се- зем!н. Жалынды композиторлык шабытка канат б т р ет ж куатты елен тапкан Сыдык Мухамеджановка суйсжбес- ке болмайды. BipaK не пайда б1рсыпыра дарынды, халык мактауы на ш н ген енерл! композиторларымыз жаксы эидерж е ж арам ды елен табуды бьпе бермейд!. 414

Сондыктан элаз, нэраз влекдерге жазылран жарам- ды эндердщ Ke6i-aK ел кекейше кона бермей жур. Эи адам жанын алып уш а ж енелгенде свз томен тартып жатса эрине, окай емес. Ж аксы либреттосыз, жаксы опе­ ра ж ок дегенд'ей, ж аксы е л е н аз ж аксы эн д е уз а к ж асай алмайды. Bi3 мэселешк осы жагына назар аудармай келем1з. CoBerriK Казакстаннын кырык жылры OMipi бойында жеке адамнын квшл-куйш , ой драмасын, арман-тшеп'н толгарлык олендермен катар, заман сазын, енбек ырра* fuh, Отан кузетш баяндайтын ж еке де, хормен де айта- тын эн-жырлар туып, халы к дуниесше айналып ул пр д!. Коп елендер1м!з б е л г ш кезендерде ipi тарихи кызмет- тер аткарды: халкымыздын сан алуан майдандары ку- рестер1не болысты, ж еш стерш е ж эрдемдееп. <Кел, казак кедейлер, Уйымдар жалшымен, Байларды, молданы Койдай ку камшымен.»— дегенд1 революция кундершен бастап, отанымызда тап Kypeci аякталранша жырладык. Ж ай рана карапайым, 6ipaK енбекоплер кокейше кона кеткен KiiuKene елен но- тасыз-ак, енш м уйретш жатпай-ак, букш кала, дала- мызда тугел таралып, тугел жатталып Kerri. А зам ат сорысы тусы нда майданда туран орыс акын- • дарынын эн елендер1 дэлме-дэл аударылмаса да, сол эндермен каза к рухында жырланып Kerri. «Атты эскер жорыры», «Отан жыры», «Сэулетай» сиякты к аз а к т5- лшде де узак уакыт жырланран олендер 6i3re осылай келген. Басындар жолдастар аякка Туганда бостандык тацы...» — деп басталатын ж астар жыр.ын мен комсомол уйымына Kipren кун1 yftpenin ед1м, эл1 умыткам жок. Сойтш «Ин­ тернационал» юрген кезеш'нен бастап б1зд щ ел1м1зде де Жака заманныц, ж ана рухтын ез эндер^ е з жырлары туды. Bi3 бесжылдыктар тусында: «Мын-мык колдар, миллион милар Милар миллион кимылда. 415

Миллион толкыи, Толкын миллион Толкындата кимылда!» ны жырлап кеттж. Б ул философия да, у н т те, насихат та емес; бул мотор ыррагыи, милар, колдар кимылын, бос- таиды к дуниесш деп еркш ецбектщ iu m ушн энд1 жырра айналдыру едг 0м1рдш ©3i турызган эи-жырлар осылай ауыздан ауызга журектен-журекке ауысып кетед! екен, алыстарра жетед! екен. М айданда, ж ау мен ж араласта туран «Ж ас казак» орыс т ш н е н казак елешне айналран, «Тос меш тос!», «Дарира» сиякты эн-жырлар д а ем1рдщ ез yni болып ту­ гаи шыгармалар. K aeip ri б е л г ш ониилёр!м!з айтатын, халкымызра да кен тараран «М аржаи кыз», «Ак тамак» сиякты олендер- д щ де энмен б 1р л е с т т н корем1з. Буларды к да тур мен мазмунында тутасты к бар. Э лдекандай бутш сез1мдерд! камтиды, аз д а болса айтушыны толкытады, не сыр, не куй анрарткысы келгенш кушенбей-тышапбай акын т'н л1мен танытады. Bipcbiiibipa эн елендершен ж аз лебш, гул ароматын, ж ас махаббатын сезшем!з. 0з1не лайык драмасы. сез1м тартысы бар жанды олен- дер музыканы да курделш кке бастайды. Осындай шарт- тарра сай шыккан 6ipHeine вальстер!м!з Кытайда, Амери- када, Европадары тагы 6ipiieme елдерде айтылады. Бул композиторларымыз рана емес, акындарымыздын да табысы. К оры та айтканда энмен 6ipre шынайы поэзия, нагыз акы ндык елендер ж асай алатынына K03iMi3 жеттк Bipaic эн олендерш ж азу, композиторлармен б1рлесе отырып халкымыздын бугш п ©Mipine: курес жешстерше сай, олардын барлык сана-сез1мдерше рухани азы к болатын эп-жырлар турызу торт аярынан тугел басып турран жок. Bi3 TeMipAi, KOMipAi кандай коп ещйрсек, астыкты кан- дай коп ocipceK, эн-жырды да сондай коп шыраруымыз, дэмд1 де, татымды шыраруымыз. керек. Мардымды, куатты енбек эн тудырады , ал сол эн жанары ецбекке ж’аца куа т косады, элденд1редк канаттандырады, улы партиямыздын коркемонер, эдебиет кайраткерлерш ком­ мунизм курылысшыларынын т1лек талабы на лайык кыз- мет етуге ш акыруы да сондыктан. О л ymiH б1здер OMip- дщ кайнаган ортасында, енбектщ басында, жумысшы, колхозшылардыц касында болуымыз керек, 416

Осы туррыдан Караганда Казакстан жазушыларынык ушшпй съез1 мен TepTiHmi съезш щ аралыгында эн елеИ- дерш ж азу жумысымыз кейб!р Kimi-ripiM табыстарын айтпаганда ойдагыдай емес. Ж азылган, кабылданган елендер сан ж агы нан ж етш артылгандай, елулеп, алпыс- тап елен етм зген акындарымыз да бар, солардыц 6ip- сыпырасына музыка да ж азылган. Мен музыка маманы болмагандыктан эндер дэреж еа туралы ештеке айта ал- маймын. А л кэп е л е н д е р д т (жузден токсан 6eciHiH де- сек те болады) керкемдж дэрежелер1 сын кетермейд!, поэзиядан алые, окыганда жаганды устаткандай, «тауба» депзгендей б1рденелер. Мундай «шыгармалар» туралы ундемеам1зге мумкш емес. Bi3 радио комитепндеп, казак филармониясындагы, таил баска орындардагы топтап кабылданган, папкалар-- да жаткан эн елендерш былай коя турайы к та, нотала- рымен басылган ж инактарга ушлейжип. Солардыц e3i- нен нешетурл! «кереметтерд!» керем1з. К азакстан квркем эдебиет баспасы вткен жылы Мос- квада ететш он кущ цгШ з карсакында eKi эн жырлар жинанлн басып шыгарды. Biptain аты «Алтын дэн эш», eKiHUiici: «Ж ас композиторлар». Б ул кгтаптардын калай- да басылуы ушш композиторлар екбеп де аз сщбеген болу керек. Нота баса алмайтын К азакстан баспасынын композиторлар енбепн ж ары кка ш ы гаруга жол тапка- ны, киыншылыктарга бегелмегеш куанарлык ic. «Алтын дэн эш» 6ipbiKFaft ты к кетеру такырыбына арналган, композиторларымыздын келелi такырыпка кек турде ке- шл бэлгендерш керсетед1. Нотага сауатсыздыгымызга тагы 6ip «мактанып» енд1 эн елендер in окуга KipiceftiK. «Кен дала кез алдында мынау жаткан, Бау-бакша, алтын дэнд| кезд| тарткан. «Алдыннаи ескен жел1 6erri суйin, Анадай тербетед! ceHi тапкан. 27 э. Кййырмасы: Керген сайын кумартып, Карай берпц келедь Туррандай сатан сыр айтып Тындай бергш келеде Казактын байтак даласы... («Казахстан тыцында» жазган Асцар Лекеоов.) 417

©леншн басталуы осы, аякталуы да осы сиякты. Эжептэу1р лирикалы елендер ж аза алатын Лекеров жол- даска не дерм1з? Осы елешмц поэзия емес е к ен д тн дэ- лелдеп жатудын каж е-ri бар ма? Жок, сиякты. Эн штабы осылай басталып, 03reci ж еиделш кетсе де шуюр дер едж. BipaK олай емес. «Уй!мде 6ip кызым бар, ол будан да соракы» деуге тура келедь Енд1 Байкадамов энше жазган М. Майчекиннщ «Тын- Fa сапарын» окиык. ©леи былай басталды: «Партия улы ерлжке шакыргаида Ун посты ул мен кыздар миллион мынга. Енбектш озаттары Отан ушш Аттанды игеруге байтак тынта.» «Алдынры арба кайдан ж урсе, сонры арба сонда кетш- Ti». С ел т етшзер 6ip сез бар ма. К ай жолынаи кап, кай жолынан от Ta6yFa болады? А тай кермешз. «Мынга» мен «TbiHFa» уйкаскан сон FaHa елен дейтш шыгармыз. Эйтпесе бул д а поэзиядан алш ак дуние. Осы Майчекин ж ол дас Б. Ерзаковичтын oiiiHe «Кен далада» дегеи елец ж азса, К- М усиннщ энш е «Тындапл турмы с тамаша» ат- ты елен жазган. Екншп елеш: «Кешеп сурсыз дала кулазыгаи,----- Бул кунле кек майсалы жасыл орман. Енбекте ел epxeci ул мен кыздын Копией бау-бакшалы гулге оранган»,— деп бастаса, ушшнн елешн: «Кус ушып, кулан жортпас бетпак дала, Кулазып жататугын гасырларда Жанарып бупн Mine турленд! жер Жайкалган мол егшмен айналада...» деп бастапты. Bip еленде «кеше дала кулазып жатыр едк 6yriH ж асыл орман болды», еюнин еленде сол «Кула- 'sbiFan дала, ж айкалган мол ег!н» болды. Булай айтып, булай уйкастыра берсе уш елен емес, уш ж уз елен жа- syFa болар ед1, 6ipaK окушьша тусер пайда не? Ж ылыну орнына ж аурау ма? Ж ады рау орнына жабьшу ма? Ша- , бы ттану орнына кысылу ма? Осыларды жазып болып кайта окып uibiFyFa автордын e3i д е сескенген болар. Тым болм аса «Б етпак дала», «F' сырлардын», «айналада» де- 418

ген сездерд1 уйкасты руга уял са неттН Т1пт1 uiiMipiKnereii. «Кулазыган дала» эл1 жасыл орман боп улпрген жок, бау-бакша гулге оранган коныс та eiuu жасалып келедк Ka3ip енбеккер, патриот достар кок шыбыктар еар уд е , олар болашакка с е т и кез1мен карай отырып, б у п н п ки- ындыктарды женуде, ертенп с э у л к т , салтанатты OMip- д|'ц 6epiK ipreciH калауда. Ол уипн жумсалып жаткан твз1мд1 енбек пен тепл ген терде кисап ж ок. Майчекин елендершен мундай шындыктын niciH д е сезшбейм1з. А такты композиторымыз Хамидидщ «Алтын дэн» энше жазылган К,- KeniujeBTiH ce3i де ж еп сш турган жок. «Keuieri кез жеткМз кен далада Салынса сэулегб уйлер ак шагала. Эшне «Алтын дэннш» шыркайды екен Жииалып кешке жакын кыз, бозбала...» Кош'шев жинактары шыгып, шыгармалары эрж ерде ба- сылып журген жолдастарымыздын 6ipi. Ол Майчекинге Караганда сэл де болса сауаттылау кершгендей. Тек сол гама. Эйтпесе муныц да OMipre, шындыкка, енбек адамы- на жакындыры 6ip леб1зшен де ангарылмайды. Б ул да алыстан отырып айта салайыншы деген сиякты. Ойсыз сездер, бойсыз жолдар кез сурнииред!, тш курмейдь Тын­ да гы жастардын какалдырып шашалдыратын елен кут- пейтйпн бул ж олдас та ескермеген. Бул ж инакка аттары мэл1м тэлирибел1 акындары- мыз да катыскан. Тайыр Ж ароков С. М ухамедж анов эш ­ не «Достар б1здщ тын кетердЬ деген елен жазган, Ка- лижан Бекхожин К- Кожамияровпен 6ipirin «Е пн ба- сында» дейтш елен жазган. Эжептэу1р екп!нд1 де эсерл i басталатын Тайыр елеш нщ eKinuii куплен (барлыгы екЬ ак куплет) кургак, элс!з баяндауга айналган. «Отаннын улдары эр елкедеи Келген жас достар б13дщ тын квтерген. Казактыц ул, кызымен кол устаса Жендерш жешс ушш 6ipre турген»,— дейд! автор. Осы жолдарды ж аттауга, ж уректе сактауга бола ма? Мумкш емес. «©лещин жалпы сез екендМн айтпаганда алгаш кы eKi жол там актан етпей тушлд1ре- TiH сездер казакш а емес сиякты. Калижан да «Епн басындасын» шабытсыз бастап, шабытсыз аяктаган. 41В

«Тамаша жана туган тандай дала Алтын бас егшдер тур жайкала»,—; деп бастала берер eni жол, салган жерден окушыны api бастырмастай бегеп калады. Даламыздын жанарып, тур- лешп жатканы рас. Ж инактагы барлык елендер осыны айтура тырыскан. Д ем ек булай бастауга Калижан да epiKTi. BipaK «тамаша жана туран тандай даладан» не тус1нем1з, кандай суреттер керем1з. Б1зд тш е тенеудш сырты бар д а, iuii жок. Bip жол еленнщ сырткы ундеспг! K&nicri бола тура, iniKi магнасы жетпейдй Даланы жана ата бастаран тандай десек, танды да KepiciHiue даладай деп тенеуге праволы болуымыз керек кой. вйтпейшше образдык ой логнкасын жогалтып ала мыз. Кандай алые тенеулер болса да логикара сыймастай алш ак туруы мумкш емес. Калижан елеш бойынша комбайнмен eriH шабатын юлен кыздар да, олар уйген астыкты машина- мен таситын т л е н ж1г1тгер боп шыккан. BipiHiui куп- летте: «Гулетш комбаннды кыздар шыкты Copi.icH шаттык энш шыркай сала,» — дейд1 де, екншп куплетте: ЖМттер келд1 мше машнналы. Кыз уйген алтын дэнд1 тасыгалы.— дейдь ал yiuiHini куп легп (ен сонры) : «Кул1мдеп кыз-келшшек укпттенген Жарыста асамыз деп Ж1пттерден Сол кыздын гулдерЖде кыз бен ж т т Барже кызу енбек кврж берген»,— деп аяктайды. Б е л гш акыннын уйкастары езгелерге Ка­ раганда жымдасып турса д а елею н шабытпен жазган- дырына дэлел1 жоры езшен-ез1 керш ш тур. Сондыктан ол жагын казбактап жатудын каже-Ti де жок. Осылардык уст1не елендег! енбек б е л к у , ж ары с принциптер! шын- дыкда жанаспайды. Тын д алада кыздар комбайн рана айдайды, ж т т г е р асты к кана тасиды дегенге сенпм1з келмейдн Бул да уст1рт, жешл ойлангандыктын, тында- ры ем1рден кашыктыктын салдары болу керек. Лирикалы к жанрда кеп енбек сМ рген тындарды да аралап кайткан, шыкса Эбуден шырады-ау деп онын да 420

«Алтын бидайын» окыранша асыктык. Bi3fli ол д а ку- антпады. Онын: «Кырман мен койма толып алтын дэнге, Толтыра тиеп кызыл керуенге, . Казыналы колхоздык сыйлыры деп, Калага жэнелтелпз сэлемдеме...» деген жолдарын K03iMi3re сенбей отырып окыдык. Ж инакта аттары мэл!ы акындардык тын такырыбына лирнкалык суш спендш к планда жазган елендер! де бар. Бутан Н. Ш акенов, К,. Ш анрытбаев елендер1 дэлел. Н ут- фолла «А к бидайда» ecKi лирнкалык эн такырыбын пай- даланбак болран. Мунысы эбден дурыс. А к бидай кыздын аты, ©лкенщ аты. BipaK амал канш а. орынды табылран такырыпты, ойдарыдай жангырта алмапты. Киналмай- тын жещл жолмен, бурынгы 93ip сурлеумен кетштй Сой- Tin еленде ж ак а заман, ж ак а адам дар бейнеЛ ашыл- ыай-ак калыпты. Акын оленш былай бастайды: «Арканын ару кызы енбек epi Келемш алые жолдан |'здеп cent. Сагынып ауылына барранымда Жайкалган ак бидаймен карсы ал меж.» Б ул не? М ахаббат па, лирика ма? Ж ок! Енбек жыры ма? Ж ок! Б ул «уетшен ауылыкнын откешмде, асылып трак- TopFa кара да турдын» 6ip Typi. вл енн щ екшип шумары б1ршинден де соракы, эн ©лешн булай жаза берсек, ©Mip- д 1 вульгаризацияра, поэзияны халтурага айналдыру ки- ын емес. Лирикашыларымыздын 6ipi Куандык Шанрытбаев- тын «Тербелед! тын даласында» да сырты жылтырак, imi калтырак уй кастар бар. Тун. Ei<i FauibiK келедь «Эл- сш-элсш ершге ерш тенедЬ. «Махаббаттыц оты лаулап жаналы Сол жалыннан журек сая табады.» Мундай махаббат барлык расырларда жьфланран. Бай да осылай, батыр да осылай сушскен, буран д а тушын- баймыз. ©йткеш б!здш жастарымыздын дем, леб!зь iiuKi, сырткы белп’лер1 жок. Б е л п а з ж1пт, булдыр кыз боп шыккан. MyMKiH, осы ©лендеп «Тербелед1 тын eriHHiH алабы» деген жолды кайда коясыз? Бул б1здщ заман- нын белпЛ емес пе дерЛз? Мундай жолдын бар екен! 421

рас. Б!рак ж еткш кс!з. KeB6ip шартты белплерге суйе- Hin, тутас б!р елещ пн булдырлыгын актауга болмайды. Егер ж анагы 6ip жолды, TinTi «тыц» деген ж алилз сезд! алып тастайыкшы, не шыгар екен. Онда бул елец он бе- ciHini гасырда жазылган деуипмен дауласу кнын бо- лар ед!. М. Исаковскийдщ «Выйди в поле» деген еленш окып карайыкдш: «Выйди в поле утренней порою,— Небо сине, дали широки. Самолет всплывает над землею. По земле спешат грузовики. Зреет жито на колхозных нивах, Свежим сеном пахнет на лугу. Дед пастух коров не торопливых У реки пасет на берегу. На листве еще дрожат росники. Птичий гам несется из кустов. И в венке из полевых цветов Девушка проходит по тропинке...» Осы вленде кыздын бейнеЫ рана емес, буюл Отан- нын бейнеа жаркырап турган ж ок па? Совет деревнясы- нын cypeTi, колхоз пейзажы бар. вл ен ш н эр шумагы емес, эр жолы, эр ce3i советт1к eMip, осыган карап оты- рып сурет салуга да болар едК Онда акын идеясы сез поэзиясынан cypeimi поэзиясына айналар ед1. Бул влен музыкага айналуга д а суранып турган шыгарма. Б1з ма- хаббатка, О танга арналган лирикалык, эн елендер1нен осындай айкындык 1здейм1з. Осы 6i3 энпме гып отырган жинактарда ондаган адамдардын елендер1 бар. Bipan, бор! де б!р калыптан шыккандай, 6ip уста п!цп<ендей мардымсыз, н эраз елен- дер. Сондыктан бэрже тугел токталып жатудык кажет! жок. Exi ж инакка карап эн влендер! женделместей, нашар куйде екен деуден аулакпыз. Композитор достарымыз заказдан туатын влендерге Fana суненбей акындар шы- гармаларынан тандап, талгап ала бьлсе жаксы жырлар табылмасы мумк!н емес. Б ул 6ip. EKiHuiuen: заказбен жазылып, эр ж ерде басылатын, айтылып ж урепн елен- дерге бакы лау куш ею! керек. Кершген адам «Нан» табу эрекет!мен ж ам ап-ж аскай салган курасындыларды ка- <22

былдамайтын ж ауапты адам дар, редколлегиялар, кор* кемдпс советтер болуы керек. УшшипдерГ: жазушылар одарыныц поэзия секциясы эн елендерше жауапкер екенш умытпасын. Ш апшан туып, шапшан елетш кунсыз олецдерге сыншылар д а назар аударсын. Эдебиелкмздщ бул саласына да сын жауапты екенш умытуга жарамайды. Ж азуш ы лар одары эн елец- дерш щ келел1 мэщи дуние екенш жадынан шырармай, 03iHin кунделш улкен жумыстарынын 6ip саласы деп ту- ciHyi керек. Ол композиторлар одагымен косыла оты- рып, б1рлесш icTep жумыстын ортак жоспарларын жа- сасын: эн олецдерше мамандалатын акындар ocipyaiit жолдарын !зденсш. Твртпшпден: эн елендер1 поэзиямыздьщ ен кад1рл! жанрынын 6ipi екенш дэлелдейтш рецензия, сын мака- лалардан бастап, ры л м и ецбектер де жазылатын болсын. ©йтпейшше эн елендерш камкорсыз калдырран болар едш. Казакстан жазушыларыныц IV съез! бул мэселеге де кешл бэлу керек.

е м i p м е н кен.1л К уяр судан 60лiнее кел тунады. Кайнаган ем1рден бв- лш ее кеш'л тунады; тунган квлдщ суы тартылганда туб! кершее, тунган к е ш л д т де мазмуны тартылып, туб 1 ко- pinefli; екеуш щ де акыры — таязды к пен такырлык. Ж уй- piK eHepi дуб1рде ашылЕандай, акын енер! думанда ашы- лады. А л ондайда ашылмаран енер ж окка тен. Ж алын ата ж анган от кызуымен кызыкты. Ол ушш оны урлеп маздататын жел керек, ал дурыс тутанбаран, желаз быксыган тутшнен шашаламыз да какаламыз. Сондай-ак акын талантынын да тунган, маздаган мезг1л 1 салтанат- ты; эйтпесе ол д а тутшдетедй быксыкка айналады. ...Элдекайдагы жаланаш е л а з мекен, мезг1л тун. Тым- тырыс б 1рдене. Карангы тунде дыбыссыз аккан урейл! езен ж агасы нда жалрыз акын тур. Одан темешректег! канранда куйреген жалгыз кайык жатыр. Осыдан алы- нар эсер кандай? Шырар мораль не? Мен дэл оеындай еленнщ улкен 6ip кешк1 жиында, ж астар ортасында окылранын керген1м бар. ©леи ундес те, сырлы екен, 6i- р ак муздай дыбыстардан куралган музыка жана рана жаркырап, жайдары отырран жастардын жанын т т р е т - кендей сез1лдк «Ж ана» жырын жыламсак дауыспен окыран акын — кареы алдында каптай отырран кауым- Fa энтек кана б а с иди BipaK онысына кауым селт еткен ж ок; замандас акыннын булдыр кешл!нен туран булдыр жырын кабылдамаганын керсетт!. Мен ойланып кал- дым... Б1з дарынды, шебер акынды тугы рда отырып, то- MaFa астында тугес!лсш демесек, оны кен дуниеге шы- раруымыз, киянра ушып, кырымга карайтын eTyiMia ке­ рек екен. Кыран канатын жайрандай акын да кулашын кен жансын, ем 1рд1ц дауылды екшнше кеудесш тоссын, 424

журеп улкен OMipfliH тынымсыз ыррарымен 6ipre сок- сын, деген рас екен-ау деп туйд1м. Алматыдан аттанганда элемге симастай KepiHreH кы- рык жазушы алып Карарандынын жумырына ж ук та болган жок. Терекнен де терендер бар. Ж ер койыны ко- Mipmmep патшалыгындай, лавалар терендей тусш , ком- байндар uirepi баскан сайын электр жарьжы д а алга кимылдайды. Сонын бэрш узд 1кс!з козгаушыларды ко- pin, epiKci3 суйсшесщ, к он !л те куаныш куйылады, Ti- лш е жана ыргак, тын создер уШршедй «...Шахтер куи, жумысшы кун карапайым, Какпасын дэулетжщ алады дейд! ж ас акын Раф у Кайы рбеков, ла ва д а титтей рана тыныстаган кез1м1зде, дэл сол мезетте осы ею жол елен шахтада журген 6i3re ерекше урымды едь Теренде, ка- ракрыда эр жумысшы оз жарьтымен журедк ез жары- рымен KOMip болашарына д а жол ашады; эр ш ахтердщ 03i 6ip юшкене кун сиякты. Ж а с акын ертенше калын шахтер арасына шырып, ж ана жырын окып бердй ©лен былай аякталды: Жалгадым мык отына 6ip отымды Сешмен 6ipre жанып турайын деп» Тындагандардын шадыман коз1 шок шашады, согал- ран колдары наряд болмесш калтыратады. Мен Рафура кызыра да, кы згана д а карадым. Шахталар терен, шахтерлер жаны одан да терен. Поэзияра да сондай терецдш керек. Б1здщ жанымызга канат 6iTipreH KOMipmi достар — енд1 сол канатымызды кен жаюра, к у н т серпуге болысады. Bi3 жана бшктерге котер1лем1з. KeHicTiK — жазыктын д а оз поэзиясы бар. Коз жет- пестей, кещл де ж етпестей керж етш сардаланы н эпика- лык cyperrep i кандай едк Е л а з д е п сарым котерген тобе- лер асу бермес белдей елестейтш. «Алыстык» деген катер бар-ды, «шел» деген ж а у бар-ды. Б ул тка ж алраса yfiipwi- ген кум куйындар мен кар куйындар карам а-карсы ек! дуниен1ц тшшз дэулер1 сиякты. Сондапл а к дэулер мен кара дэулер эл1 ж адымызда. Эпостары баты рлар осын- дай урей ортадары ерлж жортуылдарымен суйюмд! бо- 425

латын. Кобландынын ж уйрж Тайбурылы шапканда 6ip тебенщ тозацын екшнп тебеге посады, жолдары кустар уш уга ул прм ей, ая к астында калады... Халык дастанда- ры адамды табигаттан да куд^регп кврсетуге тырыскан. О ндай оптимизмшз ел eniip суре алмас едк кенммне ме- д еу таба алм ас едк Mine енд! сол дал ага кайта 6ip кез тастайыкшы. Киял емес, шындыктын езше багайыкшы. Оттар, трубалар. Ж апан тузде жана калалар туран. Со- ларды ц 6 ip i— Тем1ртау, Каргрэс! Электр куатын eimi- рет1н турбиналар д е й т алыптарша алады. MiiieKii тем1рд1 куртш а кайнаткаи курыш заводы. Мартен псш бейне 6ip жанды м аклук сиякты. i Ж ац а рана ж урш ке- лш токтаган дай , каз1р Fana кайта жургел1 туррандай. Мартен кеудесше лык толы аппак жалындар октын-ок- тын д ал ага ум ты лса, жумысшы оны кайта куып, пешке айдап тырады, акын K93i отты билеген тем1рипде. Асык- пай ко зрэлы п , саспай кимылдайтын TeMipiui де акынга кул1м кара карайды ; элде не деп т1л де катады . BipaK ю лен карысып, к!лен TicTecin ж аткан машиналар гу р с ш ештене еслртпейдь Эйтсе де акын «эбден тусшд1м, ду- рыс айтасын» — деген пшпнмен басын изейдг Оган ку­ рыш корытушыныц сезй Жасартам десен SMipiu, б1Л.Жасаймын десен кешлд|', ' Жара 6U. жолдас, кем|рд|, Жене жолдас. теьнрдН — деп туррандай естшедг Беркпмеймш, жешлмеймш деген асау TeMip от болып куйылды да, ш ок болып шашылды. Акыры кызыл жа- лынрэ айналгандай ирелендей ж упрш , айбат шепп те кердк BipaK колы курыштан да куатты, батыр адам оран ерп< берген ж ок, сагыздай созып, шыбыктай Hfli де, улы Отаннын еынбас, шлмес мулкше айналдырды. О т­ ты билеген енбек тем1р де беред!, жыр да беред‘| екен. TeMipfli кайнаткан от поэзияра д а керек. Ондай отты 6i3 курыш корытушылардан рана ала аламыз. Будан он бес ж ы л бурын Fana туран Каргрэс пен жа- нагы курыш заводы бугш «кэрЬ, «есю» деген эпитеттер- мен аталады; осы енд1р1стермен 6ipre туран Тем1ртау да «ecKi кала» аталып капты. Енд! «жана» деп, «улкен» деп Тем1ртаумен !ргелес ecin келе ж аткан Сары арка магнит- касын айтатын болыппыз. 426

Алматыдан аттанранда дуниеге симастай KepiHreH кырык жазушы енд! бггкел1 ж аткан 6ip домнанын мана- йына жете бере-ак TinTi азайып, Kililipeftin Kerri. Ж иыр- ма алты градусты к аязра косылран недэу1р катты жел олi уйренбеген, дардыланып улпрмеген кул ак, мурындар- ды онай алып калгысы келгендей, аязды жел Ticin де, тырнарын д а батырып барады. Ы ктагымыз, буккымыз бар. BipaK осындай кунде аспанда журш, ауыр енбегш токтатпаган балауса жастардан уят, epiKci3 жорары ка- раймыз. Караймыз да бойымызды жазып, енсем1зд1 ке- терем1з. Краншы кыз Раиса бшкте ж ур, K03iMi3 жетсе де, колымыз жетпестей бшкте. Тайыр жыр канатына жа- быскалы, Раиса катарына кетертгел1 тур: «Жаны достас, кыршындам жас кырандар, Кекке xeMip канатынды сермей туе. Аспанлаган кран, кран, крандар!» — деп куб!'рлейд1 Тайыр. Б ул ж ас кызра берген ара акын- нын ак батасындай шалынады кулакка. Ия, крандар кандай кеп. Ж азык далара крандар орманы орнарандай. Ш аккан аязды умытый, жорарыдан дос тапкан Рали Ke3i де краншы жаста. Ол К азакстан домнасынын металл мунарасын кураушылардьщ 6ipi — Нуркен Батырбеков- тан кв31н де, к е н ш н де алар емес. Д ом н а м унарасы на акын жыры да косыла калана бастарандай. Шабыттан кызынып, кызрылт тарткан Рали кен1лден куй бои шык- кан сездер1н токтатпай айтып та ж 1бердь «Керкейте Казакстанды, Кетерген тунгыш домнасын. Нурксндей алрыр жастарды Толгаймын тынбай ез басыы,» — дейдь Бурын эр окушысына жекелеп капа сыр айтатын ли­ рик енui трибунага суранатын зор дауыспен эпикалык жырлар бастаура бек1'нген1н акраррандаймыз. Ж ан а ша- бытпен ж ана жырлар толгарында журген М узафар, Аманжол, Туманбайлар да ж ас журектерден курыштай кайнап туран ел ендер in домна сорушыларра арнап улг1р- ген. Осыларра Леонид Кривощеков, Федор Моргун, М иха­ ил Балыкиндар жазган Магнитка жырларын коссак, Кд- закстан акындарынын ойдагыдай 6ip с т к ш ш калганын 427

кереьйз. Казак, орыс акындарыныц Ti.ijepi белек болга- иымен такы ры птары, геройлары ортак. Еш т1лдщ де поэ- зиясына ж ы лу, ж ары к беретш ортак идея — коммунизм идеясы. К азакстан домнасын б1рлесш кетерген интерна- ционалдык куштей 6ipiKKeH, туы скан куш Казакстан по- эзиясын д а котередк онын д а жаркыраган бин< мунара- сын алыстарга танытады. ©.\\нрдщ ж ары к coyaeci туспесе кешл тотырады, кешл тоты кса талант ж удейдк ондай элоздж ке урынбас ушш жазушы улы курылыстармен, ipi заводтармен банла- нысты болуы керек екен, онсыз- элемд! тандандыратын тамаш а каркынымызды унедп жадымызда устай алмай калуымыз MyMKiH. Ж апан д алада бугш*туып, ертешне шойын, болатты езендей агыза бастаран алыптарды кермей, айды айна- лып шыккаи ракеталарды тусш у де окай емес. 0cipece акы ндар уцин е к к а ж е гп дуние: KeTepiHKi pyx, жаркын жэне киядан шалар, ертенд1 болжар кыран кез десек, соиын барлырын алып курылыстар Fana бере алады. А ла бшуип бере де бйчуге th'ic. Д ауылды ем1рден алган ecepaepiMi3Ai поэзия курышына айналдырып, омы коммунизм дуинесш жасаушылар журепне кайта кую д а 6i3AiH мшдет!м1з. Сауатты жумыскер, енерл! инже­ нер, т ех н и к тер дт поэзияра деген махаббаты кандай Fa- жап. К ар аган д ы , Тем1ртау, Соран калаларындары мэде- ниет сарайларына лы к m iF a n KeMipuii мен TeMipmiaep кездершен 6i3 унем1 осындай улкен махаббат шутыла- сын кердж . Ж ы р геройы залда, акын трибунала, каз1р екеуч д е герой. «Астынан кою кастыа нур шашылып, Жанынын терезео кен ашылып, Турды ол —жас коммунист —ер тулгалы Алексей Павлович Герасимов»,— дейд1 мешк каламдас бауырым Аманжол Шамкенов металдай сынрырларан кою дауысымен. 0 з жолдастары- нык жырра айналранын керген ж ас кауымга ж ана ж1- гер, ж ана 6ip ынта косылрандай. Поэзия жумысшы адамнын 03in e3i тануына да колма-кол кемектесед1 екен. Акын жеке Алексей аркылы бушл жумысшы табын дэ- рш тейдк Bi3 барл ы к тындауш ыларды н совет адамына деген кайырымынын молая тускеиш е шаттанамыз. Б1з бул KacneTiMi3fli д е таза устай 6inyiMi3 керек. Y rin ui, на- 428 -

сихатшы да ж еткш к ть BipaK ен к у н т yriTiuuiepfliH 6ipi поэзия екен. 6м !р дщ езшен туран булдыр-сылдырсыз реалистш жырлардын аса Kyfliperri эсерш тугел пайда- ланбау кылмыс болар едь Поэзия езш щ сатиралык семсер1н моральдык-эти- калык кунсыздыктарга да еркш алтей алады екен. Акын Р ябуха жолдастын «Досым мен жэне онын HTi туралы» дейтш уытты еленш калай кабылдаранын умыту д а мум- к1н емес. Лирикалык геройдын 6ip кездеп cyfliKTi досы дэрежес! «улкейген» сайын досынан алыстай, суый бере- fli де, алгашкы куйден айнымай калган m i акынра бу- рыирыдан да бетер cyflKiMfli керш е туседк Сорандагы ж ас жумысшылардын, кала басшыларынын осы еленге керсеткен кошамет1 Tinri ерекше едй ¥ зак сорылрэн ж уз- деген колдар сарыны бшк сарайга сы ймастай курюрейдк Мшбеге ж ш а'з байланран акыннын журег1 езш де жок. Ол куанганнан кулерш де, жыларын да бшмей турран тэр1здй мундай халык ушш елен шыгару, мундай халыкка жы- рынмен унау кандай би1к мэртебе! Ертещне m a n дукеншде елен сураушылардын ро­ ман сураушылардан д а асып тускенш кердж. Караганды жумысшы журтшылырымен кездесу тек шахтада, заводта, курылыс бастарында рана кызыкты емес, к1тап магазиндершде д е кызык. Keuieri KeMip тоза- ны мен мартен куйесшен кездер1 эрен жылтырап керш ген достар, бугш m a n магазиндершде кундыз жара, кундыз бержтшер роман тандайды, елен тандайды, суйген ж азу- шыларынан автограф жаздырып алады. — Улымнын атына жазынызшы,— дейд1 москал тар- та бастаган шахтер казак.— вленм ен ж азсаныз екен, умытпасымызга жаксы рой,— дейд1 ол кеш лдь кул1мсь рей. .— Баланыздын аты KiM ед1? — М арс, алдары майда eKire толады... Элде нэрестеге арнау шабыт шакырды ма, элде Марека деген онай уйкастар ж еш л сокты ма, акын аз рана ойланды да, шапшан жаз'ып тастап, дауы стап окып 6epAi. ¥сындым жака таныека Нэресте бауырым Марека, / Алдыцнан Kyuin жаркырап ¥ша бер, жаным, алыекэ,—

деп жазыпты. И1н т1рескен кггап алушылар кол coFbm ж1бердк Марстын su ed акын бауырынык колын кайта- кайта кысты. Б1здщше бул совет поэзиясын уг1ттеуд1н, жарамды жырларды жаксы окушыларга жетюзудщ 6ip Typi. Тагы д а кайталаймыз; куяр Судан белшсе кел туна- ды, кайнаран вм1рден белiнее кешл тунады. Акын-жазу- шынын к у т елменен, тындаушысы ж ок акын гул 6aFbi ж ок булбулмен тен. Б1зд1н К,арагандыда еткеи айлыры- мыз осу, клгершей тусу жолымыздагы carri сапардын 6ipi болды. Byrin 6epepiMi3 кы ска влендер, экпме-очерктер болганымен, ертен берер роман, повестерге, поэма, пьеса- ларга жол аштык. Ж умысшы журтшылырына етене боп араласуымызга мумшндж берген, жэрдем еткен улы партиямызга рахмет. i960

КАС БГТ1РЕМ13 ДЕП, К03 LUbIFAPbin А Л МА ИЫК «Казак эдебиетЬ ra3eiiniH осы жылры 10 и'юльдеп санында басылран Ж ум абаев F a66ac жолдастын «Жыр неге жутан?» деген макаласын окыдык. Ж ан а бастаран ж ас сыншынын тын шешен екен. М акала узак болса да, композиция жарынан кызыкты курылран. Автор 6ip 60- л 1мнен екшш! бел1мге журдек ауысып, ез кимылына 031 кызыккандай, окушыны да кызыктыруга тырысады. Ма- каланын жалпы мазмуны ашып ж 1берген ж ерден-ак жалт ете туседЬ Bi3 жыр ж утан болмасын, поэзиянын т1лi бай, upFaFbi жуйрж, уйкасы сай болсын; такырып тапшылык- ка урынбасын; каИарман кундерге каж етп жырлар ке- рек — деген api кесем, api шешен жазылган урандарга epiKci3 бас шулгимыз. Каркынды кимылдап, кызу сой- лейтш автордын б1рсыпыра ©лендерге дэл тауы п шыккан мшдерш де костаймыз. Kefl6ip орынды ж ер1ндег1 бакай- дан кэрып кетер, ащ ылау шэрып отер мыскылдары мен кышкылдары д а б1зге унайды. Кыскасы, Ж ум абаев га­ зет редакцияларында коп icrereH, машыгы мол газетш! екеш Kopinin тур. Эйтсе де сынрэ сын айтуга тура келедь «Жулдыздын» жарты жылдык сандарына басылран ©лендерге шолу жа- са у эбден дурыс. Кейде журналдын ж еке номерлер1 ту- ралы да жэрдем боларлы к сын м акалалар ж азран ма­ нул. Bipan шолу — жортуылга, журналдын ep 6ip бепн камшымен тартып етуге айналмауы керек. Шыгарманын такырыбына карап онын коркемдМне KemipiM жасалмайтыны каидай р ас болса, шырарманын контекст1нен эдей1 жырып алран создер мен жолдарра 431

суйенш баиа беруге nemipiM жасалмайтыны да сондай рас. Б ул acipece поэзияга сыншы болам дейтшдер ушш ек басты шарт. Лирикалык геройга курылран елендерд! тутас ал ьт талдамай, кауым халы к атынан сейлейтш акыннын дуние т ан у жолдарын терен ашпай, оныц толгарына тусшбей турып еленш н уйкас, ыррарын андау д а киын. Сиз сына- галы отырран ©ленде лирикалык герой бар екен, б1збен бетпе-бет келш тьч катыскалы, сыр алыскалы тур екен. ендеше сол Tipi адамнын сырына кул ак асыныз. Ж урег! калай согады акыннын? М ахаббат бар ма жанында? Юм- fli суйедк HeHi суйед1? Ыстыры кандай лебшщ ? Нуры кан- дай K93iHiH? Досыныз ба екен, касыкыз ба екен, 03i? Ал- дымен мэселен!н осы ж актарына бойлаган дурыс. И л , уйкас, ыррак, суду ундест!ктер поэзиянык коркем- .д ж белгшер! екеш рас. Б1з шеберлж мэселесш сез еткен- де еленшн бул жарына д а ерекше кешл белем!з. BipaK акындык шыгарманык керкемдж кунын баралаудын 6ip- ден 6ip жолы осы Fana емес. Онда 6i3 поэзияны формалис- TiK тургы дан KapayFa дешн жету1м1з мумкш. Поэзияны бай мазмун, б и т идеядан алып кашкан декаденттер ды- быс, ыррак уйкастардан нешетурл! жалтылдактар жаса- ран. K,a3ipri бурж уазия акындары формалистж-бузакы музы кага ук сас елендж какофония ж асайды, сонын бэр! адамды азгындыкка Tycipyre жумсайды. Дыбысты сан Typai ойнатуга уйренген декаденттер, сырткы жалтылдар- га араласты ры п yMiTci3, ж утаран адамнын ж ан куй in бердь Ж араты лы сты т ут ас гармониялык калыпта алмай, куйреген дуниенщ сынырындай суреттейдг, соны эшкере- леп, бьлд1рмей ж уткы зура, байкатпай уландыруга тыры- сады . Д ем ек поэзиямыздын ж утан, я ж утан eMecTirin жеке уйкас, ыррактармен, зйтпесе жеке шумактармен аны ктай кою киын жумыс. Ж ум а баев ж олдастын 6ipiH- mi к а т е а осы жарында. Кейде ол тутас 6ip лирикалык еленш н атын атайды да, содан сон ею жолын, кеп деген- де терт жолын алып ушм айтады. Осы жаман деген ко- рытынды ш ы гара салады . Соларды н Kenuiiniri орынсыз сыншылык, зорлык болып шыккан. Ж ум а баев, ocipece, ж ас таланттарра керш еу киянат жасайды. Ол; Арызып эн булагын такдайынап Жас wiriT келед1 эне мал кайырран. Кадалып сопша неге кеп карайды Кез алмай кыз жург1зген комбайннан? —

деген 6ip ш ум ак еленд! белш алады да, оган «жасанды, сурсыз лирика» деген танба басады. Токтай турыцыз! Кай « ep i сур? Heci жасанды? Д элелдеу керек емес пе? Б1з, сьшшы былirine сеибегенднсген, «Жулдыздын» ал- тыншы HOMepiH аштык та, ж ас акын Телеген Айбергенов еленпнн жалгасын окып шыктык: Айтса да журек сезш сан уктырып, Койды ма тындамай кыз зарыктырып? Эдде ол жас ж т тп сынай ма ексн, Журсе де адал жанын танып, 6iain, 9flTeyip ж1Ит OFaH квп карайды, Шыркалран аскак эн, де токталмайды. Аспанга ушар ма едк кайтер едк Шарт койса опер деп кыз квктеп айды? Жып-жылы, ж ас кимылы, ж ас кумары айкын се з ш п турган елен емес пе? Тэлеген малшы «irrrri ipuieHflipe, KeTepiKKi керсеткеп. Ол суйген кызы айды зпер деп ш арт койса, аспанга yuiyFa да 33ip сиякты. Сонда осындай ка- натты, кайратты ж т г п езш е зарыктырып койган кыз кандай? Кыз ж ш ттен де 6epiK, ж т т т е н де такаппар, му- калмаран, майыспаган жарамды жас. Б1з кы ска еленнен осындай iu m m ai суйспш ретш , эдемi эсер аламыз. Ал сыншы: «Адамдардын enaipicTeri карым-катынасын, iniKi дуниесш, ic-эрекетш...» кэрсетпеген деген 6aFa 6epeni; 6i3Aifuue уйреншж сездерд1 айтып отырран еленнщ авто­ ры емес, сыннын авторы F. Ж ум абаев талай еленд! Ti3- бектей келш, тары 6ip жазыксыз ж аска былай шуйнледк «Ол аз болса, Кастек Баянбаев деген ж ас акын журнал- дын ушшнл санындары «Баба конысында» деген еш ш у­ мак оленшде: Кекпар куган, белЫ буран бабамкын, Басып турмын бетегел| конысын. Кешкен журттан бэлки кесеу табармын? Жок! Ештене калдырмапты мен ушш,— деп налиды. Бабасы шебере келпйне кесеу керек бэ- ларын кайдан бшсш?.. Идеясыздыктын 6ip KepiHici осы емес пе?» Макалара сенсек, бул рас-ак сумдык елец. Б аб а коны- сыпан кесеу !здегеп ж ас акын я жарым ес, я барып тур- Fan кертартпа. Bi3 шындыкка кез|'м1з ж ету ушш «Ж ул- 433

дыздын» алтыншы санынан еленшн с-кiншi шумарьж 1зде- fliK. Ж а с акын: Бабам Miiiren тулпар iaiii таппадым, Tyci екен-ау бар киялым бастапкы. «Достык жолы» Kopi эаман сокпагын Сом рельспен енi сызып тастапты»,— депт1 екшнп шумагында. Ж ан а рана сыншымыз айткан «налу» кайда? «Идеясыздыгы» кай жершде? Кандай жал- ган, кандай киянат! Ж ан а бастаган ж ас талаптыц кед1р- будыры болар, ол 63ine баска. BipaK мен осы eni шумак вленге тугел косыламын. Т и тй зд п жырымызды, тамаша эн-куй!м1зд! ж асаскан ата-бабамыздын колдарынан кел- Meci де коп болган. Кен коныста желдей ескен, кумдай кешкен бабамыз не калдырды екен деп карасак, коссу таппайтынымыз oriрiк пе? Ж а с акын кейдег1 — ертеде тулпар ж упрш т!, сункар ушыпты деп ecKini орынсыз дэ- рштейтш сырларымызды сыпайы FaHa отырып мыскыл- дайды. BipaK. Keiueri ж ок 6yriii бар: куда тузге тускен «Д осты к жолы» бойымызга дэрмен коскандай. Соны айт- кан cohfu eni жол елен оркайсымыздын 63iMi3 жазгаи жырымыздай сезьпедп F. Ж ум абаев ж олдас Жаппар 0Mip6eKOB, Хамит Ерралиев, Едьлбаев тары баска 6ipcu- пыра акындардын шыгармаларын да жанарыдай жарам- сыз эдшпен сынаран, киянат ж асаган . Солардыц iuiinae Ko6ipeK ж апа шеккен ж ас акын — ©тежан Нургалиев ту- ралы токтала кетпеске болмайды. «Жулдыз» езпйн екшпп самый ©тежаннын «Ел1м» деген 28 жол елешмен бастап- ты. Ж ум абаев ж ас акынды осы елеш уш!н жазрырады. Сыншы ел!ктемеу каж стт!г! туралы толып жаткан акыл- енеге антканнан кейш былай дейд!: « Е л т е у д т де елж- Teyi бар. Bipey айтканды жамап-жаскап екшпп 6ipey колдана берсе ол д а онер емес. Мэселен, Касым Аманжо- ловтын «TyFan жер» атгы елен!не ел!ктемеген ж ас акын кемде-кем шыгар. Ондагы: О шел мен бу шет'ше жупрсен ШаршаЛсын ба, кумарын сш кана ма? — деген жолдар естерпйзде шыгар. Э демнак сез! BipaK тек б!р-ак рет айтатын сез. Ал, KiM кершгеншн аузынан шыга берсе acepi эларейтж де сез. Соны ж ас акын ©тежан Нур­ галиев былай канталайды:

UlipxiH меш'к cpKin ел1м—Отаным, ' 0Mip бойы кызыгына батамын. Шыккан кунмен жупремш жарысып, Кун батканда мен де уяма жатамын, Бул жалан елштеу. О л ол ма, Касымра пародия сиякты. Касым «шаршайсын ба, кумарыц еш кана ма» десе, 0те- ж ан «кун батканда мен де уяма ж атамын» дейдк Екпш л- ден, «шыккан кунмен жарысып ж у п р ё беретш» ©тежан KiM? Акбекен бе, кулан ба, куйкентай ма? Э лде Лэйлш! i3/ien зар каккан Мэж нун бе екен?» Касымнык улкен ыкпалды акын екепiH 6epiMi3 д е 6i- лем1з. Оныц к аза к поэзиясындэры орнын д а епш мнен кем кад1рлемейм!з. BipaK Касымды сую оны езгелерге карсы кою болып кетпесш, Касымнык кад1рл1 аты ж асес- nipiMAi соратын шокпарга айналмасын дейм!з. О тан тура- лы кай акын болса да шын махаббатын ен жылы сездер- мен айтады. Сондыктан кейде 6ipiHe 6ipi уксауы , кейде 6ipinen 6ipi ой, тен еу алып, жарысып байкасуы д а иум кш . Ондай урдю кашаннан бар. Bi3 жаксы керетш Касымнык 63i д е улы Маяковскийден коп текеулер алган. BipaK со- раи карап «KiM KepiHreHHiK аузынан inuFa берсе» деп оны эдеШ корлайтын сездер айтура бола ма? Эрине, болмай- ды. Одан сок, о заман да бу заман я акбекен, я кулан, я куйкентай кунмен жарысыпты дегенд! еспген емесп13. 'Лэйл1н( !здеген Мзж нунн1К де бул ж ерде титтей катысы жок. ©TKip сейлеймп! деп, орынсыз сейлемеу керек. Егер Ж умабаевш а байланыса берсе, талай кунэсызды т1рсектен KapyFa болады. Онда: «О meri мен б у шетше жуг1рсек», Отан деген1М1з шарын дуние болганы рой деп Касымра д а жармасура болады. BipaK одан поэзиярэ тиет1н пайда канша! Лирикалык геройдык ак кешлден актарылган сы­ ры мен ж ан ушкырлырына суйенш айткан шынын мей!« piMfli сез!ммен кабылдаран жен. Акынды к е л е к ж аз у уш 1'н рана керек емес, еленд! окып, кабы лдау ymin д е керек. Ж умабаев жолдасша: Касым «шаршайсын ба, кумарыц еш кана ма» десе, ©тежан «кун батканда мен де уяма жатамын» д е т -i. Осыны сыншы елж теу, TinTi «Касымра пародия» деп ceimipefli. Онда Ke6iMi3 Касымра ел!ктеуш1, пародия ж а- вушы болуымыз MyMKiH. MeiiiH «Почтальон жыры» деген елешм: «Уясынан шыкты кун, Мен де шыктым уй|мнеи: 435

Кун батканша туспеПл! деп басталады да: Кун де шаршап батады Мен де аламын деьнмд). Кунменен бiрге шыгамыи деп аякталады. Э теж аи Касымнап repi Meiiin сездер!мд1 кайталаран сиякты. BipaK 0Fan карап ж ас акынды «елж- теунп я солыктаушы» деуден аулакпыз. Мотив уксастыры тенеу уксастырьш тудырып, сонын нэтижес'шде 6ip акын- иын сезш екжш! акын кайталауы эбден мумкш. Bi3 бул снякты 6ipin 6ipi байыта, терендете тусет!н ундестжтерге куануымыз керек. F. Ж ум абаев жолдастын макаласында, acipece, ж ас акыидарра акылды кенес айткысы келген ж ас талаптар д а ж ок емес. 6м1рд1 бкгсу, енбек адамына жакын болу туралы айтылып журген пайдалы niKipaepfli де кайталап, пысыктай тусед ь Окура, б ш м ге шакырады. BipaK осын- дан ж алпы сездерш дэл1рек, нактырак айтамын деген жер1нде 6i3 сыншынын ycTiprrey пшрлерш де байкап каламыз. «Сониалистж реализмнщ,— дейд1 Ж ум абаев F a66ac,— кайнар булаты , алтын 6eciri м а р к с т-д и а л ек - тнкалык э д к екеш айкын. Олай болса, б1здщ акындары- мыз осы аскан дана, аса терен, жасаррыш, жанаррыш, жеш мпаз ш м д 1 менгеруге Tiiic. О л — акын творчествосы- на Тем1рказык жулдызындай жаркырап жол кврсетш турмак! Сонда такырып тапшылыгы, творчестволык то- кырау, эстетикалык талгамсыздык, дарын енжарлыгы де­ гендер атымен жойылмак». MapKcriK диалектиканы уй- ренген ж аксы. С о ц и а л и с т реализм эд ю н игеру учли онын пайдасы зор екен! де даусыз. Муны ешю'м де жокка шырармайды. BipaK сол SAicri эдебиетте калай колдану керек? Ж ел созбен заулатып айта бергеннен эдю шыга ма? Bip кезде РАГ1П «диалектика — м а т е р и а л и с т ЭД1С» деген «кисын» шыгарып алып, эд еб и ет т т идеялык жэне керкемдж сапасын баралауда улкен кателжтерге урын- дырранын, ол катеш К о м м у н и с т партийный Орталык Комитет! тузегешн эдебиет тарнхынан хабары бар азамат- тар тугел бьчедк П артия 6i3fli м а р к ст-л ен и н д ж зстетика- ны догмага, шаблонга урындырмай, дурыс та терен да- мытура бастап келедй Шз сыншы болуга талаптанран 436

Ж умабаев' жолдасты РАП П -ты н катеЫн эдей1 кайталап отыр демейм1з. BipaK сыншыра лекциялардаи тындаран сабактардык 6api оп-онай акылшы макала бола бермей- TiHin ёскертуге мшдегпм1з. Э д е б и е т п з д щ баска жанрлары сиякты, онын поэзия- лык жанрында д а 1стелер ic жетерлж , поэмаларымыз, лирикаларымыз туралы комек боларлык коптеген сын п ш рлер айтылуы тшс. Ж ум абаев жолдастык б1ржакты уш калак сынынан 6i3 KopFan отырран олендерд1 де туп- тугел MiHci3 демейм1з, оларды да сы нау керек. Эдьп сын- сыз бшк жазушы да, шырарма д а болуы мумкш емес. Тек к ас б т р е м 13 деп, коз шырарып алмайык.

БY ГI НГI КАЗАК Д РАМ А ТУРГИ Я СЫ ' Бурын 6i3 пьесаны романша, поэмаша окушы едж, осы куш сахн адан керген сок кай та 1здемейм1з. Букы* дуние халыктары ец улы жазушылардын 6ipi деп Шек- спирд1 сананды. Б1з оныц хроникасынан д а, трагедиясы мен комедиясынан да данышпан ойлар уйреием1з, жа- лыады жырлар жаттаймыз. Сансыв жакоылыктар мен жамандыктарды танимыз. Аккан кан, теплгеп тер, куйш. ген де сушнген журектер жайьш акын т!л1 толгайды. Рен ессан с дэу1ршен туган Ш експир ез1мен т у а а с алыптар вм iрiн бар дауысымен жы рлаган. Б1з Шекспир поэзиясынын алдында театр сахнасысыз-ак бас ие.ч1з. « в -'ii ж андар» ма, ж ок «Ревизор» кызыкты окыла ма? Б елп'аз. МенИчше, Гоголь к.уд!рет5 eKeyinen де б!рдей теч сезш едь «Евгений Онегин» кандай устаз болса, «Акыл- дан азап» та сондай устаз. Екеушен де 6i3 оплы с е з к ш Т1л ж аттаймы з. Островскийд1н пьесалары тсатрларда кей- де carri, кейде с э т а з койылып ж атады . Bipaic меш к улы драматургке деген ш е ш з махаббатьш а ешуакытта спек- такльдер елш еу боп керген емес. Мен OFan акындыгы, куд о ж н и к п п уш1н гана табынамын. Горькийдщ «Шын- рау тубш десЫ н» дуниеге келу1 аскан улы окига болга- нын да ж аксы 6iaeMi3. Осы пьеса 1903 жылы он терт рет кай та басы лса да, 1здеген окуш ыга тугел ж етпеген-дь Оны ц «Ана» романына knece ж азы лган «Душпандар» ат- ты пьесасы да жумысшы табынын cyfiin окыр шыгарма- сыныц 6ipi болды. Чеховтын, Ибсенн1к, Бернард Ш оу пьесаларынын кер- кем эдебиеттен алатын класеикалык орындарын тигтей1 1 Казакстан Совет жазушылар одагы баскармасыныц 1960 жи­ ли II пленумында жасалтан баяндама. 438

де кем1туге бола ма? Пьесаны ен ж аксы роман, е к жаксы поэмадай суйш оку мысалы казак эдеби етш н езшен да табылатын. «Енлж — Кебек», «Козы керпеш — Баян с у ­ ду», «Акан cepi», «А лдар квселер» окуш ы га ш абыт бе- peTiH, к ул ак пен квкейге б!рдей конатын емес пе едП Калай окушы ед1к? Е п л е, ецсем1зд! сала окитынбыз. Мен бала кез!мде ауылдары эж елер, атал ар ортасы нда «Ен- лнс — К ебектЬ , «Кобланды», «Алпамыс», «К ам барлар- мен» катар окитынмын да, улкендер уйып тындайтын. ByriH де кайта окып карайыкшы: А б ы з. Айтарсын, улым, айтарсык. Ж а т айтпассын, жаксы айтарсын, ажарыннан ангарам... Ж ауы н бар ма, соны айтшы? К е б е к. Bipfle-6ipre euiiM менен касым ж ок— ж а- уым жок меню! А б ы з. Бэрекелде баламсын, досын бар ма? К е б е к. 0 з кец ш м д 1 барласам дуниеню 6api дос. Ж аркы раган кун де дос, тунж ы раган тун де д ос. Бэрш е д е жаным шат! Bipan, баба, 6ip деп бекем устаран анык досым 63i ж ок - Айып кылма, эз aFa... cyftepiM мен cyftci- nepiM мулде квп, сауы к курам , эн суйем, са ят курам , ан куам, жалын урам, жар суйем. Каз]рде мше суйгендей- MiH, ынтырам. BipaK кайда сол, KiM сол 03i, кез1кпед!м, таппадым, тек алдымда нэркес кана кара кез <<1зде м е т , тап м ет!» деп. тунжырап кана 6ip карап, наз тастап к а­ на 6ip кетед1! Кез1гермш бе, табармын ба соны? Кермес бурын суйген ем, керермш бе сол рана 6ip кез нурын? А б ы з ; К айтсш -ау, сынкыл-сылтын, сы лтын- сынкыл Ti.nefifli-ay ж ас бейбак. К ектем Ы н керю н-ай... Мамыр- дын 6ip нур uiyaFbi дерм1сю! Ж асты кврсем осылай кер- семшП.. Б а к талайы баршындай! Ke6eriM болармысын осы сен. Кандай тамаша! Ж ауар кун, согар боран алдындары жылы ш уак мерз1мдей емес пе, аспан толы, ж ер толы нурра беленген, балауса жапырак жарылралы, шешек ат- калы тур. Ж урек кандай таза, тшек кандай таза. Мелд!- реген м ахабб ат леб1з1 окушыныц д а канын э лд ен д1рт, ажарын элденд!ргендей; бул куйреу алдындары бикунэ- л!к би|‘п , мундай бшктен кулам ай трагедия шы кпас ед!. Ойнаушы артист co3i 6ipfle ecTi.nin, б1рде естюмейд!. Кейде келденен куб1р-сыбырлар, кейде кулмес жерде ку- летш кулегештер у т белш кетедк мен «Енлю — К ебекп» ез1м окысам, д ауы стап окысам ракаттанамы н. 439

Осындай поэмадан кейж «Дос, бедел досты» окыран- да кандай киналамыз. Жолсызбен жургендей шокырак- таймыз: Ж а п б а с (Беделге). Мына бала тек Keuiipynui еке- nin кердщ бе? Арыздары сездерд! ж азарлы к орысша т'|л- д1 бйтмейдк Осы арыздын черновойын жазып 6epin отыр- ран сен емей ю м foi\"i д ей а н ? X а ж е н. Бэрекелде сез бггп ендеше! Балык басыпан цпридк Айып ат Minin, туйе жетелеп келмейдк усталран деген осы. Патш алы ктыц душпаны деп ж асандар xosip приговорды. Ж а п б а с . Сендер уйлерщ де поднадзор журген пат- ш алы кка карсы душпан адамдарды сактайсы кдар, оны- мен болса ауыз жаласасьщдар. Ал, б1збен андысып, кеке- cin, жауласпак боласындар ма, элде? М у к ац ен сонры пьесасында казак т ш н умыта бас- тарандай, диалогка тэн ушкырлык икемдЫ к те жок. К а­ р а сездщ ез бойынан сай ы ргак та таптырмайды. Б!рде орысша, 6ipfle арабша, парысша араласкан утымды ауырлаткыш сездер астарсыз, ншаратсыз, баска, кезге сорып айтылар дею р сездер окушыны алыстатпаса, жа- кындатпайды, тартпайды. М ухтар еткен жылы телевпзорда сез сейлеп, «Бедел досты» жендеп жатырмын деде Сондыктан улкен жазу- шынын кайта карап жаткан шырармасына ез туррымыз- дан толык талдау жасамай куте турамыз. Ал эдебиетлк куаты н алганда «Енлж — Кебекпен» салыстырура кел- мейтшш айтпаска болмайды. «Козы керпештег!» эдем i монологтарды ж атка амгу- шыларды б1лем1з. Ж а с махаббатты , ана махаббатымен катар окы лар К арабай сездер1 кандай efli? Сарандар поэзнясындай кабылданатын, «Аканды» кандай окимыз?! А к а н. \" ' Кайда KeTTiii. Актокты? Сен кетссн ойын суып, Ой басылып калатынын б1лмеГтн бе едй1? Кезден таса болсаи-ак, KeHiaiM жст1м калрандай? Жалгызсырай бастайнын. Журил, саулеилм. Актокты. Жок. Акан ага, жок. Умыт снд| Актоктыны; 440

Жеткен жер1м осы бопты... Калдым орта жолда, Ояндым да жидым еамд|. А к а н. Не дейсщ, Актокты? А к т о К т ы. Сурама, Акан ага. Менде калган жалгыз жауап Жат есллер Кулагина, Аттан тез|рек! 6з1ме ез1м бвтен жандан, Оным кеткен дуанадай кантырып, Ymit колын соза 6epin, Кулап туссем Жазуы да тэшр1нщ! Енд1 айналма, Канатынды кайта комдап, Кайта шарла квк жузш. Жасаганнан жалгыз тнпек: Жер бетшде жалгыз казык. Квк кв31нде найзагайлы кара булт Жолыкпасын жолында! Барым осы-ак айрыларда айтатын. Акан. Каснетт! т1лекке канжар салган KiM ед!? Актокты. Мен... в31М.„! Бур ауы ж еткен шек у з ш п Kerri. Н эзж эн ен ж огаргы нуктесш е ж ете 6epin у з й ш . Улкен м ахабб атка кар.-.лы кун туды. Устаскан колдар киылды; жалгаскан журек- тер алыстады. Жуйрпс жан жалгыз казыкка кулады, куа. ныш кегш найзагайлы кара булт басты. Дем ек, Актокты- нын ак батадай тьпеп — акын доска керсетпек болган медеук жаны калса екен деген сонгы yMiTi гана. Д егенш е жетпеген махаббатты н 63i 6i3fli м ахаббатты ар д актау га тэрбиелейди Пьесанын барлык сикыры поэзиялык кушш- де. Трагедия мен лириканын 6ipre корытылып, 6ipre ко- йылуында. Мен «Акан се р М » де 03iM окы сам , дауы сгап окысам ракаттанамын. Осындай поэмадан кейш «Сен кайтер едщ дЬ оку кан- дай киын. Онын д а 6ip паршасын ecTipTe кетейш: « С е р ж а н. Ендеше куаныштарына куаныш косанын, комсомол eKeyiHfli д е партияга усынды. Ойлымыз да,

озыгымыз да деп усынды, куаныш дубГрше косылмай ка- лай шыдарсын, екеуще мен де кешлдж берд!м, кашан с у pan едж деп журмендер, 6ipaK... А к б о т a. Cep-aFay, с й iншi демейЫз бе1 С е р ж а н. Е, экеле Fofi суйш ш щ болса! А к б о т а. Кап, мундай суйшплге не лайык болар екен? Е р f а з ы. А л кердж мырзалыгынды... тек, тым шыр- Кап KeTin, мен ере алмай калып журмейж... А к б о т а. Ж ок, мен еркектен е з 1мипл емеспш, корык* пай-ак кой... С е р ж а и. Ие? А к б о т а . Будан былай терт тул ж тщ шопан атасы да, 3enri бабасы да комсомол болады десем, Сер-аган муныммзды жел сезге сайып ж урмес пе екен?» Бул керкем эдебиет емес. Мен пьесанын юлен жарам- ды адам дары кездескен жерд1 aaefli алдым. Осы сценяда сейлесетж адамдардыц yiueyi де жас. Енбек майданын- даты комсомолдар. BipaK 6i3 олардын сондай жастар екенш, оларта авторлар таккан «комсомол» деген 6e.iri- ден FaHa керем!з. Ж ан а адам дарды к ж ана касиеттер! ж уйке мен мидан, олардын терен сез1мдер1 аркылы туып ж аткан ж ок. Ж аза 6uirip, т1лге де жетш автор б1рсыпы- ра сездерд1 сыпайы каластырып, ептеп жылытпак болтан. BipaK адам дарды н iuiKi оттары тутанбарандыктан олар жылымай, ез ж арыктарымен кер1не алмай тур. Сондык- тан д а 6i3 оки тусуге кызыкпаймыз. Keiueri алые замай Актокты сы жакынымыздай. сырласымыздай, ал бупнН ез кыздарымыздын курбысы А кбота сондай алые, сондай ж ат. Ce6e6i Актокты поэзиядан т у Fan бейне, ал Акбота поэзияга айиалып улпрмеген кездейсоктардын 6ipi, кун- де certain, артынша умытка айналатын кеп хабарлары- мыздык 6ipi. Д эл осындай туста романтизм мен реализмд! салыс- тыру, толып жаткан формальдык кисындарра суй ен т д аул асуы ш лар да шыгуы мумкш. By riH ri шындыкты да- р т т е у , 6yriHHiH адамын аскактата ж ы рлау yuiiH Шил- лердщ , Гю гоны к романтизм! керек деп 6spiMi3 де айтпай- мыз. Э нпм е 6yrinri жазган пьесаларыммздын ен алаы- мен керкем шыгарма болуында. Пьеса поэзиялык даре- ж еге жетпей турып, сахн ал ы к та кунды шырарма бола алмайды. Эдетте жанрлардын езгешелжтерше суйенехбз де драматургнянын эдебнеттж максаттарынын ориына. 442

онын техникалык, сахн алы к ж агын кеб!рек сейлеп кете- М13. Булай к ар асак поэзияныц да, прозаныц д а езш дж езгешелжтер1 ж етерлж емес пе? B ip a n барлы к эдеби.гп- м|‘здщ 6ipflen-6ip елшем1 ез д э у ipiMi3fli канш алы к к е р ж п жырлап жатырмыз деген су р а кка ж ауап та foA. Осы тургыдан алганда соцеы жылдарьи туган драмалык, шы- гармаларымыз, толып жаткан жаналыктарына карамас- тан эл1 канагаттанарлык емес. Б уп н ге арналган драма- тургиямыз да, прозамыз д а — бугш нщ поэзиясынан то­ мен. Ж а с акын CaFH Ж иенбаевтын, екшнп апрель кун п « С о ц и ал и ст Казакстанда» басылган «Ленин демалыс- та» деген елещ естернйзде ме? Осы вленде Ленинге кам- корлык жасап журген лирикалык геройдын ж уреп на- гыз акындык ж урек, улкен ж ур ек; О л 6ip aflFa демалыс* ка шыккан Ленин демалысын кузетуш ь Шулап кайда барады. — Ей, балалар, бермен кел, Кепке киген араны Кеп мазалай бермепдер,— дейд1 Ленин камкоршысы. О л ©Tin бара ж атканнык, эдей! келе ж атканныц бэрш ен де Ленин тыныштырын кызга- нады, сэби тынысын кы згангандай сезшедй Сала берме эн-куйге, Сэл тыныштал, жел-энимм. Жер — алып жер, элдиле, Жолдас Ленин демалсын,— дейд1 акын. Б ул — нагыз с о ц и а л и с т реализм поэзиясы. Шын гана таны с ©Mip, таны с адам дар тынысы. Эркайсы - мыздык Ленин туралы ойымыз бен ce3iMiMi3: Л енин ж ур ­ ген айналанын су р е п кандай тамаш а: «Куйкылжытып аеыга, Кустар энге салады. Кек теректщ басына Кектем шыгып барады»Г Bip шумактын бойында кос кабат керкемдш бар. Элемд1 ез сырларымен бояй келген кектем— жанды художник сиякты! А к терект!н басына ж асыл бояуын жага шыгып барады. Екшип астары: Ленин бейнес1 кектеммен тек, журген i3iiie гул есетш , кундей к е с е м н т образы н кере- 443

Mi3. Б у п н д 1 cyflin жырлаудьщ 6ip у л г !а осындай болу керек. Ж ан а тана бастаган , ж ана FaHa жыр унш шыгар- ган — мына М укагали Макатаевтын «М ахаббат диало- гын» окиыкшы: — Кус боп ушып жогалсам не етер едщ? — CeHi !здеумен мэнплж етер ед1м. — Отка туеiп ертенсем не етер едщ? — Кул боп 6ipre соныннан кетер ед1м, — Булдырасам сарымдай нетер ед!ц? — Жел боп куып акыры жетер eaiM. — Кайты экелсем басына нетер едщ? — Койшы, сэулем, барж де кетеремш. Б ул д а лапы лдаган, алып каш па романтика смес, бу- rinri ж астардык суйюпеншипк сыры. Ею махаббаттыи тек соккан ж ур е н . Ж ас акын азгана жолдар бойына то- лып ж аткан контрастык ойлы cyperrep ai сыгымдап сый- рызады да, содан салмары ауырлап кетпес ушш, ен соцы- на зэрредей Fana эзш бояуын косады; сейтш ант сиякты, ауыр кабылданар элегий, api мэндк api жен!л куаныш жырына айналдырады. — Койшы, сэулем, 6apiH де кетеремш,— дейд1 елен- нin coHFbi жолы. Б1з ез iuiiMi3fliK бакытты да, шадыман унш есттен дей боламыз. Окыранда осыншалык тарта- тын, осынша рахаттандыраты н ж ана пьесаларды а гай кою киын. Сейтш . GipiHmi айтайын д е г е т м : Б1здер, казак драма* шылары М ухтар Эуезов, Fa6iiT M ycipenoe, Ш ахмет Ху- сайынов, Элжаппар Эб1шев, Капай Сатыбалднн, М уса- тай Акынжанов, Эбдш да Тэж1баевтар, тары баскалар, бугж гг социалнстш К азакстан республикасы, онын сан тур л 1 адамдары жэнш де керкем эдебиеттщ кунды казы- насын байыта тусерл1ктей, тшге орамды, журекке жылы, окушыны ел ш л р е аларлы ктай пьесалар жазган жокпыз. Ж ам ан пьесаны ж аксы театр катере алмайды, сон- ды ктан театрларымы зга жарамды пьеса керек десек, сол ж арам ды деген пьесамыз ен алдымен эдеби егп к uibiFap- ма бол уга THic. Содан кейин барып драматургиянын тур, техникасы жайындагы шеберлштерд1 сез ете аламыз. Д раматургиямы з бен театрларымыз жайында Ka3ipri niKip ал ы су уст1нде айтылып жаткан жаксы ойлар аз емес, ecKi каноннан шырайык, ж акалы к 1здейш, атом э- 444

yipiiifleri шапшандыктар мен космостык кенктш тергс сай тур табарлыктай !зденей!к деуиллер Tepic айтпаса керек. Нью-Иорктен Москвара д е й т «ТУ-104» он 6ip-aK са- рат ушатын кезде пьесаны О стровскийш е KypyFa, OKUFa- ны асыкпай козгап, геройлардыц eMip тарихын ен эрщен бастап отыруга болмайды,— деп жазды, Валентин Плу- чек «Литературная газетанын» l -марттары санында. «KenicTiri тарылып, алысы тартылып, уацы т эртурл!! арынмен етш ж аткан дуниеде, б1зд1ц енбек адамдарыныц туыстыры туралы идеямыз— ш екаральщ тарда !рюлмей, болашакка болжау усынуда. Сейте тура искусство жа- йын ecKi инерция бойынша, 6ip пэтерлж, адам ны к 6ip коллектив! келеышде FaHa ой лауда жур.\\пз, герой пмР piH— О тан, TinTi дуние ж у з ш к ем1рмен байланы стыруга тырыспаймыз»,— деп Алексей Спешнев ж азд ы .. («Лит. газета» 29 III). K,a3ipri озат драмаш ы ларды ц 6ipi А р б у­ зов ж олдастык драмага проза мен кино урыгын еге бас- таганын, ондай селекцияныц ж азуш ы ш еберл кш е пайд'а келпрген ш де айтысып ж ур. О сы niKipAi айтушы Спеш ­ нев жолдас: «Айта берсек жанр детеншн e3i окираны ка- лай энг!м елеу туралы жазуш ы мен зрительдщ кел1с!м1 рой»,— дегенд! де айтады. 1зденей1к, ж ан ал ы к табай ы к детенш н бэрш е де кар- сылык етуге болмайды. 1зденсек табамыз; дайын мен онайдан ш ы кпау кертартпалы ктан шырады. Б1рак 1зде- ну— жешлтектжке, жауапсыздыкка да айналмаура тик. У акы т пен орынды у з д ж а з ж ацарты п отыруда Шек- спирден аскан ешк!м ж ок. Сол Ш експир 6ip адамиыц ж аны на да бую л элем куаты н сыйдыра бм ген . Арылшып капитализмшщ аяусыз сыншысы: Берн ард Ш оу пьеса- ларынын Ke6i шарын топтар эц п м есш — шарын рана пэ- терде етюзедк Оныц 6ip семьялык драмасында бут!ндей 6ip дэу!рдщ сырлары жатады. Bi3 тырнактарынан чан сорраларан империалистердщ бетш е TyKipe.Mi3. М иссис Вивилалрмен 6ipre оларра ларнат орын атамыз. А л Горь­ кий тер т бурышты, кауаш актай сахнага буш л Россияны сыйрызды, 6i3 каусай куларан дворянствоны, кунмкше кынсылаган, келешепн жоралткаи буржуазияны кердж; орыс пролетариата революция туын кетерд1, элеMfli с м - Kinflipfli, бук!л адам баласын ж ешске, туы стыкка шакыр- ды. Демек, мэселе драма мен проза жанрын шагылысты- рып гибрид турызуда емес, драманы ц ез жанрына сай поэзиялык, керкемд!к куд!рет!м артылдыра беруде. Ж ан р

мен жанрдын жакындык байланыстарын Белинский де ж аман айтпаган. Bip ж анрда екшип жанрдын элементте- pi бола беретЫ кашаннан бар. Ж анр отю'рлене, терен- дей беруге THicTi. BipaK ол жешлдемейд! де, жойылмай- ды. Бул ocipece драматургия ушш катал зан. П роза мен кино мумкшшЫ ктер1 театрмен салыстыр- ганда кашаннан артык болатын. K.a3ip TinTi кушейш KeTTi. Роман да, кино да окиганы Алматыдан бастап, Америкада аяктай алады. Лайканын спутникпен ушка- нын кино корсете алады, роман баяндай алады, ал драма осыныц екеуш де icTefl алмайды. BipaK осыдан драма, ягни театр э л а з деген угым шыкпаска керек. Кино мен проза куралдарын драматургияда колданайык доген уран тасталм аска керек. Bi3 сахнага киноны да, баяндау- 1НЫНЫ да алып шыкпаймыз. Е кеуЫ н де драматургия мен театрга кереп жок; драматургия кеше де, бупн де, ертец де ез куралдарымен гана, ягни диалогымен, монологы- мен гана KyuiTi. Атомдардын жарылуын галымдар гана ашты; coflTin адам зат гажайып жана куаттардын ашыл- ган дэу1рше жетть Ал адам характерлерЫ н жаралуын Шекспир будан 400 жыл бурын ашкан, сойт1п ол адам- затты коркеменер куатынын тыннан ашылган, жана дэ- yipiHe жетю'зген. Егер ен кымбатымыз, ен асылымыз адам дейтЫ м1з рас болса, егер адамды ашу, адамды сую, адамды керкейту муратымыз дейтЫм1з рас болса, Шекс­ пир драматургиясы 6i3re мэнН жолдас, мэнп дос. 1>!з космостык кен1ст1ктерд1 айтамыз. BipaK eiu6ip KenicTiK адам жанынан кен емес, 6i3 нешетурл! реактивтж, раке- талы к шапш андыктарды айтамыз. BipaK eui6ip шапшан- дык адам киялынан шапшан емес. Мэселе сол адам жа- нынын KenicTiKTepi мен адам киялынын шапшандыкта- рын Шекспирше, Горькийше аша б1луде, эл!н келмест! айналып отуге, кетере алмастай ауырга кол типзбей ке- туге болады. Ол унпн элс1з адам кунэл1 емес,— ал взщ зл- ci3 драм атург болгандыктан бук1л драматургияны з л а з санап айыитауга болмайды. Т атар халкынын «Саяз су салдырап агады» дейтш макалы бар. Драматургия, театр туралы салдырламай свйлескешм!з макул. Колы- мыздан келгенше ж аксы жазайык. Колымыздан келмеген жерде жана Ш експирлер шыгуын тшейш. В. Плучек жо- гарыда аталган м акаласында «М езпл сондай, к аз1р гео- графиялык шектер тарлыгы Kenefiin барады. Адамзат ка- sip 6ip-aK деммен тыныста-п, газеттердег1 жалгыз хабар- 446

мен гана ем1р суруде. Барлык дуние халкы ек1 система- ныд улы жарысын баруда, ce6e6i sp6ip адамныц жеке тардыры жэне барлыгымыздын тардырымыз сол жарыс- тын немей тынарына байланысты»,— дейдк Шешен ай- тылран niKip. Социализм мен капитализмнщ жарысы бас- талралы аз уакыт еткен жок. Ею системаныц жарысы- мен 6ipre кан майдандары сорысын да басымыздан Kcmipin келем!з. Екбек пен сорыс майдандарындагы жс- HicTepiMi3 6yriHri шаруашылык, рылым, техника салала- рындары табыстарымыздыц улылыры сондай, 6i3 бола- шакка да сабырлы байсалдылыкпен караймыз. Кеуде* Mis толы кебш емес, сенш. Дуние жуз1 бейбяшмнгше жауаптылыкты ерекше сезшгенджтен бомбамен ойнаура болмайтынын yueMi ecxepTin отырамыз. Сонымен 6ipre ез куцпм1зд1н улылыгын, куд1реттшгш де дос пен касымыз- га дэл тус1нд1ре б1лем1з. Сондыктан б!зд1н совет адам- дарынык омip сурушдег1 идеялык, моральдык жэне био- логиялык берш тш к пен орныктыльщты сырдац угынура жарамайды. Драматургия мен театрларымыз масштаб, географиялык KenicTiKTep деген ундес сездерге суйену аркылы мазмуны с о ц и а л и с т , тур! улттык мэдениет ж а- сау мшдеттершен алыстамаска THic. «ТУ» самолетМ ц Москвадан Америкага 11 caFarra ж ететЫ рас. Ертен ра- кеталар жолаушылар келш не айналганда сол ек1 apaFa он 6ip минутта жету1м1з де мумюн. Б1рак энг1ме онда Fa- на емес, коп ултты, коп т1лд1 драматургиямыз бен театр- ларымыздыц творчестволык жумыстары бурынрыша со­ вет адамдарынын к о м м у н и с т ем 1рд1 калай жасап жаткандары н керкем керсетумен елшенед1. 9p 6 ip рес- лубликамыздыц ез географиясы, ез этнографиясы бар;_ эр халыктыц езшдж тарихы, улттык салт-санасы, эдеби- ет1, музыкасы бар. 9p6ip улттын ж аксы касиеттер1мен 6ipre мшдер1 де бар. Б арлы к туыскан совет халыктары- ныц алдындагы би1к коммунист1к идея ортак бола тура,— сол^ идеяны icKe асыру жолындагы сейлер т1лдер1м1з бе­ лек-белек; т1л езгелжтерш е байланысты психикалык ез- гешелжтер де бар; 6i3 соныц бэр1н естен шырармаймыз, улт езгешел1ктер1мен есептесш отырамыз. MaFaH езбек досым ж азган шырарма нес1мен кымбат? Мен оныц те- атрда койылран пьесасынан не 1здеймш? Byriiiri езбек геройыныц ж ан кимылын, геройдыц езбектж жаксы ка- сиеттерш сактай дамыта отырып, еск1 эдет-рурыптардын зиянды жактары на карсы калай курескен1н, калай та- 447