Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

касындап.! ем!р, эйел, табигат туралы «нэзштеп» жазган. дары да турипгу, жеркенуден баска эсер ете алмайды, uiipiu символнзмнш казак эдебнетшдег1 6ip KepiHici еке- HiH жасыра алмайды. Б!здщше, М агж ан лирикаларынын барлык мерез!н пышактап отырып керсету керек те, онын жукпалы, знянды «куштерш» эшкерелеу керек. Бул эде- б н е тп з д щ тарихы ушш де, болашагы ушш де кажет, «0Mip Kenip от устше салынган, Дшгектер1 зэндем отка малынран»,— деГш М агж ан eMip туралы 6ip еленшде. Кенш K63i еяу, зердел1 адам ушш кулк1 емес пе! Бую л адам баласына т!рлiw пафосын беретш, киял канатын кактыратын, ет- кенд! сушп, болаш акка ум илен карататын eMip, от устiне салынран Kenip болса, онын астында дозак ж атса, мун- дай жырдан кандай поэзия шыкпакшы! Бул онын ангырт айтылып калган niKipi емес, eMip туралы снстсмалы кез- карасы. «Н. альбомына» да: «0тед[ eMip Журекке шер байланды. Журен Kewipre айпалды»,— деп жазран. «Саргайдым» да: «Саргайдым куннеи купге куат кемш. Калин ой, кара жылан журекп емш. Акырын OiTin барам жанган шамдай». М агж ан унин eMip шындык та емес, шала-думбшез 6ip- дене туе. «Жарык сэуле айди. кунд! кермейм!н. Жарты елж, толык eMip сурмеймш»,— дейд1 «Туе» деген еленшде. Бул эрнне рухани ауру. жа- зылмас аурудыц сандьтрары. Оны М аржа» e3i де мойын- дайды. «Дэрнер, дэр| баксы деп Алманларшы мазаны, 11рл1ктен eaiM жаксы деп Сураймын оз1м казаны». 48

Бул Магж анныц 6epici орыс, opici француз символистер!- мен ундескен ж ерк М ереж ковскийдщ «Куаныш— кугын- да болуда» деп ем!р yuiin жэб1р керу емес, ем1рден безу- д 1айтцан. Ал француз Поль Валерий: «Кабырым мен1ц теиЕэде, EcjhmIh ажал дауысын»,— деген жырларымен М агжанны ц nipi екенш растайды. А ж ал шакырган, ел 1м 6eciriHe тусш тербетьлген Б ал ь­ монт елендерш щ кайтармалары ндагы «Элдиле, ел!м, эл- диле» дейтш жолдарды М агжан сол калпында алады: Пессимизм— дуниеден торыгу, табыт пен корден баска* ны кермеу, ол1м куйш гана eciTy кандай Т1лде ж азы лса да символизмнщ ортак ауруы. 9 лш бара жаткан капи- тализммеи 6ipre е л у бе л п ск М агж ан осы топта, осы тапта. 6м1рден безу «философиясыныц» неге соктырары ез1- нен-вз! мэл|‘м: адамныц жаны елед! де, санасы д а 6iprc еш едк Тек, акды к cesiM, тагы лы к мшез калады . О ндай куйге жеткендердщ Kefi6ipi жай е м ф д е бас кеспе уры, талаушы-тонаушылыкка, елш, отанын сатар опасыздык- ка ауысса, Kefi6ipeyaepi идеология майданында сол бу- (зылгандардыц «рухани» азыгын эз1рлеу жолына туседГ. М агжанныц сую туралы ж азгандары (Нздщ осы niKipi- Mi3re айгак. Оныц «м ахаббатка» арналган (елендерш щ кепшШг! сую такырыбы) жырларынан шын махаббат лебш сезу, сулулык сымбатымен, кел1с1мдер кушн тану, мумкш емес. Онда идеал жок, н эпа Fana бар, онда кы* abiFy, кум арту гана бар. ©йткеш оган м ахабб ат e u ip емес, етюнил «кызык», елер жанныц кы ска мерз1мдш кана «лэззаты», ойда жокта оцай тапкан олжасы. Маг- жанша: «Кашан да махаббатты квз бастайды, Б1лд1рмей ыстык кысып кол бастайды». Кандай ж еркен ш , кандай соракы. Б 1з муны хайуан «махаббатыныц» угымы десек те киянат ж асаган бол* маймыз. М агж ан калай табысцанын, кал ай суйпскенш вз! де жасырмайды. 4 О.

«Теплген шашы» деген кы ска еленшде— касы киыл- т н , шашы теплген , мандайы кершген, eTi мамыдтай энелге кездессем деп арман етедк Не ушш? «Жалындап куйш, Bip рана суй'П в лу ушш». Суйгеш — уланраны, улангапы — елгеш, ©лгеш — кы- зык тапканы. Соныц бэрше айдайтын «жынды журектщ» екппн рана. Акын 6ip эйелмен шапшан танысып, шапшац табысады да, артынша жылап коштасады: «Кош. сэулем, бсрмен кара, сорлынды кер, Амандас, мен кетешн колынды бер. Алдымда кулаш жайып карсы алатын, Суйгеп жарим мешршд1 ол кара жер». Сонда «суйд1м» деген эйел1 де кара жер; ол эйел ку- шарынан ел1'м ракатын рана тапкан. 0 3 i де уланран, ез- геш де уларан. Сонда акыннын осынша тез ауыстырып, GipiHeH сон б«р1не кумартып ж урген эйелдер! шмдср? Портре-rTepi, кимыл-кылыктары, мшез, кулыктары бар ма? К айдан шыккан, кандай улттын кызы? Аты-жен? KiM? Квптеген ж ум бак кыздардан 6ipiHi« Fana атын 6i- лелиз: ол «К ул ам » . Калганын акын e3i баяндайды: «Жумактагы кеусер судан, Бетшдсп алтын будан, Псрш1телердщ жырынан Жумак суы сылдырынан, Тзшршш дэл вз нурынан Жаратылган перкитедей, Мекен! онын гаршыда ед!» Бул эрине эйел образы емес, сылдыр сез, бупдыр киял, 6epici мистика, apfci «жынды ж уректщ » есс!з-тус- е1зд!кке урынуы. С ол жынды ж ур ек д ер еказ, судын буы мен сылдырынан ж аралган б1рденеге «рашык» болса, оран К у л а м : «Мен 6ip жанмын влген дейдк Першиелср квмген дейд!».

] Европа, орыс символистержщ Мадонналарды сайкал- га айналдыруынын каза к поэзиясындары 6ip у л п а осы. «Т эш р ш ц 03 нурынан ж аралган дарда» адам ды к сипат жок, сайкалды к кылык бар, сайтанды к ce3iM бар. О лары нагыз лас, натуральдык турде баяндалады. Сондыктан ондай сипатсыз, жансыз, демЫз «сулуларра» акын «жул- дызды жуз!К, айды алка рып» берсе де жанданбайды, суы к куыршактырынан айнымайды. К уы рш акты сую ymiH адам куы рш акка айналуы керек. Онсыз тусш у киын. Сейтш Маржаннын сую жырлары да QMipfli ж окка шырару, «бар» дегеш ез iiuiHiit тагы лы к MiHe3i, жынды журегь А ур у жаннык айналадан алар acepi кай кылырынан болса да кершбей калмайды. Маржан адамдык карым- каты нас былай турсын, жараты лы с: ж ер мен кек, eciM- дш, езен суларды да акылынан алжаскан, ауру адамньш кез1мен передо «Кыскы ж олда» жел: «Жерд1 жапкан кебшдей Cyiiin акырын кушактап Эпсун окып уредо «Жазры жолда»: «Айнала ел1м, eui6ip ун /Капай тузде жалгызбын riepici неге келмейд!? Ацсап eciM жня алмай, Квз!мшц жасын тыя алмай блеем екен туншыгып!» Тунде де онын Kepepi кара булт, улыран дауы л, сары шаш, шайтан-жындар билеп ж ур едк Мшеки субъектш'щ жаратылыс, жаЬанмен карым-катынасы. Тары д а 93iniH Каран калган, кара жылан сорран, карангы кеудееппц коцырсыран зарын шертедк езгндей бейбак Бальмонттыц «голкындьг толкын куадысын» кайталайды. Элдекашан- ры, орыс журтшылырына кулк! болган, талтусте адасып, кушнц жарырым кермей жын ж етегш де адаскаи, дзумр- Ain кешкен журтында кыцсылаган Булгаковтардын ма- найында журедк 51

«Сбились мы, что делать нам? В поле бес нас, видно водит! И кружит по сторонам? Маржанныц да «nepici неге келмейд1?» деп !здеген! ж анагы Булгаковтын жындары рой. Э л еум еги к дауы лдан уржкен акында зэре жок. 1\\ы- сылран буржуазиянын куйреген заманы оларга «акыр за- ман» сиякты. 0здер1 елер болган сон езгелерге де вЛ1м плейдк Тэшрщен: «Жер жузш топан басса екен Аскар таудан асса екен»,— деген зар шарады. Орыс символистер1«космикалык революцпяны» дэрш- теп, куншырыстан Райса пайрамбарды куткен жырлиры ((жогарыда айтылды) Маржанра да медеу. Олардыц — панмонголизмше Маржан пантуркизмд1 косактайды. «Устремляя наши очи На бледнеющий Восток, Дети скорби, дети ночи Ждем, не придет-ли наш пророк?» — дейтш М ереж ковскийге— революция flayipi карацрылык мерз1мшдей, елер тап кезаз квбелектей, тун баласындай. Элде 6ip куат таптап, жаныштап баратканын сезшсе, Маржан:’ «Кунбатысты карлнгылык каптаган Кепнде жок жалгыз жулдыз батпаран»,— деп устазын кайталайды д а, оларга жэрдем уш ж букьл куншырысты, «куннен тутан, гуннан турандарды» жорык- к а шакырады. Кунбаты стан ерт жалыны, кан Hici-шакы- рады деп кызыктырады. Ш ыцрыс жорыгын кайталамак болады: «Каласына юрелнс, Кул кылайык каласын! Кул кылайык баласын!» — деген уран тастайды. Маржан «лирикаларыныц» бар сипаты, бар колем!

осы рана: одан географиялык, я психологиялык шындык табура болмайды. Ж ер-жаЬан, барлык я р л ж -л р ш ш к жокка тэн. Тек капа акыннык ез кеудесш дег1 карацры- лык пен eMipre к а б 1летс1зд 1кт1керем1з. Ж алран, жасанды дунненщ сасы к дымкылы epiKci3 жиренд1ред1. К есел ыс- тырынан курсжген жаннын сездер1 де санды рак: уЬлей- д|, ахлайды, уланады, куйед: де жанады , елед1 де ты- нады. Сэкен Сейфуллин 1921 жылы дэл осы Маржандар портрет1н айнытпай ж асаган. Бальмонт, Блок жастырынын астында Ак орамал кунпрттенд! басында. — Дай компресс, сал компресс, Састы доктор касында». Бул тамаша мжездеме. Буржуазияшыл символистер кашан д а осылай ауырады; алдымен бастарындары «ак; орамалдар кунг1рттенедЬ>, кездер1 булдырлайды, дуние Tepic кержедк Сэкен Маржаннык символизмдег1 «улттык езгешелжтерж де» умытпайды. «Ултшыл ауру Ойбайлайды кус твсект1н устшде , Ойбай, бауырым, Ойбай, аулым, Ел-журтым, даусымды ecirriH бе?» I Карпы жуан Отагасы куб|'рлебД1касында... Молда ку-ау, ©л деп тур-ау, Ак сэлдеа кисандайды басында». (1921 жылы). Эрине бурж уазияны ц кирай бастау д э у 1р1нде олардын кара жамылган акындары сандырактады екен деп шын­ дык езгерген жок. Тарих ез1н1ц болаттай 6epin, аумас, айнымас закымен ьлгерьлей бер д 1. 1905 ж ы л ры револю­ ция толкынымен оянран халы ктарды ц ултты к козралыс- тары таптык козралыстарра уштасып, эдебиеттег1 демо- кратиялык, агымныц е з г элеум еттж -пленке сай ж аца сапага ауысты. Революция д э у1р1нде улттан ултты к бур- жуазняны, феодалдык канаушыларды беле алмагандар «мэллэт», «казак» деген сездерд1 тумандатып айтканда- ры болмаса, устем таптан ж 1ктер!н айыра алмады. Сын-

ды кезепдер тусында енбекин халы кка карсы тарап та калды. Маржам сняктанрандары ашыктан-ашык майдан­ на т уст 1. Ал халыктын езшен шыккан элеуметинл акын- дар тобы Абай дэстурш 6epiK уста Faи куйшде, сыншыл реализмд1 заманга лайык дамыта бердк Бул топтыц 1907-8 жылдардан бастап, 1914-16 жылдарра дей!н (Сэкен Сейфуллин, Бей1мбет Майлин, Сэбит Денентаев- тар eceftin косылранша) ец кернект1 орем акыны Султан­ махмут Торайрыров. Султанмахмут 1913 жылры «К азак т1л1ндег1 елец к1таптары жайынан» деген макаласында: «Туыстары турмы с дерт1 зыгырынды кайнатып, барма- рынды шайнатып, ыктиярсыз, ызалы ызгарын тегед1, сай- суйег1ц сыркырарлык ащы, зарлы бебеулерш канлп, кец1л толгарын, ж урек туйш ш таркатады. Мен анык ак- суйек аты жогалмайтын «елец» деп, «енер» деп сомы ай- тамын. Сы рт K epinici «катын ойбай» турсын, «шайтан ой- бай» болып кер1нсе де, дэм1 бар, мацызы бар «ойбай» сол, кайнаран канныц, киналган жаннык, толкыган ке- ц 1лд1ц, толганран ж урект1ц сырындысы сол. Соныц ушш ондай «ойбай», ондай «бебеу» табыла калса, салган л<ер- ден ез! де дертке шипа бола кетедй Баскал ар га Караган­ да, пайрамбардыц ж урегшен куйылран курандай, сокыр Kici сыбдырынан табарлы к мархум Абай елецдер1 сеюл- д1 ашык турады».1 Султан м ахм ут осы макаласы нда Абайды ете би1к ба- раларан. TaFbi 6ip ж ер1нде Абай елец1нен «Сег1з аяктан» мысал келт1рш отырып: «Айткандары артырымен шын. Шын жыларан кез ж асты ц тамшысы сез1лмейд1, сезкчсе де баскалард1к1ндей кезге катты, кек1лге суык тимейд1, кайта 63ini3,ai cyficiwupin экетед1» дейд1. Торайрыровтын Абайды устаз тутыигандыры, алгашкы кезде ел1ктеп жаз- рандары оныц елец елш еулер1 мен сезджтершен де KOpi- нед1. Ж а с акын лирикалык 6ip елец1н1н атын «Алты аяк» койса, соныц eri3 уйкасты соцры жолдарынан: Эйтпесе: («Тешзден кай тт етермш, Туссем батып кетермш». «Енд1 елмегеи йен калды, Коясыц кайда бул жанды?» 1 Султанмахмут Торайрыров. Тандамалы шыгармалары, 358-бет, 1957 жыл, Алматы. 54

Абай тыныстарын анык сезем13. « К ун п р т туспен ойра ба- тып» тары: «Бек мукайып айтты сез», тары 6ip елецш де- ri: «Хабарьща бек аксап» делш етш жолдар Татьяна ха- тыныд жолдарына уксастыры ап-айкын, «Кыз сую» атты еленшдеп «КеленкеЫ кеудене барып конса» дейтш жол да Абай акынньщ саптап берш кеткен сездерь «Досты- ма» да: «0з какпанаы аштын деп Юм кылады келеке?» — десе, мундары какпаныц да TepKiHi 61'зге МЭЛ1М. М ундай мысалдарды акыннын OHFa, м ахаббатка арналран лири- каларынан кеп келД руге болады. Солардыц ш ш д е шын- дык KecKiHiH улкен суретцилджпен, Абайш а 6epeTiH блен­ дер! де бар. «Елниреп кардык кекш екпек желге, Жер ж1бш жэне тойып аккан селге. Кун сайын кун Kypnipen, кек дурюреп «Кеш!» дейд! кыстай сасып жаткан елге»,— деп басталар «Кешу» атты 1914 жылы жазылран елен б 1здщ поэзиямызда мэдп калады . К аз ак тарихындары кызыкты мезплдщ 6ipi аталатын жазрытурым жайлаура кешу кез1 болса, Султанмахмут осы шактыц кун1 курю- реген, Keri дурк1реген эсеы сырын табират баласындай cyflciHe жырлай отырып, болмыска терек бойлай д а бм е - дк 6м1рд1ц сырткы жалтылдак керш стерж е алданып калмай, оныц кайшылыктарын да дэл адрарады. Бай ауыл кешкен жайлаура артынып-тартынып, амалдап же- туд! ойларан пакырлардын кёдейл1г1 мен кемдест1г1, оркашан д а эз1рл1г1 жетпейт1н кеж1рл1г1 де дэл т у а - р1лед1. «Коймасын тастай еалды кекмен жауып, Жук жешл болуынын емш тауып. Беллип. узiк, ашамай салкам-салкам Су куяр арбасына ауык-ауык. Кыстайгы мал тезеп кора сасык. Калпында тазартылмай калды сасып. 1лдебаймен «кеш журе тузелер» дсп Корадан к о п т казак жапырласып». Tyfle.ni эсем кеш иелер1 ат уетш де. Олардын тай ж у- ripTKeH балаларына да дуние кызыкты. А л кедей «кени-

Hin» маны coFaH карама-карсы сурет: арбанын шикылы, еР'мен урсыскан эйелдердщ ащы даусы. Ж айлауга бет- теген сапар 6ipey де, «салтанат» екеу: 6ipi ракат, 6ipi бейнет. Султанмахмут осыларды нагыз халык акыны ко- siMen керед1, халык журег1мен сезшедк «Ж апырактзр* узактау, ш убарлау жазылран елен. Б 1рак сонын екшим жартысындары ой мен суреттщ айкындыгы окушыны ер- екше суйсшд1редк «Квн>лд!н косып энже, Мэз болып жапырак сэнше Тур ед1 жаным балбырап, Кез1ме TycTi ку жапырак Ойладым мунын Maui не? Kerepin гул! ашылмай. Сарганган туей басылмай Турган жалгыз сорлыиы Кек жапырактар жасырмай, Саргайса да бул сорлы взгеге тур бас урмай. Азапка турмыс салгандай, Есёдерт! налрандай. Кегерер дейтж ywiT жок, Курт Tycin катып калгандай. Д1р1лдеп жерге карап тур, Жалраннан кез1 талгандай». (1914 жыл.) Б ул бленде ом]'рдщ эр турлв шындыгынын диалектика- сы бар. Муны ж азганда акын к е н ш н щ де сан алуан тол- кып, сан суреттерд1 кезше етк1згенше кэмкп сенем1'з: ж ас кегередк Kopi еледк сскiиiц орнын ж ана басады. Keuieri бугш ге жетсе, 6yriHri ертенге карайды. Ертек дуниеге тары да ж ана келедк квгере келедь Эрю'м жеткен жерже дейш, вз кунш мардымсыз етюзбеген жан— етершде до езгеге бас урман кетсе T e p ic m емес. Мумюн, о да ем1р салтанаты uibiFap депеш. Сонымен катар, жастай сола бастаран ауру акыннын ез муны да еске туседк «Турмыс. ка» атты еленшдег! зарлы кайталанатын: «Тек дешмд! сау кылшы,— деген ж олдары д а т!лге орала бередк EpiKci3 курений- ред1.

Энтее де Султан м ахм ут ж араты лы с пен м ахабб ат ту- ралы Абайдын антологиялык ул п сш будан арты к дамы- та алган жок. 9 pi ж ас, api тэж 1рибеаз, орыс поэзиясы- нын классикалык мектебжен каньжып етпеген кедей акынра, Пушкин поэзиясын акадсмияш а окырэн, жасы да, ойы да толыккан А бай суретиплд1гж толы к менгере кою онай емес-ть Бул 6ip. Екжплден, Султанмахмут за­ мены ж ана рана ояна ба ст ау мерз1хп емес, элеум ёттж ка- тынастардын катты карыстары эбден шиелешскен, «к1мд! KiM женед1?» дейтж ураннын айкын айтыла бастаган ту- сы едк Кы зу курес, тарты с заманы — кедей букар адан шыккан, api дыкты, api кект! ж аска объективтж суретнл, жаратылыс пен жан сырларына терен у н ш п , кей мезетте колденен бакылаушы боп отырура мурша берген жок. Сабырлы, жаны ауру болса да, т э т сау Абай торыккан кездержде улы жырларын тегш тастай отырып, ж араты ­ лыс пен адам eMipiHfleri терен, табиги гармониялардан тыныс табатын; ал жанымен 6ipre т э т де ауыр кеселге ушыраган тынышсыз Султанмахмут жеке адам мен ко­ рам арасындары кел ш аздж тердж тез1рек куруын тж ед к соны жоюга талаптанды; ез! д е езу керген, eMipiHiH кыс- калырына K03i жеткен ауру акын поэзиясыныц когамлы к кон ф л и кта, жеке басынын iniKi куйЫ ш ж е, айы кпас дра- масына жалрасты. Булардын устж е ол кездег1 к аза к поэзиясына KepiHey ыкпал ж асаган кейб1р татар акындарынын «миллэтшш- дж» урандары д а Троицкийдег1 татар медресесжде окып журген балрын акынра поэзияда уггсшклдж сарынды басым устанура улкен эсер erri. «Надан бол жаным тыныш болсын десен, Болмаса талаптанып оку окы!» — деген ypaHFa Султанмахмуттын каршадайынан ун косуы да сондыктан. Кыскасы, Султанмахмуттын Абай дэстуржен барлык ынта, талантымен мол кабылдараны Абайды н азаматты к лирикасы. Б ул салада Торайрыров улы акыннык окушы- сы дэреж есж де калмай, ен ж аксы елендер1мен А бай дэс- Typin 1лгер5дамытып экегп , оран ез1нд1к ж ана касиеттер косты десек артык айткан болмаймыз. Акыннын 1912 жылы жазган «Анау-мынау» атты еле* ншдег! сыншылдык, шыншылдык мазмунныц марнлсы

ете терен. К азак еимршдеп коксык жандардын кырсык* ты кылыктарын кисык айнадан кершгендей катты мшей* fli, аяусыз ажуалайды. BipaK осынын айтылу тэсЫ , баян- далу Typi нарыз Абайша, эр турл1 кеселд1 кешпкерлерд1 кермеге койгандай Ti3in суреттеп отырранда «Абайша» деген ойг.д epiKci3 ораласын. «Тер алдында мырзалар Кеп мактаса ырзалар, Миллэт лесе туксиш, Сайлау десе кызбалар, Босагала иашарлар, Одан эрюм кашарлар Квзш сатып тельмрш К аст кылмай жасарлар. Бай песне берд| деп, ATeHi жаксы xepai деп Обь пен Нишей тасарлар»,- деп шубырта сыиайтын акын, сез сонын окы, енер таппен б т р е д к Сол жылы жазылран «Кандай?» атты елеш де осы рухта шыккан. Акын мундай шырармаларында бай мен кедейд1 кейде мшез, кылык туршде, кейде адамдык, ынжыктык турш де араласты ра мшеп отырады да, соллр- дын бэрше ортак мшдет ретшде окуга, енерге шакырады. Сыншыл, суретшш акыннык болмыстары кайшылык бей* HeciH K epyi каншалыкты Абайш а эдщ болса, оларды 6ip тул га, 6 ip бутшдшпен тануы, бэрш б1рдей сынмен тузсй- MiH, т ут ас куйш де to rep i бастаймын д еу1 де айнымаран А байш а. Б ул жарынан Султанмахмуттын б1рсыпыра шы- гармаларындары А бай га уксастырын поэзиясынын фор- мальдык жары рана емес, онын таптык туйыктыгы да керсетедк EKi акыннык да сыншылдык, шыншылдык ур- дштерш, суреш илдш таланттарын, агартуш ылык пен гу­ манисток касиеттерш эркашан да дэрштей отырсак та, халыкшылдык идеяларындары мундай тарлыктарды умытура болмайды. Бул жалгыз Абай, Султанмахмут шыгармалары рана емес, букш классикалык сыншыл реа- лизмнщ H e m ri ж етом ш здт, социалисток реализмнен принципиальдык тур д еп айырмашылыры. Сейте тура Султан м ахм ут KeftiHri жылдардары кеп елендершде элеу- MerriK мэселелерд1 кетеруде Абайдан да шгершеп кетед1. Онык азаматтык лирикаларына, улы сыншылдык устше, кект1 наразылык, саяси етш рлш , кейде кедей халык аты- нан канаушы тапка карсылык дйту леб1 косылады. 1913

жылы жазылран, белг1л1 «К,ымыз» атты елею н де осы лег. бар. «Булар юмде?» бул бояу коюлана туседп «Булар KiM ycji-басын цырау жапкан? /Калкаулык opSipiiwe алты батпан. Аягын алга карай Sip баспайды Жолына курылгандай алмас какпан. Сокырга жлн-тэшмен басьш урып, Кезд1сж KBMip кылып отка жаккан!» Кандай ызрарлы, кандай ашулы. М унда кере кекеу, ©з1мси мыскылдау ж ок; мунда д эрм ен азд щ ш тей кур- ciHyi де сез1лмейдц мунда аяз карыгандай, жан турий- гердей суы к ун бар, Kypicipep куннщ нажарай атар мер- siMi бар. Б 1з акыннын тын ойлар, тын л е б 1здер айтура беттегенж, езш !н лирикалык геройын енбекчй халы к атынан белсене сейлеуге эз1рлегешн ангарамыз. Буран онын 1914 жылы ж азган «Bip адамра» дейтш там'аша елен1 кешл. Бул еленнщ мазмуны калыц окушылары- мызра кептен мэл1м, окулы ктарга д а KipreH, антология- ларда юлец басылып келедг Сондыктан тугел коийрудщ каж ет1 аз. Ал ен сонры ек1 ж олга тары д а к ед ы яудару, тары 6ip кайта оку артык емес: «Keceni колыма алып карай берд1м, 1шшде накак кезден жас бар ма»,— деп,— дорытады Султанмахмут. Енд1 6i3 акыннын улт- тык, жалпы халы дты к мотивтен корэмдык ж ж тел у моти- в1не ауыса бастаганын керем1з. Акыннын карабасы нды к TyflciKTepi корэмдык шындыктан субъекти вен тын сез1м- дер тудырады да, сол сез1мнен туран жыр енбекий когал!- нын тш не айналады. Акында эдей1 осылай жазайыншы деген саналы тенденция бар. Ол: 6ip топтыц атынан екш - ш! топка езш карсы кою тенденциясы. А кын алтын кесе- Hin иес1нен накак аккан ж аска ж ы лагандар атынан кун 0теу сурайтын аж ар керсетедг «Ал кезек кашан келед1?», «Эйел» атты елецдершде (exeyi де ж инакта 1912 жыл жазылды деп керсет1лген, coFan межи uieriM бар, бул шырармалардыц рухына Караганда хеши жазылган бо­ лу керек) Султанмахмут т ец азд ер ге келер тец дж кезе- пн xyTepin айтады. «Enairi-беталыста» (1914 жыл ж а ­ зылран) акыннын анык ж ана нысанара бет бурганын, ж аца жол 1здегенш байкаймыз.

Эрине, миллзгп айтудан, дайын арналармен елен жа- зудан, тын сурлеуге тусу онай емес. Тын сурлеу тапчаи акыннын вткен жолдарын кайта 6ip Караганда онык же* yi, SKiHyi де мумкш. бзгелерден баска canapFa бурыла 6epicTe адам алдымен езш женук киындыктарга эз1рлр\\н керек. Султанмахмут жана беталыска бурылар кезтде осындай iuiKi кайшылыктар сезшгенш жасырмайды. «Kipfli гой тустен кейш тентек акылы, C.epTiMiiiH бул вм!рлш ен акыры. «Адам кул езш женш устамаган Деген 6ip Сократтык бар начылы»,— дейдк ойы ересек тарткан акын. Осы еленде «адам атын актаймын» деген ipi сездер де бар; ол каж ы маска, сын- баска бекшедь «Шындыктын ауылын 1здеп туепм жолга, Разымын не керсем де осы жолда. Шаршармын, адасармын, шалдыгармын BipaK. 6ip табармын деп капiл!м сонда». С е з ж ок «шындык», «эдшдж» гздеу мэнпден айтылып келе жаткан такырып, улы такырып. BipaK буган карап Султан м ахм ут ж аналык ашыпты д еу киын. Ж алпы шын- дыкты ан сау б1здщ акыннын уакы т жагынан баскалар* дан Kopi ерекше Lwepiaeyi деуге дэлел емес. «Шындык- ты !зде», «шындыкты, эдш д1кт1 кут» деунплер ap6 ip Fa- сырда болтан. BipaK Султанмахмут осы шенберде кал- майды, ол дэл осыдан ксйшп еленжде, казак сакарасы бурын еслмеген ун бередк олдекандай жаксы умытщ, жакын yMiTTiK хабарын жариялайды. «Достарым, оган дейш асыкпандар. * Алдында эл! ататын жарык тан бар. Тез кунде жердщ жуз1 6ip турге енер, Тубшде, замандастар, осымды ангар>.— деп корытады. Иэ, с е й т т Султанмахмут не к ут п ? Неш к у т п ? Алда ататын ж ары к тан не? ¥замай жер ж уз1 6ip тур ге калай енед1? Бул сурактарга акыннын 03i жауап бередг Ол: социализмд1 кутп . Онын поэмасындагы со- циализмге рашыктыгы оз тусындагы улкен сез, жака^ ш- Kip; буккп каза к адебиеп тарихы yuiiH тын белес. Эйтсе 60

ДС Султанмахмут соц и ал и ста дуние орнату ушш не ic ie y керек екенш б Liген жок, социализмшн революциялык жолдарыныцбасты шартгарын рылыми угынган жок.. Бул жерде Султанмахмуттыц ipi зерттеуиллерш щ 6ipi Кеп- жебаев Бейсембайдыц дэл осы акын туралы: «Султан­ махмут социализм принциптерш дуры с TyciHin, толы к су- реттейдк социализм орнайды дейдк BipaK онын пролета­ риат диктатурасы аркылы орнайтынын, пролетариат днктатурасынын к а ж е т т т н айта алмайды»1, деген п ш - pine толык косыламыз. . Мэденнеттен артта калган казак елш деп ен басты кырсык каранрылык деп таныган акыннын атартушыл- дык туын кетер1судег1 en6eri уш ан тешз. О к у окы, енер токы дегенд1 ол акылмен де, ашумен де ж етю зш айтты; 61лi\\i жолындагы бегесш дердщ 6ipiH д е аяран жок: дш мен ырым-жырымдьг, надандык, топастыкты еш тесе тйпде- дк Халыкты б ш м жолына ш акы ру уш ш , акын Tyrin де аямай саркып айтты, саркылып айтты: «Карацгы казак кегше врмслеп шыгып кун болам. Карангылыктык кепне Кун болмаганда юм болам!» — деген Султан м ахм ут урпагымыз ymiH д е кенермейтш, KeMiMefiTiH акын. Мундай ж ур ектщ талпыну, 1здену жо- лындары аярын шалые баскан кез д е р гд е 6i3re туеш ж тц Революция орталыктарынан шалгай жаткан, марксизм- ш ц теорнясымен де, практикасымен де каруланып ул- ripMereH акыннын агартуш ылык пафосынан аспай ка- луы — оныц жаксылырымен 6ipre MiHi болмаска мумкш емес. Сондыктан Кенжебаев жолдастыц жорарры атал- ган штабындары: «¥лы Октябрь социалист^ революция- сы алдындары каза к эдебие™ С ултан м ахм уттан бастап гуманист!к, демократтык ой-HiKipi жарынан ж ан а, жо- раргы сатыра кетершдн Султан м ахм ут к аз а к эдебиетме корамды, халык турмысын кайта куру жешнде, жаксы- лап кур у женш де аскак, i3ri, терен ой енпздк Осы ж а ­ рынан Султанмахмут шырармаларынын ж алпы жиыны тек адебиет дамуыныц сурлеуш, кезецш рана керсетш 1 Б. Кенжебаев. «Султанмахмут Торайгыров» 40 бет, 1957 жыл, Казакстан Корнем Эдебнет Баспасы баскан.

коймайды, сонымен 6ipre, ол Казакстаннын сол заман- дагы когамдык ой дамуынын да тамаша зор белеа бо- лып табылады... Султанмахмут шыгармалары аркылы казак халкынын акындык мэдениетк эдебиет т ш тапл д а К0тер1ле тусгп» деген од!л корытуларына косыл- маска болмайды. Маржанмен катар бастап, катар жазран акынныц А бай дэстурш дамыта Tycin, acipece азаматтык лирика- да улкен корамдык мазмундарды менгерт, элеуметтж 6niK идеалдарды — кертартпа субъективнпл, жалран, зи- янды идеяларга батыл карсы коюы тамаша ерлж. Кер- кеменердщ, онын iminfle поэзиянын мшдет1 халыккл кызмет ету екенш Султан м ахм ут Абайдан кейш тары да дэлелдедк жан-тэшмен, жалынды жырларымен дэ- лелдед1 Маржам е л 1м 6eciriH 1здеп, дуниеден тыныс тап- пай жургенде, Султанмахмуттын: «Сусыз, шетаз шелдерден, Туманды, тупс!з кэлдерден Адамдык кешш эткенше, Каскыр мен кой дос болып, Достыксыз euip бос болып, Шын OMipre жеткенше; 1штен scin адамдык, Сырттан тулеп жамандык Тазарып эбден кеткенше, Талзй шаштар агарар, Талай тэши жер алар, Талай буын куарар, Талай eyip суалар. Жасамаймын енбектщ Жемюш кезбен корем деп, Жасаймын 6ip колгабыс Кейшпге берем деп». бзш щ барынша айкын, барынша когамшыл несем ойын, эстетикалы к программасын усынуы, ол туе былай туреын, 6yriH ri 6i3re д е сабак, ертенгкчер ушш де кенер- мес улп. Суйтш , Султан м ахм ут лирикасымен Абай мен совет поэзиясыныц аралырындары аса 6ip ж ауапты кезецшк 6cpiK сакшысындай акын. Ол Абайра ш эю ртпгш ез тэ- >мрибелер1мен дамы та келш, уптнпл лириканыц казак поэзиясында ж ака улгшерш, керкем улгыерш керсеттк поэзиямыздагы жалпы букарашылдык-сыншылдык тем-

денциянын соц и али ста арнара тусугае жен эз1'рлсд1; Султанмахмуттеп лирикалык геройдыц Абайдан ана- рурлым белсеши де, оптимиспк р ухта кимылдауы, еч- бекил халыкпен 6iTe кайнасуы кездейсок нэрсе емес, та- рих ж е м ю болатын. Б ул б 1зд1ц поэзиямыздын шын ре- волюцияшыл мш беге кетер1лердег1 сонры баскы ш ы едь 01\\прден ж ас кеткен, таудай талабы ны н кебш керсете алмай, арманда еткен ацыннын кеп мэселелерде совет акындарымен ауызба-ауыз ундесш, т1лдесш жататыны да сондыктан. Онын поэзиясы 6i3re 6yriH д е колга- бысшы. IV Ж ан а дэу1р де ж ы л м е з гш сиякты — ез дем ж сездЬ ре, ез унш ecTipe, ж ана белп , тын нышаналарын керсе­ те келедк Кектемн'щ алтын Kyperi калын карды сырттан сокса, жердщ жылу тарткан денео койнындагы кек жа- пырактарын сыртка шыруга эз1рлейдь Алыстан келген алрашкы жыл кусына карай эсем кектемш н ж акын еке- HiH ce3iHeMi3. Кыстай аяздан буккандар, бораннан ыккандар есте- pin жинай бастайды. С асы к уйлерден кен, ж ары к дал а- ра шырамын, ерюн ж урш таза ayaFa канамын, кун шу- рыласына жылынамын деген yMiT к1мге де болса куат, куаныш косады. Kyui ертен каулап есер гул, майсалар эрюмнщ-ак кезше елестейдй Keniл iiie куй бои уялайды. Осындай туста букш халы к акынга айналады; барлыг. кубылысты, барлык KepiHicTi акынша кабылдап, e3ifiiH алый бойындагы зор талантын KepceTin багады. Сол тустарда бшк yMiT, ж ары к кун, жылы ж аз, гул-шешек- тер, сулу махаббат туралы халыктын 63i uibiFapFaH жыр- лар, эндер туады, жыршылар, эниллер туады. Кыстай ызгарлы, адам жанын тем 1рдей кур саул аган кене д э уф кетш, онын орнын ж ана д а ж ары к, жылы кектемдей ж ас дэу1р басар кез де дэл сол жыл м езгш сиякты екен. Коммунистер партиясы бастаран жумысшы табынын куресипл кимылы cayip жел! емес, flayip жслш- дей сокканда, Россиядагы патш алы к-бурж уазиялык ку- рылыстыц муздай какырап, кардай ер1меске амалы бол- ган жок. Коммунистер партиясыныц уранды yHi халы кка жыл кусыныц сешмш экелдь Патша кулайды, буржуазия

кулайды деген 6epiK умгг барлык енбекш! халыктын ойына сэуле боп куйылды. Томагасы сыпырылып, кы- ранша Ылмнген ж урт yuiyFa канат тапканын, катты счл- KiHyre кайрат тапканын сезшдй революция, курес, ерлж, бостандык туралы талантты акын халыктын e3i шыгар- FaH жырлары, эндер1 туа бастады. Сол туста бую л ха* лы к е з сана-сез1мше, арм ан-ткегш е сай кектемнщ не- сершдей тепл е жырлайтын, нажарай ата, от ойната жырлайтын ж ана акындарын да шырара бастады. Bi3 сонда канаттанган халык пен онын талантты акындары- нын арасындагы толык жарастыкты, керемет гармония* ны кердж. ¥лы Октябрь революциясынык дауылды толрэры Ка- закстанда Сэкен Сейфуллиши туды да, ж ана дэу1рд!ц ж ана жырын бастауды , заманнын ж ана шындыктарын ж ан а тенеу, тын образдар аркылы айтуды, с е й т т казак поэзиясында лирикалык ж ана улплер жасауды, ярни coeerriK дэстур салуды сол Сэкенге тапсырды. Эрине Сэкен поэзияга 6ip-aK кунде келген акын емес. Онын 18—20 жасыиан бастап жазган алрашкы елекдер1- н1н б!рсыпыраларында бастауш ы , уйренуш1 ж асты к ле- 6i3 гана бар. Акыннын 1914 жылы Казан каласында ба- сылран алрашкы «0ткен кундер» атты жинарына басыл- ран елендер1 туралы Есмарамбет Исмаилов жолдастыц Сэкен томдырындагы алры сезшде: «Ж инакта басылган елендердщ к е п ш ш п шэк1рт акыннын туып ескен ауыл- Fa деген сарынышы, б ш м алу жолындары талап тш еп, ж асты к, махаббатты к ем1рд1н сез1м куйлер! жырланады. А л, акыннын сол д эу1р деп ipi когамдык мэселелерге де- ген ой-пж1рлер1 эл1 айкын емес, болса да кунп'рт» дегеп багасы эбден дурыс. Есмарамбет Исмаилов сол макала* сында тары да былай дейдк «Рас... осы жинакта басыш- ран, жэне 1915— 16 жылдары жазылып, «Асау тулпар» жинарына KipreH кейб1р елендершде Сэкеннш ©3t ескен когамды к ортара наразылыры, acipece отаршылдык кыс- пактагы, еск1 феодалдын мешеул1к шырмауындары ка­ зак халкыныц аянышты хал1не жаны ашырлык сез1м! байкалып турады. Акын казак халкын бастайтын яга ж ок, б ш м ге талпынган ж астар жок... К азактык надан байлары орысша окытура карсы, жалшынын енбег1н жейд1, е н д т елдщ бас кетерер азаматы окыран казак болады, жет1мд|, сорлыны аяндар, деген ой-пш рлерш б 1лд|'ред1. BipaK, муныц бэр! де жалпылама, уст1рт жыр- 64

ланады». Исмаилов ж олдастьщ бул багасы н д а тугел коста ймыз. Сэкеннщ революцияра дейж п такырыптары кебж есе агартушылык урандарра ун KoeyFa тырысады. 0 з:нен бурынры акылдыларды куптап, езж ен бурынры шебер- лсрге елжтейдь Кейде ол ауыл акындарынша: «Буран бел, кырлы мурын, жазык мандай Аузыкнан шыккан лебм шекер-балдай»,— деп фольклор улг1сшде жырласа, кейде «Абай улг1сшен» деп OKyuibiFa ескертш алып турып, разалдар шертедк «FamuKTUK болсын паш Жалындай жандырып Леб!нмен нылшы мае...»,— деген жолдарды. Абай энш ынылдай отырып жазады. «Ceri3 аяк» рухымен жазрандарыньщ сонры eui жолы- нын: «Жокты 1здеп некоим жоктайсык, TuHmuFbin кашан токтайсыи»,— дейтж сиякты кайырмаларында ж ас акын Абайдык ра­ на inaKipTi. «Тындаушын болса пайымды YFap айткан сезнш. Санасыз болса, дайын гой — сАкымак!» деуге e3intti.— дейд1 Сэкен. ¥гымды да yftipiMfli, акылды да накылды ай тьш ан . BipaK, б у да Абайдан кенйрме. Сэкеннщ 1915 жылры жазгандарынык ш ш д е «Жазры тунде», «К0н1л», «Мун», «Свз зайыры наданга», «Разал» сиякты елендер1 туп-ту- гел Абай ыкпалынд'ары, «Абайра уксайыншы» деген ни- етпен туран шырармалар. Б 1з жорарыда акыннын бул шырармаларын онык уйренуип, бастауш ы м е з гш деп атадык. BipaK будан Сэкеннщ Абайды устаз тутыну дэ- yipiH уст1рт, жец1л баралайтындай niKip турызбауымыз керек. Эдетте, Абайдьщ акындык мектебш зерттеуш 1лер кв- бшесе Абай аулынан, КокбайЛардан узап шыкпай жур. Б1здщше, казак поэзиясында аты б е л г ш , ipi акындар- дыц Абай мектебшен втпегеш жок, Абайды тану жэне Б 0. Тэж«■ бае».

Абай аркылы Пушкин, Лермонтов, Крыловтарды тану жолы — 6i3flin поэзиямыздагы улттык урд*с- Абайда KeinHri эдебиеттж мектеп. Ендеше казак, совет поэзия сыныц 6ipiHiui кайраткерк Октябрь революциясынын ка зак халкынан шыккан тунгыш жыршысы — Сэкеннщ д алгашкы адымы Абай мектебжен басталуы кездейсо нэрсе емес. Буран карал 6i3 — Абай лирикасындары де мократтык гуманизм, ондапл сыншылдык пен шыншыл дык, халы кка уйретуип, бастауш ы болу тенденцнясы каза к поэзиясын ¥лы революциямен тосыркамай табь cyFa жаксы эз1рлегенш, казактын ж азба поэзиясы революция алдыида кептеген елец турлер1, поэзия накыш тары, ж эне сан кырлы ш еберлж аспаптарымен карулан дырранын керем1з. Бул б 1здщ эдебиетЗДз рана еме буюл м эдени етпздщ тарихы ушж мактан боларлы okhf3. Эдебиеттег1 керкемдш муратты Пушкиннен тап кан, Пушкин аркылы орыстыц улы демократтарыме туыскан Абай, Сэкендердш де ез тусындагы орыс хал кынын озык ойларын жаты ркамай кабылдауларрл[ адам айткысыз жешлджтер жасады. Сэкеннщ Абай ш KiprririHeH революция акынына айналу npoueci механ калык 03repic емес, тарихи дам у. Казакстандары элеу меттш процестщ занды 6ip KepiHici. Сондыктан д а С кеннщ 6ip дэу1рден еюнип дэу1рге, ярки социалист революция .layipiHe ауысу кезецшде iuiKi кайшылы тырырыкка камалаты ндай шырармалык киыншылыкта кездеспейдк Онын еткен жолы кандай кун эаз, таза бол са, болашагы одан да жарык, кун шуак- Енбекил халы тан жубын жазбаган акын сол халыкпен 6ipre пролет риат революциясынын туын кетерсе, tarepi басадь О л «ен акырры, ец соцры зор майданра> советтщ жа таушысы, коммунистер партиясыныц Myuieci болып т седи Сэкен Сейфуллиншц революциядары элеуметтш к рестер1мен 6ipre идеология майданында партия туь бшк кетеруп поэзиядагы Маржан бастаран буржуазн шыл, кастан aFbiMFa карсы куресе шыруы — Абай жолы нын д а ¥лы Октябрь революциясына занды турде жа расканын дэлелдейдк Сэкен 1917 жылдыц 9 мартында жазган елещнщ ез1нде-ак («Асырып тез аттандык»)- «Танды карсы длмаккз Тулпарларды таптык 6i3. 66

Айдарына кызыл шок Ук1леп cy3in тактик 6i3»,— дейдь Сырттай KapaFaHFa осы ш ум акта пэлендей ештене жок, cepi акын ж уй рж ке ую такканы н жырларан сиякты рана. Ал, ую ле баксак, бул ж ана л е б1з, ж ан а жыр. М ун- даты тулпар фольклор «тулпарынан» белек; ол адам жа- ныныц жабылыктан айыгып, куатка, каркы нга мензелун Акынныи куттж деген таны да жана тан, «кешжпей-ак Кызыл кун» шыгаратын тан. ©лен: «Кунге жайып кушакты Шакырып Cepi шаттандык. Куантуга ел, журтты Асыгып тез аттандык»,— деген шумакпен аякталады. Казак халкына «тан атырайык», «кун шырарайык» дейтш елекдер бурын д а жазылатын. BipaK сонын 6api агартушылык ураны ретшде рана айтылатын. Ал Сэксн- hi'h 17 жылы куткеш ж ай кун емес, кызыл кун, проле­ тариат революциясы экелет1н кун. Акын сол жылы жаз- Fan «Кел, ж1г1ттер» атты елецшде: «Екшш унд! Кызыл сымды Домбыраны алайык»,— деп, домбыра meriH де кызартады. Кызыл сымды дом- быра неге керек? «Кедей суйер, Байлар куйер Ауыздан от шашайык. Салып уран «Кедей, курал» Ксдейден топ жасайык»,— деу уш1н керек. Б аска домбыра мундай мш дегп орын- даура жарамайды. С ей т1п ол революция поэзиясынан езгелерге усамай- тын, езш дж , ерекше белг1 табады . Ол кызыл — револю­ ция туыныц бояуы. Бул каза к поэзиясында 6ipiHuii рет Сэкен ж асаган тын образ. Соньрмен 6ipre байларга кар- сы «кедейден топ ж асайык» деп куралданура, ж асак ку- РУра ундеу, жалпы «халыкты» емес, кедей халы кты май- 5* 67

ланга шакыру — буран дейш казак поэзиясында болма- ган, тарихтын. ж ана кезенше рана лайык окига. Револю- niiHFa д ей ж п поэзиянын, онын ш ш д е лириканын acipece Абай тусында каншалык керкейгеш белили Революция- мен 6ipre туран пролетариат поэзиясы сол Абай тусыида- fu ж ок урымдар мен ты к текеулер жасады. Бурынгы белгш сезджтер, текеу эпитеттер, ж ака марналар тап- ты; бук|'л адам баласына ортак махаббат, eMip, е л 1м си- якты мэнгшен мэл1м такырыптар, жанаш а жырлану жолын тапты, ен эуел1 Сэкен аркылы тапты. «Ж ел» бурынры лирикада б 1рде улыган каекыр, ыс- кырран жылан, б1рде д ер гп курсш удщ леб1 сиякты боп жырланатын. М агж андагы ж елдщ «далада эпсун окы* ган жын» екен1н де керд1к, ал Сэкеннщ 1917 жылры жа- зылран «Д ала» атты лирнкалы еленшде жел жаналык пен жаксылык хабаршысы. Кыска еленд1 окып шы- гайык. «Далада жазгытуры тостым желд!, Кезгек жел саулап ecin жетш келдк Гул тешек кегал шептш басын снпап, Керкейткен Kiiin.iipin кара жерд1. Ecin кеп майда желдер таудан асып, Кушактлп аймалады амандасып. EcTiren. кврген. бкзген сырым магам Айтысты куамысып, сыбырласип. Текд1кке, бостамдыкка кептен гашык Нашарлар — уран салып, жолын ашып, Кулдыктан бакыттарии женш алып, Ту Tirin шыгыпты ерлер кол устасып. КуйлешК кеюрек сонда шаттык тасып, Кырандай темin алга, кез1мд| ашып, Айгамлап кем даламы KyHipeHTin. Бой жаздым аягымды мыкап басып. Кул1мдеп гул шешектер басын ндк Кушактап майда ескек жел беттен суйдк Куаныш сырым айткан гашыгымдай Сол желдщ журег1ме леб1 тмд1». Акын жел аркылы мол кенд1кте басталган мол козга- лысты д а бейнелейдк Таулардан аскан, далаларды кез- ген жел революция хабарымен алыстардагы халыктар- ра да козгау салып бара жатканы керш ш тур. Ж ел ха- 68

барына куанран, кырандай кезш ашып, алга караран, кен далада айкай салган акын — дэл осы ж ерде езш щ лирнкалык «меш» аркылы, О ктябрь револю циясына к а ­ зак халкыныц барлык ынтызарымен косылранын баян- дайды. Сондагы жел экелген жылы хабар мен кектемп дал а Квр1кт1л1г1н1н. жарастыры д а кы п-кы ска вленге ул- кен мэн 6epin тур. Сэкен будан кешнп «Кырда» деп аталран еленмде домбырара косылып эн салады да, ол энд1 асау жел шапшаи жаттап, Сары аркага таратура карып экстедн «Он салдым кырда отырып, кеюрек кернеп, Юм 6Uce желдж тш н coFaii арнап»,— дейд1 Сэкен, елешнщ сонында. Акын бул ж ерде к аз а к халкы мен О ктябрь револю- циясын б1рлест1руии де, ал жел акын сезш уары здауш ы . Opi жуйрж, opi каркынды жана куат. Сэкеннпг 1917 жылдын алгаш кы айларынан. бастап ж азган елендер1нен'-ак лирнкалык геройдын «м енЬ ж а ­ на д э у1рге лайык тыкая бастаганы н байкатады. Бурын гы «мен» элеум егпк мэселелерде канша жуйр1к, канша 1лгер1ш1л болса да, кебш есе камыру, ш арш ау, дара ка- лып ез iuiiHe уш лум ен аякталатын, 6i3 у м 1тш 1л акын- нык шабан халыкпен жарасып кете алмаранын, опык жеген1н квретш б1з. А л Сэкен поэзиясындары «мен» ха- лыктын, корамнын 6ip белшег1. KoFaM аркылы «менд1» керсек, «мен» аркылы корамды керем1з. Акын мен ха- лык ж урепш ц 6ipre соруы, 6ip тктек, 6ip муратта болуы шырарманын жанрлык куннн арттырады. Б 1з лири- калык геройдын эрб!р леб1з1нен, sp6ip сез1м1нен оныц халыкка, куреске шыккан, куралды кауымра арка суйе- ген шадыман сешмш кабылдаймыз. Бул С03 ж ок, совет лирикасына, со ц и ал и с та реализм эд 1сш е рана тэн ж ана касиет. Осындай улкен кзси етт1ц каза к поэзиясында 6ipiHiui рет Сэкен лирикаеынан бас- талуы cyrtiKTi акынымыз yuiiH улы мэртебе. Б 1з э з 1рге Сэкенн1н алрашкы влекдер1н1н взшен бай- кала калатын ж ана бастамаларды айтып отырмыз. Акынныц бул ж ылдагы лнрикаларында «кызыл кунд1» аксау, атып келе ж аткан бостанды к танын кум ар га куту, революция куанышын д э р т т е у басым, акын рево- I люцияга каты суга ез1и де, окушыларын да эз1рлей туе-

Kici келедк Сондыктан оныц бул сиякты елендершде декларациялык ундеу леб1 басымырак сез1лу1 эбдеи занды. KeiiiH, А км олада Совдеп кулап, Сокен Колчак турме- ciHe камалранда, азап вагоншдег1 ажалдан кашып ку- тылып, ауыр кундер/й бастан кеипргенде, большевик акын лирикасынык катал сындардан еткен шары туады, 1917 жылдагы революция екпш ш е алыстан суйсш у ли- рикасына енд! азап шеккен, шындалран кушт1 д рам а­ тизм косылады. Ж аумен беттескен, майданда батыр дос- тарынан айырылган акын эр! кектц opi дыкты. Б1рак кс* удеге 6epiK уяларан революцияшыл сешм мызрымайды. Кейде муцра косыла кез жасы да кершгендей. Мерт. болтан ер жолдасы уш 1н Kypciny де бар, 6ipaK кущ рену, куйреу жок. Ж ана заман жаршысы суйген халкына суй- енед1, кызыл куннщ кайта туары на сенедк Сейтш , Сэкен лирикасындары ж анагы айтылран драматизм айырыкша кугйрегп оптимизмге — совети к оптимизмге айналады. «Отырмын кузет камауда Душпаннап танin жешлдь Жене алмас бйрак еш панде Лсау — еркш кешлдЬ,— дейд! акын, «Камаудан»' атты кыска жырыныц cohfh терт жолында. Турасын айтуымыз керек: бул да Сэкен- ге дейш п казак поэзиясында болмаган, Сэкенге соцна- ли си к революция рана берген оптимизм. Акын актар турмесш де отырса д а жалрыз емес. Те- Mip есж , торлы терезе туткын жанын ж аралай алмагап. Оран даланыц кегалы ж ас шеш желмен ж1берсе, кецЫ елмен сейлеседь «Болса да алые кызыл кун, Шугыласын шашты алтындап, Рашыгым менщ бостандык Келд1 алдыма жаркылдап». М 1неки, акынды кажы тпас, арылмас куш пн Keni осы сиякты. Егер пафосты Белинский айткандай махаббэт десек, Сэксннщ махаббаты бостандык екенш кере\\пз. А кын кызыл кун экелер бостанды кка рашык. К уш и ма- хаббат, арылмас ерлжпн, сарылмас оптимизмнщ каинар булары. Еашыктык отындай ыстык от жок, рашыктык 70

сезшдей етю р сез де жок- Раш ык алдында бейнет те, ел in де ештеце емес; TipAiKTeri барлык кызыктыц 6uirL махаббат капа. М ундай туста революцияшыл акын шек- ci3 романтик. Таудай бшк мурат пен ж алындай лаула- ран гашык ж урек алдында ем1рдщ Kefl6ip нэрселер! акынра «усак», «туйек» тэр1зди ол б1лепн кескен шын- жыр mepin де рашыктык пафосынан туран революция­ шыл романтикамен жуып-шаяды. YMiTTi жырлайды. Осы жерде Сэкеншц мына 6ip елещ н («Тулпарым») окып етеГпк: «TeMip торлы тас уйде KexiperiM толды шерменен. Канатты, тары тулпарым, Аркырап келил кермеден. Тумарлап, баптап айдарын, Куйрырын сузт ерлеген. Куткаршы мен! камаудан,— Шынжырлап epiK бермеген; MiHin ап «шу1» деп кетейш, Жарысып соккан желменен. Ke6irin шыксын кумктей Шомылып аккан терменен. Аймакты жарып дy6ipiK Жангырсын таулар, жсрменен, Сыпыра шауып кырымды, Амандасып келмснен. Буралган езен, орманмен, 3enrip таумен. белмснен, виней сорлы ез1лген Kspiceiiiii елмеиен». (1918 жыл.) Бар болтаны жиырма жол жыр, 6ipaK куат-TereypiHi ерекше элдц ерекше Kyfliperri. Ыррак пен ыррак, уйкас пен уйкас 6ipiHe-6ipi от лактыррандай кызу. Жаура деген кекке бостандык суйген махаббат косылранда жауынгер лирикасы жарылралы турран бомбара айналган сиякты. Акын тары да б[зге таныс снмволикалык мэш бар тул- парын шакырады. «Тек TeMip торлы тас уйден» кутылса бопты, ол барлык кайрат, кушш жинап езшген енбекнн елд1 шабуылга, жещске шакырура, сол елмен кан май- данга 6ipre Kipyre 93ip. Осы жогарыда келт1р1лген б1рнеше елец мысалдары Сэкен лирикасыныц драматизм! мен оптим ист кушш кандай дэлелдесе, сонымен катар акынныц езш-ез! бар­ лык жап-тэшмен, жыр-кушмен ецбекил халыкка барыш- 71

лаганын да дэлелдейдй Сэкеннщ «Тулпары» Маяков- скиндж: «Я Всю свою Тебе отдаю. Атакующий класс*,— деген жолдарын еске туар м ей ме? Сэкен каза к поэзня- сында советтж -ж ауы нгерлж лнриканын неп зж салган, ен ж аксы ул п л ер ж керсеткен устаз акын. Сэкен Сейфуллиннж турмеден кашып шыкканнан кей1н ж азган кеп елендер1 бар. «Камыккан кешл», «Ж ас казак марсельезасы», «Шелде», тагысын-тагылар. Осы- лардын ш ж д е азам ат согысы дэу1рж ж бейне, тулгасын терен сипаттайтын, дэу1р лебж айнытпай беретж 6ip та- маша елен бар, ол: «Кашкыннын ауылы» дейтш елен- Мен бул шыгарманы керкемдж куаты жагынан Алек­ сандр Блокты к «12 с Ь мен Сергей Есенинн'т «Жнырма алты туралы балладасымен» катар коямын. «Тулпарым- дагы» лирикалык геройдын ж ауынгерлж аскак бейнеа, асау ойы монолог турж де айтылгандыктан геройдын 6ip мерз1мдеп, кыска уакыттагы жан cepniniH гана беретж. А л «Кашкыннын ауылында» улкен поэманын мазмуны бар. М унда акын поэзиянын энпмелеу, суреттеу тур 1мен лирикалык геройдын iuiKi дуниес1н б 1р леспрудш дурыс елш еуж табады д а, лиризм мен эпикалык кушт1 шебер ере бж едй Кашкын акыннын кузеттег1 эйелмен от басын- дагы кы ска-кы ска айтылатын сездерж ен замай атмосфе- расы мен бостандык уш ж алыскан курескер халы к бей- несж керелйз. Карангы, суык тун. Та у арасындагы жаудан жасы- рынган кашкын ауыл. Эр уй д1н белдеу1нде октай боп ж араган 6ip-6ip ат. Ш ашакты найза, шабуылга ,эз1р са­ пы. Э л 1 еркектж Ke6i жорыктан кайтпапты. О т жаккан караш а уйде отырган эйел сол ауылдын сакшысы. 0 3 i уйде, к е н ш сыртта, са к отыр. Э лсж -элсж шыгып тежрек- Ti бакылап кайтады. Сол оттын басында отырган каш ­ кын акынга эйел «К вз1нн1н шырымын алсайшы» дейд1 аяган унмен: — «УИ! Женгетай, уйктармын. Тун узак кой, тун узак. Тун карангы, жау калын Мызгырмьш ер ген кушнз-ак,— 72

деп акын ж ауар катады . Акын да сак, ж енге де сак, ел шетшде, ж ау бетш де кузетте. Сэкен ел басынан еткен аса 6ip ж ауапты кезенде халы кгы н революцияга каты с- кан курескер сипатын казак эйел1 аркылы бередь Катер Tyiiin кузеткен, ж аудан коркыныш куткен эйелдщ ceHiMi 6epiK сещм. Сондыктан д а ол кашкынды у ш т сез1мен ж убатады, керген бейнетш баяндаран акынра: «Е-е, шырагым, 6spi де Умытылар, тук етпес. Ер ж т т т ж басына Нелер келш, не кетпес!» — дейдк Ауы л кузеткен эйел эл! жорыктан кайтпаран, кенйк- кен еркектерд1 де кутш отыр рой. Kiw i екен кешжкен? Epi ме, элде бауыры ма? Ж о к элде, ж аура аттанран жал- гыз улы ма? Эрине эйел журег1 орнында емее, кобалж у- лы. BipaK курес максатын терен yFbiHFaH ана сабыры те- м1рдей. YfiiHfleri кон акка ж айбаракаттары меймандос жецгешц де сезш айта алады: «Тары жесе атына Eepin Ka3ip керейш. Icren кеже Серейin». Катер бар да урей жок, сактык бар да сабылу жок; тьпектес ж андар 6ipiHe-6ipi туы стай меш рль Тез ангарып, тез TyciHrim, сез1мтал-эйел кашкыннын дос екенш таны- ган сон MeflipiM керсеттк А л дос каш кын орнына — кас кашкын кездессе нетер ед1? Н а к осы эйел ондайды Tipi ж1бермес ед1. «Рас кой, женгей, ештено Кылмаймын уайым ез басым... Атыыды жемдеп, жауып Сер. Атым рой серш жолдасым. 03iM енд1 ас шпеймш, Журекке ас батпайды, Келмек ед> 6ip хабар Негып тан эл! атпайды?..» Бул акыннын эйелге берген ж ауабы . CefiTin кезш е уйкы оралмаган акын да хабар кутуш ш щ 6ipi екен. Эйел аабан астында огаи: 73

«Кандай хабар, шырагым, Келмек ед1, кай жактан? Большевиктер келетш Хабар ма элде ар жактан? — деген еурак кояды. Сонда эйелдщ де, акыннык да кут- KeHi 6ip жак.сылык: тан атыра, кызыл кунш кетере келе- TiH большевиктер ж ещ а болып шырады. Bipan Сэкен осы eKi адамнын идеологиялын туыстыгын сэл гана иша- рат туржде мензевд де, аржагын онайлатып, жеадлдетш ж1бермейдй Ол тарихи шындыкка сэйкес уакыт ауырлы- гын, окиFa салмактылырын садтайды, OTidp, драмалык сез1'м устшдеп окушыны арзан жадыратпай, босатпай ус- тайды. «Басылмай тур туннщде Кара дауыл бораны. Отырам мен де кузепп Тан атканша кораны»,— дейд! кашкын эйелге. Акындыры эл а з, шеберлш нашар жазушы дэл осы арада онай жолга тусер efli де, кашкын аузымен окымаран эйелге упт сейлетт, акылшылык ри- торикага ауысар едк Шын мэншдеп акын — Сэкен ейт- пейдь Курдел! жасалиан адам образдарын арзандатпай- ды. Жалрыз ауылда, катерл! тунде, коркыныш куткен эйел жауынгер cepiK, большевик дос тапканга куанган да болар. BipaK уйде курт кайнатса, тузде ат ойнатура жарайтын журеюп де акылды жецгешц сушшнп теренде жатыр, Ол шын кещлмен: «Шаршадын рой, шырагым, Тыныксайшы кисайып, Текеметт1 астына Салайыншымен жайып...» — деГш кашкынра, одан езге ештене демейдь Бул шырармада Сэкеннш баска елендершдепдей, hfhii ундеу, 03 басынын монологын айтатын елендершде- Г1дей леп белплер1 жок. Косарлап, удетш те айтпайды. Жауынгерлжтж сырткы белплер1 мен тыныстары шырар- манын ш ш е ауыскан. Акын улкен окиганы жай рана, ли- рикалык унмен жырлайды. Дэу1рдщ дауылды бейнесш баяндау ушш, ол адамнын ce3iMi туралы Fana сейлейдй Кашкын мен эйел 6ipiH-6ipi ап-азгантай ишарат сездер- ден кандай тусшсе, сол аз сездер аркылы буюл шырарма- 74

Fa да 6i3 сондай тусшенпз. Д ал ад агы тун, суы к ы згар, ун- деп жылы журектер, жауынгер достарды, атар танды куткен ж уректер кы ска-кы ека рана, кейде доы бырада шертжген эн кайтармасындай кабылданады. Сонын е з 1- нен 6i3 улкен эп и кал ы к\\сер аламыз. Сэкен сонын бэрш лирикашыл акыннын ж еке окуш ыга онаш а FaHa сейле- сер, жай дауеымен ж етш зедь Поэмага 6eprici3 гаж ап шЫгарманын енбойында «ал- ла, аруак» сиякты б!р соз кездеспейдь Б 1з ауыл эйелшщ жапынан да сиынган, жалбарынран ештене ацгармай- мыз. Сэкен еркшдж куресшдеп адамдарды эртурл1 ауам, Л1нн сешм ыкпалынан эдеш таза устаган , оларды н орны- на геройлардын ce3iM байлыгын, ой байлырын басы м бе- pin, революция адамдарын сулулы ккз айналдырран. Адам ушш куресу, адамды ipi мшез, су л у касиеттермен б езаш р у, адамнын биж со ц и а л и с т идеалын курсе ус- т1нде айкын, керкем суреттеу соц и ал и ста реализм aflici- нщ мыкты тенденциясыныц 6ipi. Б 1з Сэкеннен осындай (гамаша OHereiii 1918 жылы алдык, советтж лириканы ц па- фосы ец алдымен ж ана с о ц и а л и с т сез1мдерд1 ж ы рлау екен1н 6i3 Сэкеннен уйрендж. Осы оленде элс1ремейт1н драматизм бар дедж кой: оиыц аты лириканыц езше лайык к о н ф л и к та берж са- лынган деген сез. Расында да сондай. Эрине, мунда дра- мадагыдай атысып-шабысып жаткан, шытырман тартыс жок, кагысып жаткан м1нездер де жок. Сейте тур а каш- КЫН акын мен ауыл кузеткен кайратты ж енге аркылы тунг1 тынышсыздыкты аса етю р сез1нем1з. Тун г1 ж ел ыз- гырыгы, белдеудег1 ат, шаншулы найза, асулы сапы жа- КЫН манайдагы ел1суге эз1р ж а у ызрарын д а коса бередц Шыгарманын ец соцында: «Нркектт кеб! каПткаи жок, Жолдан, кешу жорыктан. Елден безген ер уилн, Ауыл емес корыккаи»,— деген шырарманыц басында окылеан 6ip шумакты кайта окимыз. Конфликт босацсымайды, ширатыла туседь Алда ец акырры зор майдан барын ацрарамыз, Сэкен «Кашкынныц аулында» езш ж лирикалык геройына коса 6ipinmi рет каза к эйел1 аркылы катардагы карапайым адамды жырлады. Сэкеш йн бул елеи1 аза м ат cofi>icu flayipi туралы кашан да керкем кеш лдж бол уга ж арай берет1н, шоктыпл би1к шыгарма. 75

Сэкен революция жецш болганнан кеГйн поэзиянын упт-н аси хатка лайык, букаранык урымына жакын тур- ■nepiH 1здене бастайды. 8p6ip кубылысты ез ce3iMiMeH кабылдаудан Kepi, оны баяндай, тусш д1ре отырып кызык- тырранды кеб1рек унатады. О л кездег1 акынныц алды- на койран мшде-п — курес, женю аркылы орнаран совет eKiMeii не берд1? Акын казак елгае соларды мадактайды. О л ушга Сэкен елецш ц казакка мэл1м толгау-жыр TypiH алады да, халык акындарынша термелеп отырады. Тецеу, э ар елеу жарынан д а бурьшнан мэлвм, фольклордары да- йын аспаптарды ‘1рюлмей пайдалана бердь 1921 жылы жазылран «К ара айгыр», «Bi3», «Кызыл ерлер», «Аспан- да» сиякты елендер б1здга осы тк1р1м1зд1 растайтын шырармалар. «К ара айрырда»: «Баскам жерш жем1рш, ¥шып алFa басады. ¥шк.ын, жалын буларын Жан-жагына шашады»,— десе, «Б1з» атты еленшде: «Теюик 1здеп кедейге Жауызга кенбей туладык. Залымдардык жасакан Аранына уладык»,— дейдь Ал «Кызыл ерлерде»: «Патшалар, байлар, мырзалар Квп жыл б|здi билеген. Hlipeiiin жатып ак уйде Табанымен илеген...» — деп, табанда суырып айткан домбыралы халык акында­ рынша бастайды. Бул сиякты жырлардары кетер1яген такы ры птардын маныздылыры ерекше баралы! Акын мш- 6eneri шешендер сиякты, ол енд1 ж еке адамдарра емес, жиналран кауымра сейлеуш ь П аровозды кара afiFbipFa теней турып, Сэкен халыкка енд1 ж уйржтщ neci езщсш дегенд1 айтады. Ш еш ен : «Керемет кушт! жасаушы Тур, жалшылар, ал дттан!» —

деп б т р е д 1 сезш . Bi3 акыннын тындауш ы кауымына урындыра, буйыра санкылдаран дауысын есггелйз. Сэкен екшип MiH6ere шыкдан, акын онда «Bi3» деген такырыпка сейлеп тур. Кеше KiM едгк? В у п и юм болдык? деп сурайды ол кедей кауымнан. «Карангы, суык зынданды Жатак кылды тэшмгз, Кылыштык жуз!, мылтыктык Аузында болды жанымыз,— деп кешеш Tycinaipce, еткен куншн азабын ащы сездер- мен айтса, революция жецгеннен кей ш п OMipAi д е ба- рынша кызу, барынша шешен угындырады. Кызыл кунге жеттж 6i3l Эд1лдж адал енбект! Турмыска патша егпк 6i3. Буржуанын, пандардын 1штерше тептж 6i3. Оларды тактан кулатып, Ит шанага жектж 6i3. Арам канды кузгындар Тартсын енд1 жазасын! Жаб1рш1л жауыз залымдар Тартсын енд1 сазасын!» — дейди Совет еюметш щ тунрыш, yriTiiii акындарынын 6ipi — Сэкен. Бул акын с е з ш ц плакатка, ypaHFa айнал- ран uiaFbi. М умкш ж огары да кел^рьпген елен нщ 6yriHri купи кешепдей болмас. Оны кезшде акыннын ез1 д е сез- ген. BipaK акын — б у п н п айтылар сездщ ертенге кал- мауы керек екенш де ж аксы бьпген. Ж ан а FaHa бостан- дык дуниесше шрген совет адамынын эл1 буранасы катыо, бойы беюп болган жок- Оныц Кулагина ж ана дуниеш к кожасы екенш кайта-кайта кую керек. Сонда FaHa оныц журегшдег1 ж ана сеш м мызгымас куш ке айнала- ды. Сонда рана ол алдаган, азгырран Tepic урандарра елшпейтш болады. Сэкен «Кызыл ерлерде» осы ж агы на ете сак карайды. «Ыл1ндер, арам мырзалар, Букпаспыз, енд! жатпаспыз. Баярыдай сендерд! Коргап енд1 ок атпаспыз. Мырзалардын, байлардын Б|з батыры емесшз. Жауыздар ушш кан rerin «Д|шм», «ултым» демесшз!» — 77

дейд| акын тындаушы халкына, куралды достарына. Бул не? Поэзия ма? Ж ок, поэзия емес. Бул «дш», «улт» ура- нын Совет ею м епн е карсы пайдаланеысы келген душпан- дарра большевик акыннын уйкас, ырракпен берген ж ауа- бы, соккысы. Бул совет адамынын капы мен арын ж ат пирылдардан таза са к та у Kypeci. Осы энпме боп отырран елендердеп yriT, насихат KymiHiK уст1не батыл айтылеан тын тенеулер де ж ок емес. К,ара айгырды ж араткан енбек адамы мэдениеттщ кож асы деген ж ана ой бар, «зенб1рек», «маузер», «гра­ нат» деген сездер 6ipiHixii рет Сэкен аркылы казак поэ- зиясынан толык орын алады. «Талай ушкан акиык Теменде калды мазак боп». Б ул Сэкеншн аэропланмен acnaHFa ушкандары айт- каны. Акын бурынры бш ктер теменде калранына фило- софиялык мэн бередк адамнын e3i совет тусында ушкыр KbipaiiFa айналганын, бостандык жарырына еркш умтыл- ранын мактан етедк «Жарыкка шыгып аспанда Кызыл кунге кол создык»,— деп те сондыктан айткан. Тары айтамыз: бул академия- лык мэнш деп поэзия емес, бул акыннын курес усгпнде бомбаша жарылып сейлеген сездер1, тастаган ураны, журген ж олдарына кадап кеткен жауынгерлш плакат- тары. Кейш Сэкен ез1 де, онын жолымен шыккан езге акын- дар да (Сэбит, А скар , К алм акан, Ж акан , Тайыр, тары баскал ар ) ap6ip ж ана мшдеттер кетерйшен туста (бес- жылдыктар, колхоздасты ру м езгш , эртурл1 ipi наукан- д ар) осы уран-плакат жанрында кеп елендер жазды. Сэкен кунделж окираларра ат салысу, елен туршде yriT насихат ж асаум ен 6ipre, когамдык eMip, жаратылыс, м ахаббат, ой толрэры туралы сан килы лирикалар жа- зады. Б 1рде ол «Tyci суык, т э т шойын, жаланаш» Ншд1, Спасск, Караганды жумысшыларын жырласа, олардын «ауыр балра, ауыр кайла, KyperiH» мэртебелесе, ещц б 1рде социалистж eMipfli aFbin бара ж аткан экспреске тенеп жырлайды. Кеп заман мимырттаран, сарасыз судай тына бастаран eMip кеше революцияда тулпарш а тулап ед1, 6yriH экспресше заулайды. Мундай шапшандыкка 78

шыдау ушш де куш керек, ж урек керек. А ртка аланда- маска эбден бею нген, ертедге, Lirepire FaHa караушы акын кандай каркынра болса д а ырза. Сокдыктан д а ол экспреске: «Ерлер ш'нсе — шыдасын! Коркактар ме(Ы жыласын. Шыдамаса куласын! Аямай алте барынды!» — дейдй «Маржам. Маржам, карарым! Кулшдейд1 кабарын. Туршнп баларын. Жалакаш, балгын балтырын Неткен суду, жаркыным». Б ул б 1здщ лирикада 6ipiH iui рет жазылран жумысшы казак кызыныц портрет!. Акынды кызыктырган М ар- жаннын кем1рдей кара кез1, «шскен алмасы» рана емес, Курск шлтеген карулы колы, енбекпен сулуланран бейне- ci. Акын еледш: «Денем KyuiTi тем1рден, Бай кызындай керйшеб, Ic icie, жаным, ер1нбей!»— деп аяктайды. Бул не? Л\\ахаббат па, са ясат па? Бул еленде суюден Kepi уйрету, устазды к басым емес пе? деу1\\пз мумкш. BipaK одам еледнщ лирикалык куны кем1мейдь Сэкен «М аржанды» жазиан жылдар (1921 жыл) совет поэзиясында революция пафосы басым шак- С овет акын- дары махаббат туралы ж аза калса бурынры мещандык жырларра соккы беретш, еск1 м ахабб ат елендер1ндег1 эйелге дегеи хайуандык кум арлы ктарды катты м1нейт1н. А л ж ада махаббат кандай болмак керек? Еркек пен эйел катынасыныд ж ад а Typi кандай болмак? деген сурактар- га поэзия эл1 ж ауап 6epin улг1рмеген кез едк Осындай туста Сэкеншд «Маржанды» жазуы улкен жадалык едк Сэкен бул елецшде: м ахабб ат — е м ф д щ элеуметтш мэ- селелершен белек дуние емес. М ахабб ат сез1мш де сана билеу1 керек. Еркектермен 6ipre улы бостанды к д э у 1р1не Kipren эйелдщ ем1р суру проблемасын еркектер га на шешпейд1, эйелдш е з1 шешед1 дегенд1 жырлайды. Эйел махаббат бостандырын ce3iriyi ушш, оныд епш'мге кун1 Tycneyi, элдек1мн1д кишд1р т , imiiiflipreHi уппн денепмен «карыздар» болмауы керек. Сонда Fana шынайы, таза 79

махаббат туады; сонда Fana махаббат трагеднясы токтз* лып, махаббаттын бакыттылык дэуiрi басталады. Ондай там аш а ем1рдщ hfhh улы махаббаттын TeTiri енбекте. Сэкен eTKip ce3iMfli, cyperri «Маржанына» осыншалык элеум егп к мэн бере бьпгеи. Эрине, Совет е ю м е п ж ана Fana орнаран, кеп мэселе- лердщ эл1 тугел ш еш ш п улпрмеген кезшде болаш ак турмыс, болашак семья калай болмак деген суракка Сэ­ кен де толы к ж ауап берген ж ок. Эйтсе де, онын махаббат пен енбект1 коса жырлауын ерекше кад1рлемеЫм1зге мумкш емес. «М ахаббат такырыбы тозрэн такырып, пролетариат акындарыныц OFaH уакыты да жок» деунйлердщ кебей- ген шарында махаббатты ж анаш а жырлаудын тын улп- ciH керсеткен акынды 6i3 каза к поэзиясы емес, букьп со­ вет поэзиясынын ipi устаздарынын 6ipi деп жалтаксыз айтуымыз керек. Сэкен одан кеГпшрек жазылран «Булшык ет» деген елекш де де енбектен поэзия 1здейд!, содан сулулык та- бады. , «Айгырдын токбак жалындай, Бвкеншн серке санындай. Кайыннын кырган безшдей Шортаннын жумыр белшдей, Ширатылып туГйлген, Болаттай куишен шлген Булшык erri б1лек пен Балтырдан к у и т дене жок!» Бул батырдын, я палуаннын д ен е а емес: бул еркек денесш MyciH eHepi аркылы кызыктау, культка айналды- ру да емес. Бул: «AcnaKFa ушып, су кешш, Дунне айналып кыдырган. Теьирден куйып жол салып Жер кыртысын сыдырган»,— жумысшынын сымбаты. Сэкенге дешн каза к поэзиясында мундай еленд! окы- FaH емесшз. TinTi Сэкеннщ 03i де буран дешн жумысшы- иы аныктап дараламай, жалпылап айтатын. Енбектен тыс, дерекс!здеу куйде аталатын. Ал «Маржан» мен «Булш ык етте» 6i3 жумысшынын енбек устш деп дэрмен- Д1 кимылын, пэрменд! бейнесш керекйз. Ж умысш ы ду-

ниешк кож асы, eMipfli кайта ж асауш ы ек алып куш ре- тшде жырланады. Жанары мысалра келирген елендерге караганнын езш де Сэкен лирикасында м ахабб ат пен саясатты н ас- тарласып жатканын байкадык. Сонда лирика стиль жа- гынан nicnereH, ала-кулалы кка урынып ж аткан ж ок па? Лириканын 6yriHfliri бузылмады ма деген формальдык кудж тууы мумкш. Мен ез басым ондай куджтен аулак- пын. Б1з д 1кше лириканын интимдык ce3iMi eTKip, саяси ойлыльты ушкыр болуы, сейтш eKeyi косылранда 6ip еленшн бойынан ipi ж арасты к табуы ap6ip акыннын талант куаттылырына ж эне жаркындылыры мен адалды- гына байланысты. 0Mip жыршысы, «Бостанды к рашьты» болтан талантты акын кулай кушып, лапылдай жанып суйе де 6uieAi, сол бакытты ce3iMiHe философиялык мэн 6epin, туйе де б т е д к Сондыктан табири туран бутш дж - тен, hfhh жалынды ce3iM, жаркын ой бутш д!пнен ж арык- шак cesta yi мумюн емес. C e 3iMi мен ойы ж анаспай, еке- уш щ зорлап косакталраны айтайлай KepiHin туратын «елендер де» жок емес. Ондайларды жазушылар — я дэр- м ен аз кушеншектер, я бул eMipai iuiTeft ж ар атпаса да, сырттай жылтырап, «жаза салайыншы» деуннлер. Сэкеннщ J924 жыл, 22 январь куш Ленин е л 1мше ар- наган «Кайрылы хабар», онын ертешне жазган «Каралы кун» дейтш лирикалык елендер! 6i3aiH жанары айткан niKipiMi3fli дэлелдейдк Партияны Лениндей, Ленинд1 партиядай суйген коммунист Сэкен — егш п жыласа да, жай соккандай, журепне найза кадалтандай кушнсе де куйремейд!, кетершместей боп сеплмейдк «Кек кайрат кеюрекке кайнап толган, Тайдырмас улкен ага салган жолдан. Леииннщ Tirin кеткен кызыл туын. Eui6ip жау кулата алмас Giздiн цолдан»,— деп партиялык-курескерлш nimp айтады. Эрине, мещандык кезбен караранра бул да акылга сыймайтын нзрсе. О ларш а idci 63i жылап отырып, езше- ез| устам айтпаска THic. Мещан — каш ан да мещан. Ол ез1шн колынан келмесп, эмбенщ де колынан келмейд1 деп ойлайды. Сондыктан олардын акындары да тукке татымаска оп-онай куйшед1 де, куйшген сайын куйреу KyftiH жырлайды. ©йткеш мещандык пен улкен элеумет- T1K сана кун мен тундей кар ам а карсы кубылыс. М ещ ан­ дык поэзияга эркашанда осы сандлылык жетпейдь

Ал Сэкен идеологияда партия туын кетеруин, совет поэзиясына таптык санамен 6ipre кайнап, 6ipre шскен тез1мд1л 1к пен табандылык экелушь Bi3 кэз1р сол мука- мае табандыльщты, кандай ауыр куйде де 1лrepi карай icKe бастай бш уш Ы кт! — соц иалиста реализм енершщ улы касиеттерш щ 6ipi. С о в е тп к оптимизм деп атаймыз. Bi3fli« eMipfli куаттандыратын, оптимизмнщ халкы- мызды жещмпаздык рухта тэрбиелеуде алатын орны бэ- piMi3re мэл1м. BipaK б1здщ оптимизм ауырды жасырып, женщй катеру, жауырды жаба току емес. Шындыкка суйенген совет эдебиет1 оптимиепк трагедия жасаудан да корыккан емес. Енбекпен, куреспен тускен ж е ц к тщ киындыгын, кай- гысын коса жырлау, майданда ж огалткан ерлер1м1здщ ескерттш ш салуды умытпау, олардын рухына куреше б а с ию, улы сапар уетш д еп ана кайгысы, ж ар кайгысы совет лирикасыныц ен ж аксы улплерш де бар. ©йтпейш- ше ж ас урпакты жешст1 суюге, оны кымбат багалауга уйрете алмас едш. Сэкен оптимизмде ешуакытта растыкты бурмалаган жок; ол турмыста болган тарихи шындыктарга байла- нысты элеум еттж конфликтшердк оларга байланысты 63iHiH с у ш т ш , куйМ ш терш жасырган емес. Революция жыршысы, большевик акын 6ip жагынан ж еш с, табыс пафостарын жырласа, екшип жагынан НЭП тусындагы казак байларымен, олардын жалшыларынын арасында- гы материалдык тецаздп(терд1 де батыл айтады, ашы айтады. Bi3 акыннын «К узд1 куш далада» атты 1928 жылгы шыккан узак еленшен: «Жаз келсе де жарлыка Жадырарлык кейдж жок. Кун туса да, зарлыга Ауылда эл! тендж жок»,— деген шумактарды да окимыз. Суык куздеп бай ордасы мен кедей у т н салыстырганда, Сэкен карама-карсы ек1 сурет салады . Кедейд1ц куйс1з турш керген акын жаны к у з д т салкын лебшен т1т1ренгендей: «Сумандап сырдан суык жел Даланы жалап кезедь Жонпан жонра куып жел, Домалап канбак безель.. Казактыи кузп даласи, вн жок, туе жок-сулайды. 82

Сорлынын койшы баласы, Жырлабды ширкал, жылайды». Сэкен акындык туй апн е лайык бояуларды жаскан- бай пайдаланады. Осындай батыл cyperrep fli 6i3 «Карлы аязда» деп басталатын, кыскы ауылдын кайшылыктарын суреттейтш 1926 ж ы л ры елендер циклынан д а керенпз. Есмагамбет Исмаилов ж олдас Сэкеннщ 1957 жылы А лматы да шыккан 6ip томдырына жазран алры се з1нде осы елецдерд1 «идеялык, жарынан да, керкемдж ж агы - нан д а темен шырармалар» катары на косады. Б ул дуры с смес. Сэкеннщ НЭП ке карсы, тусш бей ж азган, acipe со- лакай кеткен мезг1лдер1н б1лем 1з. «М ынау к у Н Э П , кой- ды Fofl жеп» т 1н кате екен1 1лгер1де де айтылран. Б 1рак буран кар’ап сол кезде жазылран, шындыктарды батыл айткан елендердщ бэр!нен урке беруге болмайды. Р ево­ люция ецбекшг халыкка тецд1к экеле тура, буржуазия диктатурасын кирата тур а, тап к у р е а кайшылырын пы- шакпен кескендей б 1рден аяктаран ж ок. К азакстанда ipi бай-феодалдарды кэнпескелеу жург1з1лмей, колхоздас- тыру flayipi басталм ай турран кездег1 байларда жалш ы- лыкта жургендерд1н тер т жары тугел кубыла бои Kerri д еу кеш1р1лместей куна болар ед1. К аз ак байларынын каймары бузылмаган кезг1, алые ауылдардары кедей-кеп- miK eMipimn ауырлырын керм еуд1, оны жы рламауды С э ­ кен сиякты aKbiiiFa тарих кеш 1рмес едь К аз ак кедейлер1- uin толык материалдык тэуелс1зд1г1 ipi феодалдарды кэнпескелеу, бай-кулактарды колхоздастыру непзшде жою дэу1ршде басталды. Ш ындыктыц бул жарымен са- наспау жарамайды. Ж алш ы eMipiHiH аянышты суретте- pin салран, солар уш ш e3i де кинала жырларан акын ум 1тс1здшке урынран жок. Сондыктан д а ол байларра; «Буйырран дэмд! тэта тур Тагдырын анк.ын жазылран. Repin де бар жататын Ceri3 жыл бурын казылран»,— деп KyuiTi сешммен айтады. Ауыл eMipiHin куй п з cyperrepiH Сэкен «Аяздар» цик- лында да шинрейтпей жырларан, Keft6ip ш ум актар бояу- шы суретшййн тамаш а ш ебер'екешн дэлелдейдй «Мойындары пештердт Караяды кы.ииып.

Кар астынан аршылтан Терезелер жылтиып. Keii кылтиган мойыннан Тутш будак шыгады. YcxipiKKe беттемей, Ыкка заулап ыгады». Бул кедей Ж уматтын уйь «Уркердей мал езекте Бурсендейд! тебшде. Шомыт жабу кебшдег. Б ул 6ip ауыл кедейдщ малы. Осы шумактарды «кер- кемд1К жагынан томен» деуге бола ма? Эрине болмай- ды. Осындай дэл де, орынды суреттер Ж уматты н уй imiH керсеткен, оньщ келж ш епнщ ойын жырлаган ёлендерде де бар. Шыншыл да, оптимист акын жацагыдай жабыр- к ау ж андардын киналган ойларын айтып отырып, олар- дын умтг-тж ектерш де тамаш а бередк аскан акындык куатпен толгайды. IliK ipiM is ж аланаш болмас уийн «Ке- лш ш ектщ 6eciK жырынан» узагы рак узидо келлреш к. «Картайганда кутетш Экеа мен шешесш, Кандай жйпт ескенде Болар екен бепеилм? ©иней б1здей зарлыта, Кемдштеп жарлыга Жаным мешн ержетш Кесем болар ма екенсщ? Такылдаган тандайы, Керекарыс мандайы, Алмас Tiflfli немесе Шешен болар ма екенсщ? Булбулдай боп тмннен T ani айтканда бал тамган, Аши айтканда кан тамган Акын болар ма екенсщ? Не болмаса ж у р и т , Куш-кайратты б|'лекп, Кемшшкке кенбейтш Батыр болар ма екенсщ?

Eritraii боп. взгеге Нуска болар ма екенсщ? Отка TeMip кайнаткан Пут балтаны ойнаткак. Нанша илейтш TeMipai ¥ста болар ма екенст?.. Кандай тамаш а жы рлар. Д эл сол тустагы шындыкз ызгырран аяз. Ауылды кемген кар , бурсец как кан ж ар- лы мен кыстан арыран мал. K ynripT жеркепе, сасы к Hie. Кыскасы 6api де жудеу, бэр! де жупыны. Сэкен солардык 6ipin де жасырып, букпейдь Сонымен катар ол совет акы- ныныц к©з1мен ертецш де кере бьледь K yuripT yfcaeri iaapuiaFaH келшшектщ ж ас киялы кандай ж ары к. Бесш- те жаткан пэрестешц болашары кандай ражайып? Ол ер- тек юм болам десе, сол болады. Онын жолын кесер, ко- лын KaFap куш жок. Кереген акын ж ас урпакты н онер табуымен 6ipre, социализм рухындары жаца адам бола- рын да керемет куаныш етедь Bi3 «омырауы есштей, балтыры бесштей» болаш ак eriniui мен откатем1р кайнаткан, пут балганы ойнаткан» болаш ак жумысшыны керехмз. Сэкен тары да енбек адамынык сулулыгын поэзия идеалына айналдырады. BeciK жыры халы к поэзнясында д а бар. Бесш жыры Сэкенге дейш де, Сэкеннен кешн де коп жазылран. BipaK нак осы бесш жырынан жаксысын керген eMecni3. Х алык поэзиясынык улг1сшдег1 простаталы к пен лиризмге терец MaFHa куйылган; осыларра api KepiKTi, api ж ацаш а ce3i- нуд! коссак поэзияныц ж аца 6ip ул п еш керем1з. Револю ­ ция акыны дэл осы «6eciK жырымен» букш к аза к .хал- кыныц нурлы болашарын тамаш а жырларан. Бул жерде «BeciK жыры» такырыбыныц сол заманда аса мэнд1 болранын, бурж уазия снмволистер! мен проле­ тариат акындарын сайыска туарерлш такырып болра­ нын умытпауымыз керек. Сы рттай KapaFaHFa 6eciK ж ы ­ р ы — ана жыры, бейкунэ саясатка катынассыз такырып сияктш. Сонымен катар миллиондаран бесш тербетуий- •лердщ санасына шапшац уялайтын утымпаз д а такырып. Осыран туешген буржуазия лагерниц лириктер! «BeciK жырын» барынша коп пайдаланура, Tepic пайдаланура тырысты. Олар «BeciK жырыныц» орнына табы т жырын жазды; олар — «дуние 6i-rri, революция «акыр заман» экелд!, урпак e.iiM б еагш де»,— деп Tycimupin бакты. О л а р — осы ндеяларын молырак отю зу уинн елецшц 85

сырткы жылтырын молайтып, iuiKi уын тэтп е т т беруге куш салды. О лар— т1лдер1 белек, эр улттан шыккан акындар болса да «Бесж жыры» такырыбында 6ipine- 6ipi елжтеунл, 6ipiH-6ipi ез т 1л 1не аударушы болуга де- й!н барды. Ж асыратыны жок, 6i3re карсы лагерьдщ акындары д а ез пландарында к у и т жазган. Элдекандай алдамшы, ж ум сак ыррактарда бас айналдыратын, жан ауыртатын леп бар. Жалран дыбыстардан куралган ap6ip сезге у ан ге н . Элдилеп отырып сэбид1 ел1мге эз1рлейт!н, оныц ата-анасын кайры -кааретке эз1рлейтш елендер. Эрине мундай шыгармаларга карсы кур кол куресуге болмай- ды. ©ленге елекмен соккы беру керек. Ж ауды н ел!мге эз1рлеген адамдарын, eMipre, курес пен жещ ске эз1рлеу керек. Сэкен «Бешк жырын» ж азарда алдына осындай мшдеттер койган да, сол ипндетй ойдагыдай орындап шыккан. Булбулдай боп тшнен Tarri айтканда бал тамкан, Ащы айтканда кан тамтам Акын болар ма екенЫн?» Кандай куатты, кандай кызыкты! Акындыкты айткан бул шумак кана емес, сэбиге усынылган езге енерлердщ бэрш де де кун кеп, куа т кеп. ©нбойы революциялык рух- ка, улитке, ж ауынгерлж кушке толы, болаш акка кызык- тыратын елендер. Сэкеннщ лирикалык елендершш жаксы 6ip саласы «хат» жанрында жазылран шырармалары. Оран акыннын 1925-1926 жылдары жазылран «Ананын хаты», «Анара ж ауап», 1927 жылы жазылран «От арба терезесшен CapaFa» деген уш е л е т Kipefli. Бул жерде б 1зге «Сов- парттагы кары ндаска» жазран елен-хаты кайда деуш1лер табылуы д а мумк1н. Cohfh еленн1н де ха т тур 1нде жа- зылраны рас, 6ipaK бул алдынгы айтылран уш хатка (анамен жазыскан хаттарра) усамайды. Совпарттары кары ндаска ж олдаган хатта д а акын тарапыяан айтыл­ ран акыл, накыл рана бар. «Алыстаты умытпа Нашар, надан журтынды. Бону кутан кыздарта Елжтетпе сыртынды»,— дейд1 окушы кары ндаска. Ж азуш ы OKyFa келген казак кызын неше турл1 жаман кыдыктардан сактандырады, 86

ауылга жаксы улгд пайдалы енеге алып кайтура ша- Нырады. «Тез даярлан совпарттан Б ш м жинап кайтура. Елдеп нэп ашнке Акыл пуска айтуга». М!некей Сэкеннщ бул хатында ен кеб1рек айтайын дегеш осылар. Окуш ы кары ндаска деген акын ж ур егш щ жы- лыльты мен жакындыгы да байкалады бул хатта. BipaK акылшы боп отырып, сую ce3iMiH коса айтуды бул жолы колайсыз кергендей, акын ол жарына бара бермейдЦ еленде лирикадан каре дидактика басым. Квп кайталап, кеп пысыктаушылык бар. Кызды сактанды ру ymiH акын сипаттай кеткен Kefi6ip Keaicci3 кылыктар болм аса, конф­ ликт жок, драмалык лепт1 де сезбейм!з. Сондыктан се- 3iMre шабар, ой терещне ущ лтер лиризм де жоктын касы. Демек, бул елещи Сэкеннщ лирикаларына жаткызу ду- рыс емес. Ал «Ананын хаты» мен «Анара жауаптар» niitipi д и а­ л е к т е ! мен етш р ce3i.\\ire курылрандыктан ой ToaFaFbi узшмей толкып отырады. Аналык махаббатка сай бала- лык махаббатты н жылы демш сезем1з. Сонымен 6ipre cyfiiKTi ананын коне кезкарасы на акын бала сыпайы тур- де карсы да бола бш едь Осылардын у с тiне квптен Kepic- пеген ана мен баланыц 6ipiH-6ipi сагынуы, 6ipiHe-6ipiHiH талпынуы eKi хаттын д а лирикалык сырларын кулпы рта (гусед!. «Балам едщ емшек берген Тун уйкымды терт белin. Анан ед1м жапа керген Сеш ecipy дерт болып. Жас кушкде кеп ойлаушы ем. Ceiii злдилеп Tep6eTin. «Арманым жок» деп ойлаушы ем. Калкан весе ер жетт. Болмай шыкты ойлараным, Сен Ж1пт боп жеткен сон. Калжырадым, ойла. жаным, Сен алыска кеткен сок». («Дна хатынан».) 9 pi аналык сез1м: суйедн сагынады , api у м т м д | ак* тамадын деп кж э артады. Ж асы н да ж ар кызырын кор-

меген ана, бар кызыкты баладан керемш дсп сенген. Ен- д 1, Mine ана кез1 узын жол бонында. Алыстан келетш улын кутедк «Карай-карай кержгенге, ею кез1 терт бол­ тан». EipaK алыстап кеткен «маркасы» оралар емес. Сырттаи тана «улык болды» дескен хабары жетедк Ана- ныц вз логнкасы бар; алыста улыктыкка ж аратан ж ш т аулында шешесппн касында отырып та улык болмас па cfli? «Халык бш», «Комитет» деген кызметтер елде де бар емес пе. Соныц 6ipine турар едш, ешюмнен де кем болмас едж , дейд1 шеше. «Сеш лагы журт кад1рлсп, Тусер eai xyp-ii сын. .Мал жинар ен сен де турлеп Оюлы отау, Tirin уй. Еил! калган exipiMfli КелЫм боп кутер ел. Элднлесем немеремд! Бар арманым 6iTep ед. Ойла видь к!м мен! кути. Картайдым, кем саулыгым. Уй irni де тозып 6iTTi. Тозды баста жаулытым. Калжырадым. сагындым мен Bip кеп керш кез1ме. Умыткандай нагылдым мен Жауап кайтар сез1ме!» Д эл осы жылы, осындай ана хатын Сергей Есенин де алган. Онын да iiieuieci баласынын алыста жургешне, акын болтанына наразы. «А рак iiuKiui акын болтанша, ауылда соканын сонында неге ж урм едж екен!» деп рен- ж и д1 анасы. Келш ж ум сап, немере суймес пе ед1М. «...И на юге Внучонка я качала»,— деп ол да арманын шатады... «Осы акылынмен Волнсполкомды да Баскарар е д т гой,— дегенд! антады. EKi акын 6ip такырыпка жары са ж азтандай. Мумюн Сэкен Есениннен керш ж азтан шытар деуийлер де табы- лар. О да мумкш. BipaK одан Сэкен жырына нуксан

келмеГш. Замандас акындардын 6ipiHe-6ipiiiiH уксауы да, 6ip-6ipinen ой ауысып алуы да мумшн. О л кашаннан бар, эр туста, эр елде болтан салт. М эселе шырарманын акындык кушшде, онын улттык касиетпгсактай бшушде. Бул жап>шан келгенде Сэкен жазран шешенщ Есенин шешесше— жалпы аналык ж эне ш аруалы к мшездер1 усамаса, улттык бейнес! тшт! белек, натыз казак эйель «... Мал жмнар ен сен де турлеп, Оюлы отау Tirin уй»,— деп Сэкеншн lueiueci НЭП т щ устш де конданып, боз уй кетергендерге кызырады. Республиканы баскарысып журген акынра — ауылра кел, сот бол деп шакырады. Бул да натыз казакты н психологиясы; «Kici елшде султан болранша, ез елш де ултан болдын» 6ip Typi. Эрине Сэкен мен Есеннншн e.vip тарнхы б 1рдей емес. Есенин совет эдебнетше ауыр ж олдар мен киын бегеттер- ден eTin жетсе, Сэкен совет эдебиетш ж асауш ы , ен рево­ люционер акындардын 6ipi. Сондыктан осы ei<i акынныц такырып усастырымен катар, екеуш щ iuiKi мотивтер1 TinTi eni белек. Есеннншн 6Ip аяры> 03i айткандай ecKi деревняда болса, eidmui аяры жана eMipre Kipren. «Кайт- паспын енд1 ecxire» дейд1 акын шешесше кайтарран ж а- .уабында. Б 1з Есеннншн еш дуние арасындары ж ан тол-, кынын, революцияны т ут ас ж актаура талпынран талабы н . керем1з. А л, Сэкен жайы TinTi езгеше. Коммунист акын ана алдында акталып жатарлык кшэлы емес. Ол ауыл- дагы анасын cyiouii, 6ipaK ecKi ауылдан бш к турран таза акын. Сэкен шеше хаты аркылы аналык сез!мдерд1 жыр- лай отырып, кара шаруанын Н Э П тусы ндагы в з1миплдп<, баюра кызыккыш психологиясын да eTKip мыскылдайды. Алыста жургенде болашак ушш, социализм ушш ецбек- aenin жургешн айтады. ■ «Кайт деп, апа, жылай берме, /Kypewin Foil жазып хат. Жазгытурым барам елге, Партком берсе руксат!» Сэкеншн анага ж ауабы осы тер т жолмен аякталран. Кандай акыпды болса д а енжар eTin, артка шакыра- тын, етектен тартатын кубылыстар болып отырады. Адам imxi дуниесше тускен келейке салкыннан e3i кутылура Tiiic. Ол ушш адам ез бойына e 3i сын кез1мен карап, 63i

туралы б и л т н езгелерге ecTipTe 6uiyi керек. Мундай ер- л 1к акындар уш ш де аса каж ет касиет. Сэкен ез кара басынын кызыгымен, элеум етпк муратыньщ тушскен та* кырыбын шеше хатымен журтшылык алдына салады да, сол ха тка партиялык ж ауабы н бередк Б 1з онык лирика- сынан езш щ барлык мурат-максатын улы партиясына, улы мемлекетше тугел барындырран геройды, ж ана адам- ды K9peMi3. «Отарба терезесшен» деген еленшн басында «Сара- ра» деген сезден баска автордьщ тары 6ip косымша ту- ciHflipMeci бар. О л былай дейдк «1927 ж ака жылды кутты ктап отарбада кет1п бара жатып жазган хат». Бул акыннын FaHa хаты, OFaH niKip таластыратын, ой жарыс- тыратын ж ауап хат жок. Эйтсе де бул «Совпартгары ка- рындаска» сиякты таза дидактика емес. Шын мэншдег! ой толрэрынын лирикасы. Есейе бастаран, ем1рд1ц ащы- тущысын недэу1р керш калган жан,б1р мезет курес, тар- тыстан мойны босаран кезде акын eM ipre философ кв31- мен де карайды, epiKci3 карайды. . «Шайканды ыргап, суйреп алга, Жуйрш поезд арбасы. Журт далага карасады, Терезеден жармасып. Мен де турмын коз маберт, Киырменен арбасьпт, Аппак дала... Мухит тек!3 Жатыр калыя кар басып. Каткан курай, селдф буга Картайгандай буксшп. Бастары аппак. токырайып, Кырау баскам туксиш. Жансыз дала ycaFaiwafl Ак кебшд1 елшке... Сен свйлеп ек 6ip уайым Сол кеп т у т eciiae. Карагым-ай, сол кайгыны Айтып едщ неане?» Шырарманын осы KipicimciHiH вз1нде окушыны л т й реткендей, элдекандай есю ойларды еске туаргендей су- реттер жатыр. Кырау б егл кыстын кэрш к бейнеа екен1 р ас кой... Сонымен катар кар баскан, «ак кебшд! вл1к* ке» ycaFan дала сол кездеп казак жершщ де бейнеа. 90

Жер кандай кеп, карай калгандай бос жер кандай кеп! Пэлен Facbip ж асаган ел кен д ал ад а ж ел айдаган кан- бактай кеше 6epinTi, кеше 6epinTi-ay... «Каткан курай, селд1р бута» орнына адам ж асаган дуние, асыл дуние саналар 6ip белп неге ж ок? К аз ак еоккан мунаралар, кумбездер, колонналар кайда? К азак ecipreH алып емен, сыланган терек, ж айкалган ак кайындар кай да? К арлы далага муная караган акын журепнен осындай корлану лебш де сезем!з. Мунлы басталаты н елен деп лиризм 6i3- fli де epinci3 мунайткандай. Сараны н 6ip кездеп «жазы- мыз eTiri, кысымыз келедТау, жастыгымыз eTin, к э р ш - riMis келедьау» деген сездер1 акынга «катты» ж азуга себепип болган; терезеден кершген сырткы сурет: карлы кыс ой туныгындагы бурынгы 6ip сырды козгаган. BipaK куйзеу кещлден куйректеу шыгып басталган жыр акын- ды сол бет!мен тунгиы кка тартып кетпейдп Терезеден ке- 31мсн керген шындыкты акын реалистж суреттермен кер- ceTin отырып, оган кею л кез1мен керген болаш ак шын- дыгын косады. <Б1зден калар- белп толык Кешнплер керерлж. Апасы мен агасыньщ Icine кун берерлж. Bi3 каладык киындыкпен Кен сарайга ipreiii. Б|здщ Т1лек сол сарайга Кейшплер Kipreiib. Мунда ревилюциядан кейш ж асала бастаган социа­ лизм ipreci сарай ipreciipneft суреттелсе, осы сурет ж аца- Fbi карлы даланыц ел! тулгасын д а езгертш, ж андан- дырып тур. Акын киял келенкеОшен туган сурактарга ем|'рд!'н ез шындыгы!на суйене, элеуметтж езгер!стердщ ертешн тани отырып ж ауап берген. Сондыктан акын бф де курдел1 ойларга cyHrice, б 1рдеуайы м ш ы лдау ж ас курбыга: «Журек ал! оттай ыстык, Суынган жок. муз емес»,— деп ойнакы, ж ана жыл куттыктауына ж арасты к сездер де айтады. Сэкеншк бул елещнде де устаздык, акылшы- лык белплер1 бар. BipaK онысы ж ал ак дидактика емес, парасат пен сез1мшн жаксы ж алгаскан Typi. Акын «сен 91

ейт, сен буйт> деп кезге шукып уйретпейдг, ойлар кура- сымынан философиялык корытындылар жасайды. Сон- дыктан д а оныц: «Керуен кешер, керуен конар, YfipemuiKTi энные. Б1зден калар талай белп KefiiHrire, мэцпге»,— деген гаж ап шумактары совет лирикасынын ен асыл, ек ж ары к дуниесш щ б1ршдей жалтылдайды. Б1з мундай жырды улкен шабытпен, eMipre кум ар жалынды сез1М* мен кабылдаймыз. Сэкеннщ бул жерде тагы 6ip, б1зге улп-енеге болтан касиетш айта KeiyiMi3 керек. К эр ш к , ел 1м такырыбы ес- Ki, Горькийше айтканда «ежелп такырып». Горький осы мэселе туралы айта келш: «Тапсыз, -социалист^ KOFa.vt курылтан жатдайда эдебиеттеп «ежелп» такырыптар- дын б1рсыпыралары затымен куриды да, б1рсыпырала- рынын магынасы езгер ед Ь дейдГ Горький niKipiHe Сэ- кен жыры дэлел. Б 1здщ акын еж ел п такырыпты, бурын- гы ларш а бастатан да, TinTi ж анаш а 6iTipreH. Ж ака тана окылтан сокты шумак — шытарманын бутш тултасына ж ак а матына, ты к керж берш тур. Социализмнщ алтын еарайын сотыскай, улкен бакытты ем1рде ез белп сш кал- дыртан адам — мэнп елмейдь Екбек eMipi— уза к ем!р. Б ул д а Сейфуллин Сэкеннщ ip i, ж акаш ыл акын екенш керсетедй Сэкеннщ оптимистж лирикасынын куип елендер'шдеп еск1 мен жананы н, ж аксы мен жаманнык драмалык как- тытысында, вм1рден, ой тереншен тутан конфликт акын шытармаларына зор куш берш отырады. Мунын бэршде дер л ж акыннын революция принциптарына 6epiKTiri онын поэзиясын жаркын д а ж ары к, ыстык та дэрменд1 етедк Э йтсе де «жанылмас ж ак, cypiH6ec туяк жок». ©те сирек кездессе де, cypim n баскан лирикалык елен- дер Сэкенде де бар. Акын eMipre усп р ттеу карап, кубы- лыстарды терен талдаматан ж ерде керегендш мен ет- нчрлшш эл а р е т ш алады . П артиялык сактыты жетпеген ж ерде — оны ecKi уплмдар билеп кетед1. Бутан сол 1927 жылдары жазылтан «Турмыс толкынында» деген елещ дэлел. «Тасып аккан Жайыкты Кейде уксатам турмыска.

Эршм ecin кайыкты Агып, калкып тырмыскан»,— деп басталатын узын елен бастан аяк «кайык пен кайы к кагысады, кайык. пен кайы к тогысадыра» курылран. Осындай кагыскан, торыскандардыц ш ш д е е з кайыры- мен акын да ж ур. BipaK о д а езгелер сиякты «Толкынра доп», aFbiHFa ойыншыктын 6ipi. Осы шырарманын ш ш д е ем!рл1к кубылыстардыц занды шындыктары д а айты- лады. «Бул турмыс — толкын агында Талаймен мен де TyiiiciiM. Айчылысып, тары да Жол Kecicin киыстым». Акын талайды суйш, талайдын cyfliKTici болганын, 6ipaK кебшен опа кермегенш ангартады . Сонда коры- тынды не? «Теюзге тупаз алдагы Калкактаймыз малтыгып, Пенде — кайык салдары Калт-калт етед1 талпынып». М 1неки, корытынды осы. Бул елецшц муншалык керж из, муншалык жансак шыруына ек1 себеп бар. Б 1ршш1ден: бурый такырыпты OMip шындырынан, адам мен адамнын конкретт1 катынасынан алатын акын, бул жолы шартты образдар мен шартты урымдар аркы- лы ж ы рлауга тырыскан. «Ж айык», «толкын», «кайык», «арын», «теша» деген д ер екп сездерге бер1лген д ер еказ, булдыр марналар реализммен он кайнаса сорпасы косыл- майтын нэрселер. Екшнлден: Сэкеннщ ишарат жасап отыррандары eMipAiH элеуметтж шындыктары емес, обы вательды к шындыктары, мещандык катынастардын кушшш-суш- HiujTepi туралы рана. Акын соларра байланысты алган сез1мдерше 6ipi>iHFafl б е р ш п кеткенджтен, езш е тэн оп­ т и м и с т кайратынан айрылып калган. Акын такырыбын нашар мецгергенджтен шырарманын елендж керк1 де ба- рынша томен; niKip канталактарынын устш е соз кайта- лары аяк алрысыз. «Лактырат», «соктырат» дейтш селе- кет eTicTiKTep кулакка таспен соккандай тиедь Сэкеннщ осы сиякты, уакыттан алжасып, бояуын араластырып ал- 93

гандай, партиялык Tim элыренмреп шыккан тары 6ip* неше шырармалары бар. BipaK олары ете аз. Heri3iHen алганда Сэкен лирикасынын шабуылшыл, ж ауынгерлж рухы еш уакытта кемшен де, мукаран да емес. Bip елеш сэтшздеу шыккан жылы, соньщ юнэсын жуайыншы дегендей Сэкен сол жылдары ондаран жак- сы влендер, поэмалар 6epin отырран. Б 13дЫ жаНары айткан шарын сынымызга карап Сэ- кеннщ ж еке басынын ж айларына, интимдык сырларына арналган лирикалары ю'лен сэтЫз, куйрек жырланран екен дейтш уиым шыкпауы керек. Сэкеннщ барынша нэ- 3IK, барынша жылы, 6ipaK барынша субъективен планда жазылран жырлары д а бар. Сонын 6ipi «Сыр сандык». М унда д а ишарат, астар аз емес. BipaK ж ана рана тал- данран елевдегщей («Турмыс толкынындарыдай») шартты образдар мен урымдарды кездеспрмейм1з. Сал- ран жерден: «Шырк айналар ипркш тауык. Жемin болса, колыкда, Кайдагысы ceni тауып, Топырлайды жолыцда»,— деп окылатын терт жолдан осыншалык дэл, осыншалык айкын образдар мен урымдар табамыз. «Досынмын деп ант беред!, Жем 1здеген жанама. Жем тауеылса жалт беред! Мундай «достар» кэз1р де табылады. Я ж емщ таусыл- ранда ж ал т береди я канынды сорып, езщд1 керегшше канап болган сон ж ал т береди 0 3 i э л а з кезшде сеш паналап, e 3i элденш алран сон эуел1 ceHi таптап KeTKici келетшдер eMipfliH эртурл1 саласынан кездесу! мумкш. Сэкен «Сыр сандыкта» барлык адам «тауык» десе, 6i3 оран косылмас едж . Онда акын тары да езш щ жеке адамдардан алкан ауыр туйсжтерш жалган турде жал- пылап отыр дер едж . Сэкен вйтпейдь Ол бэр!м1зге таныс, 6 apiMi3re жэрымсыз жексурынды аямай нукып, аямай шаншып етед 1 де, соран iiHKi сыры сакталган асыл кой- мадай, онысын доска досша актарылып керсететш та* маша адамнын образын карсы кояды. Bip адам бар — тауы к. Онык кез1 де тауыктын квз!', 94

ойы да тауыктын ойы. Ушырмайтын канаты бар, куш кылмайтын кайраты бар. Айнымаган, аумаган тауы к, Енд1 6ip адам б а р — т ау, ж ок таудагы киялдай, кол жетпестен шын тас. «Сарыарканын 6ip тауы бар Bip тауы бар сымбатты. Сол таудаи сен сыр тауып ал. Сыр тауып ал, кымбаттым. Калын зенгер, кузды шаттар, Кузды шаттар калын ну. Саркырайды муз булактар, Муз булактар у да шу! Нуда 6ip шын Tin-Tin сунтак, Tin-тнс сунтак 6ip 6niK. Шын cypeTTi бейне жумбак, ТурFanдай кеп сыр жиып. Шынды айналтан кузды шаттар, Кузды шаттар аккан су, Сылдырлайды муз булактар Муз булактар у да шу. Сез1М мысал, достым, тында, Тында, достым, ойлап ал. Typai сыр бар, сол 6ip шында, Сол 6ip шында койма бар. «Тауык» пен ражайып «шын» эрине 6ip емес. Акын си- паттаран еюнпм адамнын, шын марнасындагы адамнын сырткы керк1 кандай тамаша! Бул акыннын лирикалык геройынын тулгасы ма, ж ок ек1нш1 адам ба дерЫз. Bi3 eneyi де деген ж ауап берем1з. Б ул ж ерде акын мен ол суйген адам бейнес!н анырура болмайды. Бауыры нулы орманды, eTeri айдын келд(, басына булт оралса, наж а- райы шок шашкан, зенг1р аспан рашыгындай Кекшен1Ц кушарында кеп шын бар. Сол шындардын 6ipiHin аты «Окжетпес». Сэкен cyftin жырларан адам сол «Окжет- пес» сиякты емес пе! Сэкен осыдан api сымбатты жаннын сырткы тулрасына cyficrain отыра бермей, онын ражайып жанына, алтын сарайына уш ледк Bi3 акынмен 6ipre ер- тек дуниесше к!ргендей «шыннык нак басындагы какпа- сын» ашамыз д а, асыл койманы табамыз. К акпадан как- па, сандыктан сандык ашыла беред1. Bi3 кызыра басып, 6ipiHen сон б!рше ауысамыз. 95

<Bip сандык бар, ол сандыкта, Ол сандыкта 6ip сандык. Сырдык Ki.ni кол сандыкта, Кол сандыкта сыр сандык». Ж ан а ж е тп к сыр сандыкка. Акынмен 6ipre к!лт!н аш- тык: аеыл дуние, ж асыл перде ш ш д е пернелер! куй теге- тш сикырдай сым шектерд1 KepeMi3. «Сыр сандыкты ашып кара, Ашып кара, сырласым. Сым пернеш басып кара, Басып кара жырласын!» — дейш акын. Сымбатты шындай су л у адамнын ж ан тук» шрш де алтын ш екп, к ум к пернел1 ж ум бак домбыра жа- тыр екен. Сол домбыра шектерш кунэсыз дос колдардын KaFbin калуы м ук екен, теш здщ ак тунырындай тунып ж аткан эн-куйлер толкын ата женеледк Bi3 адам алдын» д а б а с ием1з! Bi3 адам жанынын сулулытына, жомарт- TbiFbiHa кызыра такданамыз! Д эл осындай адам болсак дейм1з, жап-ж аксы ум1тпен. Эдетте лирикалы шырарманы талдаганда, 6i3 онын букш композициясынан, тур мен мазмун 6ipairiHe« стильдердщ ерекшел!гшен, сез1м куип мен жаркынды- гынан, iшкi драмалык куатынан, сездердщ пэрмендшг! мен е тш р л тн е н , реалиепк шындырынан толып жаткан коркемд1к касиеттер табамыз. Сонын бэр1мен лириканьщ динамикалык куатын елшейм1з. BipaK поэзиянын сырт» кы KepiHicTepi мен дыбыс бояуларындары сулулыктарра кеб!рек мэн беруд1 унатпаймыз. О л жарына K96ipeK ауып кетсек формализмов ме, тары сондай б1рдемелерге урынып калардай коркамыз. Бул эрине дурыс емес. К еркеменердщ кай саласын талдаранда да зерттеу- цйнш л у т л д е п соккан ж урегк алкынып алран дем! сезьл- меген ж ерде керкеменерге тиер пайда жок. Формализм­ ам и да 6ip белг1с1 осы жансыздырында. Нгер лирикалык жырдын эр сез1 былай турсын, онын эр дыбысында кун шапарынан алынран отты бояулар KepiHin, нажарай сы- нырындай KyflipeTTi дыбыстар, ундер сынрырлап турса оларды кермеске, еслм еске болар ма е д 1? Ж ок, болмай- ды! Сэкеннщ «Сыр сандыры» алдымен акыннын e3i 6i3- бен 6ipre i3flecin тапкан ражайып домбыра сиякты. Сон- дыктан мундай домбырадан куйылар куй мазмунына суйсш умен 6ipre, онын алтын шек, KyMic пернелерше тан-

данбауымыз мумкш емес. Кейде свз бен дыбыс ойнакы- лыры косылып еленш ц керкемд1пн фантазиялык ертеп- лердег1 дуниелерге усатып ж гёередк «Койма шыкнык нак басында. Нак басында какпасы. Алтын жазу какпасында Какпанык тас тактасы...» деген ш умактарды оку 6ip турл1 кещ лд^ак. Юлец «к» мен «с» лардан катар ж асалган аллитерация окуш ы га эн айткызардай. Сонымен катар ертектен жадымызга-ацген элдекандай купия какпалар айкын еяестейдк Барлык ш умактарда дерлж канталап отыратын свздер (Нрде ыргак аккордтарын кушейтш екпш косса, б1рде суретке айналган сездердщ бояуын жаркырата туседк Егер елен- деп дыбыстар осыншалык жанды болмаса «Сыр сандык» шыкпаган болар едь Д ем ек, Сэкен бул вленмен де совет лирикасына улкен ул ес коскан деп б1лем1з. « С о ц и а л и с т курылыс д э у1рш1ц шындыгын ж ырлаган- да акын бурынгы дайын елен формаларын ала салмай- ды,— дейдг Исмаилов'ж олдас ж огары да айтылган мака- ласында,— е ш рд щ ж ана екшн куй iне лайыкты ж ака акындык куй сырын, ж ана акындык ш еберлж жолын i3- дейдк Осы тургыдан алганда «Току фабрипндеп» екбек npoueciH акын дэл тауып ж ырлаган». Е смагамбет И с­ маилов жолдас осындай ж ана ул пм ен жазы лгандар тобына «Даладагы ж ана куй», «Социалистан» сиякты елекдерд! де косады. Б 1з Исмаилов жолдастын бул nhci- р!не тугел косыла бермейм1з. Сэкеннщ 1929-30-31 жыл- дардагы елецн1н влшемдер1н езгерту, ем1рдщ ж ана ыр­ гак. жана табыстарына жакын тур табуга талпынганы, б1рталай жакалык ашканы рас, сол елендерден дэу|р бейнесшщ, индустриализация урандарынын ацгарыла- тыны да рас. Акын бурынгы жалпы «жумысшы» такыры- бынан элдекайда 1лгер1леген. Енд1 6i3 оны б 1рде баспа- ханада керсек, б 1рде току фабрипнде кврем1з. TaFbi б 1рде «жазгы eric» басында, тракторлардын касында, «колхоз- да» кврем!з, белсене кимылдагыш коммунист акын да- мыл таппайды, кеп такырыпты кам туга тырысады. «Он жыл болды баспахана Иеспик колында. Содан 6epi баска сана Таратудыц жолында».