Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

зарганын !здеймш. CefiTin мен взбек театрыныц сахнасы- чан бакытты езбек халкыныц кайта туу процестефш кер- riM келедь «Иркут тарихындагы» Сергей, Валялар да ма- Fan ен алдымен орыстыгымен кызык. Кэд1мп орыс ж аста- ры; олар халыкаралык Maui бар дипломаттар емес, аныз- га айналран батырлар да, ел баскарган кесемдер де емес; | кэд1мп карапайым орыс кыздары мен орыс ж т ттер к Осыларга карап отырып ецбеккер орыс халкы кандай ж ацарган, кандай жасарган, асылданган,— деп epixcis | кызыгасын, мактанасын. Валентина Гаганова да алтын гасырымыздагы орыс халкынын кайта жасауын (возрож­ дение) делелдейтш 6ip ф а к п а , Гаганованын енбектеИ ерлiri—адам герш ш п ерлш. Ол ж ас кыздын осыншалык 6niK дэрежеге кетерм удеп кульминациясы, онык саналы курес аркылы жеткен улы жешсц бул катардагы кара­ пайым орыс кызынын аскан табандылык, еж еттЫ к пен тарихи ерлж жасауы. Гаганова Зоя Космодемьянская- НЫК cinnici. Мундай жас туралы пьеса да, роман да, поэ­ ма да жазуга болады. Ол ушш жазушы да Гаганова шыккан бшкке к етерие алуга, 6yriHri орыс жасынын ка- CHerrepi мен улттык м ш езМ к барлык мэзiк жактарын, ку­ пив сырларын терен биген болуы керек. Сондай пьеса рана орыс драматургиясын дуниежузК'ик аренага алып uibiFbin, езге эдебнеттерге ыкпал да корсете алады. 5i3 масштабты осы жагынан ойлауымыз кажет. Сондыктан драматургиямыз туралы экг1ме еткенде интернациокал- дык рух пен улттык тулганыц б1рлестпш сактауды унемг косактай айткапымыз жен. Онсыз пьесаларымыз да гео- графиялык, улттык, улттык айкындык ашылмай, сокыц салдарынан шыгарманыц тарихи акнкаттыгы (истори­ ческая достоверность) жетпей калуы ыктимал. Bi3 меке- ni, уакыты, улты б е л п а з адам дар туралы пьеса жазуга карсымыз. А дамзат деген улы сез адамныц даральнын жутын ж1бермеске, оны космополитке айналдырып ж1берм£ске Tiiic. TaFbi да канталаймыз: (зденелш, драматургияныц кер- кемд!к KyuiiH арттыра беруге жэрдемдесетш жана тэси- дср, оти р л ж , ушкырлыктар табайы к деген пМ рлер эб- ден дурыс. Хор да косылсын, okhf3 орындары жылдам ауысып отырсын, аты-жендер1 белг1Ыз адамдар да ко­ сылсын, тек пьеса ез жанрындагы коркем эдебиет акын- дык шыгарма болсын. Бул жагынан драматургтер1М13 448

беи театр басшыларыныц Арбузовтын «Иркут тарихына» кен!л бвлулерК автордын жаналыктарына суйсшулер! эбден зацды. Бул пьесаны окыранда мен де eyficiaaiM. ©мткен!—Арбузов жолдас карапайым адамдарды акын- дыкпен жырлаган; 6i3 flin коз алдымызда Сергей, Ватя* лар поэзнялык геройларра айналады. Олар аркылы бу- юл Отанымыз поэзията толы бон сезшедк Онын жаксы экскаваторшы болуы ж урегМ н оттылытынан, жарыкты- гынан. Сергей жарыты Валя сиякты арзан кыздын журе* пне де туст1. Ойы шурылаланган, ад ам гер ш ш п тазарган эйелдщ каны мен сез!мше кымбат махаббат орнады. Сер. гей мен Виктордын айырмасын Валя сонда кердк Вик­ тор да 03 куносын Сергей жарыгы аркылы таныды. Мен уипн Арбузов пьесасынын поэзиясы да, драмасы да осы жагында. Будан кейш мен Валя мен Виктордын кандай бш'ктерге болса да к етертетж дерш е сенемш. Олардын жанында туган курт ©3repiCTep (перелом) олардын адамдык потенниалдарынын мол ашылуынын басы. Сон- дыктан болу керек, маран пьесанык еюнип белш! 6ipiH- u ii бвл!м1ндей унаран жок. Екшпл бол1м Валяный, Виктор­ дын Сергей ел1м' !нен кейшп хроникасы сиякты сезш й, BipiH m i бел!мдег! адамнын ашылуы, адамнын 6ip-6ipiHa эсер eTyi, 6ipiH-6ipi жакартуы, тазартуы деп кабылдасам, eKiHmi бел1мд! автордын 6i3re нрав окытуы деп кабыл- дадым. Bi3flin к азак драматургиясына келеек cohfh екнуш жыл бойында уш-терт драмалык жэне уш-терт комедия- лык пьесалар ж азылды. Мухтар мен Рабит жолдастар- дын сонгы пьесалары туралы жогарыда аздап токтал- дым, сондыктан оларра кайта оралмаймын. 1здену, шырармаларын конфликт ж аганан ©TKip де кызыкты етемш деп жазран UlaxMerriH «EpTic жарасындасы», Эл- жаппардын «Юм менщ экем1?». EKeyiHiH де такырыптары эке мен бала такырыбы болатын, бул екеу! де катты cbiiiFa, эд!л CbiHFa ушырады. Не удин сыналранын аздап естер!н!зге сала кетейш. Совет жазушылары бул такы- рыпка жазганда жана дэу!рдеп адам катынастарынын коммунист!к принциптерш 6ipiHuii планда устай бмуле* pi керек. Эке мен бала женшде б!здщ заманымызда да комедия, драм а TinTi трагедиялар да жазылуы мумюн. BipaK гасырымыздын, ем!р1м!здш улы шындыктары шы- гармаларымыздын непзп аркауы болсын. Шахмет cE pric жарасында» эке мен б ала мэселссж 29 Э. ТожНбаев. 449

агылшын байларынын тапсыруымен 6ip коммунист! елт1* pin, айдалып кеткен зке ГЭС салып жаткан.коммунист, балалары на кайта оралады. ©м1рде мундай шындык болуы эбден мумкш. Мундай проблемаларды катеру де Tepic емес. Bipan драм алы к тартысты «кушейту» унии ол океш зиянкес, взгермеген калпында кайтару б1рден-б1р керект! шарт емес. Кусайынов Шахмет кызыкты такы- рыпты та пса да оны керкемдж, реалиетш эдюпен, улкен 1 оймен шешудщ орнына онай жолмен кеткен. Содан ба- | рып жасандылык сюжет—сюжет ушждж тугаи. Ж зна 1 замандагы эке мен бала катнасы еск'| куйде алынгандык- 1 тан OKHFaFa фон болып отырган курылыс та, ондэгы | адамдар сездер! де кешлге уялай бермейдк Элжаппардын «Юм менщ экемшде?» де етм р мэселе койылган снякты. Орыс эйелшен туган, экес! к азак бала I эртурл1 ойдан шыгарылган, шындыкка жатпайтын жал- FaH окигалардыц салдарынан екжии адамнын — орыс экешн колында есед1 де, акырында к азак экеамен кезде- седь Юм менщ акем? деген бала сурагына автор—экен к азак деген жауап беруге асыгады. Бул пьесадагы то- лып ж аткан мэселелер козгалып, олардын бэр! де 6ipiHi« логикалык турде дамымай, аякталмай калатындарын бы- лай койранда шырармага ат болып койылран суракка пьесадагы бер!лген жауап дурыс емес. Идеясыз, колдан жасалган мелодрама улттык сез!мдерд! кытыктаганы болмаса халыктык canaFa ештене коса алмайды; аталган ек! пьесанын да тшдер! сынга татымастай нашар боп шыкты. Ш ахмет Кусайынов сонгы eKi жылдын !ш!нде уш пьеса жазып, yiueyi де республика театрларынын сахна* сында койылды. Онын 6ipi — Рани туралы пьеса «Б!зд1н Рани» алдымен ТЮЗ-де, одан кей!п облыстык театрлар- да ж урдь Автор 6ip сезонная кейж журтшылык айткан т!лектермен есептест! де «Б !здж Раниды» кайта жазып бердь Пьесанын.сонгы тузелу!нде автор Ранидын корям* дык кызмет!н KCHiTTiM, партия уйымдарынын рол!п ку- шейгпм дегенд! айтады. Егер осы айткандары орындал* ган болса, пьеса кеп жагынан кушейген, уткан болу ке- рек. К азак коммунист жастарынын советтж курылыо уш1н KypeciH, олардын алашорда идеологиясьгмен арпа- лысын керсетет!н пьеса туса улкен олжа. Бул пьесанын сонгы редакциясы еш жерде басылмарандыктан оки ал- 450

FaH жокпын. Сондыктан ол туралы узьлдькесшд! ninip айту каз1р мумкш емес. Ал cohfu eKi пьесанын 6ipi ТЮЗ- де койылтан «Рабига» колхоздастыру дэу|'рше арналкан, eKiumici, Академиялык драма театрында койылран «Та- ныс адамдар»—6yriHri к азак окырандарынын eMipiH кор- сететш шыгарма. Екеуше де халыктын баруы жаксы. Еш жерге басылмаран, тек сахнадан FaHa кершген осы eKi пьеса туралы ойлаганда Кусайынов жолдастыц недэ- yip ескенш, кептеген кемшшктершен арыла бастаганьш ангарамыз. BipiHiui, сон^ы ею пьесада Шахмет KenipMe сездерд1 азайтып, реалист!к тшге мыктап бет бурран; екшнп, окираны сырткы кызыктылык ушш жасандылык куйге урындыра 6epriurriri жок- Конфликтшер кездейсок окигалардан алынрандыктан туатын эсерлер Шахметтш бул шырармаларында TinTi сезышейдк Сондыктан пснхо- логиялык жагынан да KepyiuiHi к у д ш аз сеширедь Ею пьесанын да бас геройлары эйел. Колхоздастыру Kypeci- nin устшде адамдык санасы ашылран, ашылран да ашынран, сейтш арпалыс устшде курбан болтан Рабига образы к у и т шыккан. Рабига махаббаты рана емес, адамдык правосы ушш де куреседк Курес устшде елед'и Ал «Таныс адамдардары» Payee те есте калатын, керуш ь Hi ойландыратын образ. Bip кезде артист болура талап- танран, 6ipaK ол муратына жетпей, уй шаруасына айна- лысып кеткен эйел жанынан артиетш енерге деген ма- хаббат ешпеген, умыт та болмаран. Талантты архитектор, жарамды азамат, ж аксы куйеу Ж аркыннын т!лепн тйлеп уйде отыра берген. Осы эйел ойда жок жерде кинорежис- сердш кезше тусед1 де, болашак фильмнщ бас героиня- сынын ролш ойнаура туседк Киялы ушкыр, api таза, жаны жаркын, мшез1 жумсак эйелдщ осы талабын орын- дау устшде урынатын бегесшдер1 толып жатыр. Суйген epiHin жар талантына сешмазд^гк кыздырмалар т ш н ш кажауынаи шыккан кызганышынан бастап, есек-OTipiK- тердщ барже тозш, внер neci екенш танытады. Соныц нэ- тижесшде бул пьесада да онер кутан, енбек суйген эйел касиер жаксы жырра айналады. Exi пьесанын да жоны- л ар шш , сыналар KeMicrini жок емес. Рабиганын cyfliKTi «<iriTi болура сирек KOpiHin журетш Ш аканнан repi, эр! кыздын мурал1м!, колхоздастыру жумысынын белсенд! уйымдастырушыларынын 6ipi Коблан лайык дегенге ко- сылмаска болмайды. Ш акан мен Кобланды 6ipiKTipy, ipi- ленд1ру пьесара да, театрга да анарурлым утымды. «Га- 29* 451

ныс адамдардын» финалы эл! шыкпаган. Екшцп линия. дары персонаждардыц ш ш де жастар арасындары махаб- бат такырыбы эл1 nicneren. BipaK осыран карамастан ckS пьеса да совет эйелдер! туралы драмалык поэма болып ' шыккан. Шахмет енбектерпйн бул сиякты жаца каснет- Tepi ушш куанбаска болмайды. ©йдейтш себеб1м: Ш ах- | меттщ coiiFbi пьесаларындары эйел геройлар тардыры туралы койылран маселелердщ кездейсок нэрселер емес, i елпрде эмбе уадытта кездесш отыратын, адам тардыры- нын шын кажегпктерш ен туатын мэселелер. Осы арада б1здщ к азак драматургиясы.такырып тандауда, кон­ фликт куруда — кездейсок кубылыстардан, магнасыз се- бептерден туатын конфликплерден эбден арылар бол- сын деген уран тастасак артык емес. Кейде жай рана себептерден, ем1рдеп болмашы кателжтерден ipi оки- Fa.nap басталып кететМ де болады. Ондай туста окушы- нын жанары себептен Kepi онын акырынан (последст- виесшен) ражайып эсер алу ушш, адам характерлер1Н ш епне жеткенше аша бшу керек. ©йтпейшше эл пз кон­ фликт, д эр м еназ характерлерден ец Tayip легенде «Ер- Tic бойында», «KiM менщ экемдер?» рана шыгады. Ол эдебиет те, искусство да емес. II Конфликт туралы энпм е болган сапын ycTipT окнга- л ар алынбасын, ем1рдш сырткы кершштершдеп урыныс- паушылыктар (enaipicKe, рылымрэ ж аналы к енпзунй- лер мен оран карсы болушылыктар, тары баскалар)] шын кайшылыктар емес дегенд1 6apiMi3 де айтамыз. Bi- piHe-6ipi тусшбеген дос адамдарды жауластыру да зан- ды конфликт емес. Драматургия ушш усак такырып жок. Усактык жазушынын усактыгына рана байла- нысты CKeiii де рас, ек1 мекеменш, эйтпесе eni турл1 про* фессиянын арасындары тартыстардын шеннлулерг де (кейде эжептэу!р шиелетстер аркылы) адам характер- лершш улкен драмалык дэрежеде ашылуындай бола ал- майды. Мэселенщ TeTiri енбекте деу1м1з дурыс, 6ipaK енбек адамдарын тануымыздын нашарлыгынан кебшесе жалкау мен енбеккерлер арасындары кайшылыктардын сырт KepiniciH аламыз. Гагановалар туралы пьеса жазу- ра бола ма, болмай ма дейтш к у л кш сураулар коюы- мыз да сонын салдары. Мешнше енбек пен енбек ада- 452

мыныц ем!рдеп орны кашан да болсын, керкеменердщ кай саласында болсын н е п зп такырып, адам дар ара* сындагы карым-катынастардын неше алуан курдел! турлер!, кайшылыктар, конфликтшер, бакыттылык пен бакытсыздыктар, улылык пен ш ш ш ктер, тазалык пен ластыктар, адалдык пен арамдыктардык бэр! де осы ек- бекке кезкарас аркылы ашылады. «Эсемпаз болма эр неге, бнерпаз болсан аркалан. Сен де 6ip Kipniui дуннеге KeTiriu тап та бар калан», Неп’зг! конфликтшер осы Абай айткан принциптер- ден uibiFyFa Tnic. Сол XIX гасырдын ез1ндег1 Абай мен заман арасындары к о н ф л и к те н @3i де адамнын s.Mip- деп' орнына байланысты туран. Абай баласын жоктаган еленшде: Талаптын мшш тулпарыв Тас кияра ерледщ. Bip рылым eAi щкэрш Эр кияра сермедш... Кез1нД1 салдын туррыра Бейнетш кнын кермедщ Устаздык кылран жалыкпас Уйретуден балара» деп те акын, устаз енбегше cyiciHin айткан. «6лд| деуге бола ма, ойландаршы, блмейтурын ацтына саз калдырран»,— деп Абай елмес касиегп енбектеп 1здейдь А далдык пен эсемдж те, эдш дж пен тазалы к та енбекте. Улкен, жа- рык OMipre тулра болу, соньщ 6ip Kipniiui болу ушш та* лап тулпарына мш, тас книга орле, бейнетт1 киынсынба, ерлж те, ракат та енбекте. Абай адамды осындай бшк туррыдан карап багалайды да, енбекке жат, OMipre жат- тардын мшез-кулыктары, эдет-кылыктарын аямай сьшай- ды. Сонда 6i3 онын: «Жамандар кыла алмай жур адал енбек Урлык, кулык кылдым деп кагар келбек, Арамдыктан жамандык кермей калмас Мын кун сынбас, 6ip куш сынар шалмек»,— 453

дейтж философиялык данышпан кортындысын окимыз. Ондайлардын нуска-шшшдер1 алуан турл1: Орынды icTe журш ой таптаран Не кылмаса жумыс кеп мал таппаган. КаеиеттГ болмайды ондаб жИт Эншежн кур бекерге булрактаган. Баяры кулык dip алдау Кысылган жерде жанжал-дау, КулкЫлдеу, кулюипл калжынра уста1 Кезеген ит тым-ак кеп б1здш туста. Ак сабауды керегеге шаншып койып, беркш ijiin жал- так-жалтак карайтындар да бар. Мшеки, Абай жек керетш, жексурын кып сипаттай- тын б1рсыпыра сипаттар осындай. Сонда непзшен eirire белшетш карама-карсы кос топтын принципиалдык кай- шылыктары: ем1рден ал Fan орындары, енбекке кезка- растарында. Bip топ ем1рд1 cyflin, TiiuiiKTi кад1рлеп, колдарынан келгенше элеуметтш пайдасы, MaHi бар л р ш ш к жасаушылар. Ал, оларра карсы топ ездерш ен- бектен тыс, яки енбектен жорары санаушылар; эйтпесе енбекпен жалеан достасып, онык женпсш бейнетаз жеу- пнлер. «Кур айкай бакырран Кулакка эн бе екен? биерыз сатылран Kicire col* бе екен?» б нер д еп шабытты екбектщ ел местей артына сез кал- дыратынын айткан Абай, шыгармалык каб1лет1 жетпесе де, жамаушыдай кун кергш тердщ кур айкайларынын енер емес екенш де айтады. Сейтш бугшде 6i3 упйн не- ri3ri конфликт — адамдардын ем1рдег1, дэл1рек айткан- да енбектег! алатын орындарына байланысты. Мэселе сол кайшылыктар жасаушылардын мшез-кулыктарын. биографияларын, олардын ездерше лайык философияла- рын барынша терец б1луде. Сонда жаксынын да, жаман- нын да сансыз турдег1 типтж, мшездж галереясы ашыла береди Ел!м!зде таптар жойылгандыктан, тап тартысыныц жойылрэны акикат. BipaK coFaH карап езара • кел|сш таппайтын кайшылыктар да тугел euiin болды демеу1м|з керск. ©йткеш барлык кайшылык туп-тугел, тжеден-тЬ 454

келей тап тартысына байланыса бермейдк Олай десек, 6 ip кезде кеб1рек белен алкан догматикара урынар eaiK. MeiiiH ез сешлймше М оцарт пен Сальеридщ арасындагы кайшылык та адамнын еипрден алар орнына курестен тугаи кайшылык;. Талантты — данышпан Моцарт ража* нып творчестволык жанын тугел халыкка арнаган, онын иСкусствосын суйгеи халык генийд1— адам жанынын, адам арынын туына айиалдырган М оцарт пен халык 6 ip yFbiMFa, 6 ipiKKeH тулгага айналган. Ал, данышпандык- пен салыстырганда ремесленник кершетш Сальери Мо­ царт дэрежесшен элдекайда теменде жатыр. Бшктеген, кекке орлеген талант данкы аскактап барады. 0 нер1мен жарысуга ал! жетпеген, жогары шырура жол таппа'-'аи атак KyMapFa жамандыктан езге ам ал жок. Ол адзм- дыктан андыкка айналады, куанышты халыктын лапыл- даран от жалауын жьжады. Bi3 трагедияны керем1‘з. М о­ царт пен Сальерилер каз|'рде де бар. Сальерилер компо- зиторлар, жазушылар, художниктер, артистер арасын- да Fana емес, 0м1рдщ эртурл1 саласынан табылады. Dip жерде ол жогары дэрежел1 бшмд1 маман, eKiumi жерде- ricim'H 61л imi орта, элдекандай директордын ба, баска- рушынын ба орынбасары. Ол академиялардын 6ipinae улкен галымдардын катарында журсе, республикалар- дыц б 1ршде министрлердж катарында журу! де мумкш. Сальерилер сын, езара сын нашар жерлерде советтж кен демократияны, адамга бермген ш еказ мол праволарды барынша шебер пайдаланады. Мшекей 6i3 осындай Сальерилердж айналасынаи жалтактар, жарамсактар, кайыскак, майыскактардын ne6 ip гажайыптарын кере- Mi3. 0 з тежрегж е суйенер топ жинап алган Сальери шын таланттар мен ецбеккерлер жолындагы киын богесжге айналады. Мундай улкен атак, беделге колы жеткендер- ДЖ OTipiKTepi де онай ашылмайды. ©ceKTepi де талай таза жандарра сор болура жарайды. Фигаронын мына сездер1 еспш де ме? «Осы Базиль ушына шыккан харам- ау! Б1здж бакытымызга карай сумдырынан акымактыкы да кем емес. Сенж есегж кауымга эсер ету ушж алды- мен езж жаксы семьядан шык, атагы н болсын, атыц бол- сын ардакты, орнын болсын беделд1, кыскасы — 6api болсын колында. Ал. мынау ше, козге ш н б ес Базиль рой. Оныц ©ceriHe ешюм де кулак аспайды». Иэ, аты, атагы зор, api улкен, api салмакты беделге 455

айналган, д анк Кумар, шен кумар, акша кумарлармен беттесу киын. Оларды мактай берсен, костям берсен та* па жатасын, ал кудш жасасан, ишш айтсан бгткешн: зор беделдщ eceri де куатты, зецб!рекше аямай сотады да, шалканнан туаредк Ал онын жарамсактары кушрет- Ti мэртебеге кошамет кер сетт, кол сотады. Эдетте Gh эд'л дж женедк адал енбск озше лайыкты касиегп орнын алады дейниз. Ол дурыс. Б1здщ мшдет — сол эдипджтщ жекгенш, адал енбектщ ез орнын алтанын, Сальерилер* Д|'к калай эшкереленгенш, кулатанын корсету той. Ен* деше Ka3ipri бар, кейшде кепке дейш бола берет'ш кон- фликплерд! жукартпауымыз, жасырмауымыз керек. Bi3 OMipAi танытанда журт катарлы танып бмумен 6ipre, сол вМ1рдеп адам катынастарынын курдел1 механизмде* piH, эркилы жатдайда ортурл1 куйте TyceTin адам жан- дарын, олардын улы идея жолындагы бакытты KypeciH, олардыц онай eMip суру, ж ен1л байып, онай данкка же- ту жолындагы айла-эрекеттерш, пешл, мшездерш, эдет, ырымдарын тугел бшуге THicTiMi3. Сонда тана художник жанында толкынды зсер туады: ол 6ip кубылыска кере* меттей куанышпен караса, оны дэрin-гей, кетере жырлау- та эз]'рленсе, екiнitii 6 ip жарамсыз кубылыска- карсы барынша кектенедк онын op6 ip тамшы каны, ap6 ip ce3i зэрге айналады, сейтш жанагы жарамсыздыкты маска- ралай, жерлей жырлауга эз1рленедь ©Mipfli коп бишеи, суретни боп бьпген жазушынын принцип! де айкын, ше- берлiri де жыты. Мундай дэрежеде жазушы мумкшдж- терш де шек жок: ол каласа трагедия, драма жазады, комедиянын да кай турш жазамын лесе де epiKTi, OMip- ден алынтан асыл материалдар, 6ipineii-6ipi кызыкты фактнгсер, солардан тутам акындык шабыт пен филосо- фиялык ойлар уштасады да, талантты жазушынын кор­ нем дуниесше айналады. Комедия демекнл, 6 |ЗД1Н сонты eKi жыл пншде 6ipi- He-6ipi жалтаса туган, сахналарда койылып, журналдар- да басылган уш комеднята токтай кетей1к, олар: Эбд!л- да Тэж1баевтыц «Ж алтыз аташ орман eMeci», Калтай Мукамеджановтын «Болт1р1к 6epiK астындасы», Садык- бек Адамбековтын «Кун мен келецкеа». Ушеуйпц де аттары тамаша, ушеу5нш де комедия жазбак болтан та- лаптары дурыс. Yuieyi де жаксылыкты дэрштеп, жаман* дыкты эшкерелеуге тырысады: ymeyi де комедиялык MiHea-кулыктар тауып, комедиялык ситуациялар уным-

дастыра алган. Сондыктан ушеушщ де керуш! мен оку- шыны кулд1рш отыратын жерлерд т1л жарынан ж асаган тапк.ырлык,тары, тартымдылыктары жок емес. Сейте турып, осы уш пьесанын мшеп айтута татырлык кемгш- лштер1 де 6ip пленумге жетерл1ктей. Осы уш пьесата кыска-кыска талдау жасау алдында б1здеп комедия ту- ралы эл1 ш еш шп жетпеген Kefi6ip проблемалык, мэселе- лерд! умытпаранымыз жэне эркайсымыз жалтаксыз, ез niKipiMi3Ai айтданымыз жен. Мен драматург, сыншы жолдастарды, сахна шеберлерш осыган белсене жэрдем- десуге шакырамын. Б1зге де комедиянын бар Typi керек. Б1рде шаттык- тан куанып кулсек, б1рде ei<i аякты хайуандардын эдет, эрекеттерш маскаралап кулу1м!з керек. Тапкыр жазыл- FaH eTKip юморлы такпак, энге, куйте косылган елен мен би де журтшылыгымызды кызыктыра алады. Кыска- сы — ауруды ёмдейтш, сауды кушейтетш комедия ка- закка да керек. Кейде айыкпас, аскынран ауруларды ел- Tipe сынау да артык емес. Мейл1 еле берсш, тек езгелер сак болсын ондай дерттен. Демек, 6i3re сатира да, ли­ рикалык комедия мен водевиль де кажет. Эл1 келген алып та жырады, шалып та жыгады. Комедиянын кай турш ж азса да автордын epKi. Ен алдымен сол е р ж тш к- ке жол ашыла туссе екен д епм келедт Эдетте б!зге коме­ диянын бар Typi керек — дейм!з де, 6ipaK сатира жа- зуга койылатын шарттарды киындатып ж1берем1з. Са- тиралык образдар жасап, оны аяусыз эшкерелеу уилч пьесада жарымды образдар болу кажет деген шарт уне- Mi айтылып келедк К у л к ш персонаждар, гротесюлж типтер драм аларда, TinTi трагедияларда да кездесе бере- TiHi мэл!м. Оран, мэселен, «Козы керпеш» трагедиясын- Дагы Карабай да дэлел бола алады. Сатиралык кулюге ушырайтын адамдар А. Корнейчук комедияларында да бар, 6ipaK coFaH карап ол пьесаларды сатиралык шы- рармалар дей алмаймыз. Менщ айтпагым таза сатира туралы, гиперболага кетершген, гротесю'ге жеткен жа- рымсыз образдар жасау ушш олардын ездерш дж кана, онаша ортасын алура да, сейтш уялас жарымсыздарды жарымды образдарсыз белек керсету де кунэ емес. 6ц- шен онбарандардын кор ем1рлерш, сасык орталарын, бузык психологияларын, мазакка рана лайык карым- катнастарын Kepin окушыларымыз бен зрительдер|\\йз кулсе, жеркенсе, сатиралык шыгарманын ез муддесше 457

жеткеш, халцымызра болысканы деп 6iayiMi3 ксрек. Мундагы ен 6ip басты шарт автор позицияеыныц айкын- дырында. Пьесаны окушы да, керуш! де автордыц жар* кын бейнесш, оныц улы Отан атынан, жещмпаз халкы- мыздыц атынан билж айтушы екенш с е з т отырсын. Са- тирамыз окушы мен керунпге урей турызбасын, оныц жанын жудетпесш. Сатирада мещандык пш рлерге жол бер1лмесш. Б 1зге мундай пьесалар кажет-ак. Сондьтк- тан жарымды образдарсыз жазылран сатираны «сопет- Tin шыидыкка усамайды» дейтш ушкарылыктардан сак болганымыз жаксы. Гоголь, Щедрин сатиралары патша- лык курылыстын iprecin бузура багытталран, ал 6i3ain сатирамыз сын жэне езара сын барытында болмак деу- иплер1м1з де бар. Мен ез басым мундай формулага да косылмаймын. Керкеменер шыгармаларын, оныц ш ш де драматургиялык шыгармаларды талдаранда оларды диалектикалык материализм окулыктарына усатура асы* Fy марксизмге жетпейдй Сын езара сынмен гротеска- лык сатира 6ip емес. Социализм floyipiniit езше сай Са- льерилер1, уры-карылары, подлецтер1 болуы THic деп амта алмаймыз. Ендеше сатираны Гогольшс, Щедринше, ягни жарымды адамдарсыз-ак жазуга болатындыгына да шек коймауымыз керек. Екшилден: драмалык шы- рарманыц мшде™— дурыс пен бурысты, унамдылык пен унамсыздыкты, !зг!л 1к пен жауыздыкты келшт1ру, б тс * Tipy емес, кайта олардыц тартысы мен куресш эбден шиелешст1ру, cefiTin эркайсысыныц габигатын терец ашу, жарамсыздыктыц кандай Typin болса да жерше жетю зе эшкерелеу рой. Сондыктан керкеменерд1ц ©3ine тэн к у ц т эсер жасайтын тэалдерш , упт-насихат тэЫл- дерше айналдырура болмайды. Б1здщ с о ц и а л и с т орта* мызда отырып жауыздык жасаушыларды аямай эшке­ релеу 6i3,ain карызымыз. Ол адам осы пьеса бойында тузелд! ме, жок па, оныц бэрш керсету сатиралык, пьеса- ра мшдет емес. Сатира мен сын эмбе уакытта 6ip емес. 6м1рдеп бар копфлш тлерд1 керсетш турып, ацыр аярын- да оны жайып-шуура, жокка айналдырура болмайды. Жумыс устшде кателесетщ, унамсыз ыкпалдарга урынатын, сейтш журт кезшде кулюге айналатын, 6i- рак ой-пнгылы Heri3iiien таза адам дар да болады. Он* дайларра юмор, ащы сыкактарымыз эзф . Ондайларды туйрей, сынай отырып тузетуге куресем1з. Б е л гш 6ip табири жагдайда мундай образдар логикага лайык да-

миды да, акыры езгелердщ MiHey жэрдем1мен ез жайы- нык ку л кш куйде екенш Kepyi, тузелу1 мумюн. Ал, i3- гш к , кайырым сез1мдер1 тапталган, жауыздыкка тугел бойурып кеткендерд1 де журт алдына шыгарамыз, езде- pin керсетулерше толы к'м ум м ндж берем1з. Мундай об- раздар да ез логикасымен дамысын да, жетерше жетон, тузелсе де карсылырымыз жок, куйреп кетсе де карсы ­ лырымыз жок,. Тек олардын идеялык табираттары ашыл- май, эшкереленбей калмасын. Эдетте сатиралык коме- диянын памфлеттш TypiH кебшесе сырткы жауларра, буржуазияга, сорыс кумарларга, олардын идеологиясын- дары лакейлерше карсы колдануды насихаттаймыз. Ба- рынша eTKip, тиген жерш Kecin те, ойып TyceTin кару- ымызды жаура карсы жумсау керек екеш юмге де болса тусшжтй 5i3 ол каруымызды ез 1нтпздег1 а с а .’зиянды кылыктарра да карсы корыкпай жумсауымыз керек. Мемлекет мулкш, халык енбегш урлаушылар, жаны, ары таза енбек адамдарын елДруге дешн баратын кыл- мыстылар, корамдык т э р тт , эдеп тш к эдеттер1м1зд' эдей1 бузатын хулигандар, партиялырымызра, мемлекет- TiK зандарымы'зра, совегпк морал1м1зге эдеШ ревизия жасаушыларра аяушылык болуы мумкш емес. Б1здш сатира олармен де жаумен алыскандай алысуы, оларды да елДре соруы тшс. Сырткы жауларымыздык ыкпалы жакарыдайлар аркылы эсер ететЫ н ешуакытта да умы- тура болмайды. Ендеше carapaFa шек коя беру де жа- рамайды. К. Крапиванын 1939 жылы жазылран «Кто смеется последний» атты сатиралык пьесасындагы Горлохват­ ский эл1 жадымызда. Ж урт 1937 жылдын окигаларынан ypKin калган кезде Горлохватский пэлекорлар тэс1л1н катты пайдаланады. Галым Туляганын коркактырын барынша канаура, оран рылми ецбек жаздырып алый, оп-оиай ралым болура эрекеттенед!. Акырында директордык барлык корлырын басынан кеипрген, озбыр жауыздын колында ойыншык болган Туляганы женед1 де, ол Горлохватскийд1 кулататын «ен­ бек» жазып беред1. Директор 1здену жолында шошка- ныц ертедеп алый тукымынын •cyfterin тапкан болран. Оран рылым тш н д е кызыкты ест1лу уш1н латыншылаган «Свинтус грандиозус» деп ат койган. Рылми жиналыста Горлохватский баяндама жасаранда элг1 алый шошка- ныц суйеп деп керсет1п турраны, ит мужш тастаран же- 459

ршен кузетип экеп берген сиырдын cyfleri боп uibiFa- ды. 0з1 Свинтус грандиозуска айналган Горлохватский aaFbi аспаннан келе кулайды. Драмалы к ситуациялар кандай кызык, сю ж егпк курылысында кутпеген жердей туатын кулдЕргЕ жардайлар кандай мол, ондай кулюлЕ ж агдайлар характерлерд1н мол ашылуына болысады. ImeK-ciTeci катканша кулш окыган окушы ГорлохЕат- скийлердЕ терен танып шыгады. Казак драматургиясындагы комедияларра ортак та­ ры 6ip улкен кемнплЕп мынадай: 6i3 жарамсыз мшез- дерд1, ж ат кулыктарды аламыз да, эбден жамандаимыз. BipaK солардыц нелжтен жаман болганын тус1нд1рмен- Mi3, керсетпеймЕз. Мэселен: «Жалрыз араштары» Телгара Тем1рбековты алайык- Телрара совет екЕметЕнтц орнауы- па да, ауылдын колхоздасуына да кеп енбек ciKipreH адам, сейте тура, ол uirepiuiui жас агроном Арман Аб­ залов пен ез1н1н TeMipmi aFacu Ж анаспен кел1спейдй BipiHHjiflen, тары 6ip колхоз председателЕшн Tepic герой- ра айналуы ж аналы к емес. Ёккпшден, кене басшынык не YiuiH ocipe кенергешн толык дэлелдей бермеймЕз. Ай- талык, ауыл шаруашылырындары жана мшдеттерге председатель тус1нбейд!, я TyciHrici келмейдЕ дей1к, не- лЕктен? ©йткен! ол бшмс13, е.\\прден де кей1н кала бас- тапты; осы дэлелЕмЕз ж е т к ш к п ме? Ж ок жетк1л1кс1з. Онда Телгарадан да сауаты темен, жасы улкен Ж анас калай Tycinefli ж ацалы кка? Колхоздары кепинлЕк халык Телгараны костамай, агрономды неге костайды? М1неки, осындай элементарлык сураулардын e3i «кертартпа» председательдердЕн кебЕн колдан жасайтынымызды дэ- лелдейдЕ. ©мЕрден колхоз бастыры неге артта калды? Мэселешн TeTiri осында. Егер 6ipey бупн журетЕн экс- преске MiHe алмады, KemiKTi, сонын салдарынан элдекан- дай бакытсыздыкка урынды десек, алдымен онын кеилк- ксн себебЕн айтуымыз керек кой. Поездан калуга мында- ран себеп табылатынындай, емЕрден артта калуга да сан турлЕ курделЕ (сложное) себептер бар. Сол кептеген се- бсптердЕн ек курделЕлерЕн терекнен Ездеп таппай, жака- шылдарра карсы, саналы турде кенбейтЕн, пакты себебЕн таппай «емЕрден артта калды» деген абстракциялык фор- мулага окай суйене салсак, штамптан кутыла алмаимыз. Щтамп бар жерде ой Tepeiwiri жок, автордык акындык, канаты да кек жазылмайды. БЕздЕк улкен емЕрЕмЕздегЕ KayinTi пэрсе элдекЕмдердЕк элдекандай жаца бастамага

тусшбей карсы болуы емес, тусше тура карсы болуы. Ж а ­ на бастамага ез философиясын карсы коюы; сонда тана шын драма шыгады, шын курес кершедь М ысалга Алек­ сандр Корнейчуктык «Украина даласында» атты комедия- сындагы Галушконы алыныз. Ол да Чеснокпен катар журш, совет OKiMeTi ушш кан теккен. Буденныймен 6ip ту астында журш сорыскан, 6ipiH-6ipi элденеше рет ел!мнен куткарган достар. М шеки енД1 eneyi керш! eKi колхоздын бастыры. B ipan Галушко Ka3ip Долгоносиктш ыкпалында. — Адам емес, алтыным-ак! — дейд! Долгоносика мактаган Галушко,— колынан келмеа жок, не каласа да соны табады. 9p 6 ip колхозшынын менипкп жершен тускен ешмде шек жок, Галушконын колхозшылары ба- зармен байланыстарын эбден кушейтш байып алган, к а ­ жет екен, колхоздын мш деги салыктарын да ортадан телеп Ж1‘бере салады. Колхозшылардын осылай жекеше баюын Долгоносикше мадактайтын Галушко: «Гулденген OMip осы» дел атайды, сынагысы келген Чеснок сездерш шам кередь — Чеснок мен! коммунизмге суйреп ауре болмасын, маран социализмшн е з1 де мол жетш жатыр. Мен эл! социализмнен мез1 боп улпрген жокпын,— дейд1 Галуш ­ ко. Сейтш Галушко б е л г ш 6ip дэрежеге дейш кетершш келген де, содан сон усак буржуазияльщ психологиянын ыкпалына тускен; колхоз атымен боянып тамыр жая бастаган жеке меншштш философиясына суйенуге ай- налган. Сонын нэтижесшде кеш еп совет OKiMeTi ушш ба- сын тшкен Галушко бугш социализмд1 коммунизмге карсы коюшылардын 6ipi боп шыккан. Конфликт! кай жарынан болса да айкын, саяси жэне психология жагы- нан да эбден т у р ш к л , ofiFa да конымды. Б!здш коме- дияларымызга конф ликтен осындай айкындыктарь' жетнейдг Рас, Телгаранын да ез арманы бар. Ол кол­ хозшылардын енбеккунше THicTi акшаны кеп 6epin атак- ка шыккысы келед1, екшни актщ еп аздап iiuin алраннан KeftiHri монологынан соны байкаймыз. — Ал, мен, ез орнымда боламын, алпыска келген Телгара атаусыз eTKici келмейдй ©лген сон моласыз калсам ризамын. EipaK менш атым «Ж улдызбен» 6ipre жасаура керек. Алыстагы ел жулдызды айтады ацуз ры п , жазылады бар жерге. «Осыншалык улес берген халкына Тем1рбеков Телгара» дейд1 тарихта... жы р ете-

Д1 акындар... Суретнплср сан турл1 е т т Телгараны жа- зады. Тем1рбековтей осины неге ойламайсындар? дейд1 Тслгара Тем1рбеков. Бул да Телгаранын езш кетерш, 63in дэрштеуге тырысатындыгын, ез басынын, улылыгын халыктык, тшекке карсы коятындыгын керсетедк BipaK, жасыратыны жок, Телгаранын устанган Tepic идеалы Галушконыкшдей ту е ш и т емес. Галушко да, Телгара да кара шаруалар е к ш десек, Галушконын тояттап калуы, коммунизмге жетуге асыкпауы психологиялык жагынан да, логикалык жагынан да эбден TyciHiKTi. Сондыктан онын проблемалык мацызы да орасан куштк Ал Телга- ранын жене дацкка кумарткан идеалы оныц бойьыа сыйымды емес, сондыктан жарасымды да емес. Онын уетше Телгараны дэрштеп влен айтып журетш Эб1лбек болмаса, одан баска манында енш м жок; Эбкпбек те оны кур мактаганы болмаса Телгараны тер1ске бурарлык- тай, азгыра аларлыктай Долгоносик сиякты куш емес. Менщше жас талант Калтай Мухамеджановтын 6i- piHUji пьесасынын к ем ш ш п де осы жагында, «Бвлт1рж 6epiK астындада» толып ж аткан кызыкты типтер, адам- дардын кызык катыиастары бар. 0 з т ш н бьпмеуннлерд! мазактау, елжтемей солыктап журген стилягаларга ку- лу сэтп шыккан. Спектакльге кызыгып баратын окушы жастар, кыз- меткер ж астар — езде pi суймес кылыктардын б1рсыпы- раларын кередк Театрдан култ, рахаттанып кайтады: автордын б1рсыпыра жердеп етк1р де, ушкыр шыккан сездерше риза боп кайтады. Пьесанын бул сиякты жак- сы касиеттерш жокка шыгаруга болмайды. Мунын да улкен к е м ш ш п ж ап-жас жагымсыз Сапардын неге мун- дай болганынын мэл1мазд!пнде. Сапар — жарга, доска опасыз, ауырдын ycTi, жеш лдщ астымен журуге уй- ренген, онай окып, онай всудк пана болар адамдар- мен тез уйлесш, кайтсе де жагуга тырысады. Автор­ дын тш м ен айтканда Сапар белнрж . Б е л п р ж бврщен туады, берш к жолын куады емес пе? Каскырды каекыр ауыздандырады Fofi? Bi3 сахнага дайын келген, зулым боп келген Сапарды жеккерем1з, 6ipaK сапаршылдык- тын табигатын тани алмай каламыз. Сондыктан онын Tepic кылыктарынын нашар нэтижелер! катты каплстар аркылы ашылмайды, квз алдымыздагы тартыс пронес- TepiHen тумййды, тек онын ap6ip опасыздыгынын иллю- страциясы болып шыгады. Айталык, Сапар 6ipiHiui кв-

ршгенде Ж амиланы алдап журген жалган FauibiK. Ол ем1рде Ж ам иладан баска ешк1мд1 суймегендей, керме- гендей сейлейд!; ал малшылар мэслихатына келген онын немере арасы С апарды 1здеп ж уредь К елЫ н щ ул ту- ранын айтып куанткысы келед1 Осынын артынша 6i3 Сапардын ауылдагы эке, шешесш, эйел! Раушанды, олардын кершьперш, кызметтес достарын керем1з. BeciK- te ri 6eneci де сахнага шыгады. Осынын 6api Сапарды жаман керсетудщ ораш олак Typi; кеп дегенде мелодра- малык кана шагын куаты бар «иллюстрация». Б 13 С а­ пардын Ж амиланы да алдап жургешн б ш дж кой. Enfli тек энпмешн сонын рана кутеьлз. Сапардын уйленер тойына ауылдарылар, перзентш квтерген Рауш ан келж калады. Сейтш Сапардын HTTiriH дэлелдеуге тары 6ip иллюстрация жасалады. Содан кейш бел^рж ке буюл кауым болып, олардын 1шжде scipece корланган эйел- дердж ауыздарымен каргыс ужм айтылады. Ен акы- рында елден келген енбекил Бекен: Жорал кез!мнен, бул 61'зд ж тукым емес, 6epiK астындары белт1рж болып шыкты,— дейдь TaFbi да кайталаймыз, керкеменердж куресетЫ кыл- мыстын 63i рана емес, онын шыккан Teri, аскынган себе- 6 i: 613 ap6 ip бузыктыктын, терю тж тж тамырын балта.тау yuiiH, ен алдымен онын философиялык Heri3iH табуымыз. аямай эшкерелеу1м 1з керек. К алтай пьесасынын да осы жагы эл1 жетпей жатыр. Б 1здж пьесаларымыздагы иллюстрациялык элемент- тер драманыц тЫ не де элаздж , кепсездш к элементтерж Kipmefli. C arri табылган драмалык-ситуациядагы харак- терлердж езара катты кагысулары диалогтан от жыл- тылдатып, шок шашыратады Foft. Ал драманын ез1 емес, OFan сипаттама, кешлдж ретжде косылган материалдар да ондай к у и т болмайды. Драм адан тыс, 6ipaK герой- дын еткендеп, эйтпесе сырттагы icTepiHe катысты энпме- лердж mbiFapMaFa каж ет жерлер! де болады. BipaK клас- сиктер ондай кажеттш терге арнаулы сцена белмей, ин- тимдык кенестер, кызу айтыс устжде, болмаса утымды 6ip жардайда айтылран монологгар аркылы берш кетед!. Bip пьесанын бойындагы тжелей ойналатын драмалык окирадан баска геройлардын биографиялык жагыиан да толык мэл1мет бере отыру шыгарманы керемет толыкты- рады. BipaK OFaH аскан тэж1рибе, ш еберлж керек. Ше- берл!к, у нем дш к пен утымдылык жетпеген жерде керек- 463

ci3 суреттер, ка ж е та з сездер басып кетедь Мен жорары- да Мухамеджанов Калтай идеясындагы екншн картина- ны иллюстрация рана, сондары окиралардын драманы тшелей дамытпай, кешлдш ретшде растаушылык кана куин бар дед!м.Мысалра сол сценанык кай жерш алса- ныз да диалогтарыныц да болымсыз сездер екенш кереаз. Б а р ш а г у л . Ж араткан-ау, не деп журсш, келш-ау, уйыктады ма бала? Р а у ш а н. Инженер болам деп немерещз уйыктайтын емес, апа, Б а р ш а г у л . О, кезщнен айналам жылтыраран, де- Hi cay болса менщ жаным ннженерд1 айтасыц, кудай каласа милиция да болып кетед!. Р а у ш а н ( к у л т ) . Эй апа-ай, сонда инженерден ми­ лиция мыкты болтаны ма? Б а р ш а г у л . О не дегешц, жаным-ау! Баярыда ki- ре тартып ж у р т Рахымжан 6ip кунде милиция бои шы- га келд1 де, осы отырран елД1 тугел биледь Кудай бере- нш лесе киын емес. Р а у ш а н. Солай-ак болсын. Енд! уйыктайды, апа- рып жаткызайын. А х м е т . KeMnip, тамарыц жакындады ма? Б а р ш а г у л . Бэр! болады. Ал сен бар Foft, шалым, алдыцры жылдарыдай журт кау-кауларанга шыдамай тары арак iiuin маскара боп журме. А х м е т . 1шем 6yriH. Б а р ш а г у л . Айттым Foft, ecTin кудай урады сенк А х м е т . Баярыдан 6epi урса, кез1 кермей жур ме? 1шем деген сок, ш ем . Б а р ш а г у л . Кон деймш енд1 езеурсмей, iuiin тыныш отырсац 6ip copi, елен айтам деп кулю болатыньщ бар. А х м е т . 1шем де елец айтам, билеймж. Ал не кы- ласын. Б а р ш а г у л . Ой, Kapi туйе, сакалыиды кайтеош? А х м е т . С акал керек болса caFan берем. О несРай, маран; Абылайдык асында шаппаганда, атакныц басын- да шабасыц ба деген екен 6ipey. Жалрызьшнан немере керш отырганда ш пегенде кайда iiueMiH. Экещй таны- тып кызыл арактан саран да iumiseMiH. Б а р ш а г у л . CeflTin eflipin кететМ к бар сенщ. ©зщмен 63in бол, менен аулак». Оки берсек осылай кете 6epefli. Спектакль устшде Сапардыц эке-шешесМн жацагыдай сездерше журт 464

кулш отырады. Ж урт eni к э р ш н кермед!кт1г1не, Kefl6ip турпайылыктарына кулед1. Ал шындап ун!лсек, жакары диалогтарда драмага лайыкты ештене де жок. Бул эри- не, 6ip жагынан автордын тэж 1рибес1зд!пнен десен, екш- iui жарынан иллюстрациялык, дамымайтын материалдын типзген Kecipi. Х арактерлердш ашылуына себеп эрка- шан да драмалык жарДай, сездщ жандылыры, характер- д1н жандылыры мен жалындылырына байланысты. Ал ондай себептерс1з айтылеан сездер окушы мен тындау- шынык есшде калардай, 0FaH ой, акыл косарлыктай эсер ете алмайды. 9p6ip сездщ кызуы т е у т , жарыгы KepiHin туру эЫресе комедияра керек. Kyiui, Keri жок, мэш, уы жок кулш тек сырты жылтыр, алдамшы естих- ген кезде езу тарттырып, артында умытка айналатын, камыстын шорындай жылт етш вше калатын нэрсе. Осындай иллюстрациялардан Ke6iHece мелодрамалык керш стер де туа бередн Осындай иллюстрацияра курылган сценалар Садык- бек Адамбековтын «Кун мен келенкесшде» де лы к то- лып тур. Мэселен, буйра шаш, тар шалбар киген ала- баж ак Ж ора каладан ауылра келедь Оны эке-шешес! танымай калады. Жораны осылай колдан кшширш ала- ды да, автор соны журттык кулюсше айналдырады. Т а н к ы б а й , (Э к е а )н а н жаурыр, бул S3i езгеша ж ана фасон ба, о, езщ тоты куска усап кетшсш рой. А й ж а н э ж е . Ойбай-ау, шалбарыннык баларын K.iM Kecin алган, келш-ау, бул не, кеп окыган адамнын белг1с1 ме? А к б и к е. Азрындаган адамныц белпск Ш о к б и к е. Неменеге куле калдындар1 Бул сонры улп, сылкым бозбалалар осылай кшнедь Т а н к ы б а й . Ия, ия, нан жаурыр, кергешм бар, бул жаналык. Ж а н ы л ( Ж о р а н ы ц т е ш е й ) . Кулыным-ау, вз косте- MiH кайда, кейлегщ кайда? Ж о р а . Вот кызык, мама. Костем, костем, немене, жалацаш турмын ба? MiHe, алдына жана Европа келд!, тары-тарылар. Ж а ­ на да рана драмашы болып келе жаткан Садыкбекке жу- реки сыншы кершудщ кажет! жок. Кеш журе тузеледЬ Адамбеков жолдас та ж аза келе' ысыла туссе, жетМ п кетер деп сенем1з. ©йткеш С адыкбек тип юморы бар, ем[рге жакын жазушыларымыздын 6ipi. С адыкбек мы- 30 Э. Тэж! 465

на пьесара Караганда толып жаткан кемшшктерден сак- тануы керек. Олар мыналар: Bipimui: Туман сиякты баска адамнык ролжде ойнап келетш кездейсок алдамшыларды алмау керек: ал ал- дык екен, оны тапкырлык, жылпостык пен ойнакылык жарынан кызыкты ете бжген жен. Туман сияктылардык да ез эрекеттерже лайык eMip суру кагидасы улкейтж- Kipen айтканда философия болуга THicTi. ©йтпейшше сахнадагы ем!рдщ зандылыгы кержбей, логикалык се- шмдЫг1 жетпей жатады. Екжш к эдетте пьесаныц дамуы аркылы окушЪ мен керунй де сахнадагы окигамен, уакытпен 6ipre козрал- рандай сезжед1 рой: сонда 6i3 геройлардыц да кем-кем- деп ашылранын, дамыганын, эр кырымен эр кезенде толык KepinreHiH байкаймыз емес пе? Адамбековтыц пьесасынан осыларды кермейм1з. Пьеса басынан керж- ген пысык Танкыбай, тэлшш Шокбике, анкау Айжан эже, нэуетек Айсулулар аягына дешн 6ip калыптарынан аумайды. ©йткеш, драмалык окира ондагы адамдардыц карым-катынастарынан, олардын калай eMip суру прин- циптержен тумай, автордын тапсырмасынан туады. Сон- дыктан жакагы адамдар езд ер ж ж iuiKi толкындарынан туран сездерд1 емес, автордын айт деген сездерж рана айтады. Сейтж фельетондарында тш м ен кызыкты Kepi- нетж Садыкбекп пьесасында танымай каламыз. YiuiHim: сатиралык комедияга жарымды геройларды алган екенс!з, оларра кызмет icTeTy. керек. Оларра кере- ген кез, ангаррыш зейж, ecTiriui кулак, сез1мтал жан, тез1мпаз сабыр, айтар топ, корыткыш ой беру керек. Тумандар осындай адамдардын 1шжде eMip суре алсын, соларра айла-тэсм ж карсы жумсай алсын. Окига сон­ да кызады, пьеса сонда кызык болады. Bi3 бузакы, Tepic адамдармен катар жаркыраран eMipfli, eMip жасаушы шеберлерд1 керер едж. Шырарманыц оптимистж рухы ж аз самалындай 6i3fli ракатка шомылдырып отырар едк Адамбеков жолдас бул жарынан да утылыска ушы- paFan. Колхоз бастыгы енбек epi Акпей!л Актаев пьеса- нын басында 6ip KepiHce; ец акыр аярында екнпш ецбек epi Кыррызбай нарашысымен екжин рет кержедо Ал Кебей, Кежектер сирек KepiHeTiH, кержген кездерде туз- дыктары жете бермейтж адамдар. Сондыктан пьесадагы кара бояулар басым, замана дем1 сезж е бермейдо Адам­ беков жолдастын бул сиякты кемш ш ктерш бэрипз де 406

ес1м1зде сактай 6iflyiMi3, оларды болаш акта кайталамау« га тырысуымыз керек. Корыта келгенде айтарымыз драма жазушыларымыз 6yriHri 6MipiMi3re, ез заманымызга бет бура бастады. Партиямыздыц XXI съез!нен KefliHri эдебиетнплер ара- сындагы ж анаш а а л к ш у , улкен eMipre белсене катысура этой салулары драматургтер!м1зге де тэн нэрсе. Пьеса- ларда журтшылык кекей!не конымды мэселелерд! коз- гай бастау, замандастарымызды ipuieHAipe керсетуге тырысу, пьеса жазудын шеберлшне жетуге талпыну та- лаптары байкалгалы жана спектакльдердщ достары да кебейдк Бурын эпоска, тарихи пьесаларды керуге кеп баратындар, каз1р жан.а пьесаларды керуге де ынта« лы болып кегп. Бул драматургиямыз бен театрлары- мыздын эсу белплерк E nairi Miидет, драматургт'арымыз- дын шырармалык енерлер! мен ерлштерш арттыру ушш KepeKTi жагдайдын бэрш ж асай 6toyiMi3fle, драм а ж а- зушыларымызды кыранша баптап, аса 6niKKe кетерше- <гш, аса алыстан KepeTiH ете 6inyiMi3fle. Д раматургия- мызра жедел жэрдемдесу, олардын ecin-еркендеуш тез- дету жолында барлык, кажеттч жумыстар тугел 1стелд1 деп айта алмаймыз. Оран Ж азушылар одары да кшэлы. BipiHiiii: соцры ж ы лдарда катарымы зга канш а ж ас акындар косылды. Драматургтер катарына оншалык енерл! жастар каулап косылган жок. Еюнии: драматургтер секциясы театр енериллер1мен 6ipirin, сыншылармен косыла отырып, драматургияра ж ас эдебиетиплерд! кызыктырарлыктай, оларды ecipep- лжтей жаксы жумыстар icTefl алган жок. Бул секцияны баскарура дайындалран президиум мушелерк Ахтанов, Тэж1баевтар нжерлжтерш керсетпей келедь Yuiinmi: драматургия б1зде ж а с ж анр десек, оныц сыны одан да жас кой. Ж еке пьесаларга, спектакльдерге рецензия жазуш ылар к е б е й т калды. BipaK театр мен драматургиямыздыц мамандалган зерттеугшлер1 мен сыншыларына айналып болган жолдастарымыз жетк1- niKTi емес. Драматургиямыздыц дамуына бул да улкен бегегпн 6ipi. Сын драматургиянын проблемалык мзселе- лерш катере бшетш, аз тэж1рибем!здщ езш мол корыта бкгсетш, шеберлж жайында рылми, дэлелд! кецес айта алатын езге‘ елдердеп озык драмашылардыц жаксы ул- плерш угындыра алатын, ешшмнен сескенбейтш, улкен беделдер алдында майысып, кайыспайтын, екпелесш 467

калган жолдастарын кауып тусуге кумартпайтын болуы керек. Ж асырмайык, б1зде мундай драматургия жопе театр сыны эл1 жоктыц касы. Kefl6ip газеттер1м1зде кез- дейсок адамдардыц элдекамдай есеп айыру ушш, элде- KiMfli cerin, элдек1мге жагыну ушш жазган макалалары басылып кететшдер1 де сондыктан. Bipneuie сез кино туралы. Пьесасыз театр болмаган- дай, сценарийсыз керкем фильм де жок. Б1зде ipuni-усак- ты, жаксылы-жаманды б1рталай картииалар шыкканы, олардыц халкымызды тэрбиелерлш улкен мэш болтаны | 6apiMi3re мэл1м. Эйтсе де, Menin ез бкпутмше, кателессем тузстераздер, Казакстанда эл! улттык кино искусство ж асалган жок. К азак тш н д е керкем эдебиеттж куны бар сценарийлар жазылмай, сол сценарийлар бойынша к азак тш н д е керкем фильмдер ждсалмай турып, улг- тык кино искусство толык машнде туды деуге болмайды. Будан шыгатын кортынды: кинога казак жазушыларын молырак катыстыруга, талантты жастардан кино-дра- матургтер, режнссерлер эз1рлеуге молырак кещл белу- .iMi3 керек. Ж азуш ы лар одагынын М осквада еткен ек1нш1 пле- нумында ж асаган баяндамасында драматург А. Салын­ ский жолдас: «Кннематографиядагы Ka3ipri жагдай жа- зушылардын сценарий жазуларына бегет жасап кейш итеред1 де, ремесленниктерге eciK ашады, жол бередк Кинога эдебиетке лайыкты THicTi курмет керсетшмей турып, сценарий проблемасы ойдагыдай шошлмей.’и деп сценарийшылар эбден дурыс айтады»,— дедк Осы niKip- fli 6i3 де тугел куптаймыз. Бул К азакстан кпнематогра- фиясы ушш де дэл айтылган сын. Улы Отан тамаша каркынмен ijirepi басып барады. Демек, 6i3fliH 6ipinuji мактанымыз — адам, совет адамы. Мшдет осы адамды барлык дауыспен, барлык кызумен жырлауда. Bi3 драматургия туралы сез козгай бастасак-ак, ко- рамдык адам, жеке eMipfleri адам деп жпсгей бастай- мыз да, семьялык, интимдык жагдайдагы адамды керсе- тет1н пьесаларды арзандата багалап, когамдык адамды керсететш пьесаларга карсы коюга дейш барамыз. Bi3- дщ ш е когамнан тыскары адам жок, болуы мумкш де емес. Ж еке адамнын eMipin кад1рлемеу, оный жаксы ка- cnerrepiMeH, арман-т!лектер1мен есептеспеу, халыктыц жеке адамнан куралатындыгын бурмалау культтыц ту-

сында туран ауру. Ж еке карапайым адамды кад1рлемеу- дщ зияны 6ip кезде поэзиямызга да тиген. Bi3 лириканыц орнына риториканы касиеттегенб1з, жараты лыстан тыс корамнан да жорарылар туралы ода жазуды ypaHFa ай- налдырранбыз; к о н ф л ш т аз шырарма ж азу кисыны да сонын салдарынан туран. А дамнын элеуметтж ролж , биж идеалын онын жеке е\\нрш ен де таба б5лу1м1з керек. 0йт- пейшше схемадан, успрттжтен, конфликт таппау «киын- дыктарынан» кутылмаймыз. Ж еке адамдардын адасуы, eMipfleri орнын таппай токырауы да болады. Оран да то- лып ж аткан opi курдел!, opi кызыкты себептер бар. Bi3 ондайларды терек кврсетуден де кашпауымыз керек. Социалистж реализм эд1Ымен акындык жалынымыз- дагы таза коммунистж гуманизмге, партиялык, принцип- терге 6epiKTiriMi3re суйенсек, кандай адам ды ал сак та Терек керсете аламыз. Кыскасы, 6i3fliH ен биж мурадымыз, творчестволык, идеалымыз — бугшп адам — советик адам,

>KACAPFAH ПЬЕСА, >KAHAPFAH СПЕКТАКЛЬ Ж иырма ж аста Мухтар Эуезов жолдас та Кебек-сын- ды балгын ойлы, талрын бойлы балауса » iriT едь Сон- дагы жазран «Ещйк— Кебек» пьесасы сахналарда кы­ рык жыл бойы журш келедь Кырык жыл бурын туцрыш талпынран, Казакстанда театр енерш бастаймыз деген yftipMe, топтардын сахна пердесш «Ецл1к — Кебекпен» ашпаганы жок- Ka3ipri астанамыздын Академиялык, драм а театры да ез TipniriH осы пьесамен бастаран. Содан 6epi кырык жыл erri. Автор да алпыста, ана кездегГ кыз бен ж1г1т ролш ойнаган артистер де алпыс- тьщ ар ж ак, бер жагында. Тек кана Енл1к пен Кебек кар- тайран жок. Олар й ш кершгеннен бастап жастык умы, KacipeTTepiH толгакты сез, толкынды эндер1мен талай жас урпакка такты . бткенш ц— арманы кеп, дэмеш аз суррылт OMipiH баяндады. Ж ана дэу1рдщ жарыгын су- юге, кут, берекетш кад1рлеуге шакыра *оердь Театрды «Ещйк пен Кебек» аркылы таныран, apFbi заманнын эд1лс1зд!гж, тенс!зд1гш Kepin тушлсе, ез куш- м1зден, ез ем 1р1м!зден шекс!з бакыт, бай суйкпенш ш к, б1рлж береке тауып куанган 6ip кездег1 бала зритель де улрайды. Сондыктан улы Октябрь революциясынын 6i- piHiiii куш туып, кырык жыл 6ipre жасаскан «Ццл!к — Кебек» э д е б и е т т д щ де, керкеменер1м1здщ де туцры- шындай ерекше ыстык кершедк тоннын iuiKi бауындай сезж едь Сол ушш де «Енлж — Кебектщ» биыл тынайып койылуы аса кызыкты okhf3. Эрине ескен, енер тапкан з'рительдщ театрдан кутер, жазушыдан кутер ез Т1Лeri, ез ece6i бар. Ол театрда кы­ рык жыл бурын койылрэн спектаклЫ н кеинрмесш ке- руге кумарткан жок. Олай деп уйгарран да жок. Не 470

енер тауыпты, каншалык ecinTi, даналык тапкан картын, далапка бой ¥Рран талантты жасын KepefiiK, баягы мен K33ipriciH салыстырып театрды н бойын да, ойын елш ейж деп барды. Анадары я н п т М ухтарга K33ipri егде М укан не 6epinTi? Ж ас журектерге акыл косып па? Махаббатк,а кербалалау, уяндау кездершде кулаш урран Ецл1г1 мен Кебепне канат 6iTipin пе, apire карайтын, алыска сер- мейт1вдей eTin пе, кебшесе ру тартысынын ырында кала беретш куйден шырарып па деген сурактарын да ала барды. Кыскасы, Тобыкты жасынын 6ipi кезш де ж азран ж а- зушынын бупнп одактык улкен эдебиеттщ ipi тулгасы- ньщ 6ipiHe айналран кезш де театрра пьесасын кайта усынуына кай зритель болса да жаксы ум1т артты. Б1зд|'нше осы ум i n i жазуш ы да, пьесаны койран театр коллектив! де б1рдей актады. Энпме еткенд1 керсетуде рана емес. Булынгыр дуние- де ездш болранын, езьпу болганын, enceci тускен елдщ курсаудан колы босамай, карацрыда карысу, торысу KopreHiH айту opKiMHiH де колынан келедЬ бткендеН болмыстын мусэшр OMipi, жок-жудеу турмысы yrniH му­ зей де жетедь Сол зам анда ж1герл{ ж андар, жары к кетерген ойлар болды ма, тунек дуниесшен, туман ты- мырсырынан жорары кетер ш п , u r e p i карауш ылар, бо- лаш акка ундеуцллер шыкты ма? Бурштше алкш е алмаран адам бурштше уша алман- ды. ¥шура жаратылмаран жан емес, жэндш. Ондайлар жеркенуд1 де, каррауды да бишейдк талап, ниет сезш де айта алмайды. Мундай тулралы геройлары ж ок тари- хи пьесалардын бупнге урымды болуы мумкш емес. Мезг1л-мерз!М1 канша алые турса д а еткен дэу1'рд!н адам- дарын 6i3re жылы да, шырайлы да ететш сол тустагы кимыл-эрекеттердщ элеумегпк манызы, азаматгык пафо- сы. Bi3 аяры аспанга салбырап тускендер емесп1з. Ата- бабаньщ урпагымыз дейм1з. Егер сол ата-бабаны сахна- дан кврсетер болсак, ен алдымен 6i3re солардын асыл касиеттер1, жалпы адамгерш ибк мурасына сай, биж ка- CHerrepi керек. Б упнге мактан бола алмастай, куш коса алмастай кеш епнщ тукке де к а ж е н жок. Осы туррыдан Караганда кайта койылран «Енлж — КебектегЬ Абыз образы автордын ipi табысы. Ш ырарманын бойына ку- йылган жана кан, тын куат сиякты. Абыз Асанкайрыньщ кей-кейш кобызбен гушдетш отырран кар т сэуегей. Ку* 471

йше сейлеп, курсше кушренгенде онын аузынан куйрей аиткан леб1здер де шырады. «Алданар жок, арман кеп Kapiii кайтш кун керер! Жарастык жок, жалын кеп Жарым кайтш кун керер! Барары жок, байлау жок Ер1м кайтш кун керер, Бэрймн де Hapi жок, Нл1м кайтш кун керер!» — дейдь Осылай сейлеп отырран Абыз ез сез1мен айтканда «pip куыс шатты мекен еткен i« p i буры» екешне де epiK- ci3 сенес1н. Актабан шубырындыны басынан кенйрген, жонгар- л ар шабуылыныц кап жорырын керген акын, дана карт ж ау- лесе соларды Fana жау дейдк Сондай жаура тетеп берерлж ел д ж п ансайды, сондай майданда ересек та- нырлыктай ep.niKTi, батырлыкты кексейдь Эйтпесе 6epici ауыл, арысында opici ру арасында момынра пысык, жу- аска куигп атанып жургендер ол ушш алданыш емес, куйш ш . Береке лесе кер кетш, пэле лесе жулынран ру басшылары бисымактар, батырсымактар оран шдетпен б1рдей. Сол ушш де керип М атай мен ез руы Тобыкты* нын пысыктарынан. Tepic айналган. Оларды кергенше ш аткалда бурып жатканы, жапанда арман мунын ко- 6bi3Fa косканы кеш артык. BipaK кайрылы Асандай кобызын аркаланран Абыз карттын алданышы зарлы сарыны рана емес. Беу-беу- леп, зар карып отырран елмел1 шалдын бойында o.ii ж1гер кеп, ойында эл1 умгг кеп. Ол Kenrip6ai\"i, Еспембет сиякты билерден безсе де, жаны журтымен 6ipre. Бере­ ке б е й б ш ш л п т , кайыр жаксылыкты елден кутедк Ол 6ip жарынан бунтар, суймес!мен кешспей, бершпей оты- рып, ж ас урпарынан жана леб1з, жана эрекеттер !здейди Тынбай, талмай !здейд1. ¥ с а к ой, epeci3 тьлекпен келш Кебектен кек алуга, Ецлжке уйленуге бата сурай келген Есенд1 жактырмай: — Батыр десем... белге шыкпай, ойда ойнакшыр бей- пил ме ец! А замат десем ауы луйдщ тентег1 ме ен? — деу1 де сондыктан. 03i3 картка сэлемдесе, акыл сурай келген Кебей тобы да суйспшрмеген-ди К енлрб айд ьт айдыпы мен айласын мактаган хабарлар кабагын туйсшд1рген. 472

Матай руымен ж ауласканда батыр xycipfli. ж ау кашыр- ды деген Кебек туралы энпм е де омы тыншытпаган — Не дейст, есе бермед!м, encepin erriM дей ст бе?— деп кыныр жауап кайтарран. Ж ылусыз, жубанышеыз хабардаи KefliH тагы да болдырып, тары да картая Tycin, кобыздын кулак куй!н — кекей кест!с!не муцдана косы- лып: «Эрекетте алкын зор, береке мунша неге кор?» деп белг!с1зден жауап куткен бабанын алдына Кебек келш солем бередк т!лек айтуга руксат сурайды. Кезд! кеп баккан. оркiмнiк iiiiin жанарынан ангаргыш ата ж ас ба- тырга жадырай карайды. У м тн таныгандай кешлдене- д1. Ж ат айтпасын, жаксы айтарын батырдын жанарынан ангарады. Ж ауы н бар ма. соны айтшы дейдк « К е б е к . Б1рдеб1рге еннм менсн касым жок... Ж а- уым ж ок MeHiii! А б ы з. Борекелде. баламсын! Досыц бар ма? К е б е к . 0 з кенЫмд! барласам дунненш 6opi дос, жаркыраган кун де дос, тунж ыраган тун де дос. Бзрш е де жаным 1нат. BipaK, баба, 6ip деп бекем устаган анык досым 03ip жок. Айып к ы л м а.эз aFa... CyflepiM мен суйе- nepiM мулде кеп. Сауык к урам ,эн суйем ,саят к у р ам ,ан сунем, Ko,iip де мже суйгендеймш, ынтыгам, 6ipaK кайда сол, к1м сол e3i, кез!кпед1м, таппадым. Тек алдымда нэр- кес капа кара квз »1зде мен!, тап Meni» деп тунжырап капа 6ip карап, паз тастап кана кетед1. KeairepMin бе, табармын ба мен соны? Кермес бурын суйген ем, кврср- м1н бе сол рана 6ip кез нурын? А б ы з (KyjiMcipen). Кайтсмн-ау, сынкыл-сылтын... сылтын сынкыл т!лей;й-ау ж ас бейбак! Кектемн!ц кер- KiH-ай... мамырдын 6ip шуагы дсрм!сщ? Ж асты керсем осылай керсемшН...» MineKH Абыз образынын узын ыррасы осы. Тулгасы ез1нд1к, талган, тозган карт тулгасы. Ал жаны кунэсыз пок, журег1 толы махаббат, бар элемд1 дос керген, киял- га, арманга сай жар 1здеген, гайыптан гашык болтан Кебек жанындай. Балдырган жаспен танысты да табыс- ты, куткен ум ш м ен Keairin те калды. Эрине, ж арк еткеи жарыкка, соргалаган жулдызына жадырай караган Абыздык кайгысы эбден айыгып кеткен жок. Ол мынау ортада кыранга тор, жуйр!кке тусау, батырга бейнет барин да бмедк Б1рак аз жасаса да осындай жастардыц туа 6epepine де сенед). Ел болашагы деп соган суйсЫедь MiHeKH осы ек! адамнын аз рана сездер1нон ак. б>з «Пн-

Л1К — Кебек» пьесасынын осыншалык жасарганын, жана нэр тауып, ете бшк квркемдж can aF a кетермгенш кере- М1з. Кептен таныс Ецлйс пен «жаман койшы бала» Ж а- палдар да керемет жацрырран. Енлж буйыгы муцын ра­ на шаратын, болмыска кенген, кез жасын жуткан, epeci кеалген кыз емес. О да Абыз ж урегМ н api отты, api да- рынды 6ip белш еп. ©MipMen акынша тмдеседк жараты- лыспен 9HiMeH ундесед!. Аз жасаура ырза, тек езше жа- самаса, кыска eMipiH кызыксыз, махаббатеыз етюзбесем екен дейд! жас жаны. Асыл туран кыз садакка кандай мерген болса, ойга, сезге де сондай мерген. 1здеген1 кез- дессе w in тусер кырридай, тау арасында кутпеген жерде Кебекке жолыкканда 6i3 Енлжтш осы касиеттерш тугел керелпз. Ражайып кыз батыр куган кодыганы рана бу­ рый туарген жок, Кебекп де коса туардк Эзм жарас- (гырып, MiHe3 карыстырып, акындардай айтыса кездескен eni ж ас тез-ак ж арасып кетедк EKeyi де жаркырап туган ж арык жулдызга — махаббат жулдызына бастарын иедк Осы сахнадагЫ ем жастын жалын ата айткан гашык- сгык TMeKTepi KepyuiiHi де ез ш ж ен м ахаббат тагатын кайталагандай сезшд1редь Ал Ж апал туп-тура жараты- лыс. баласына айналган. Ж ацбыр журан жапы рак кан­ дай жасыл болса Ж апал да сол. Kepreni кеудесше уяла- са, кеюрек сыры, кещ л nyfli т ш н ж ушында. Таска да, далага да туыс, бэр!мен онай свйлесш, окай урысады. Нэуетек, «жаман койшы бала» жанагы Абыздын уыз шары, балрын кезк Ол заманда Ж апалды н Абыздай ауыр ойлы, безбендег!ш, болжагыш, тарыккыш та, тэлпынрыш аталы к кейшне жету! ушш оран эл1 жетп!с жыл керек кемшде. 03ipiHiue Ж апал Абыз кезш е сумды'к, урей ке- piHeTiH суреттерд1, к а за к даласынын шындырын балалык туйсжпен рана кабылдай алады. — Б у р к-б у р к - О-о, будак-будак шак шыкты. Тебе- лес, барымта... кугын... тары жэне шабуыл да шабуыл. Кайран Ш ьщрыс, кунде осындай жойкын тебелес! Жор- туылшы, тентек батыр жентектест! тары да,— дейд1 шын басынан кызыктай караран Ж апал. Енлжпен 6ipre ескен ж ас койшылык eMipiHe толык ырза емес, батыр болуды киялдайды, жойкын кимыл жасауды кызыктайды, сола- рын бала кешлмен баяндайды: Арманшыл, ойы ушкыр Ж апалды н ез халш кулк! ететш юморы да баршылык. Эл1 тауы шарылмаран жаннын жаксы у м т мен куйзеу кешлппц арасын к а к жаргандай кагылран сына жок. 474

Онын елИ п айтатын осылай болсам-ау деген кызык ер- TericiH тыкдап отырганда 6yriHri Ж апалдай жасты и ер- тепдепдей ем!рдщ жеН eciriH де ашканын, жет1 сара- йына да KipreHiH, ай лесе аузы, кун десе кез1 бар ак, сэуледей сулуын суйгенше iinin куанады. Ce3i дерек1, кимылы дудйл-дурсш , айтарына сез таппай, ш алагай шарпып, ш алу орнына шалынып, уту орнына утыла беретш Есен батырдыц сарайы тузу. «Ай- налайынды» еплш кайталайтын, 6ipaK эдем! ойларына т ш жетпейтш ак квщл албыртты аягандай да боласык- «Найман намысы» деген онын сырт эрекет1, Е нлж ке жа- кындаудын сылтауы, эйтпесе о да гашыктын 6ipi. Элш бьпмеген элек те, кулк1 FOfi. Есен кулк1ге айналганын се- 3iHe тускен сайын, намыс жалынын e3i euxipyre улпрмей калады. Абыз алдында «жешйн, женйш м» деген, тол- кып айткан memiMiH кунгп махаббаттан туган куиш кызганыш женедь Сейтш онын да eMipi трагедиямен 6i- тедь Мшеки пьесанын Heri3ri жангырган, кайта тулеген жапл осылар. Аргы заманнын адамдарына берьтген жа- лынды пафос, гуманиспк ойлар, сулу арман, KipmiKci3 махаббат, талмай (зденпншк, тагдырына карсы кайсар- лык, к азак елше бакыт, б1рлж калау. Ел жауларын ке- ппрмей каргау, достык пен татулыкты мэртебелеу, жак- сы yMiTTi алдан куту аса керкем трагедияга, дастанга айналган. Осы касиеттер1 «Е клж — К ебектЬ б у п н п кер- кеменер1м!здщ асыл дуниесшщ 6ipi етедк Пьесаны койган кад1рл1 досымыз, дарынды жолда- сымыз — М. И. Гольдблат автор ойын толык TyciHin, толык ашкан, пьесаны сахналык поэмара айналдырраи. Спектакльг'е катысатын артистерд1 жастарына карай жш- тесек — алды баба, арты немере сиякты. Bapi 6ipirin ел алдында уялмастай есеп берген секшдь Kapi тарлан К,а- лыбек, Серке, Елубай, К апандар эл1 де шабыстарын бузбапты. Билер сахнасындары шешендж пен шеберлж баяры куйшде. Катал, езге ш нб есе тырнарына езш 6ypin тастардай Серке ойнайтын Еспенбетпен сайыскан Кебей рол!ндеп Адмшшов те орта буыннын осал ем есттн дэ- лелдейдй Сол сиякты б е л гш шеберлер: Капан Бадыров (eKinuii Абыз), Сейфолла Телгараев (eKiHmi Ж ап ал ), ерте танылып, ерте макталран Шолпан Жандарбекова (eKinml Енлж ) ларра да кайта кызырып, кайталай ма- дактап жатура орын аз. Б!з Kapi шенгелерден жетшске беттеген Калыбек Куанышбаевтыц театр сахнасындары 475

жастаи ерлпчн белш атарымыз недель Абыз ролшдег! Калы бекп кергенде он терт жыл бурын осы енерпазра арналран елещм ойыма TycTi. «Юм бар ceiii осынша елде кврмеген, Юм бар саган осынша елде сенбеген? Сенсщ ага эн, жырынмен аялап, Жан 6eciriH жадыранкы тербеген»,— дегенд! тары да кайталаймын. Театрды да, 6i3fli де куан- дырран ескелец ж ас енериплер тобы. Олар EiuiiKTi ойна- ран Бикен Римова, Кебект1 ойнаран Нурмукан Жанте- рнн, Есенд1 ойнаран Ыдырыс Норайбаев, Жапалды омнаран Танат Ж айлыбековтар. Садак та тартатын, жарды да тацдап суйетш Ецлж рол! тары 6ip дарынды ойнаушысын дэл тапкандай. Кагыскан найзага жолба- рысша атылып тусетш Бикен эпикалык, дастандардыц героиняларындай сенд1редь Кайарлы бать;рларра так­ там салура онын акылы да, ж1гер-кайраты да мол жете- дь Сондай ежет, кайсарлырына кыз нэзпшг1 мен сабыр, салмары да жаксы ширатылран. Суйгенiн кулай сунед1 де, м ахаббат сезш ег!ле-тег1ле, калткысыз баяндайды. Зрительд1 б!рде жубатып, б1рде жылататын да сол куип. Ж ас артистка Енлж устжде одан да зор болашарын мек- зегендей. Жантерин ойнаран Кебек — батыр соткарлы- рынан таза. Kyiuine ceHin алып ушпайды. Кыз алдында кырлануды да суймейдц кайта найза семсерж умыткан, ж ар жолына таза жанын арнаран, нэзж сез1мд1 акын ni- шжде. Коныр куб1рлеген иуйл! эуезжен шыккан эдекп, сынык сездер жас батырдьщ лиризмж, сэби мжездш гж керсетедь Сондыктан оныц к унэаз жанынык сумдык- тардан Typuiiryi де тазалырынын косымша бояуындай кабылданады. Ал анрал Есенд! ойнау кныншылыктарын жене бжген Ыдырыс Норайбаевтьщ да тамаша табысын .тани бж у керек. ЕЮ рашыктын ортасына бккен кек тй кенд! кастан кара пушке (злодейге) Кодарларра усата кою сырткы эффект жагынан окай да, кызык та шыгар едь Ыдырыс ейтпеген. Аярынэ дейж Есен жанындары барлык кайшылыктарды терец ашады. Сырткы кимылы imiiie сай. 0 3 осалдыктарын эдж сезжуц сейте турып кумарлык пен кекиллдж пзгййн тежей алмауы оны кей- де аянышты, кейде жексурын етедь Ыдырыс терк бас- пай осылай !здене берсе улкен талант. Театр коллективпнц ец жасы Жайлыбеков туралы да

осыны айтамыз. Ж асы ролше сай келгеш кандай жаксы болган. Онын кешл козгалыстары, нэуетек, бейкунэ ой- лардын 6ipiHeH-6ipiHe табцри ауысулары, балалы к ур- KeKTiriHe дейш там аш а ж арасты к. Тек комедиялык роль- дердш утымдылыктарына кызыга бермей, езш тежей б1луд1 де yfipeHyi керек. Тэж1рибел1 шеберлер эркаш ан да солай етедк Казак эндершщ асылдарынан курап жазран Д. Ма- цусин музыкасы спектакльд1ц ж ан куйшдей, ыдырап шашылран жер1 жок. Ойнаушыларра жаксы жэрдемде- седь Ал В. Голубовичтщ суретиллдж енб еп суйпщ ирер- л ж окира. Мен ез басым тж жартасты осындай ойнатуды, оны кебшесе геройлардын б1рде жеке, б!рде топтанран кезждеп мусждж (скульптуралык) образга айналдыра- тын пьедесталь eTyiH (эрине Гольдблаттын жэрдем1мен)' барынша куптаймын. Сахнадары станок образдардыц сырт бейнесж де сулу кврсетуге мждетть BipaK жарык вл1 элс!з. KepeKTi эффектжерд1 толык ж етю зе алыай жатыр. Пьесара ycTipT те болса бара бергенде соны ж азран автордыц поэзиясынан карай б1лу эбден каж ет. Онсыз шырарманын iuiiHe Kipy мумкж емес. «Мен былай ж азар ед1м» деп отырып, екжпп жазушынын ойын таб а алмай- мыз. Ал тапсак кателесем1з. Онда 6ipiMi3fleH-6ipiMi3 уй- рене де алмаймыз. Мен Мукан пьесасына барынша эдж болура тырыстым. BipaK ец сонры картинасына к у д ж а з карай алмаранымды да жасырмаймын. Зрине онда жак­ сы т!л, акындык ойлар жок емес, Абыздын акырры мо- нологындары оптимистж рухка да суйсшем1з. Эйтсе де тау тагысындай ж уреки де б!лект! геройлардын кол, аягын нэрестемен бугаулау, ж ы ламсакты кка Tycipy, ел1мнен корыкпаса да, OFan акырры демдерж е дейж карсыластырмау бул шырарманын м Ы деп бж ем ж . Bi3 ж аксы керген Ж апалды н 1здеп келу1 дурагей ата, ана хабарын 6epyi де мумкж. BipaK мэселе сонда ма? Ж ау ептелей келш Кенг!рбайдын опасыздык шеипмж жеткь ayi, Кебекке тж ектес халыкты ж1бермеу! де мумкж. Bi3 оны билер сценасынан 03iMi3 де кергенб1з. Осылай бола- рына K83iMi3 жеткен. ©з ойымша М укан пьеса финалын сабыла 1здеп, саркыла куанып тапкан демеймж. Ал спектакльдеп жартас станогыныц утымдылыгын жогарыда айттык. BipaK сол ж артаска орынды да, орын- сыз да айналактай беру yueMi пайдалы емес. Би1кке ер- 477

леу, алыска кар ау мазмун уцйн, образдардын ашыла Tycyi ушш кымбат-ак. Ондайда сенем1з де, су й сш е и т де. Ал тары 6ip кайталайыкшы, тары 6ip сымбатты керше- ййнш д еу формара ж алац кызыру рана болады. Мундай- дан сактанбау формализмге апаруы да ыумкш. Гольд- бл ат осы ж агын да есшен шыгармауы керек. Корыта айтканда «Еадйк — Кебек» жасарран пьеса, жакарран, жарамды спектакль. 1957

МЕМЛЕКЕТТ1К ДРАМА ТЕАТРЫ Т У Р А Л Ы Б I Р-Е К I С 0 3 Драматургиямы з бен театры мызды н eMipi — е п зд щ eMipi сиякты. BipiHe-6ipiH косактам ай сейлеп те, жазып та керген емесшз. М уныц ce6e6i TyciHiKTi: пьеса алды- мен театр уш ш ж азылады: 6i3 кеп пьесаларды н ж урнал- дарда басылганын, ютап болып шыкканын окымастан бурын, оларды театрдан керекйз. Сондыктан жазушылар туралы да, коюшылар туралы да п!к!р!м!з 6ip ж елн е, курылады. Бул театр мен драматургия тарихында ка- шаннан келе ж аткан салт. Э дебиет пен театр сахнасы - нын косындысы спектакль боп аталган сон, оны б 1рлес- Tipin эн пм елеу эбден занды. Табиги нэрсе. Ж азуш ы мен театр с э г п косы лганда спектакль ек1 жактын да ортак абыройы, онда 6i3 сахнага койылган шыгарманы куныгып окыганымызды epiKci3 сезшем!з. Пьесаиы ж азган автордын акындык тулгасы н aiiFa- рамыз. Онын ойлы поэзиясына суйсж ем!з. BipaK бу л 6i3- дш онаш ада 03iMi3 окы ганда алган acepiMi3 емес; одан элдекайда Kyfliperri де кызыкты. П ьесада жанымызды турш !кт1рген монолог и е сЫ ц атын гана бьлупп едж , ешй театрда озш к©рдш. С уретш 1 ж асаган сахн а барлык, де- тальдарын flayip шындыгын сипаттайды, ал музыка ка- Ьарман жанынын нэзп< шектерш ш ертедк актар а айтар сырына куй беред!. А йта б'еруше, ж ол ашады. Сонда 6i3 я Аканмен, я Шоканмен беттесем!з. Сырттай бшетш адамдарымыздын сырты мен imiH тугел танимыз. K,ahap- ман ж узш де 6ipae кек жалын бар, iuiTeri ды к сезбен арал аса ж ас болып теплген де, оган косыла жылап та м нбергендейст, ал б 1рде куаныш билеген жанныц ж уз! гул-гул жанады . К вш л1 куй санды ктай, K03i MeflpiM, ум1т уясындай каИарманныц ол кезше де косыла куанасын. 479

Окьщанда алган ж аксы эсер1м1здщ муншалык кушею! свз ж оп театр ецбеп, ондэры коюшылар мен ойнаушы- л ар енерк Здебиет1м]з бен керкеменер1м!здщ Москвадагы он- Kyiiflirine катысатын драма театрымыздын спектакльде- i Р'н де жазушылар мен коюшылардын, бул сиякты сэгп б1рлест1г! аз емес. Сол ушш де драма театрынык е н е р ш ! Москва журтшылырына жасканбай усынып, олардыц сынына тускел1 отырмыз. Ж еке образдардьщ дараланып керш ер жерлершде талант neci екенш танытарлык. енер- .iiimepiMia аз емес. Унг1рде жатып ел камын ойлаган, ойиндапя мун-муктажын, сэуегей де, куджилл KyfiiriH кобызра коеып сарнайтын Абыз ролш деп Калыбек мыл- к а у ролж де екшцн тулрара айналады. Бул жолы оньщ 1 ауызы т ш а з , колы кобызсыз, 6ipaK кез1 кырары, жаны ж уйрщ , кергенш корыта бм етш жаннын Tyflciri де шап- шац, куанса д а, шошынса да сол туй пгш тмшлерде'н артык сезш едк Екеуш де де езгелерден артык алып ку­ пли ж ум сап барады. Шз осы Калыбектщ Ж анаска ай- налранына да ш еказ суйсшем!з. Б ул жолы ол жаца за- 1 маннын колхоз ауылынын енбекнлл карты. Жасынан I уйренген enepi KepiK басу, балга coFy Fana. Б!рак ол, | ap6ip сынранды бутшдеп, тозганды жамараннан улкен j нэр алады. 6 м1р д1ц муратын совет адамынша тусж ед к | К арапайы м карттын кенл'1 бай, eMip еркендей берсе, кер- кейе туссе деп тьлейдк Онын кезег! келгенде бауырра бурм ай, KayuMFa ж актаса KeTeTiHi де сондыктан. Эр дэ- yipfleri, 6ipiHeH-6ipi элеум етпк жарынан да, жаратылыс, мшез жарынан алые адамдардын осыншалык бай образ- дарын ж асау, солардын 6ipiHfle де Калыбек болып кал- май, спектакльдердщ ж ан-ж урегш е айнала бьлу тамаша касиет. Москва сынынан Калыбек суршбей етедк ол орындайтын рольдердщ «пешенеа бестен, мандайы ашык» деп муд!рмей айта аламыз. Халык артисшщ бу- rinri енерш е оныц ертенг! 6epepiH, думанра тускенде ашылар куш те р т, улкен ж ары ска сактаган кырларын коссак зор ceHiMiMi3flin акталмауы мумкш емес. Осын- дай пш рлерд! театр аксакалы Куанышбаев жолдас ту- ралы рана емес, бас рольдерде ойнайтын кептеген артис- TepiMi3 туралы кайталаура болады. Ысылран жуйржтер!м1з Серке мен Кадиша, Капая мен Шолпан, Камал мен Рахим а, Ыдырыс пен Сабира, Н урм укан мен Бикен, Сейфолла, тары баска талантты 480

Жблдастар ез орындары нда как кан ш егедей 6epiK тур а- тындарына кумэнымыз жок. М эселе солармен icreee ту- суде, жене рольдердш кем-кетштерш толыктырып, босан жерлерш керегшше ширатуды театрдын керкемдш жа- рын баскаруш ы ж ол дастар ды н ездер! де ж етчспредк Эйтсе де б1рсыпыра шебер артистер1м1здш рольдерш умытып кал'атындарын, косылран ж ерде ж андары нан ко- сып кокы рсытатындарын ж асырура болмайды. Академиялык театрда сезге немкурайды карау ака­ демиялык мшез емес. Л а с кылык. М ундай кылыкты мэ- дениегп клуб артистер1 де ездерш е мш керер едь Артист езш ш 6ipiHmi досы ж азуш ыны , э д еб и етп сы й лам аса, он- дайлардын мэдениет кайраткер! санаулы да негайбыл нэрсе. Бул сиякты журтшылык кеипрмес мшдер де тез жойылады деп сенем1з. Bipan, спектакльдер TeTiri ж алры з б а с рольдерд1 орындауда рана ма? Б^здшше эл1 кунге деш н спектакльдерде ансамбльдш тутасты к ж е т 1спейд1, acip ece ха л ы к тулрасын бейнелей- TiH к е п ш ш к сценаларындары ал а-кулал ы к , дакразалы к, кепшйпк екенш дэлелдерлш адам сандарынын аздыры, керушшердщ кешлш калдырарлык дэрежеге дейш жете- дь «Енлш — КебектегЬ рашыктык трагедиясымен катар ж ур етш элеум еттш трагедиянын 6ip epiMi р у тарты - сыныц 6efiHeci Fofi. Сонды ктан exi гаш ыкты н ауыр куй- лерш ру карысынын топтасып кездескен жерлерш сешм- fli де айбынды берумен рана актаура болады . К арулы жасактар бетпе-бет келгенде жер шайкалардай, кан те- илердей, арыстандар алысардай эсер тугызуы керек. Адам сандарынын жеткыйкл болуымен катар, олар- дын еркек бейнелерк ру намысымен уланран ызрарлы ж узд е р 1 мен ашулы ундер1 с у т с к е н ж астарды ц ж ас е м 1рлерше катал катер екенш сенд1рсш. Э йтпесе эйел- дерд! еркекше KHiHflipin uibiFapFaH селд1р де ж уд е у топ трагедияны кулмге айналдырып ж1беру1 мумкш. Ондай керект1 атмосфера жасалмаран жерде бас рольдерд1 ойнаушыларра да киындык туседк Олардын барлык ше- берлштершщ ашылуына кес!р ж асалады. _ К е п ш ш к сценаларына Kici ж етпеу, барын ораш олак уйымдастыру салкыны «Шокан», «Акандардан» да сезе- м ‘з. Б ул жерде мынаны ескеру каж ет: ж огары да атал- ран уш пьесаныц yuieyi де ж еке ад ам дар трагедиясы ар- кылы еткен замандагы халы к трагедиясын керсетуге

apHajiFaH. ь ул шыгармаларда лирикалык арна кандай! кымбат болса, эпикалык арна да сондай кымбат. Бул eki арна кейде 6ipiHe-6ipi орын усынып, 6ipiHe-6ipi фон бо- лУРа дебш барады . А кан мен Ш оканга деген халык ма- хаббаты барынша айкын, барынша кызу, кимылды, ж ь геРл > шыкпаса, бул пьесалардын идеясын тусшд1руд!й 03i киын. Онда бЛз acipece Аканды халыктан тыс, мезгм- С1з туран, ж екелж тул гага айналдырып алар едж . K,a3ip- ri к е р с ет ш п журген «Аканда» осындай Kayin барлырын алдын ала ескерген жен. «Ж алгы з aFaui орман еместеп» yiuiHini aKTi туралы д а осыны айтамыз. Ондагы ететш жиналыс когамды к ем 1рдег1 совет халкынын алатын ор нын керсетуге арналган. Biperefi KepiHrici, кеп ш тетч койша кайыррысы келетш Телгаралар тумсырын таска соккандай ce3iHyi уш ш кеп ш ш к позициясы ашыла, туш- ле келе барынша салмакты шырура THic. КазЛрг! койы- лып ж урген yiuiiiuii актш е мундай тутасты к Repine бер- мейдь Егер 6i3 кеп ш ш к сценаларда Kici жетпеШи десек. оран кжэлы режиссерлер емес, Мэдениет министрл!гь Гым болмаса астанамыздагы жалгыз комедиялык драма театрын керект1 адамдармен камтамасыз етуд1 бугжге дешн шешпеу уят-ак нэрсе, Москванын улкен сахнасы- на K.a3ipri уркердей коллективпен шырура болмайтынды рын 6yrin ойласып, ертен шешу керек. Онкунджтен кей!н де сол адам дарды театрда калатын еткен макул. Эйтпе- се д екада ymiH FaHa болып шырады да кайтып келген сои таз калпымызга тусем!з. Ондай нэтиже едш м ге де каж ет емес. Бул Gip. EKiHuii, бар Kici.nepfliH ез1мен кепше Л1К сценаларын ойдарыдай шьжара алмау режиссерлер дщ кшэсы. Б ас рольдерд1 ойнаушыларра жасалатын мизансценалык айкын ж оспарлар кеп ш ш к катысатын сахнара д а ж асалуы керек. К еп ш ш ктщ 6ipi боп ойнау­ шыларра д а ap6ip пьесанын тутас куй1 де, белш ектелт зерттелген Kyfii де барынша TyciHiKTi болсын. К епш ш к- ке 61'р -ак рет катысатын, Tirrri сезс1з катысатын адам- дардын ездер1 де марионеткДра айналмауы, окиранын Herisri арнасына, саяси жэне керкемдж тенденциясына кызу катысатын болсын. Сонымен 6ipre Kiuii-ripiM роль- д ердеп артистер былай турсын, жеке реплика, жалгыз- жарым сез айтып калатындар д а ездерш роль орындап ж урмш , спектакльге кадалган мыкты шегенщ GipiMiH деп тусшулер1 THic. Ж асыратыны жок, K a3ipri кепш ш к

сценаларында мундай керк ем д ж б1рлестш шындалып болтан ж ок. Б 13 кебш есе тэн1 ба р д а , ж аны ж о к , келеа- ке сияктыларды, сахн ад а боска ж урген , ая кка оралгы- ларды K epin келем1з. А л OKHFaFa каты сайы кш ы , белсен- дш л ж керсетейжап деген мезеттер1 орынсыз, магнасыз шулыгынра айналып кете б ер ед ь Б ул театр д а оку , уйре- ну, жумыстарыньщ нашарлыгын айлык ал ар д а кеп, опер табарда аз адамдардын молдьжын керсетедь Эрине тэж!рибел1 реж иссерлер 6 i3 aHFapFaH элем ентарлы к нэр- селерд1 ескерм ейтш д еу ге болмайды. B ip aK олардын айткан, керсеткендершщ сахнада орындалмауы берж тэртш тш жоктыры, д рам а театры ндагы дирекция бас- шылыры мен партия, профсоюз уйы мдары ньш нашар- лыктары. « б зде р ш щ б1рлесш гстеген iciH тусгае д е суйе бьпе- TiH адам дар е зар а угыны са б м у г е д е т и к . О лар д ы н iiui- нен ю мде-ю м осыны к т ей ал м аса, ю м д е-м м neri3ri ор так максатты былай койып, ез кара басынын, жеке макса тын кездейтш бол са, оны коллективтж творчестводан артык керсе, ондай кылык маскарашылык кылык. М ун­ дай жерде керкемвнер мерт болады, сейтш ол туралы энг1ме е т у д т каж ет! болмай калады »,— дейд1 даныш- пан К- С . Станиславский, М осквага аттан ар сапарымыз театрымыздагы барлык олкылыкты толтыратын, барлык к е м ш ш к п жоятын, кол лекти вен творчестволы к б1рл]Нн барынша кушейтетш, театр алдында' партиялык-халык- ты к м тдеттер д1 ipauiMefl орындаура ж ум ылды ратын бо- луы керек. Ондай мумкш ш ш ктердш кеп екенж де кумэ- нымыз жок.

«АЗМ»НЫ

АбдЕдьда ТажиСаеь ЖИЗНЬ и поэзия