Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

пэлен жуздеп саналатын ед1. К азакта узак жазганды улкен акын деп, кыска жазганды Kiuiire балайтын бол- ганбыз. Эуелбек Коныратбаев жолдас «Жулдыздын 1960 жылы шыккан eKiHmi санындагы «Ш еберлж женш деп ойлар» дейт1н акылды м акаласында осы ыкшамдылык мэселес1н ете орынды козгапты. О л — «ыкшамдылык совет поэзиясынын ш еб ер л тн арттыра тусуд1н 6ip к а­ ж е т шарты» деп ете дурыс айткан. Коныратбаев жол­ дас ыкшамдылыкка жол бермейтш нэрселер ой кедей- л ш нен туатын кеп с е зд ш к , лэл сурет сызып, дэл ninip айта алмаудан колданылатын KenipmiK, жылтырак, су- ды рак сездерд1ц басып кетет1нд1г1нен дейтш ппбрлерш жаксы дэлелдеген. Таннын атканын, куннш батканын айту уш ж керекс1з, бос эпитеттерд1 6i3 де аз пайдалан- ган жокбыз. «Алтын арай тан», «жупар сасыган, хош HicTi гул», «бдладай былдырлаган, кумктей сылдыраган булак», «арыстандай айбатты, жолбарыстай кайраггы ж1г1ттер» бэр1м1зден де табылады. Оцай шешенд1к пен арзан диш арлы ктан лирика жасауды машык етуннлср ол1 де табылады. Ж инактардагы «лирика» деп аталатын бел1м дердеп узыннан у зак аркан елендер жогарыда айтканымыздай — акыннын «улкенд1г1н» дэлелдейт1н шыгармалар. Бул жагынан ыкшам жастарга жол болсын дей 6epyini3 керек. Кыздардан шыккан жас акын Ырыс- ты Бекбергенованын: . Кымбатсын маган ез eaiM, Келенке i3flep емеспш. Туссе де мейл! кыс буг!н Суытты кун!н демеспш»,— дейт1н кыска да, маплиасы кою елендер1 б1зд1н жанагы niKipiMi3Ai растайды. Д эл осы Ырыстынын: «03in мактап esiiul бшктеттщ. Кеп « irirri уакытша cyfiiKTi етт!н Кала берд1 жас дэурен ак-тан болып Акырында 6ip шалга Tuin KeTTiti»,— дейтш шумагы да эдебиет журтшылыпл ппмрш бекер ау- дармаган. Барлыпл терт-ак жол елен 6ip-aK нысанага, 6ip-aK рет атылган, атылган да нысанага кадалган садак огындай. Осы терт жолда 6ip эйелд1н жешл мжез! де, содан тарткан ж азасы да тугел сыйып жаткандай. Еш- юмге мынадан у л п ал деп ж аткан орынсыз акылдылык 248

та жок. Bapi урымды, 6api TyciHiKTi. Бул сиякты эдем! терт жолдарды талай жастардын жинактарынан келт!ре аламыз. Демек, лирикадагы кеп сездж, кеп жолды- лыктарды артта калдырып, м эден и етй зд! кетердж, не- дэу1р алра бастык; тары да !лгер|лей тусу жолын жешл- деттж. Ещи б!з ipi м!ндеттер аткарып, бурынрыдан да ауыр жуктер квтеруге, эз1рлешп калдык деп санауы- мыз керек те, сол мшдеттер туррысынан Караганда, не- Mi3 жетпейтшш, нен!н ойсырап жатканы н ашык айтуы- мыз керек. Бул ретте б!р4иий айтарымыз: сокры 10—'15 жыл бо- йында сез1мн!н лирикашылары (acipece ж астар) сез1мнщ уйгарранын кеб1рек айтты. Ашыктырымызды айттык, айды жаркыраттык, кунд! курюреттж; тун туйицй, тац арайлады, ж ар суйд!к, бепе элдиледж. Сарымдар, ту- мандар да жырланды. Шаге жетпей ж аткан санамыз бас- таран, ce3iMiMi3 костаран жырлар. Б 1зд ж OMipAi ез1м1з тануымыз аз, оны езгеге танытуымыз керек. Ол унйн ем!рдщ Heri3ri идеялык тенденциясын акын тш м е н ка- натты жырра айналдыруымыз керек. блецш ц SMipre усауы жет!мс1з, ем!рд!ц пафосы, онын ен басты максаты, онын уйткысы мен непз1 жырлануы керек. Эйтпесе поэ­ зия устаздык, уйретуш1л 1к кызметш аткара алмай кала- ды. Ондай куаты жок жалрыз сез!м аркылы кабылдана- тын поэзия — шындыктан алыстап та кете салады, кейде. идеялык ауыткуларра, кеб1рек натурализмге урындыра- ды. EKeyi де жаксы емес. Ш здж к а за к эдебиетййн сын- шылары акыннын уйретуш ш к ролш кеб1несе дидактика деп атаган да, жексурын KepceTin келген. Шынында ус­ таздык пен дидактика 6 ip нэрсе емес. Лирика «аярын жу, колын жу, кайнамаран imne су» деп акыл айтура м ш дегп емес, оны бала тэрбиепплер! акын жэрдем!с!з-ак 1стей алады. Bi3 устаздык дегенде — акыннын Гетеше, Пушкинше, Абайша, Маяковскийше, Твардовскийше устаздык етулерш айтамыз. — Акылдан туран еледнщ кызуы болмайды, ж урент! козрамайды. — Акыл рылымра керек. Поэзия туйсж — интуиция- нын тудырар дуниес1 дейтш «кисындар» акындар ара- сында^кеп айтылады. Qcipece ж астар арасындагы «куй- д 1м-суйд1мге» арналган елецдердщ кеб!рек жазылуына осындай кырсыктардын ыкпалы тиген болу керек. Ойлы, енерл! акындар ешуакытта ce3iMi мен акылын карсы 249

койып кергенем ес, олардын шырармалык тож1рибелер1|ы де акылмен ойлап тапкан курдел1 такырыптарын шарык- тап жы рлаганда, оран сез1мдер1 араласпай калган емес. Буран дэлелд1 классикадан емес, е з 1м1зд1ц бупнН акын- дардан да келаре аламыз. Сырбай Мэуленов 1957 жылы «Акын мен толкын» ат- ты, 6apiMi3 cyflin окыран жаксы елец1н жазды. ©лен агылшын акыны атакты Шелли туралы. Сырбай осы еле- ншде Шелли арманына, Шелли гуманизмше 6yriHri Анг­ лия кожаларыны н да ж а т екешн, халыкшыл, ецбекнп адамды дэр1птей жырларан Шелли кэз1рде империализм- нщ душпаны екен1н айтуды мурат еткен. ©леннщ идеясы былай турсын, онын калай жазылуы, композициялык курылысы ен алдымен Сырбайдыц акылынан туран. Б1рак одан елец кызусыз шырып, журектен алые турган жок. Шын акын жазрандыктан акылы да, ce3iMi де 6ip жерден шырып жатыр. Британия, Британия аралы Акын сеней алые кетш барады. Кенл! онын булт твнгендей каралы, ©Mipi онын ок тигендей жаралы. Ашылмайды туманындай дебаты Британия, Британия аралы! Британия, Британия аралы , Мукар калпак, квк туманная жагалы, Кош болындар, тещзийлер алауы, Кош болындар, кеменнлер жалауы, Акын сенен алые кетш барады. Британия, Британия аралы. Кандай ыргакты, кандай жалынды. Ж аппай дауысты уйкастар уласа шайкалран тен1з толкыны сиякты. Бри­ тания аралын к1лец коршап жататын туман мен булт Шелли журепндег1 кайры бултымен уласып жатыр. Осындай туманга курылран еленге реалист1к куш беретш детальдар да бар. «Тещзнплер алауы, кемеш1лер ж ал а­ уы» дейтш нактылы суреттер агылшын жершщ пейзажын да дзл танытады. Kici толкымай оки алмайды. Осыны туйс1ктен туран, акылсыз-ак жазылган елен деп дэлел- деуге бола ма? Эрине болмайды. Сырбайдыц «Ленин кабинетшдеа» де осындай кунды елен. ¥лы кесемд1 суйген, ш еказ суйген коммунист акын сол улкен мдхаббатын кандай еленмен керсетуд1 кеп ойланган, кеп толганран. Ленин -аркылы акын- жаркын 250

идеясын ел1 сездермен емес, образды, жанды сездермен беруд1 де эуел! ак.ылмен салыстырран; 6 ipneuie жазран, б!рнеше emipren. Ол — Ленин образына сан келмейд! де­ ген талай сез1мге шапкыш сездерд1 де епирген. Содан кейш барып: «Столда толы хат-хабар Уштаулы жатыр каламы. Осы 6ip калам аткарар Каншама жумыс бар эл1»,— дейтш сиякты шумактар туран. Bi3 осы 6 ip ш умакка к а ­ рам Ленин кэз1р кайта келердей, уштаулы каламымен кайта жазып женелердей сезжем1з. Осыдан KefliH акыи- ныц: «Жана шыккан секши Ленин кабинет1нен»,— деген eni жолы эркайсымыздын 03iMi3 корыткан шшрдей есплед г Мундай елен интуициядан тумайды, -акыннын Ленинге, ленинизмге, ¥лы коммунист партиясына деген саналы махаббатынан туады. 0 те магналы такырып, айкын идея, ыстык акындык сез1ммен жырланран. Акын жаны 6ip Fana к а за к емес, барлык халыктардын, алтын домбырасына айналгандай, ол 6ip сазында тунек, тумандай, катер мен кайгы бул- тындай бупнп Британия империясынан сактандырса, eniiimi сазында Ленинд1 жырлайды. Х алыктарды лени­ низмге суйенуге шакырады. Сонда 6i3 Сырбайымыздыц жанары ei<i еленшщ ез1мен-ак бугшп к азак совет поэзия- сын аса бшкке KOTepicKeniH керем1з. Осындай кулашы да кец, тынысы да кен, зам ан бей- Heciii, адамдарымыздын мжездер! мен философиялык ду- ние тануын беретш, cyfiTin социализм ejiiHiii адамдарын озык та енегел! бейнеде керсететш елендерд! б1рсыпыра акындарымыз жазды. Бали, Эбу, Жубан сиякты жаса- мыс лириктарды алмай-ак, таланггы жастарымыздын ездершен де неше алуан жаксы мысалдар келпре аламыз. Ленин туралы жас акын CaFH Жиенбаевтын бгрнеше олецдерш уялмай атай аламыз. Онын Ленин туралы жырларында б1рде-б1р риториканыц, кызусыз экпме- леулердщ элементш таптырмайды. ¥лы Ленин дэл орта- мызда Tipi жургендей де, 6i3 оны улкен махаббатпен коршаран халыктын, унш, co3iH, кулшсш еспгендейм1з. 251

Кесемге деген акын ж уреп мен халык ж урепш н 6ip ыр- ракпен сокканын айкын ce3in отырамыз. Лириканы бiрсыпыра уакытка дейш жеке адамныц жалрыздык пушайманын шертетш, тек орындалмаган махаббат арманын рана айтатындай курал керш келген Туманбай М олдагалиев та кэз1р толыгып келедг Онын Карагандыга баррзнын, одан тапкан жумысшы достарын лирикалык жырра айналдырулары — жас акыннын ал- рашкы шэюртгш дэу1рш деп мшдершен арыла бастара- нын сипатгайды. Онын « С о ц и а л и с т Казакстанда» (15 май, 1960 жыл) шыккан «Ш аттык жырлары» дейтш элец- дер1 бэр1м1зд1 де суйсшд!рдь BipiH uii елендег1: «Bip сэтке дуб1р токталса, турады к улак елендеп> дейт1н CKi жолы бэр1м1здщ ойымыз, 6api- м1зд1н сез1м1м1з. Колда барда алтынный кадыры жок дегендей, сэулетп заманда, сэнд1 eMip суруге уйренш калганды ктан онын кадырын бше бермеу1м!з де ыкти- мал. Енбепм1з де кызык, демалысымыз да кызык кой. Сол кызыпдмыз сэл токталса елендеп калатынымыз эбден рас. Ж ас акын 6ipiHUii елен1ндег1 айкын ой, жар- кын сез1мд1 келер елендерш деп карапайым детальдар* мен толыктырады. «Тары да б1здт «Правда» «Жуг1рд| колдан колга втш, Шаттыкты жайды ол аяга Дуниенщ устш теб1рентш»,— дейд1. ©лецн1к бул шумары да ap6ip совет адамынын кекейше кона кететж урымды да сьшымды шумак. Осы куш кунде ертемен кез!ц уйкыдан ашылса. колында «Правда» болатыны eripiK пе? Кун сайын «Правда» шат­ ты к жаналы ктарын айтады. AflFa да жетшшз, Марека да беттептз. Ок жетпес, сэуле шалмас деген америка само­ л е т б1здщ Отан уетшен ушып етпек болып ед1, 6i3 оны ракетамен 6ip атканнан каусатып тус1рд1к. Никита Сер­ геевич Америка империализмшен KemipiM сурауды талап еттЬ Bi3 кеме — спутник ушырдык, ертен жулдыздар аралайтын canapFa шырамыз. Осынын 6api совет адамы­ нын енбектеп, рылы м дэры жеш етерш щ нэтижес1; осы­ нын 6api ленинизмнщ жен1с1. «Правда» б1зге осындай жаналыктарымен келгенде эркайсымыздын жана жыр, ж ан а дастан бетш ашкандай cyflin окитынымыз да рас. Туманбай лирикалык сез1мдерш]н акыргы аккордындай, 252

бебегш элдилейд1 де OFaH «ойга да ушып баратын жо- лаушы езщ шырарсын» дейдь Bi3re eMipfli м ш а з жыл- тырак, онай ракатка айналдырып кврсетер шырарманыц Keperi жок. Сонымен к атар сеулетт1 6MipiMi3fliH салтанат- ты жырга айналуын да каж ет деп 6uieMi3. Тур, стиль, прием жарынан байыран лирикамыздын тары 6ip жауапты д а касиепч мгндеп совет адамынын ер алуан профессиядары образдарын ж асау. Bi3' колхоз- шыны я erhnui, я малшы деп капа караймыз. Оларды юлен кырман басында, жайылран малдын касында ке- рем1з; Отанын суйген енбек ерлер1 нормаларын артык, орындап, адал енбек eTin журедк Bi3 олардын алтын жулдыз медальдарын таккандарын, депутаттыкка сай- лангандарын да жырлаймыз. Bepi жен, 6epi де керекть BipaK поэзиямызда енбек адамын интеллигент ретшде жырлауды ел! менгергешм!з жок- Социализм адамра ен­ бек бостамдырын 6epin кана койган жок, б ш м алу бос- дандырын да берд! емес пе? Адам 6ip профессиянын кулы болып калмай, жан-жакты тарбиеленетш, ертурл! енер табатын fleyip социализм fleyipi емес пе? Енбектен бейнет емес, лэззат тапкан жумыс адамы рухани кедей- лжтен 6ipTC-6ipTe тазара бермей ме? Суйтш онын ж аны н' дары деюрлж, кара дурсш дж орнын нэзж тж , сыпайылык баспай ма? Муны б!з енбек адамынын интеллектке айна- луы, к а п и тал и ст елдердег1 жумыс адамдарына усамас жана сапа табуымыз демейм1з бе? Ендеше лириканыц бул такырыпта отемеген карызы ушан-тещз. Совет ада- мыныц енбектег1 айбынды ерл1гже коса, онын зиялы бей- неЫн де суреттеу, социализм Отанындагы жумысшы адамныц 6 ip кырлы, ceri3 сырлы образын буюл дуние халыктары ушга енеге eTin усыну, лирикалык поэзиямыз- дын 6ipfleH-6ip жауапты Miидет!. Сондыктан бул сала- дагы балтамен шабарлыктай MiHflepiMi3fli жасы рмаска THicriMis. Ецбек адамын жырлаура талпыну аз емес, 6 i- рак кебшесе дерем, турпаны. ©Mipneri озык енбеккер- лердщ снпаттарына сай келе бермейтга елендер жазып журм!з. Буран ен алдымен тэж!рибелц талантты деген улкендер1м!з к!нэлы. «Сол завод жер1м1зд!ц журег1ндей, Жумысшы отпей ойнап жур ер!нбей- Агытса кызыл жалын куяр толкын IpGiTTiK токып жаткан ж1бегшдей». (Роли. *Мыс цала».) 253

«Алай-дулей айнала Лапылдаган от-жалын. Домнаныц neiui долдана Шашады Кызыл шоктарыи. Омырауы толы орденге Магнитпен 6ipre ескен. KepAiM батыр сол жердей Теьпрменен т1лдескен». (Сырбай. «Домнашы».) «Механик жМт кулед1, Жанары нурга тогысып. Миллиардты K03ip 6ip 93i Тургандай колдан тогытып». (Эбу. «Тунде цырман басында».) Жартастай тутас кехпрге, Бойлатты yuiKip бургысын. Бьлте ушында жарк еткен Танытты ушкын ез кушш». (Музафар. «Запалыцик».) «Куттыктап ерлер 6ip-6ipia Бвржтерш квкке атты. Аяктап солай кыр жырын. Комбайн тыныс токтатты» (Рафу. «Соцгы жорыц».) Мундай мысалдарды акындарымыздын K9pi, жасынан тугел келт1руге боларлыктай. Бэр1м1з де «тем1р агызды», «болат тасытты» деп айта 6epinni3. Адам кезш токтатып, адам квш л1н тояттатардай жаксы елендер енбек ерлер! туралы лирикада ете аз екен. Б1з сол аздын езшен де Tayip дегешм1зге аялдай еткешм13, олардын Heci Tayip екенш талдай кеткешм!з жен. М узафар Эл1мбаевтын «Караганды жырлары» деп аталаты н 6ip топ елендерш щ (Ke6ici caici3 шыккан) ш ш д е «Суретпй» дейтш 6ip елеш бар. Б1з осы еленд! Tayip нышаннын басы, б1здеп ж ок HapceHiH тыннан ке- pinreH кулагы деп танимыз. Адын мэдениет сарайына келсе суретшьпер KepMeciHiH устшен шыгады. Оныд кезш 6ip суреттеп кем1р ком- байныньщ касындагы уш жумысшынын KecKiHi тартады. Бул суретке «Бейб1т енбек» деп ат койылган. Суреттщ керкемд1п сондай, акын Москвадан ж1бер1лген улкен енерпаз б1реудщ енбеп екен деп уйгарады. 254

«СуретшЬпрофессор каладагы Ол-дары сол суретке кадалады. Карады 6ip жакындап, 6ip алыстап, Bipece кезэйнегш алып тастап... — Бояуга жан 6iTipin. керш 6epin, | Жасапсыз жаксы бейис суйсжерлж,— Деп ралым ортасында дуШм журттын. Куттыктап колын алды жас ж1гптщ. Болмаса бурын атын би.чегежм, Лавада оиы талай керген ед1м. 03i де геройындай сол суреттщ, взш де бэр! де i3ri каснеттщ». Суйтш «Бейб1т енбек» такырыбына салы.нран жаксы сурет авторы да шахтерлардын 6 ip i болып шырады. ©лещик жагынан азды -кепй кед1р-будыры табылар. Мумк1н сездердщ кызуы жетшюремес, мумкш энпмелеу жары солгындау шырар. Ол e3ine белек. Ал, автордыц дэл осы елекдеп eMip ш ындырын тануы мен онын тенден- циясы эркайсымыздыд-ак алрыс антуымызра мол татиды. Уйткеш бул еленде: бнрЬшиден еткен eMipitrisre терен, корытынды жасау бар: Совет уюмет1 езш щ кыска тари- хынын 1шшде Keuieri езглген, ep ixci3 адам тукымын кан- шалыкты бшк дэрежеге кетерген, адам шахтыда шах­ тер едн мэдениет сарайында художник. Онын exi турл! енбегшщ арасында кайшылык жок, кайта тамаша гар­ мония жатыр. Ол шахтыдары енбекп жоспар толтыру, KQMipai кеп беру деп кана танымайды, оны улкен, сулу дуниедег1 KepiKTi ехпрдщ келшй белшегшщ 6 ip i деп та- ниды; шахты — шахтерра сулулык, поэзия. Демек, ол су­ рет салмай, KeMip шырарып жургеннщ езш де де акын- суретни. Ж аксы -ак емес пе! Мумкш, бул жумысшы ушш (гиптж кубылыс бола алмайды деуиилер табылар? Bapi де мумкш. BipaK одан жаксынын жаксылыры кем!мейдй Жумысшы табы не 6 ip элеуыеттш кайраткерлерд1 ре­ волюция тусында да берген едк Qcipece, совет тусында тем1рипден, кем1рцпден мемлекет баскаруш ыларра, ин­ женер, техник, дэршер, окытушы,' художник академикке айналрандар аз емес. Заманымыздыц аса талантты адам- дарыныц 6 ip i, партиямыз бен ук !м етпзд1 баскарушы- ларымыздын 6 ip i, империализм.^ батыл эшкерелег1ш, б еи б тп ш к ушш курестщ 6ipiiiu]i кайраткерц барлык халыктардын ен cyfiiKTi адамдарынын 6 ip i Никита С ер­ геевич Хрущев жолдас та Keuieri Донбасс шахтер! екенш 255

VмытуFa болмайды. Ендеше, жумысшыны, колхозшыны езгермейтш, еспейтш, 6ip-aK куйде сипаттау социализм шындырынэ жатпайды. Bi3fliH проза да, acipece драма да совет адамынын ескешн керсетем1з деп жумысшыны я колхозшыны дереу эюмдж кызметже ауыстыратын| ауру да шыккан. Онымен эрине есу npoueci кершген жок. Адамныц мазмундылыры, онын iuiKi байлыры, рухани ку­ чи улкен орынра сайланумен елшенбейдй Bi3 ецбек ада- мынык интеллект екенш квркем суреттейтш шыгарма жазуды рана талап етем1з. М узафар Эл1мбаевтыц элп елещ осы жарынан алранда улкен куаныш. Акындары- мыздыц лирикалык куаггарын осы сиякты касиегп та* кырыптарды жырлаура уйымдастыру, бастау б1здщ пар- тиялык мшдет1м!з. Осы мшдеттщ нактылы 6ip Typi кэз1р б1здщ лирика­ лы к поэзиямыз табиратты, калаларды калай жырлап ке- лед1, калай ж ы рламак керек ед1? дейтш сурауларра ж ауап берушен туады. Табират, пейзаж деген1м!з — жа* байы жаратылыс кана емес. Шздер табиратты колдан жасаушылармыз; б1здер ек жаксы калаларды колдан жасаушылармыз. К эз1р совет адамынын калауымен езендер арнасынан бурылып, 6i3 yflFapFaH ж акка арады. EpTic келер жылы ойра емес, кырра карап аратын бола- ды. ©йткеш еширш ордасына айналган Карарандыга су керек. 0 з колымыздан туррызран Карарандыра ез колы- мыздан езен де экеп куямыз. Кец жердщ астында кен болса, устшде ел болура, жацары кенд! ол ел пайдаланура тшс. Ендеше жапан тузде жана кала тумаска лажы жок. Ал кала купецтер, буржуйлар билейтш кала емес, социализм жасаушы ек- бекии халыктын 83i билеп туратын болрандыктан, оран барлык сэш й— салтанатгы жардайлар жасалуы кажет. Кун сэулес! узжмейтш бшк уйлердщ ауасы да мол бол- сын; советик техника онда турушылардын турмысын ыцрайлы да ыкшамды етсш; жылу 6epciH, газ берсш? ыстык суы узшмесш. Кыскасы астаналар aceMfliri бар­ лы к калалары м ыздан табылуга тш сть Оран парктер, бакш алар керек. Кумб1рлеген кумбезд! сарайларда дра- малык, опералык спектакльдер журш жатсын. Каларан кез1.\\пзде Бетховен, Чайковскийлардын симфонияларын да тындап жатайык. Ец жаксы футбол командыларынын ойынын керетш стадион да салынсын. Завод, фабрика мунараларына бшк уйлер сэйкее сорылсын, ж ана каланы 256

KopiuaFaH кек белбеу де сол сэулетп мунаралар мен уй- лерд1 эсемдесж. Bi3 бныл еккен кек шыбыктарымыздын он жылра жетпей емен, кайын, терек ормандарына ай- налганын керекмз. Айдын квлдер ж асалады. Оран ж а к а дариялар куяды: поездар, самолеттер вокзалдарра, аэродром га узымей к е л т жатады. Bi3 жаца кала кур- дастарынын балалар бакш аларына, кей1н мектептерге, институттарра катынап окып жургенш керем1з. Бул не, фантазия ма? Ж ок, шындык. Bi3 бул шындыктардык атын Караганды, Балкаш , Ж езказран, Соколов-Сарбай, Рудный деп, тары сондай ондаган калалардьщ атымен атаймыз. Керек болса астанамыз Алматынын ез1 6i3fli« кайта жасагак; эсемдеп жасаран жана каламыз. Бул 6i3- дщ заманымыздьщ Fana такырыбы. Мундай такырып ар- Fы Абай заманы былай турсын, Keuieri Сэкен, 1лиястар дусында да муншалык к анат жайып улпрмеген-дк де- мек, б!зден бурын жырланбаран такырыптар. Кеше квш- пел! ел, бугш кал а сорушы, кала туррыны, кеше кум квш- кен, куйын ойнаран даланын адамы 6 y rin сол жерлерде орман, гул ecipymi. Осынын, бэрш штесе отырып, солар- ды жырга да айналдыру онай сокбайтыны эбден тусЫ к- Ti. BipaK мундай гажайып шындыкты жырламасымызРа мумкпр емес. Ж апанды орман жанрыртканын Тайыр, Хамиттар поэмаларында жырлады. Ал, лирикада Keft6ip жеке елендер болмаса эл1 кары к болган жокбыз. Ж еке .елекдер дегенде алдымен ауызра TyceTiH Ралн Орманов- тык «Бетпак даласы». BipaK мунын оз! де тутас шыкпа- FaH лирика. «Кашля! K03Fan тары да Келед| dip куй ражайып. KepiKTi дала жайында Жана 6ip дастан жазайык.— деп басталар жырдык ете эдем! шумактарымен катар лн- рикара да, дастанга да жатпайтын, усак энг1мелерд1 елекдетет1н элс!з шумактары да баршылык. — Жерд1 взгерттж, такырды К9гертт1к деген уранды влекдерд1 айтпасак, мэселен1н табигатын терек уктыра- тын, жерд! кайта жасартуш ылар мен жапа тузде кала жасаушылардын романтикасын, екбектщ жасампаздык пафосын сипаттарлык жырлар жаза алмадык. Ж ака TyFaH, эйтпесе кайтадан жакарран калалар ту- ралы да жазура орашолак, кала такырыбын мекгеруге 17 Э. Т.1Ж1блсв. 257

ауылдагы халык акындарынан пэлендей узамаган екен- 6i3. Ралидын 1940 жылы жазылран «Мыс каласында» (Балкашка арнаган). «KeTinTi завод бойлап бшк кокке, Тургандай коз »i6epin тешрекке»,— дейтш ж аксы жолдары бар. Баска акындар да кебшесе осылай жырлаган. Биж уйлердк биж трубаларды Tipi жандай, алыска кез тастаган алып сакшыдай бейнелеу к азак поэзиясы уиин тык да улкен жакалык. Bi3 мундай тенеулерге карап недэу1р ьлгер1легешм1зд1, Kemeri улт- шыл акындардын каланы жынга, албастьта тенеулер1не карсы ж ана ой, ж аца суреттер тапканымызды кврекйз. Эйтсе де кала такырыбына келгенде Ki6ipririM i3 коп, аяк- танып болмаран сэбидей 6ip cypinin, 6ip турып, эрек-эрек тэй-тэйлеп жургешм1зд1 жасыра алмаймыз. Поэзия кадрлары 6ipinen-6ipi окып, 6ipineii-6ipi уйрешп отыра- тын, б е л гш акындык мектеб1 сиякты дэстурлерд1 басы- нан кеийрмей, езш дж жолын шапшан таба бермсйтш халык кой. Сондыктан да б е л гш канон мен б ел гш такы- рыптарра жазура келгенде жастар шапшан кнмылдап, шашйан жегпгелй ©з безм ен тык такырыптарды игеру- ийлер снрек шьтады. Сонын салдарынан болу керек, 6i3flin к а за к акындары да бурын игер!лмеген кала такы ­ рыбына б1рден ж анаса ала койган жок. Ал бул сиякты ж ана такырыптын аса кымбат екежн iuiTepi сезгендерге, соны жырлай кояйыншы дегендерге киын такырып жеи- д1рмей, TinTi бой алдырмай келедь Ж аналы кка жаны кумар, элшен келгенше бугшд1 FaHa жырларыш Бали калаларга да лирикасын арнаура квп тырысты. Ол 1940 жылы «Мыс каланы»: «Не турл| кврд|м сарай думбфлеген, Кут мекен к1мдер шыгып. KiM KipMerenl Дуылдап бвбек б1ткен окып жатыр Халыктык журепндей дуб1рлеген»,— деп жазды. Бул елецдеп дуние тану, оны тенеу, суреттеу дэреж есш н ауыл акындарынын кара елендершен артык CMecTiriH дэлелдеп жатуды к кажет1 жок. Осы Рали 1956 жылы жазран -«Карарандысында» да каланын сырткы турпатын Kepfli де, coFaH натуралистж тенеулер антты. «Маган тансык бар сымбатыи Сонша кесек, шомбал, ipi! 258

Кенен, Н артайлар да осылай жырлайтын. Караганды сиякты жаца калалардын жасалуы улы окига екенш олар да бКпётчн, 6ipaK фольклорлык тенеу, эпитеттерден асып ештене айта алмайтын. Б1зд1ц лирикашыл ак'ында- рымыз да сол дэрежеден аспай шыкты. Ж аксы, мактау- лы акындарымыздын 6ipi Сырбай Мэуленов те кал а та- кырыбына ж акы ндаса-ак ж адап-ж удеп калады . Ол 1949 жылгы «Москва» атты елешнде: «Креыльдщ тусшде такнын нуры. Жулдызы оныц тэр|зд1 жаннын нуры, Тургандай Москванын кушагында Желюлдеп жер бетшщ барлык гули,— деп жазды. Осы Сырбай е з ш н cyfliKTi Костанайын былай мак- тады. «Ж ел орасац жер шарын Жететурын ж1бегь Завод жатыр каланын СеюлденШ журеН». Каладагы гурсшдеп туратын заводтарды журекке те- пеу эбден орынды. Бул (Нзге орыс поэзиясынан келген тенеу. Б1рак осы сез коп колданылрандыктан тозыры жеткен шаблонга айналып барады. Мэуленов жолдастын «Магнит аспаны», «Магнит кеш1», «Магнит каласы», «Тунп Баку», «Алматы» дейт1н елуинш жы лдар бойында жазылран б1рсыпыра влендер1 бар. Осылардын т1з1лген атын кергенде Сырбай калаларды жырлаушы, индуст- риализациянын акыны болып кеткендей кер1нед1. Б1рак ун1ле кар асак бэр1н1ц де уст1рт, жен1л нэрселер екенш байкаймыз. Акын «Алраным жана такырып-ау, бурын жырланбаран дуние рой, осырэн терендей барайыншы» деп ойланбаган, ауырдыц уст1, ж еш лдщ астымен ете шыккан. Сондыктан OFan каланын сырткы KepiHicTepi мен дыбыстары болмаса, взге ештенелер1 анрарылмаран. Кептеген такырыптарра 1<ушт1 елендер ж азган Сырбай 63i турран Алматысын да жы рлай алмайды. «Bip вз|цнсн табылган Табнраттын бар заты. Не артык сети тауыцнан Астанамыз Алматы»,— 259

дейдк «Бар затына» «Алматы» уйкаскан. Одан езге тук те жок. Дарынды лириктер1м1здщ 6ipi Аманжол Шамкенов те Алматы кеш елерш н кеп езгешелжтерш, суреттерш, ка- лалык бейнелерш, сулулыктарын ecine сактай алмапты, «Абайдын кешесшс тендееер не?| Тым ыстык кершш ен ол кеш сен де. CyfliKTi улдарымнын жас анаеын Ен алгаш кездеслргем сол кешеде»,— д е г т Аманжол. Тым болмаса Абай кешесше байланысты алгашкы махаббатын толки айтса едТау! Келш ул тауып бермегенде буран да колымыз жетер емес екен. Ал атак- ты Касым да: «Жаксы екен гой Алматы Алтын тулы астанам. Осы екен гой жаннатын Атам казак ацсаган»,— деуден артыла алмапты. Суйтш кала жырын жасаура келгенде фольклорлык дэрежеден бтктем епш з. Тенеуле- piMi3 турпайы натурализм кызыруымыз бен кызыктауы- мыз да науетек, кал ага 6ipiHtiii рет туйемен KipreH ата- ларымызбен манайлас екен. Б1зден кешшрек туран, калара жакын ескен жастары- мыз да жарытпай жатыр. Ke6iciHiH айтатындары парк- Teri электр жарыры, aFaiu келенкелерждег1 суйкулер, «ах, ох» тар. Ж астарымыздын кебше ага болып калган Рафу Кайырбековтык «Костанай кушарында» дейтш елендерш кергенде куанып калган едж. BipaK одан да аеыл дуниелер таппадык. Рафу «Кала какпасында»-эне 6 ip кешрдщ бурын ж аман болганын айтады да, K93ip жаксарды демек болады. Сондагы айтканы мынау: — «Сан машина заулаган Керем K33ip Kenipai. Exi иыкты жалгаган Мойын омыртка сешлдЬ. BapiMi3 де анатомияра пэлендей жуйрж емес ед!к; Рафу да б1зден узамапты. Кешрд1 омырткага салысты- руы да сонын салдары болу керек. Ауыз омыртка, бел омыртка, куйымшактарды колдана берсек влек ете онай- ланып KeTyi мумюн. Kenip курылысы архитектуралык 260

енердщ 6ip саласы, онык да практикалык пайдасы мен керкемдМ бар. Бурый Рим, Париж, Петербург сиякты астаналар жы рланганда кал а сулулыгынын нактылы 6ip KepKi болып кешрлер алынатын, б1здщ кеш рлер де сол сулулык дуниесшщ 6ipi екешн умытпауымыз керек. Пей­ заж, онын ш ш де кал а пейзажы дегенде кезге тусетш, кала сипатын аныктайтын KepiHicTep: каланьщ yilnepi, сарайлары, завод трубалары, агаштарымен катар осы кешрлер! болмак. Kenip аткарар кызметтерге карай ка- ланык Tipmifliri, TinTi характер! де ашылады. Kenip бу- пнплерге де кешр, болаш акка да Kenip. Kenip — куйше келген музыкалык асбаптай эр куншн эн-кушн де коса жырлап турады. Еидеше кешрд1 кере биту ycTine онык унш ести де б1лу керек. Каланы жазуда керген киыншылыктардан бупн де арылып болтан жокбыз. Алдымызда «Мыс салт аттыны» жазган П уш кш тнз, Петербург жырларыи жазган Не- красовтарымыз, Достоевский, Горький, МаяковскийлерК Mi3 болмаган сок, тыннан тауып ж ол салу 6apiM i3re де ауыр сокты. Онын ycTiHe казакты н бурын кешпел1 куйде ж у р т , калага орныкпагандыгы кала халкынын ем!рше сай сез курамдарын жасауга мумюндж бермедк Шындап келгенде кала такырыбы казак прозасында да дамыган жок. К ала eMipiH терен керсететш пьесалары.чыз д а бол­ тан жок. Будан эрине, акын атаулы каланы жырлауга жумылсын деген магына шыкпауга керек. Кай такырып- ты жазса да эршмшк ез epKi. Алатауын, ауылын айтса жоргалай женелетш Галиды каланы ж аз деп енш м де зорламайды. Ал кала, eHKipic такырыбына ез еркщмен ж азбак болган екенсш, онда дурыстап жазу керек. Каланы ж азган дэстур!м1з болмады деп кана кою ж еткш каз. Жасырмай эдш н айтканда каланы жазуга м эдени етпз де жетпейд! екен. «Сарыаркам», «Алата- уым» деп уйренген, елге желд1, жынга куйынды уйкасты- рып уйренген казак, каланы суреттерде киналады екен. Кала cypeTi кешрме сездермен жасалмайды, оган эр зат- дын атын тура айтатын, эр нэрсешн касиет! мен аткара- тын кызметш дэл тусшд1ретш сез керек. «Мотор гукпде- Д1», «машина зырылдадыны» 6 ip рет айтуга болар. ал сонын аржагында гушдетуцй мен зырылдатушынын нак­ тылы c y p e rre p i мен жумыстары айтылуга TiiicTi. Койшы кек шалгында жайылып жаткан койына карап турып елен шыгарады, эн де айтады. Ал KeMip комбайнына эрен 261

1лесетш Tipeyim куюшылардыц жумыс кезшде ciH6ipyre муршасы болмаса керек. Кал ада магазин кызметцплерр мен кора сыпырушылардан бастап ралымдарра дешн жуздеген профессияньщ адамдары бар. Солардын бэршен кал ада турушылардын TiJii шырады. Кала — саясат жэ- не мэдениет орталыгы, кала — керкеменер мен индуст- рияныц орталыгы, к а л а — оку, бш м орталыгы. Ондагы eMip, сэн-салтанат туралы айтылар энг1мелер де дэл ка- I 3ip ауыл экг1мелерше усамайды. Каланын езше лайык 1 ypflic салты, эдептййп бар. Сонымен катар калаларымыз 1 эл! кунге дешн арылып улг1рмеген, есш калалардан кал- 1 FaH жам ан салттар калдыктары да жетерлж. Bip кала- | дары жуз мындаган халыктыц дабыр-дуы, кимы'л-журш, 9 кал а муктажын аткаратын алуан турл1 транспорттардыц | сарындары мен дыбыстары канша! Осыныц бэрш айтура 1 р е а л и с т ттл, р е а л и с т суреттер керек. Bi3 каланы жыр- ! лаура бул жарынан 03ip емес екенб1з. Енд1 кайтпектз? К азак поэзиясы езш кала — индустрия такырыптарынан сырт устауы керек пе? Ж ок элде 6yriHre дейш п каланы жырлауда колданатын шартты образдардан, жалпылай баяндаудан, кала кубылыстарына ауыл акындарынша тандану дэреж еанен артылмауы куйшде отыра берем1з бе? Bi3re булай етудщ eneyi де зиян. Калара орныкпаран, калалы к улт мэдениетш ж асам аган ел — кенже ел. Ен- деше кала туралы бугшге дешн жазрандарымызра ка- нараттанбаймыз. Bi3 6apiMi3 жабылып керемет ерлж жа- сауымыз, с о ц и а л и с т калаларымызды керкем жырлау-. дын жаца улплерш кэрсететш лирикалык жырлар жа- зуымыз керек. Улкен, енерл1, индустриялы Казакстанныц бшк тулрасына, аса кадырлы орнына, бай болашарына сай поэзия жасадык деп сонда рана мактана аламыз. С в з со ц ы н д а К азак лирикасы туралы 6i3re дейш ештене жазы-л- мапты, ешк1м аузын ашпапты деуден аулакпыз. Эдебие-. TiMi3fliH тарихын зерттейтш енбектер мен окулыктарда, монографияларда, толып ж аткан сын макалаларда лири­ ка туралы азды-кепт! айтылмай калган емес. Сонау жиырмасыншы жылдар бойындары Абай елендер1 тура­ лы басылран айтыс м акалаларды н Ke6i поэзиянын маз- муны мен идеясы туралы айтыс болатын. BipaK солар- 262

дык Ke6i жолшыбай айтылган, лириканык езгешелжтер!- не терен ун!л1п, онын жанрлы к сыпатын жан-жакты ашпаган, эстетикалык тургыдан тексермеген макалалар едг Дегенмен, сол ертеде шыккан енбектердщ ездершен д е *1 лирикамыз жайында эралуан (кейде 6 ipiH e-6ipi кай- шы келетш болса да) ойлар барын анрарамыз. Отызыкшы жылдары эркайсымыздыц сирек жазыл- ран интимдык лирикаларымыз туралы тары 6ip айтыс бурк ете калды. 1лияс Ж ансупровтын, Саттар Ерубаев- тын, менщ лирикаларым теш репнде Кулмырза ©тепов, ,Еаббас Торжэнов, Мухаметжан Каратаев, Есмагамбет Ы смайыловтардын б1рнеше м акалалары жарияланды. Бул айтыста да социализм тусында кандай лирика ке- рек? — деген суракка ж ауап берем1з деген уст1рт те, таяз талпыну болмаса, лирикамыздын проблемаларын шешерлжтей дэрежеге кетер!лген ж ок- 1937-38 жылдардары б1рсыпыра киыншылыцтардан кейш лириканык жэне лирика туралы рылми п1к1рлерд1н кебейе де квркейе бастаган уакыты ¥лы Отан сорысы кезк Абайдын 100 ж ы л ды ры н тойлаура арналган 6ipcu- пыра рылми баяндам алар мен м акалаларда (М. Эуезов, С. Муканов, М. Сильченко, Е. Ысмайылов жолдастар- дын) Абай лирикасын тексеру аркылы лириканык жал- пы мэселелер! женш де де недэу1р жана пш р л ер айтылды. Абай лирикасын багалаудары бурынгы кате пшрлердщ кайта каралуынык, кайтадан дурыс барала- нылуынын ез1 эдебиет рылымынын улкен табысы едг F. MycipenoB жолдас майдан акындарынык тын лирика- лары туралы да эдебиет рылымына кемекш1 боларлык- тай тык ойлар айтты. Сорыстан кейшг1 дэу1рде лирика проблемасын шешу- ге тура катнасы бар б1рнеше монографиялык енбектер жазылды, толып ж аткан сын м акалалары жарияланды, «К азак эдебиетЬ газет1н1к бетжде лирика мэселелер1 ар- наулы айтыстык такырыбы болды. Сол жазылран ецбек- 1 С. Муканов — XX гасырдагы казак эдебиетс 32 жыл, Кызыл- орда. F. Тогжанов — Эдебиет жане сын маселелер1, 1929, Кызылорда. F. Тогжанов — Абай, 1936, Алматы. I. Жансупров— 1933, Абай жинагына алгысез. М, Эуезов, М. Жолдыбаев — XIX жэне XX гасыр басындагы ка- вак эдебиет1, 1939, Алматы. X. Жумалиев — XIX гасыр, казак эдебиеп, 1940, Алматы.

тердщ ш ш д е М уктар Эуезовтын Абай туралы монограч фиясы1 ерекше манызды, Муктар Абай лирикаларын та- кырып, iiuid жанрлык сыпаты жарынан да, шеберлж турплсынан да накты, кек гексередкМ- С. Сильченконык монографиясында да* Абайдын поэзиясы дэу-ip, мезпл ре- Tine карай, реалистж сырына карай тексер1лед1 жэне Абай лирикаларынын орыс поэзиясымен у н д есттн е мэн береди К азак совет лирикасын жакаша, кешнен зерттеуге Сэкен, 1лияс, БеШмбет, Касым, Бали поэзиясы айрыкша манызды. Бул акындардын лирикасы женшде Е. Ысма- йыловтын, М. Каратаевтын, X. Жумалиевтщ, К- Ж арма- гамбетовтын, Т. Эл1мкуловтын макалалары,3 сондай-ак Султанмахмут, С. Муканов лирикаларын тексеруде Б. Кенжебаев, Т. Нуртазин енбектер1 к азак лирикасы- нын тарихи даму мэселелерш зерттеуге cenTiriH типздй К азак совет поэзиясынын мэселелерш зерттеуге ой саларлы к б1рталай материалдарды К азак ССР Рылым академиясынын Т1л мен эдебиет институты ты гариан «Казак совет эдебиет! тарихынын очеркЬ де бердк Алай- д а, 1р‘ ш -усакты енбектер жазылып ж атса да, осы уакыт- ка дешн казак лирикасынын тарихы туралы арнаулы монографиялык зерттеулер жазылран жок. Бул женшде филология рылымынын кандидаты Мырзабек Дуйсенов- тын 1930 ж ы лдардагы к азак лирикасын зерттеген дис- сертациялык енбегш айтпасак, баска ештенеш атай ал- маймыз. Дуйсеновтын жап-жаксы пайдалы енбепне 6ip- неше себептермен Сэкен, БеГнмбет, 1лияс сиякты, сол ж ы лдардагы ен кернект1 акындарымыздын лирикалары камтылмай калган, сондыктан диссертациянын матери- алдары да суйыктау болып шыккан (буран эрине, эде- биетнл к1нэлы емес). Лириканын проблемалык мэселе­ лерш тексеруде Украина, Белорус, acipece орыс эдебиет- ш1лер1 кеп жумыс icTe.Ti. Орыс тш н д е шыккан эдебиет тарихы, орта жэне жорарры оку орындары ушш шыккан пособиялардан баска кернекД совет акындары туралы шыккан монографиялык зерттеулер де аз емес. Олар со­ вет лирикасынын неше алуан Tepic агымдармен куресте туран кундер1нен бастап, Отанымыздын ен 6ip жауапты 1 М. Эуезов — «Эр жылдар ойлары», 1959, Алматы. 1 М. С. Сильченко — «Творческая биография Абая», 1958, Алыа- 1 «Казак совет эдебиет! тарихынын очерк:», 1958, Алматы.

кезендердеп тарихына байланыстыра тексередь Олар марксизм-ленинизмшн эстетикалык кагидаларына суйе- не отырып, совет лирикасынын с о ц и а л и с т езгешелжте- pin, совет лирикасындары конфликт, драматнзмдердж жлцаша шеиплетшджтерш, совет лирикасындары лирн- калык герой мен халыктын б1рлесигш жэне оларды жыр- лаудары жаналыктарды тексередП. О лар жеке акындар- ды жан-жакты терец верттеу аркылы с о ц и а л и с т реа­ лизм эд1сшщ барынша кен екешн, сан турл! акындардыц ералуан стиль, приемдарымен жазура ш е к а з мумкшил- лжтер тапканын дэлелдейдь К азак поэзиясынын тари- >ы жарынан да, керкемдж жарынан да ен басым жанры лирика болрандыктан, онын 6yriH ri толыккан устше та­ ры да 1лгер1лей тусу мумкшджтер! кебейген шагында лирика туралы ез анрарранымызды жазуды макул кер- дж. Шагын рана карапайым ен б етп зд щ казак поэзияеы тарихын T.yciHAipyre журтшылыкка жэрдем1 тисе болга- ны. Бул 6ip. EKiHiui айтайык дегешм1з: К азак эдебиетшщ узак тарихын бойлайтын лириканыц бар улпсш, бар урдкш камтыдык дей алмаймыз. Лириканын Heri3i халы к елен- дершде, acipece сал-cepi атанран: Акан, Б1ржан, Ж аяу Муса, Ыбырай, Эсеттерде жаткандырын аузымызга да алран жокпыз. Лириканын бул жактары туралы Есма- рамбет Ысмайыловтын «Акындар»2 атты монографнясын- да б1рталан аним е болады; бул маселеге ез енбектерш- де доктор М. Сильченко да аялдай кетш отырран.3 Де- генмен, халык поэзиясындагы лириканы зерттеу жумысы ел1 ойдарыдай дамыран жок, оны зерттеуге керекД мате- риалдар да тугел жиналып болтан жок. Сондыктан оран 6i3 де токтала алмадык. 1 И. Гроссман — Рощин «Искусство изменять мир». Москва, 1929. И. В. Гуторов — «Мастерство В. В. Маяковского». Москва. 1950. М. Манзель — «Жана буржуазия эдебнел». Ленинград, 1929 ж. Э. С. Литвин — «Поэзия Исаковского — и нар. творчество» Смо- ск, 1955. г. И, Гримберг— «Лирическая поэзия». Москва, 1955 г. М. Рыльскнй — «Великая дружба». Москва, 1954 г. В. Брюсов — Избр. соч. т. И, Москва, 1955 г. Н. Шамота — «Художественности». Москва, 1954 г. Очерк истории Белорусской сов. лит. Москва, 1954 г. . 2 Е. Ысмайылов — «Акындар», 1956 ж Алматы, 51—66 бет. . * М.Снльченко — «Творческая биография Абая», 1957, Алма-Ата 265

Б1зде IlIbiFuc хлассиктершщ улпсш де поэмалар жа-. зумен 6ipre лирикалык елендер ж азган б1рнеше акындар болтан. Олар: Шады, Майлы, Ш ораяктын Омары, Мэш- hyp Ж усш, Турмарамбет тары баскалар. BipaK бул акын- дардьщ да шыгармалык 6errepi мен eMipaepi толык аныкталмагандыктан, оларга да аялдамай еттж. Еиздщ енбепм1здщ нег;зг1 максаты Абайдан бастала- тын ж аца лирикаиыц тарихын шола отырып, усп рт те болса, сонын даму жолдарын керсету, ocipece, Сэкеннен басталар совет лирикасына кеб1рек уц!лу болды. Совет лирикасын энпмелегенде де барлык акынды, олардын барлык шыгармаларын тугел камтыдык дей алмаймыз, олай ету мумкш де емес. Bi3 эл1м1з келгенше лирикалык жанрда стшп калыптаскан, сол жанрды дамытура улес коскан акындарра Ke6ipeK суйенуге тырыстык. Мен ралым емеспш, акынмын. Сондыктан кеп мэсе- лелерге рылми туррыдан карап талдау орнына, ез1мнш акындык тэж1рибеме суйене сейлеп кеткен жерл?р1м де болуы мумк1н; лирика туралы рылымдык проблемалар- ды мшдет етш кетеру орнына, лириканын 6yriH тандары практикалык мшдеттерше кеб1рек кещл белген болуым да мумкш. BipaK мен ол кемшшктер1м уынн екшбеймш, Мен сиякты егде акындар теориялык ойларын рана емес, практикадары керген-бшгендерш де молырак айтулары керек. Улкен рылымрэ ондай усак-туйектер де кажет. Енбег1м[здш Рылымдык дэрежесш кетеруге жэраем боларлык эдебиеттерд1 де шамамыз келгенше бшугс ты­ рыстык. М аркс пен Энгельстщ, Лениншн философия жэ- не эстетика мэселелерше катысты шырармаларын, В. Бе­ линский. Г. Чернышевский, Добролюбов, Писарев, В. Стасов, М. Горький жэне езге де орыс классиктершщ эдебиет туралы пш рлерш де пайдаландык. К а зак галымдарыныц рылми енбектер!не суйенгеи материалдарымыздын Ke6i ютаптын ш ш де керсетш п отырды. Сондыктан олардын бэрш кайта этап жатуды кажет кермедш.

КПСС XX СЪЕ31Н1Н К.АРАРЫНА СЭИКЕС БУГ1НГ1 К.АЗАК, ПОЭЗИЯСЫ ТУРАЛЫ КПСС О рталык партия Комитетшщ XX съезш щ букьл адам баласынын, тарихында алатын орны ерекше улкен- Бул съезд мемлекеилпздщ imici хал!мен 6ipre, халыка- ралык жатдайлардын барлык . шындыктарына нагыз маркстж-лениндж туррыдан анализ ж асау аркылы Ота-. нымызда б1рте-б1ртелеп коымунизмге кешудщ проблема- сын белп'ледь Осымен катар eKi системанын 6efl6iT ewip суруге болатыны, Ka3ipri дэу1рде сорысты болдырмау мумкшшшг( барлыры жэне ap6ip елдщ социализмге ету формалары туралы ж ана басшылык усынды. Социализм мен капитализмшн Ka3ipri салмактарын салыстырраида, OFan букш колониялык е,пдердщ империализмге карсы курестерш косканда, XX съездщ бул установкаларыныц теория жарынан да, практика жарынан да дурыстыгы кун 03Fan сайын акикаттанып келедк Съезден KefiiHri enflipic пен ауыл шаруашылыгында- ры табыстарымыз Отанымыздьщ Ленин нускаран жолмен айнымай !лгер! басып жатканын эбден аныктады. Бныл- Fbi жылры астык майданындары миллиардтар Совет О да- рындэры халыктардыц 6ipirin inbiFapFaH ен улы поэмала- рынын 6ipi, бул халыкаралык дастанныц улкен 6ip бе- Л1м1 — К азакстан енбекиплершщ колымен жазылды, Б1здер, К азакстан акындары миллиард туралы улы Отанра рапорт берген жырларымызды жанымыздан шы- FapFaH жокпыз, ол акын ойыныц фантазиясында емес, енбекпен жазылран халык поэмасынан кеипрмгеи узш-1 1 Казакстан Совет жазушылары одагы баскармасыиын 1956 жылты III пленумында жасалган баяндама.

д iлс р. Тын жерд1 коммуиистер жене ме, жок элде комму- нистерд! тын жер жене ме деп кулана, сумдана сурак койган сырткы душ панда ры мыз астык океанынан тун- шыкты, ал совет х'алкы XX съездщ нускаган жолыныц нагыз лениндж жол екешн icneH керсетп. Mauri жасай- тын улы дастанын жазды. Согысты болдырмау прогресилл адам баласынын вз колында eKenin, ол куштщ басында дйбынды улы мемле- кет — Совет Одары турганда империалист^ мемлекет- тердщ баягыдай жугеназдж жасай алмайтындыры да аныкталды. Bip емес, империалисте уш мемлекет (Анг­ лия, Франция, Израил) XX съездщ рылми болжалын ет1- piKKe шыраррысы келгендей Египетке шабуыл жасады. Олар согыс аркылы колониялизмнщ mipireH iprecin кайта ныгайтпак болды. BipaK согысты epiKci3 токтатты. Бул бук!л дуние енбекимлершщ достык, ерлж, жещс жанын- дагы 6 ip irin жазган гажайып дастандарынын 6ipi, бул дастаннын да улы геройы б1здщ XX съезд. Империализмшн вз устемдюн сактауы жэне халык- тардын социализмге бару жолдарын Kecyi ymiH колда- патын б1рден-б1р каруы — согыс. Бугш 6ipiKKen алып кушпен сорысты токтата алган халыктардык болашагы- на, потенциалына иненщ жасуындай шек келт1руге бол- манды. Империализмд1 т1згшдеуге жараран халыктар социализмге де вздер1 калаган формада вте алады. Свй- Tin, 6i3 нерурлым кеп ж асасак, солрурлым социализм же- nicTepi туралы халыктар ж азган поэмаларды 6ip itien сон 6ipin окитын боламыз. XX съездщ тары 6ip тарихи табысы жеке адамга табы- нудан тугаи катерл1 жэне зиянды салдарды жасканбан эшкерелеуге Орталык партия Комитетшщ устаган багы- тын толык куптады. Сонын аркасында Сталин культами зардабынан сонры жылдардыц ш ш де б^здщ Отанымыз- да болтан ipi кем ш ш ктер, ipi кателжтер ашылды. И. В. С талиннщ Октябрь революциясы мен социалис­ т а курылыстын жецш шыруы, ленинизм жауларын тал- кандауда ciHipreH зор ецбектерш е.шюм де жокка шырар- майды. Сонымен 6ipre сонгы жы лдарда Сталиннщ вз басын мактаута ш еказ жол ашуы, лениндж 6ipirin баскару принциптер1не кайшы келуТ Сталиннщ орасан зор кателжтер! едь Марксизм-ленннизмд! кездщ кара- шырындай KopFaii алатын, кандай к е м ш ш к п болса да сескенбей анта бьлетш коммунист партиясы Сталин куль- 268

тМ н салдарынан болган ipi кателжтерд! фактыларымен, барлык дос-душпанныц алдында жариялауга жасканган жок. Искусствонын кай саласында болса да адам образын монументке айналдыру (монументация) кездеспей кой- майды. BipaK мунын eKi жолы бар: 6ipi — адамды сую, жалпы адамды мадактаудары демократиялык принцип- ден туатын жол. Мунда адам — сулулык 6eflrici. Кайрат, сана адамныц ез басында, ол табигатка да бас имейдц ез! сиякты адамра да кул емес, онын образына устеме касиеттер сырттан (дшге, я туа б!ткен ерекше касиеттен) косылмайды. Барлык касиеттер адамныц бостандырын- да, ерж тш г!нде. Мундай реалистж, прогрессивтж тен* денция барлык дэу1рде жоралран емес, унем! дамып, эр flayipre лайык 1лгер1леп отырган, бул монументацияныц 6ip жолы. Ал екшоп жол — демократизмге, прогреске карсы, жеке адамдарды дэрштеу, оны карапайым ецбек адамынан жогары кою, кейде ондайларра жаратылыстан тыс, тэш рлж сипат беруге дешн барады. Bi3 тарихтан мундай фактыларды д а б1лем1з. E ra n erreri адамнан устем (сверхчеловечество), кудайра баланып жасалран перга- уындар образдары да монументацияныц 6ip Typi. Ж асы- ратыны жок, жолдастар, 6i3 к азак совет поэзиясында Сталинд! адамнан жогары образга айналдырып алдык. Эдетте, осындай эцпм еш ц устшде «айыпты KiM? — деп ере турекелетшдер табылмай калмайтын. Сынды, езара сынды б1реулерд1 мактаура, енд1 б1реулерд1 елт1ре сору- ра пайдаланрысы келетшдер мундай суракты токпак ор- нына пайдаланатын эдетг Бул мэжшс1м1зде ондайлар кацтары лар деп сенемш. Мэселе 6yriH KiMHiH айыпты- лыгында емес. Мэселе поэзиямыздын даму, есу жолын- дагы бегесшдерд1 тазартуда, сол бегесшдерд1 мумкш болганынша объективтж турде 6ijMiecin талдай, тани б iлуде. Heri3ri кателжтер!М13 нелер ед1? Ол кателж тер кан- дайлык колайсыз жардайларра соктырды? BipiHiui: социализмшц барлык жещс, табыстарын 6ip KiciHiH, 6 ip Сталиншц ецбеп деп таньж андыктан тарих- тыц козгаушы к у ш ецбек, ецбек адамы екенш шырарма- ларымызга Heri3ri аркау етуден алыстадык. Эрине, «ха- лык», «жумысшы», «колхозшы» деген сездер бэр1м1здщ де елец-жырларымызда кездесетш, 6ipaK олар Ke6inece аталатын да, культпц келецкеанде калатын. Барлык ха-

л ы к т а р е з ш щ TipaiK , 6ifwiriM eH, ж е щ с , т аб ы стар ы м ен Oip-ак адам р а кар ы здар дейтш б1з. Б1здщ жене колхоз1 ш ыларра, ж умы сш ы ларга арналран елен-ж ырларымыз да а з е м е с -Ti. ЕНрак о р а л т а к ел ген д е, о л ар д ы н д а ты ныс, TipniKTepi 6 ip-aK т е т ж т е д е й т ш д 1 ильжардык. Екшнп: 6i3 енбек адамдарын даралап жырлау, олар- дык образдарын жасауда да ipi кателжтер жасадык. Б у да ж анагы айтылран 6ipiH ini катем1зге сабактас, дэ- л!рек айтканда сонын салдары, 61зд1н алран адамдары- мыз кебшесе дайын идеялардын (кесем усынран идея- лардын) адамы болды да, олардын ез инициативаларын керек етпедж. 0 p i дайын, эр! жаксы идеяны к к е асыру- шыларра да колымыздан келгенше шындыкка жанаспай- тын сипаттар 6epin ip u ien aip y re тырыстык. YuiiHHii: 6i3re cohfu ж ы лдарда «конф ликпаздж » тео- риясы шдеттей жайылып, эдебиет!м1зге улкен зиян тиг1з- reHi белгЫ . Совет жазушыларынын одактык eKiHiui съе- зшде барлы к баяндамашылар осы кисынсымакты шыгар- рандарды патты 1здест1, солардын аттарын этап айтпакш ы болды, бул занды нэрсе едй бйткеш осы Tepia теориянын аркасында эдебиет1м1зде eMipfli жылтыратып KepceTeTiH (лакировка) кайшылыктарды ашпайтын, идея- лык, мшездж тартыстарды буркейтш, киыншылыктарды жасыратын шырармалар к е б е й т кетп. Константин Си­ монов жолдас II съездеп баяндамасында жанары сурык- сыз теориянын авторлары деп 6 ip топ сыншынын аттарын да Т1зд ь Эрине, бул мэселеде сыншыларымыздын, эде- биет кисыншыларынын жасаран кателжтер1 аз болган ж ок. BipaK ко н ф л и к п аздж теориясынын пайда болуы да ен алдымен жеке адамра табынушылыктын салдары- мен байланысты болганын казлр p a cray F a м ш д е т т п з. Л'Ннеки, осынын нэтижесшде, acip ece, к азак совет поэзия- сында ко н ф л и к п аз, окай жешстердл жырлайтын, OMip киындыктарын жасырып, оны лакировкамен керсететш елен, поэмалар да кеп туды. TepTiHiuici: жазушылардын одактык 6ipiniui съезжде, улы Горькийдщ тусында 6i3fliH уставымыз кабылданран. Сол уставта: «социалист!к реализм керкем эдебиегпк шырармалык инициативасына, эртурл1 формалар, СТШП мен жанрлары на iueKci3 мумкшджтер бередЬ деген. Ж е-i ке адамра табынушылыктын зардабынан, 6i3 социалис­ т а реализмнщ осы аталган мумкшджтершен толык пайт далана алмай келдж . Bi3 6 yriH ri eMip шындырынан алые- 270

таумен катар, классикалык эдебиеттщ барлык жакеы улп, енегелершен окудан, уйренуден алыстадык. Поэзия сыны ездервдзге белгин, жазуш ыга творче- стволык epiK бермейтш, (зденген, куынран акындарра ж а­ ла жабатын, куйе жаратын, саяси айыптар тататын дэ- режеге дейш барды. Украина акыны Сосюраныц туран елше арнап жазган лирикалы еленше киянаттан такылран айып, 6isfliK Ка- закстанда наилз ерескел, KepinreHiiiH колымен шлтене- тш зиянды карура айналды. Осындай ауыр куйден поэзиямызды куткарран пар- тиямыздын тарихи XX съезше барлык ж у р е тп зб е н , бар­ лык даусымызбен рахмет айтамыз! 11 Н. С. Хрущев жолдас КПСС Орталык партия Коми- тетш щ XX съезшдег! ecenTi баяндамасында: «Б 1здщ ел- дщ искусствосы мен эдебиет1 мазмунынын байлыгы ж а- рынан рана емес, сонымеи катар, керкемдж купи мен шеберл1г1 жарынан да дуние ж узш де элдынры катарлы болура куш сала алады жэне куш салура тшс. Искус­ ство орындарындары, редакциялар мен баспалардары Kefi6ip жолдастардын icren жургеншдей, кемесш шала шырармаларра тезуге болмайды. Суреншздж пен жал-. Гандыкка кебшесе жеткш кт! тойтарыс берьямейдь сей- trin искусствоныц ерке'ндеуше жэне халыкты керкемдж жарынан тэрбиелеуге нуксан келт1р1ледЬ> делшген. EcenTi баяндамада этап керсет1лген эдебиеттег! «су- р е н а зд ж пен жалрандыктардыц» H eri3ri 6 ip ce6 e 6 i жеке адамга табынушылыкка байланысты екенш жорарыда аздап болса да айттык. XX съездщ осы берген нускауы к азак эдебиетше, онын ш ш д е поэзиямызга к у н т рухани медеу. болганы съезден KefliHri шыккан елен, поэмалар- ды ycTipT шолып караранныц озшен де айкын акрарыла- ды. Ж уык арада рана Еали Ормановтын «Толкын жы- ры», Сырбан Мэуленовтьщ «Жол сапарлары», Токаш Бердияровтын «Мен eMip суремш» атты жннактары та- рала бастады, жас акындардын жинары басылды. «Ка­ зак эдебиетЬ газет! мен «Эдебиет жэне искусство» жур- налында б1рсыпыра лирикалык циклдармен катар, Ж у- марали Саиннын «Азамат» атты поэмасынык узшд1лерк Жубан Молдагалиевтын «Жыр туралы жыры», Хамит 271

Ерралиевтын «Оралдапл отты тун», Дихан Эбйчевтщ «Отты толкындар», Еафу Кайырбековтын «Дала коны* рауы!» атты поэмасы мен Калижан Бекхожиннщ «Ин­ женер Акан Актаев» деген поэмаларынын узшдшерж де окыдык. К айнш ейд т эцпмел!, лирикалы «Муталимасы» шыкты. MiHe, осы окырандарымыздын ездерш ен-ак жеке адамра табынушылыктан босанудын акындар ушш кан- шалык жаксылык екенш шекшз сезше бастадык. Муны неден квре\\йз? Алдымен акындарымыз жогарыда аттач ры аталран, бпкен, немесе eHfli 6i™eai жаткан поэмала- рында алган окираларынын тарихи шындырын бурма* лайтын, жырлайтыя геройларын шартты турде, элде 6ipeyflin келенкесше айналдырмай, шынайы ем 1рдщ реалиспк адамдары етуд1 долга алды. Одан сон халык поэмалардын Heri3ri аркауына ай- налды. Х алык вз ортасынан ойлы, сез1мд1 екшдерш шы* рарумен 6ipre, e3iHiH табирц мол куш, uiemyiui куш еке­ нш керсете бастады. Бул шырармаларда жаратылыс та вз орнында. Элемшк ен зор жарыры кунге де коленке тусш ж аткан жок. Ай мен жулдыздар да аяк астылык- тан кутылып, ездерш щ битк орындарында тур. Отан деп аталатын улы жер мен езен, тешздер1м1з де эр дэу1рде классик аталарымыз жырлагандай кымбаттык, ыстык касиетш кайта тапты. Ж ер 6ip Kiciнiк жер1 емес, мил- лкондардын ж ерк жер 6ip адамнын калауымен гулденч бейдк миллиондардын енбепмен гулденедг Жеке адам- дар келед!, кетедк ал халык, отан эркаш ан да бар, ол барлы к улылыктан улы, барлык мэнплжтен M auri, ол ен улкен, ен куатты махаббатымыздын кез1 екеш жана шы- рармаларымыздан бурынгыдан элдекайда ашык та, дэл, жылы да, KeTepiHKi жырланатынын кердж. Будан, эриие, жогарыда аталрандардын 6api туп-ту- гел MiHCi3, туп-тугел 6ip дэрежеде жазылран деген урым шыкпайды. Олардын эркайсысынын езше лайык жасык- тыры, дарын, шеберлж жактарынан айырмашылыктары да бар. Ал ж анагы айтылран идеялык кетерьлу барже б iрдей табыс. Бул табыс кептеген акындарымыздын тын, соны такырыптарды кетерш, алдагы кундерде жана би|к- терге сатылап шыга 6epyine мол жол ашатын мумкж- джтер. Бул жерде эл1 аякталмаран поэмаларды будан артык сез етуге орын жок. Сондыктан XX съезд!н алды-артын- да жазылган eni поэмага, еы жасымыздын .поэмасына 272

(гоктай otkIm келед!. Онын 6 ip l — Ж убан Молдаралиевч тын «Жыр туралы жыры», eKiHuiici — Токаш Бердияров* дык «Мен eMip cypeMiH» атты поэмасы. «Жайласып жатыр акырын Зал толы — жырдык достары * Тыкдамак абзал акынын Ардакты отандастары. Акын ше? Акын келмед). Бос кутт1 терде 6ip орын.„ Кумб1рлеп залды кернед! Свз алып сонда жыры онын». Ж убан поэмасы осылай басталады. Осы сеп з жол бас* ггаудык озшде каншалык дэлдж , канш алык айкындык бар? Осы eni ауыз еленде канш алык трагедия мен опти- мизмн1н е к тн , дем1 бар? М уса Ж элилге деген каншалык халыктык курмет, махаббат жатыр? Муса Ж элил жыры герой акын атынан: Шырардан етсш жырымды. Жырымнык жайса ермегш Табар да угар сьгрымды»,— fleftfli. Ж убан Молдагалиев поэмасында Муса жырынык opj MeriH ж аяды да, сырын жаксы угады, окушыга да ж ак- сы уктырады. Ж ас акыннын ез c03ineH мысал к е л аре берсек толып жатыр. Ол свздер поэманын букш ситуа- циясын, окушы сезшетш ыстык, суыгын куйшш, суйсше- Tin ой толгауларын кобшесе жогары дэреж еде, кажетт! молшерде 6epin отырады. Суп-суык, кыска кузп кун, Туткынга салтан к!сендей»,— деген exi жолдан катал, катерл! куйлердщ барлык суык суретше дейш тунпркене, кектене кабылдасан: «Кан каткан жыртык шинелш Бос салтан ек| иыкка. Жасырмай мазак шенеу1и Ойнайды мыскыл миыкта...» - деген торт жолдан акыннын вз тш м ен айтканда: «тж ус- тап дембш денесш, караган ж ауга бижтен» ©Mip геройы, поэма геройы Муса Ж элилд! керем1з. 273

С езд1 Ke6iMi3 бмехйз. Энпм е соны жумсай бмудёТ «калауын тауып кар жандыруда» рой. Сез таразысы акыннын ез кеудесжде. Свзден мыскал артык кетсс де, кем сокса да окушынын журен туийркене калады да, «кап» дейдк Кезделген HbicanaFa мын ок атылса да, тн- месе пайда жок, тек кулакка бейнет. Ал 6ipaK атылып, дэл тисе оны мергендж дейм1з. Ж убан осы поэмасыида аткан сезш далага кеп ж1бермеАтш м ергенд тн керсетть Ол онын жаксы дарынына жаксы мэдениет коскандыгы- нын afiFaFbi. Бул б ! з д т к а за к поэзиясында сирек кездеч c in келген касиет. Ж убан геройыньщ саналылыгы ж азу-i шынын сырттан эз1рлеп берген жем1 смес, геройдын та- мук азабын тарту устшде туран Отан керюн кызыктай коре б!лудш синтез!. Сондыктан геройдын элеуметтж, идеялык контрастардан тугаи ceniM i оны Ж1герл1 де, жа- лынды да етедк сез!мталдырынан сергек, сирек айтыл а- тын сездер де сонын аузына туседн Сондай кезде Ж э- л и л д 1н: «Эх, туган ел, жаксы exiip, Алыссын api, жакынсыц. Алыссык — колым жетпей тур, Жакьшсын — есте жатырсын»,— деген арманды свздерше epiKci3 cenecin. Оны аяйсын да, мактанасын да. Поэмадагы геройдын сынбайтын, шлмей- TiH 6epiK характер!, онын жаксы сурет, жанды дыбыстары аркылы квз!це елестетет!н социализм елшщ сипаты 6i- piMeH 6ipi thfli3 байланысты да, 6ipiHe-6ipi oe6enuji. Me- niH вз ойымша бул поэмада кем ш ш к те жок емес. Не- Mic фашистерпйн турмес!ндег! туткынды алган сон, поэ- манын драма Ti3iMiH будан да кою, будан да эсерл! етуге эбден болатын ед!. Онда i«3ipri узактыгы да сез!лмес едг Ж убан М олдагалиев жолдас сонгы жылдарда !р!л!ч усакты елендерд! узбей жазып келе ж аткан акын. BipaK, солардыц Ke6i кез тартпайтын, кон!л аудармайтын нэр- селер болатын. Мына поэмасыида Ж убан б!з кермеген кырларын Kopccrri, жаксы акын екенш танытты. Поэ- зиямыздын корына олжа косты. Б 1з дарынды акыннын будан былайгы шырармаларына сэтт!л!к т!лейм!з. Токаш Бердияровтын жаца шыккан еюний жинагыи- дагы лнрикаларында да кептеген жаксы касиетте'р бар. 0 3 ip u ie онын «Мен eMip сурем» деген поэмасы туралы ез п!к!р!мд! айта кетей!н. 274

Бул поэмада акын геройдын атынан бэрш ез1 сейле- дь бйткеш ол Отан согысына катыскан катардары сол- даттын бар куйш бастан кеппрген. Кинонын екншп се- риясын керуге улпрмей майданра аттанган ж а с суйген кызы Тамарасына кош айтысады да, улы сорыстын бар- лык бейнет1 мен кауш -катерш бастан Kemipin кете бара- ды. Осы Тамара улы Отаннын 6ip ыстык жулдызы cm якты, сорыстары солдат идеалындай, каш ан да жауыи- гер есшде, кашан да оныц кез алдында. С олдат эярын кеепрдн онда да Тамара туран анасымен 6ipre жауынгер журегшде. Жауынгер елге кайткан, Тамарага уйленген, Тунрыш перзент те суйедк Кере алмай кеткен кинонын еюнип сернясы да керйгед!. Шырарманын сырткы схема- сы осы. Мунда да бай оптимизм бар, мунда да Отанра, TaMapaFa деген махаббат бар. М унда да ел1мге, ел1м ce6yiui фашизмге такаппар карайтын совет жасы бар, CoFbic — майдандагы жауынгерлердщ денесш рана емес, ойын да шыныктырады. Оньщ аузына улкен махаббат сез1мен 6ipre империализмге атылар октай, оттай создер де туседк Алуан турл1 суреттер де кересщ. Сол керген- дерщнен кейде суйшсец, кейде epiKci3 т т р к е н е с щ . Поэ- манын басынан аярына дейш окушы журегш е л е п з т п отыратын 6ip куш бар. Ж айдары eMip, жаркын суреттер, сэби-нэрестелерге зиян тимесе, булшбесе, жарылмаса екен деп отырасын. Ол соеыс Kayni. Содан барып, coFbic бул ш ш ш пне кзрсы душпандык ce3iMi тутанады. Соныц 6api поэма геройы — катардары солдат санасы мен сезь мшщ шындыктарынан туады. Осы ж ас акыннын тш нде- ri кемшшктерш де табура болады. Олак, орамсыз жер- лерш де керсетуге болады. BipaK, мен олары емес, поэ- мага жогарыда айтылрандай берекел! белг1лер беретш акындык аспаптарынын езгешелжтерш естерйизге сал- рым келед1. Токашта сурет контрастарынын ycTine, сез, ой контрастары квп колданылады. Содан барып тын, курдел1 тенеулер туады. Ke6inece сол тенеулер 6ip нэр- сешн кызыкты сырткы уксастырын 6epin отырса, одан spi дами тусед1 де, кени, терендей бередь Б1здщ жешм- паз армияньщ танктер1 Lrirepi басып барады, соны То- каш былай береди Танк i3Aepi тартылып бейне сызык. Калып жатты адырдын жотасында, Сол сызыкка басылган солдат i3i, Тксайды музыканын нотасына.

Айгыз-айгыз i3 карем эр жотадан. Солдат сызтан нотаны кун суйедЬ Аскактап 6ip кушт! марш сол нотадан; Туррандай дуб!р.петш дуниен!». У нш ню реп, ойланынкырап караныздаршы. Осы сепз жолда бэр1м1зд1 куандыратын езш д!к жаналыктары бар екенш кереаздер. Солдат ауыр жаралы. «Дэр1 Hci... Сыцырлайды кайшы-пышак... Бэрж сезем, ал бфак ес бжмеймж, Мен жаспын, eMipiM тур жайып кушак. Аяк керек! Жок, доктор! Кест!рмеймЫ! Осы аярын кеспрмеудщ mothbi аянышты да, вжет те шыккан. А як уинн курес ewip, ерлж ушш куреске айка­ л а ды, сонымен 6ipre ap6ip адамта тэн енд1 не боламныц да абыржуы бар. Жолдас, доктор! Мен Отан солдатымын. Журмен1з аятыма агаш жалтап Кен конышты eTirin вз полкымиыц Кнемж. Керек емес наган балдак. бшер эльак гитлерпил фашист yHi, «KeceMiH», деген свзге тан калам мен. Калайша би бнлей.чш жешс куi!i Суйген жарым, жан сэулем Тамарамен? Тук те емес ауыр кезен, кнын шаткал, Айкаста кажайтын xiM? Токтамак KiM? Душпанга атылмаган талай ок бар, Cyn-cyfiip днскасында автоматтын». Осы сиякты шумактар Токаш поэмасында молшы- лык-ак. Ол сотые токтаган жыл мезгш н езшше, ешюм- ге усамай айтады. Ж ердж жумыр жаралы омырауын Жасыл бинтпен орады кектем апай»,— дейдк Ал, 6efi6iT eMipfliH б!р!нш! кенинщ де сотые кундерше усамайтын жаксы нышаналары бар. Сол нышаналар- дын да езш е KepeKTiciH ж ас акын терт жол елецмен же- iricTipe кояды. 276

«Самолеттер ушпайды 6yriH тунде. Уйыктаган жан тынышын к1м алады? Кап-кара маскировка тур!лД! де Лампочкалар эйнектен сыгалады»,— дейд!. Осындай согыстан кейшп, бейбгг заманнын тунгыш тунш Токаштык акын арасы Хамит та тапкырлыкпен су- реттеп, жаксы енеге керсеткен. Ол: «Кара K93i каракрыда тур карап. Заводтарга, асханара, кексеге»,— деген. Екеушде уксастык пен айырма да бар, 6 ipiH -6ipi то- лыктыру да бар. Б1з мундай ж ары ска ак ниетпен алрыо айтуымыз керек. «Асыл тастан, акыл жастан». Ж астар жет1лсе ел1М13ге, э д е б и е т й зг е олж а. Ендеше екшелей жеткен жьперге танданбай, адалды к сезш айту б1зд1к де мшдет1м1з. Мен де сондыктан Токаш поэмаеынын мшш казбаламай, асылын керуге тырыстым. Осындай жана екшн, жалтаксыз, еркш кулаштау эр бапта жазылран лирикалы жырлардан да керше бастады. Бул птр1м1зд1 де дэлелдеу ушш акындарымыздын сок- Fbi шыгармаларын аз гана шолып ету1М13 керек болар. «Толкын жыры» атты Еали жинагына бурынгы шы- рармаларынын Tayip дегендер! юрген: 1945—55—56 жыл- дары жазьишан елендерй К ай еленш о к ы с а к та ез1м1зге таныс: ыррак, уйкаска мукият, свз ундеспгше зейшдк т1лге бай, окура ж ены жазатын, езш е таныс жерлердй езше таныс адамдарды жылы жырлайтын Еали бар. Еа­ ли кубылыс, кврш ктерден терен сыр 1здемейтш, таныс- тарынын да ойын казбактамайты н акын. Кез1 шалган жерден эдем1 кылык, эсем керш стерден езш е каж ет белг1лерд1 жедел таба кояды д а, сол тапканын нанымды да унамды ет1п, окушысына усына кояды. Солардыц кебш шебер де тэтт1 етш беред1. Бул жинарында да Еали осы езш дш стилш сактаура тырыскан. Ж инакка Kipren «Еазиза», «Тык толрау», «Асыр», «Пей1л», «Койшыны'Н косы», «ТусМ кп сиякты», «Тындар см», «Сыздыкка», «Онык ойы», «Ырыс epici» сиякты елекдер б1зд!к жакары niKipiMi3fli растайды. Алтай адамдары кэд1мг>| вз1м1здщ жек-жаттарымыз, таныстарымыз. Кызыд- ордадагы жаксы 6ip колхоздык бастыры Телеген, Сырда- 277

рия плотинасынын курылыс бастыгы Касымов, Асы жай- лауундары койшылар, онда Ралига epin барран союздын Myuieci Тэкен. Осылармен жайма-шуак Рали кездескен жердей емш-еркш сейлесе кетед! де, олардын не icTen, не койып жаткандары н тани калады. Олардын акыл-ой- лары, жеюл эзмдер! акын назарынан тыс калмайды, олардын журген орталары, жаратылыс KepmicTepi де акын каламы на айнымай ш н е д ь Ралидщ булары ем ip Мен, халыкпен байланысудан туран шырармалар. Эртур- Л1 портреттер, эртурл! мшездер, енбек адамдарынын кун- д ел ж л турмысы, поэзиямыздын кымбатты такырыбы, реалнзмнщ каж етл белгьлерк Рали бул жагынан жаксы адым жасады, «Кул1мдей шырып Гулбаршын, Байлап атты мамага, Б iлдipiп пеШл, ыкыласын, Юлеыш жайды далага. Немесе: Экелген мамык жастыкка Жантая жатты шынтактап. Ойыншык толы капшыкты К,ызы да жетд кушактап». (гПейШ.) «Караштын кузын княлай, Асынын шыктык басына, Киынра салган уядай, Койшынын кондык косына»,— («Койшыныц цосыз ) деген шумактар очерк емес, шынайы акындык сездер. Бул жолдарда да халкымыздын 6yriHri eM ipi, 6yriHri де- малысы бар. TyFan ауылда, туган журттыц ортасында ак пеГпл адамдардын дэмш тэта отырып, акыннын: Сериале сейлсй бастадык. Шаршаган жайды кун узын Сыпырып дереу тастадык»,— деген!не де косыла ракаттанамыз. Ол: «Ofneyip катты мактайды, Адырлы кия конысын. Аймактан тенсу таппайды Айтканда баглан козысын»,— 278

деп, дурыс сипатталган суйк1МД1 койшымен коштаскан ж ерж е терен, эсерл1 марна беруге де 33ipMi3. Акын осы жершде: Танертек таста кош айтып, Сыйласа сейлеп 6i36en ол. Кмяра колын шошайтып, С1лтейд1 тузу 6i3re жол,— деген. Bi3 киядан асу, uirepi басу унпн эр кезде де халык- тын кенесше кулак асамыз. Нерурлым елге жакын бол- сак, солрурлым жолымыз да тузу, поэзиямыз да тузу, Сонда Ралидщ: «Аттардын ептей журген! Жангырып баяу Тастакка»,— дегендей, ap6ip окай ангарылмас. сулу ундерд!, суду кв- pimcTepni акрарамыз. Ралидщ мундай елендер1 03i ж а- зып отырран енбек адамдарына да к анат б т р ш , рухани жэрдем болатыны с е за з. XX съездеп «Ж азуш ылар ха- лыктан алыстап бара жаткан жок па?» деген эдш сынра Рали 03 тарапынан дурыс ж ауап бере бастады. Муны бэ- р!м1'з де умытпауымыз керек. Сонымен 6jpre Ралидщ эпикалык сарынымен узак сойлейшнп, тутас суреттер керсетейшнн, философиялык ойлар айтайыншы деп талаптанган елендер! де бар. Ола- ры 83ipre ca rri шыкпай жатыр. Тегшде, Рали ©з жам ба- сына келмейтш такырыптармен байкап алысуы керек сиякты. Буран дэлел,— онын осы жылы жазылган «Ал­ маты» деген у зак олень Турасын айту керек, бул ©ленде Рали тшт! акынра уксамайды, к ез1 де кермейд1, к е н ш де сезбейдь Окушысына аркан жуткызгандай кинайды, Bip жершде: «Алуан булак, эр сайынан тасыран» де- се, енд1 6ip жершде: «Кешелерде жары са аккан була- рын» дейдь Соран Lnece: «Тау булары тамырына тара- лып», келеда, оран: «Кушке толы тас булактар нур iiui» жалрасады. Bip е л е ц ш ц ш ш д е булакты жанарыдай эр- С13, э л аз турде терт рет кайталау Рали сиякты акынра кеинршмейтш мш. Шзд1 куйд1ретш 6ip нэрсе — осы сэт- шзджтс акыннын ©3inin анрармауында. Акын «Алматы- ныц» тары 6ip жерш де: всеем де мен осы вшрде жасымнан, Тусшбепшн сырын онын жасырган, 279

KepfliM казф xeMecxici калган жок, Каулады OMip шымы тупл тасынаи»,— дейдк MiHe, осы шумак Ралидщ э л а з нэрсеге алданга- нына кешл, эйтпесе: «Эуел бастан жаратылган 6i3 ушш, Табираттын кунде тауып тын кушш»,— деген сиякты жолдардан куралган елещне автор e3i то- йына калм ас едк Ради ушш «таласкан», «жараскан» тэр1зд1 елен жо- лына жаркырап каланбайтын, iuiKi мэндердщ кушейту- uiici, ыргактарына eKniH косушы болмай, тек буындар елшеуш ж ттеуин белп ретшде алынатын уйкастар да enai жарасты к емес. Ралидщ екшнл к е м ш ш п , мешмше: кейб1р такырып- тарды жаксы игеру ушш солардын композициясына, мэ- дениетше кешл белмеушде. Мэселен, Рали «Акын емн ршде». «Салшы, акыным, таразылап aefiinre,- Не сый тарттын бугшп мен кейшге» Элде куйбен кункедкпен журем деп Кол тимейдь Ketuipiwiep деГн'н бе?» — деп, тамаша басталатын cepniaai, аздап юморлык уыты бар, ойнакы сурауына декларациялык кана: «калмай- мын», «киындыктан кашпаймын» деген сиякты жауап бередь Мумкш, жас акын осылай жазса, мактанган да бслар едш, ейткеш акын мшдет1 дурыс айтылган. Ал, Ралидш бастаудагы екпшш бэсекдетуге, лап еткен кы- зуын темендетуге правосы жок- Музыкада айтылатын то­ нальность, ягни свздер гаммасынын б]рлест1г! мен тен- AecTiri тэж1рибел1 есенген акын ушш шеберлштш басты шарттарынын 6ipi. «вленнш карапайым солдатымын» деген Сырбайдын едебнетте ез отауы, вз конысы бар. Ш аруашылыгы да б]рсыпыра толыгып, конак аттандыруга жарап калды. Поэзияда акын «солдатпын» деп утынбай, eHaipin енбек к тей алмасын да Сырбай жаксы керсеттк Енд! жасы то­ лыгып, жыры толыскан акыннын жаксысын жасырмай, жарамсызын да букпей сын айтсак, буганасы каткан Сырбай бэрш де квтере алатын куйге жетть Ke6ipeK кез тартып, квшлге уялай кететш Сырбай­ дын кыска лирнкалары. ©з жаныныц сыр, куйлер1 — 03i 280

суйсшген кубылысы, KepiHicTep. Ол акындык шабыт жа- йында да жалы н ата жы рлай бьледк Мундай елендер1 акыннын композициялык жарынан тутас, ушкынды сез- дершеи жасалады. Тапкыр да айткыр, ол калам дас дос- тарын кызыктыруяа дейш жарайды. Кеудеан шабыт кысканда махаббат туралы да тогш п нетель О да Рали сиякты узакка алтегенд1 суймейдь алтей калса, э л азд н riH керсете алады. ©ленмен энпм е айту, окираны курде- ленд1ре tycin, кызыкты баяндаура да (повествование) Сырбай о лак сиякты. Акыннын сонры жинарынан мен осыларды анрардым. «Кеюрепмде кете барды кеп жулдыз, Кыррыздардык кыздарынын кездерь KeniperiMfle кете барды кеп кыргыз, Кулюлер!, эз1лдерь сездерь Кешрепмде кете барды таулары Тауларынык куздары мен шыцдары. Кек1рег1мде кете барды орманы, Bip кеудеме калай сыйып тур бэрН» — деп кайтты Сырбай кыррыз туыскандардан оралган еа- парында. Бул колем! шагын, окура кызыкты, жаттаура жешл, сезш е ce3i, жолына жолы 6iTe кайнап ж аткан елен. Ул- кен шабыттын, достыкка жаралран жаксы журектщ шы- рармасы. Сырбайдын кыррыздарра арнаран циклы тугел асыл елендер. Bi3 кеп енбектер!м!зд! халыктар досты- гына арнаймыз да, достык такырыбына трактат насихат- тар, саяси лекциялар жазура тырысамыз. Ал, Сырбай оны акын сырына, домбыра куйше де айналдырады. «Урыеармыз 6i3 кеГнн, Кеп келейш, Лэйльтан. KyflepiMfli узбейш. Кепке дейш, Лэшпханг, — деп кыррыз кызына рашык ж ардай, кимас курбыдай, сол елдщ ез oyeiii, ез эзш м е н айтылран Kyfliri, к ем есю а жок елен — халыктар журегш жакындастыра тусуге керемет кемекип екеш даусыз. «Те1из-тенб!Л, кек тенбш. Eneyi де меп-мелд!р. Кушактаса калыпты Кермегендей кептен 6ip»,— 281

деп те айта алады Сырбай. Мунда акмннын тус1нд1руге, есте калдыруга эдеш шегелеген. квлденен 6ip сез! жок. Художник жаратылыстын тамаша 6ip керМ сш ражайып бояумен айнытпай салган да койран. Кек пен тешзде са- рынысып косылран тек сулудай жанды жакындык бер- ген. Сонда теш з бен квк ездерш щ табири калыптарынан да кержтене тускен. Мундай мумющйп барын Сырбай влек ж азган сайын ж адында устауы керек. «Адын сез1мшде» Сырбай былай дейдй «Аслан ашык. желЫз, указ, кун тымык. Гулял нурлы жатыр дала кулпырып. Карарайлар терезеге карайды. Колын созып талпынрандай умтылып, Тау булары жол бойында сынтырлап, Тсрбетед1 элденендей жыр жырлап. Тусшбеймш, кулагыма келед! ун. Ж ас баланын саздершдей былдырлап. Ортасында отырып мен эн-куйлш. Кеншм о?у, квзд1 жумып, калримын. 0лен болап куйылса деп кагазра Ж ер мен квктш купиясын андимын.» Бул да б13д1 куантатын влек. Окай внер болмайты- ны, внер енбектен туатыны даусыз. Элен де 6ipiHuiiAeH енбектщ жемкй. Bipan, шабыт нен1 x ep in , Heni тани ала­ ды, жер мен квктш купиясын анди да устай 6iae ме, мэселе осында. Райыппен тшдесетш акын елекдемей, ка^ рарайдын кол созканын кврмей, булак сылдырынан сыр ангармай, сол ушш жын бурандай, киналмай, калтыра- май, калын журттын да купиясын аша алмайды. Пафос, окушыны арбайтын куш те осындай толрактан туады. М ундай толгаксыз свзге де жан к1рмейдь сикырлы куат бипейдй Демек, Сырбай шын мэншдеп шабытты акын, Кызылорда, Б аку никлдарында шабытпен жазылган 6ip- сыпыра елендер бар. Ал: «О, Ызырыс, Ыдырыс, Неге керек кыаырыс. Буюл денен 6ip уыс Ьдейтппк юл урыс»,— деп табалайтын «Ыдырыс» атты жэне «Ею дос» деген влендер1мен Сырбай мыскыл, сарказмге де шебер екешн 282

керсетт!. Ж актырмаганын, ж а т KepreHiH Сырбай катты шенеп, аямай мшеп те тастай алады екен. Мешмше, Сырбай осы езш щ к у ш басым, еркш игеретш жактарын удете Tycyi керек. Ал, «Магнит каласы», «Макар мазайы», « Ж т г а р а мен Аккара», «Ж ол устшде», «Волхов бойында» деген онг1ме жел1сше курылган у зак елендерк поэмалары, ж е­ не сездерь жеке шумактары болмаса 33ipre поэзиядан алые жатыр. III Ж олдастар, биыл Квркем эдебиет баспасынан Кали-* жан Бекхожин жолдастын тандамалы елендер! жинак болып шыкты. Бул жинакта сонгы жылдардын, acipece XX съезден кейш п пэлендей кеньп белерлж шырарма- ларын кере алмадым. Ал баска кездеи шыгармаларын талдауга бул баяндамада орын таппадым. Ж эне орынды да кермед1М. Егер, акындарымыздын барлык шыгарма- ларын камтуга тырыссак, онда 6ip баяндамага сыймай- тын, 6ip KiciHiK колынан келмейтш icKe ж арм аскан бо-. лар едж. Хамитон «Жайык жырлары», Тайырдын «Жыр кана­ ты», Нутфолла Ш акеновтыц «Орамалы», 1зтай Мэмбе- товтын «Тукгышы» тары баска акындардын жинактары туралы да осы nm pfli айтамын. Эрине, эртурл! акындардын жинактары да эртурлк Олардьщ кундылыры да б!рдей емес. Сонымен катар бэ- рж е б1рдей жаналы к: б1ршде кеп, б!ршде аз болранмен Казакстанда тын катеру такырыбына жазылран жыр циклдары бар. Бурыннан 6i3re таные болса да, кайта тексерт, кайта багаланатын шырармалары да жеткш к- <ri. Осылардын ш ш ен кШ рш атай кетер1м мынау: тын туралы жазылран ш ы гармалар a n i кунге дейш осы такы- рыпты бастау, эр ж ерш шолу, жеке K epiH icrepfli тш п-ка- шып айту, тынрэ келген кыз-бозбалаларды н м ахаббатта- рына аздап ущле кету, алгашкы бороздаларра куанудан 03F3H жок. Тывдын саяси-экономикалык мэнш газет xa-i барынша тусжд1ретш декларациялык елендер де аз емес. Осыныц аяры миллиард туралы поэзия рапортына жал- расады. Bi3 тын жердщ HeciMi3. Республикамыздагы бу- к1л дуние ж узш тандандырран ражайып окира б!зд1н поэ- зиямызда да ашылран тындай ж арк етюзуге тшетк Bi3

бул такырыппен буюл совет поэзиясына KepiKTi жана улестер косута, езгелерден сан жарынан да коп жазура м ж д е т т п з . Бугшге д е й т жазрандарымыздыц сан жары олкы емес. BipaK, керемет окиранык зор тулрасына, ай- бын сэулетше лайык шыгармалар жасай алган жокпыз. Кеп влендерш «жалынмен», «агынмен», «дауылмен», «толкынмен», «куйылайыншы», «теплейший» деп жер- квкке сыймай бастайтын акындар бул такырыпта жана- ры касиеттерш ЭЛ1 кврсете алган жок. Хамит Ергалиев «Тыи ж ерде ж ас 6ip акын» деген еле- дшде: «Тын жерле жас 6ip акын (Ол езжше ipi акын) Такырыбы кыз дейдй Соны гана 13дейд|. Кызды керш у|лде, Бул сулу деп 6ip елде. Шалап iuiin жазады Шаршап байгус азады. Жудеген1 жыр емес, Кыз дегенi кур елее, Дэл осыран, дэршер, Уйыктасыишы, aapi бер!» дейд!. BipaK, осылай дурыс сынап отырган Хамитпц TbiiiFa арнаган ез елекдерЕ де 6i3Ai куанта коймайды. «Сонау аспан турЕндеп»: Эйтпесе, «Елаз еткен сан жылы Ала жота emceyi Кезш кел;и шангылы Агроном екеу!». «Тунп жорыктары»: Тунд! ж|п т, тунд| кыз Тракторы кырык бес. Суйретем1з тодДЫ 6i3 Бакен калай уржпес,— деген сиякты элс13 де, н э р а з зорлыкпен жазылган елен- дер жап-жаксы акыннын шабытпен cyftciHin жазганына кешлдЕк ете алмайды. Сондай-ак Калижаннын «Комсо­ мол квктем1» деген: «Жас кеудеге тан иурындай куйылды, Партиянык керемегп зор yHi

Жанартуга жалан жапкан киыоды Басталды бул жас ж1гердш жорыры», дейтш конкретт1 тенеуь сез образы жок, «тан нурындай», «зор ун» сиякты окушыга ештене тусшд1рмейтш, керсет- пейтш сездерден куралган елеш де санакта турраны бол-, маса, санара уялайтын елен емес. Нутфолла Шакеновтын конкрегп бригадир ж ш гп , онын тынымсыз кимылын, барга Mice етпепш тш н. тын-, дары жу.чысты майдандары. мшдеттей танитынын жыр- л ам ак болады- Бул, эрине. жаксы талап. BipaK, соны акынша айтпай, хабар ретшде уйкастыра салады, Сон- дагы айтканы мынау: «Бригадир 6i3flin Оразра Юна мен екпе Содран жок. EipaKTa сонау борозда Кеншне онын толран жок». Эйтпесе: «Унем! сонда бригадир 1здесек алдан жолыгар». Бул эрине поэзия емес, будан баска Сырбайдан: «Cexuui Казакстаннын Туынын кеннил жолары. Астында ражап аспаннын Толкиды епн алабы. Толкиды егш ой-кырда Толкын 6ip кушпен турандай Толкынынын бойында Енбектщ 83i туррандай! (*ЕгЫ толцыны*.) «Толкындыдан» баска тук айтылмайтын елендерш окы- сак, Ралидщ: «Тракторлар кырды орып, \"Лэбектеле тартты олар. Арттарында жол болып Калды талай оппа кар»,— деген нарыз натуралистш, к арга омбылататын, аяк-ко- лынды yciTeTiH жолдарын да окимыз. Окушы турсын, осы еленге Ралидщ 63i де селт етпейтМ акикат болуы керек. Н эзж атанран акындарымыз осынша ойкы-шой- кыларын ездер1 неге кермейд1, б!зге ол ту сш ж аз.

Kapi тарлан, акындар арасы аталатын Тайырда да TbiHFa арналган ты к жырлар ж ок, ал барынын кескшде- pi мынадай: «Кердж квктем шагында Тын совхозын Каскелен, XCypic eriH салуда (гТуцгыш борозда» ) Осындай елендерге сын айтуга бола ма? HeciH талдап, не TyciHin, не табуды н e 3i киын емес пе? Ал енд1 Тайыр- дын тен еу образбен ж азбак болтан мына 6ip шумагын керадздер, акын: «Жырткан жерлер жосылып, Жолак кейлек бойындай Квкте тунде тосылып Сызылран кус жолындай»,— дейдк («К етерм ген тын».) Ж олак кейлек пен кус жо- лынын кандай уксастыгы бар? Каранрыда кершетш кус жолы ж ол ак кейлек сиякты ма? Екеуш косканда кете- р1лген THHFa буларды н кандай катынасы бар? TinTi акы лга конбайтын соракылык емес пе? Тайыр «Тем1ркулга» деген 6ip еленшде; Шарыкталык ал енд! Жырды агызыл таскындай. Каргаймас жас елеши Кыл кыбырга бастырмай»,— дейдн Б ул дур ы с айтылран niKip.. Мен тын туралы жазран жырларымызды кыл-кыбырга бастырмайык деп Тайырга да, 6apiMi3re де айткым келедк Тын туралы конымды, сеш м д1 ж азы лган елендер де ж ок емес. Ондай mbiFap- малар жанагы аталран акындардан да табылады. BipaK елен дердщ д е т жорарыда кел л р 1лгендей, сондыктан да мен мш!м1зд1 б а са айтуды м акул керд1м. Онсыз болмай- ды, жолдастар. Е н д ш 6ip назар аударатын мэселе кыздар мэселесн ярни махаббат лирикасы туралы. Акын api жас, api ли­ рик болса кыздар туралы жаксы жырлар жазылуы эб- ден занды. Б!зде де cohfh жылдары осы махаббат такы ры бы на елендер молырак жазылура айналды.

Солардын басым кеп ш ш п «кыз», «кызра» деп аталып арналран шы гармалар. Ж астар д ы н унш е делебелер1 коз- ган ак шаштылардын д а окта-текте кыз десе Kenipei<Tepi каре айрылгандай уИлеп калып отыратындары д а бар, Эйтседе нарыз ж астарш а ж азура окуш ыларынан д а , эй- елдершен де недэу!р кысылатын сиякты. Сейтш энпме 6ipa3 рана осы махаббат лирикасы туралы. Б1рсыпыра талантты жастарымыздын, acipece интимдык лирикада жасаран енбектершде ерекше кезге тусетшдер1 бар. Кер- ген тустей ж ал т eTin еткен суйк1мд1 кыз cypeTi, алгаш кы суйшпендж, сонын к а д 1рше жетпей калып, кейш ею н у, сондары 6ip шырын дэм ш ц ёршнен K em eyi, сондары 6ip карасып калган шырайлы кездердщ кешлден eumeyi ете сеш м д1 де, конымды д а шырады. 8 p6ip окушынын ез ойы, е з сез1мшдей, демек, ез жырындай кабы лданады , М ундай лирикалар окушынын жанын ж асар тады , ойын ушкырландырады, ж ур егш де элденд!ред1. М ейр1'мдш к-: ке, ж асты к, кайратты куйге yflipw aip efli. B i3fliH халкы- мыздын канаттана, тыкая Tycyi ymiH бул улкен ж эрдем. М ундай лирикаларды 6i3 кад!рлейм1з. Ж ак сы жан куй- лерш умытпай, аздап «yh» дегенше де туешелйз. Сондык- тан нэзж, жылы лирикадан муратсыздык, идеясыздык, сол сиякты >K3TFai! деш р кш элар таккыоы келетш бал- ташылар, токпакшыларра «тарт колынды ж аксы акын- нан!» деуге де 93ipMi3. Осындай кы мбатты влек ж азган- дардын аттарын да атауымызра болады. «Эдебиет жэне искусство» журналынын 3 санында ш ыккан, ете талантты ж асымыз 1зтай М эмбетовты н цикл лирикасы 6apiMi3fli куаитты. «Кайтейш капы калдым, к а ­ пы калдым» деген кайырмасы ы ны лдасак аузымы зга ту- ceTiH болтаны акыннын куш ш рана сипаттайды. О сы н­ дай жаксы, жаркын жырлар Гзтайдын еткен жылы шык­ кан «Тунрыш» атты ж инагы нда д а кездеседк Сы рбай жинарындары «Роза кыздар» д а ж урекке уял ай кететШ жырлар. Нутфолла жинарындары кыздарра арналран кеп елендерше кумэн айтура болса да, онык да: Еске аламыи сагынышпен cealne, бкшемж алыстаран кезще. Журек бергеи Kyfliperri дуние Канат берсе ушар ед]'м езще!» — дейт'ш ете тамаш а ж олдарына шын ыкыласымызбен ден коямыз. Сол сиякты ормандагы кыз энш ecrin турып: 287

<t9nmi Kbi3Fa баратын Таба алмадым сокпакты Ал калайша кыз эш Журепме жол тапты? — дейтш Токаш Бердияровтьщ spi ойнакы айтылатын шу* м актары на д а суйс'шем!з. BipaK ж ас акындарымыз лирика такырыбынын ма-. хаббаттан да баска кеп екенш умытпаулары керек. «Ка- лауын тапса кар жанады», кере бшген кез, сезе бшген ж ан ушш барлык кубьглыстардын драмасы, романтика- сы, лирикасы бар. Адам жалрыз гана махаббат лэзза- тын ойлаудан артылмаса адамдыктан да шырар еде Лэз- заттын да дэлелк табиги uieri бар. Эйтпесе 6ipbiHFafl лэз- зат кызыгына тускендер Донжуанга, болмаса махаббат ce3iMiniK Дон-Кихоттарына айналатынын да умытпаган жен. Булай дейтш ce6e6iM — жанары ж аксы елендердш у е л не afixeyip «кыз», afiTeyip «куйд!м, жандым» кебейш барады. 1зтайдык жинарындары аты-жеш, мшез-кылыры, eHep-KDci6i белг1С13,\"тек кана киылып туратын «жаутак кез», «кара кездершен» баска журналымыздык оныншы санындагы кыздарында езш-ез1 кайталауы акгарыла бастады. 1зтай биыл Алматымен ж аксы елекмен жылы коштасып А ктебеге Kerri. Ол окушыларына; -Аттанып кетш барам ettaipicKe, Тары 6ip касиегп ар жещске. Суйсшер дастан erin жазу ушш Кайратын курдастардын карем icTe»,—* деп Kerri. Мунысы эдебнет уш ш де, ез басы уш!н де ул- кен жаксылык. Отты, т и ш ж ас такырыптарды иге- pin кайтады деп сенехпз. Осындай басы артык. тек кана акын cesi.MiHiH объ ек л с! болатын кыздар сонры кезде кебейш барады. «Эдебиет жэне искусство» журналында Бекен Эбдь разаков «Bip жолдаска» деген кызык елекшде: «Жартсын алшы жанымныц Азыркансак TinTi 6epaiM бутЫи — Деп эр кызра жалындык, Журегшнш айткан болып yKiMin, Сол рол1нд1 бугш’ де Шебер ойнап турсык сулу касында. Ойла, жолдас, eMip керек тубшде, б за д е де калсын да1 288

Бул сынлы б 1рсыпыра ж астары мы з кабы лдаулары керек. Ж олдастар, махаббат жыры кашанда болган, эл1 бо­ ла да береди Bi3 онын казак поэзиясында да жаксы ер- кекдеуш е жол ашуымыз керек. BipaK м эселе калан жазуда. Неге суйд!н, неге курсшесщ, осыган керкемдш дэлел керек. Д э л е л а з курсш у окушыны жирентпесе cyflciaaipMeilai. 3flreyip 6ip б е л й а з кызга ынтыгу, каби- нетте отырып сарнай !здеу де сондай. . А^аркум Касы м А манж оловты суйетш , coFaH усап махаббат лирикасык ж азура талпынушылар б 1зде ке- беш п келедй Б ул ж аксы нышана. Касымнан ж астар рана емес, к а р ь е р де уйренулер!м1з керек. Сол К асы м м а хаб­ бат жырларын калай ж азуш ы ед1? М ы салга онын «Д а- рнрасын» Fana алайык. М унда д а ар ш ум актын сонында «Кайда екен, кайда дарира сол кыз» деген к у н т кайта- лау, кум ар ту, ынтыру бар. Осы Дарираны ынтырэ 1здеу- iui coFbicTan жеюспен кайткан солдат. О л ел!ммен жара- ласкан; оттан, судан аман шыккан, елш , ж арын caFbiH- FaH солдат, Ол Отаны уш ш , суйген ж ары уш ш сорыскан солдат. Ол елмеуге, елДруге, жарын кайта керуге ант еткен солдат. С ол уш ш де Tipi калган сиякты. Enai сол солдат фашистерд! ж енш , шинелшщ тозанын KaFyFa да муршасы келмей, суйгенш керуге асырып кайтканда «Кайда екен, кайда дарига сол кыз!» дем еуге акын дэ­ лел! бар ма? Эрине, бар. Сонда да Д арира 6ip адамнык 'жары емес, Отан символына айналады. Bi3 махаббат ту- ралы гимн айткандай сезшОмз. М ше, м ахабб ат лирнка- сынын осы жарын, 6i3re каж етД жарын эркаш ан д а ес- тен шыгармауымыз керек. О сыдан барып азаматты к лирика, екшнл сезбен айт- канда саяси лириканын проблемасы туады. 9cipece ж ас акындарымыз бул мэселеге ycTipT карайтын сиякты. О лар саяси лириканы арнаулы са я с ат акындары, ce3iMfli айта алмайтын, тек логиканы уйкастыруш ылар, кунделш окираларра газет т ш м е н ундесш отыруш ылар, hfhh екш - mi сортты акындар жазатындай кередк Бул ай ойлаура нактылы себептер, нактылы кшэлылар да ж ок емес. Bip кездерде саяси лириканын жап-жаксы улплерш жаса- FaH, сол жырларымен халыктан курмет алган, Ka3ip ага саналатын акындар кейшп жылдарда мундай елендерд1 сирете, нашар жазатын болып Kerriк. М ундай нашарла- рымыздык Ke6i ата данкымен еткен кыз, мата данкымен

еткен без сиякты етш келедк Менщ «Караганды шахтер- ларымдагы»: Деген сез Казакстан эр казакты Мактанар елятм сн туды уакты. Бул C03fli ар-намыстай ардактайды Бар жайлау, бар заводтар, барлык шахта»,— деген шумактарым поэзия ма? «Казакстан», «елдш» дей- Tin сездер кныннан курастырылган сездер ме? T im i де олай емес. Мунда образды сездер былай турсын, мунда ен болмаса акылды, шюрл1 сездер де жок. Осы елендер- fli саяси лирика деу, эрине, поэзияга обал. Муканов жолдастьщ: «Молдыры мухиттай боп сан гасырга Созылып улан-байтак жатты Китай, Талай жыл жем болса да сан масылга HiuxiM де тауыса алмас омы бутан»,— деп басталаты н «Кытайга» атты уз а к еленш щ тук емес екенш д элелдеудщ де кажет1 жок. Булар сиякты жаны суык, тэш тастай елеидерд! ак шаштылардын эркайсы- сынан-ак дестелеп табуга болады. Осындай жупыны жол- дар б!зден кейш п буын Хамит Ерралиев, Ж убан Молда- галиев тары баска ж олдастардан да мол табылатыны ангарылады. Тын туралы ж ырлардан келт1р1лген мысал- д ар да осы niKipiMi3fli растайды. Сондыктан бул мэсе- л еге проблемалык мэн 6epin, мынадай олкылыктап б)'рлесе отырып шыгудын эрекеттерше KipicyiMi3 керек. Онсыз каза к совет поэзиясын ж ана белестерге кетере ал- маймыз. Шынында «азаматтык лирика» дегешм!з акындык енердщ ен 6ipiH iui сынга, таразы га тусетш сипаты емес пе? Акьпшын элеум етпк Kyuii, идеялык тургысы, Отанга деген махаббаты, зулым ды кка деген KemipiMci3fliri, бола- ш акка ж аксы ум1тпен карауы , халкы yuiiH курбандыкка 93ip туратын ерл5г! ен алдымен лириканын осы саласын- да дэлелденбей ме? Осындай сипатка сай шыгатын акын- дарды улы Пушкин «Ж урт ж ур еп н сезбен жылтушылар» демеп пе ед1? А л, Лермонтов, ез замандастарынын елек- д1 ж ы лтырак ойыншыкка айналдырып, поэзиянын Пуш ­ кин тусындагы жауынгерлш куатын аякасты етуш ш кт!, тогышарларды ж уб атуга айналдыргыштыкты жерлей мыскылдамап па ед1? Акын Пушкищи еске алганда:

«Бывало, мерный звук твоих могучих слов Воспламенял бойца для битвы. Он нужен был толпе, как чаша для пиров, Как фимиам в час молитвы. Твой стих, как божий дух, воился над толпой И, отзыв мыслей благородных, Звучал, как колокол на башне вечевой Во дни торжеств и бед народных»,— демеп пе ед1? Сейтш Л ермонтов сипаттауынш а акын май- данда жауынгер жанына от тутатушы, халык журегшде кайры, куаныш тын дабы лы н каруш ы, ж алран мен жарам-, сактыктын жазалаушы казысы, киянат пен зулымдыктан халыкпен 6ipre кек кайтаруш ы тэш рш щ 03i ем ес пе? Абай аударран «Канжардагы»: «CySKiMAi болат канжар турсын жайнап, Ыстык, суык майданда шырады ойнап»,— деген жалынды свздер де ж ана айтылран акын образын толыктыру емес пе? Ал, б1здщ данышпан Абай: Эд1лет пен акылга Сынатып керген-бшгвшн Б1лд1рер алые, жакынга Солардын свйле дегенш,— демеп пе е д 1? А бай д а акын мш детш — ен алдымен три- бунадан алые, жакынра халыктын каларанын сойлеу деп уктырды. Свйлегенде жарапазанш ыны н, хабарш ы ны н Ti- л!мен емес, акын тш м ен сейлеуд: буйырды. О л уш ш ке- Н1лден алан басы луы , ш абыт кек булттан ce rU in , ашылуы керек. Сонда рана акын кыранша кырымра каранады, зулымдыкка карсы шиыршык атады, уйкыдан кещ л кез ашады, сонда Fana: «Сылдырлап внкей KeaiciM Тас булактыц суындай. К1рлеген журек вз imiH Тура алмас эбден жуынбай». CeflTin eMipfleri улы гармонияны (Абайш а айтканда KeaiciMAi) дэл, эд1л ж ы рлау уш ш , акыннык вз жаны сол гармонияра yftaecyi, к1рлеген ж урек ез iiuiH жуы нуы бас- ты шарт. MiHe ci3re улы ойшылдын акы ндык кредосы. Абай осы еле!«н Россияда символизм каулай бастаран жылдары жазды. (Ол Пушкин, Лермонтов туын 6ynia Россия поэзиясында жалгыз устап калды. Муны Абайды 19* 291

зерттеудшлер эл1 айта алмай недель) А л, гармонияра кайшы, ж уректщ nipi саналатын парсе не? Корытып айт- канда: «0 нер впер уш ш » деп тану, поэзияны лэззатка (ш арап пен эйел), кара басты к муратына, э л а з , куйрек- Д лж ке, ум 1тс!зд!кке, булдырлыкка урындыру, элеумсттж проблемалардан алш актату, халык алдында сейлейтш трибунадан алыстау. MiHe, осы багыттары поэзияра клас­ сик акындардыц сын айтпаганы жок. Сондыктан да, Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Абайлардын уЛылыкта- рын сипаттайтын алдымен олардын азаматты к лирика-, лары. Keii6ip сезге байлангыштар: — Ж анагы аталран классиктердщ баска саладагы: табират, махаббат лирикалары, романтикалык жэне реа­ л и с т поэмалары, сатиралык, юморлык жырлары кайда деулерк сондыктан мешк айткап niKipiMfli сынар ж ак кабылдаулары мумкш. Бул усп рт караРанда дурыс та- гылран Min. Ал, шынына келгенде азаматты к лирика эр- 6ip акыннын барлык саладагы шырармаларыныц б 1рден- 6ip борометрь Азам атты к лирика ap6ip акыннын адам- дык ж эне злеум етпк бейнесц онын барлык поэзиясынын кан тамыры, TipLiiK беретш журегг, азаматтык лирика- дары айкын ссзкпстш акындык тенденция, когамдык кез- карас, езге жанрдагы усак елецдер былай турсын, узак поэмалардын да идеялык аркауы болмай кала алмайды. Дэлдеп айтканда, Пушкинн1к «Ci6ipre хат» сиякты жыр- ларындагы саяси назарылыктарды 6i3 оныц «Кавказ туткыны», «Цыгандар» поэмаларынаи да анрарамыз. Пушкин е л 1М1не жазылран Лермонтовтын улы, kckti лн- рикасындагы тенденцияны онын «Мцыри» мен «Демон- дарынан» да ашык сезем и . Абайдын да барлык шыгар- малары 61зд1Н осы n in ipiM i3 fli дэлелдейдь Будан, эрине, саяси лирикамыз класснктерд1 кайтала- сын деген магна шыкпайды. О лар ез замандарынын шындыгына сай мш дет аткарды, ез замандарынын тари- хи ж угш к е те р к т ь А л, 6i3 социализм мен империализм дуниелерпнц жер ж узш д ю ек! лагерьге айналган дэ\\чр- деп акындармыз. Совет поэзиясынын езш дж, еишмге уксамайты н саяси лирикасы бар. 0 з ш д ж 6epiK траднция- сы бар. Демьян Бедный, Маяковский, Сэкеп Сейфуллин, Сэбит М уканов, Павло Тычина, Микола Бажан, Николай Тихонов, Александр Твардовский, Самед Вургун, Рафур Гулям , тары баскал ар осы традициянын ернепн салу- шылар. 292

Булардык тэж !рибелер! де 61зд 1к ж огарыдары niKipi- М13Д1 растайды. 0 з ел1м1зде коммунизм орнату, дуние ж узш д е бей б1т- ш ш к уш ш KypecTi сакты кпен, данышпандыкпен т узу баскару, бурын езшген, эл а з елдерге камкорлык жасау- да партиямыз бен у ю м е т й з д щ ж ауап к ер ш ш п кандай болса, акындарымыздын да жауапкернплжтер1 сондай. Б1з б у м л им пери али ста идеологиямен майдандамыз. Б1з маркспк-лениндж демократия мен гуманизмнщ жар- шысымыз. Д ем ек, 6i3 6yriH бук1л адам баласыны н аты- нан сейлеуге м ш дегпм !з. О л уш ш барынша к у н т , ай- бынды сейлеу1м!з керек. Б1здш ую мет империалистерге Египетке карсы зорлык сорысты токтатывдар! Эйтпесе, куралды кушпен агрессияны т ал к ан да уга KipiceMi3. Bi3- д щ к у и т п з 33ip! дед ь Аузынан ж алын аткан аж даЬ алар сыйлараннан емес, сескенгеннен тбктады. Мшеки, жол- дастар, 6i3 кандай ж урт, кандай мемлекеттщ акынымыз! М ундай мемлекеттщ акыны Пушкин, Л ермонтов, Н екра­ сов, Абай, Маяковскийлердщ куатымен сейлемеске акы- сы жок. Буржуазиялык идеологиянын фнлософиясымен катар поэзиясы д а ж ан тала суд а . «Адамнын epKi — жауы». «Керкеменер epiKTi вл т1руге м ш д еттЬ , «Элдш ер э л а з д ! куры тута THic», «Адам — ад ам га кас» деген сиякты Ш о­ пенгауэр, Ницшелердщ сандырактарын влек, жырына ар- кау етунп символистер, декаденстер окушылардьщ бас- (Гарын айналдырып, кездерш байлайтын, бурж уази я ус- темдШн, агрессияны актайтын шырармаларын азайтпак емес. Олар ел1м жырын, кабыр жырын жырлайды, адам жанын кулдыкка жетектейдк Сондыктан да адам га те- рен ой, етк!р ce3iM, e.yipAi суйетш м ахаббат, гуманистш идеал ymiH куресер сешм беретш, каны на ерлш жалынын куятын, намысын ширыктырып, KeriH кайрайтын жырды 6i3 6epyiMi3 керек. О л жырдын аты ен алдымен азамат- ты к лирика. Т у т ас алранда б1здщ бул салад агы енбекте-. piMi3re дэл каз1р Mice тутура болмайды. О дакты к аре­ н д а прозамыздай ш арыктап шыра алмауымыздын да не- ri3ri ce6e6i осында деп бйпемш.IV IV Сатира, юмор ж анрынын канш алы к кы м бат eiceHiи дэлелдеп жатудыц кажет1 жок. Кулк1с1з комедия болуы 293

мумшн емес. Ал кулд1ру де поэзиянын 6ip мшдетц ол Уш 'н тек мысал ж азу ж еткш к ы з. А луан такырыптагы нешетурл1 сатиралы, юморлы елендер де керек. Мундай терец мыскылды, api eTKip, api улы елендер классик акындардан тугел кездеседь Онсыз генийлер сарайыныц 6ip кабыриасы жетпей турады. Бул туралы баскалар- ды айтып ж атпай-ак, Абайдан калган тамаша урдю- т| у л п етуге, Tim i оныц ш еберлж енершен окуга тшс- Bi3 flayipiMi3fli де, м ш д е т й з д 1 де ж аксы б1лем!з: дэ- yipiMi3 социализм flayipi, ал сатирадагы м ш д е т п з осы д э у1р1м1зге, тамаш а 6MipiMi3re не нэрсе, не кылык зиян типзсе сонын 6apiH аямай эшкерелеу, аямай маскаралау. Ж ал к ау, ж алакор, б а к кум арлар, есекип, eTipiKuiLnep, тук ктем ей таба к босататындар, кергеншз бузыктар, па­ ракор, араккорлар, уры-карылар, таплсын-тагылар фео­ дализм, капитализм заманында енбекин халыкка кандай зиян болса, социализм заманында да сондай зиянды. Ал, ондайлар б1здщ ел1м1зде ж ок. Яки Таусылуга айналды деп eTipiK айту енш м ге де пайда емес. С оциалист^ сис- теманы ньжайта тусуд ш 6ip жолы соц и али ста ка- рым-катынасты ж ат кылыктардыц кандайынан болса да барынша батыл, барынша адал тазарту екенш жещл ба- галауга болмайды. Эдетте б1здщ кейб1р теорияшылар, сыншылар сатира мэселесшде — кунэ, кылмыстарды ка­ питализм системасы тудырады, ал социализм OFaH кара- ма карсы система, сондыктан моральдык жэне матери- алдык кылмыстарды керсету системамызды ю рлеу бол- май ма дегенге дейш барады. Олай ж еш л карау да марксизм-ленинизмд1 догмата айналдырудыц 6ip Typi болар efli деймш. Ендеше сатиралы, юморлы, халкымыз кымбат кере- Tin елендерд1 кеп те, ж аксы д а ж азуымыз керек. Осы турплдан Караганда А скар мысалдарына Тэкен макала- сында берйчген 6aFaFa тугел косыламыз. Сонымен катар газеттер1м 1з бен журналдары мы зда сатиралык жаксы елен жазып K epine бастаган А скар Оразакын, Са.мат Эбд1баев, Мынбай Рашев сиякты ка(Ялегп жастарымыз- Fa да ж олды кею рек ашуымыз керек. К ей ш п кезде 6ipcbinbipa ж олдастар поэзиямыздыц Typi (форма) туралы кеб1рек кынкылдай бастады. «Он 6ip буындык кара елецнен шыкпай журм1з», «Абаиша ж аналы ктар енд1ре алмай жатырмыз» дегенд1 кеп анта- 294

тын болды. Мэселен, ж ас акын Н утфолла Ш акенов он 6ip буынмен жазуды ескш ктен шыкпау дегенге дейш барды. Сейтш !зденпш , талаптанрыш ж олдастарды н 61- разы жана тур деп эртурл1 буын, бунактардан курасты- рылган, нукыл жолды елендер ж аза бастады. Булары- нын Ke6i кад1мг1 «кара елен» деп ж азы ксы з c e r ic ecTin келген он 6ip буыннын езге интонация таппак болган 63repicTepi. Мундай тэж!рибелердщ сэгп-сэтаздш тер1 де бар екенш бьпем^з. М эселе онда емес. 1здену устш де эртурл1 киыншылыктар, киюы кашушылыктар кездесе 6 e p y i эбден занды. М эселе ж олдастарды н елен ш щ мет- рикасына, техникалык ж агы на е згер ктер Kipri3eMi3 деп, OFaH тур, форма деп ат коюлары нда. Сон да олар ж ана ой, ж ана мазм унга сай ж ан а тур тапты к деп м алдана- ды. Мен осы туррыдан карап , кудж тер1ме коса, Kefl6ip е з ойымды айткым келедк Ш здщше ж ол^астарда мазмун мен тур (SipjiiriH тусш б еу ш ш к , ту сж с е де практикада ба- раламаушылык бар. Сонын нэтиж есш де форма 1зденуцп- лжтен формализмге урынушылыктар да байкалады. Ш акенов жолдастын «©лен туралы елен» деген жы- рын окиык: «Уйкас та. Тур жары м . Да’ Сорi озip. Ол неге тым кеийктК шын KacinTi Бастамак ой бар ели Таксимен жетш барсак Сурау салсак: — Жолдас елен, арамыз неге алшак?» — дейд1. Осы он eKi ж олга шашыраран тер т ж ол он 6ip буыннын тегш п-ш аш ы лы п ысырап болганынан баска, автордын ештене таппаранын ездервдз де Kepin отырсыздар. Бул 6ip. Екшппден, ж ас акыннын уншде уйкас, ыррак баршылык. BipaK елен ж ок болрандыктан таксимен 1здеп, су р а у салм ак, таба койса ж ол дас елен арамыз неге алшак демек болранын да жадынызда ус- таныз. Сон да ж ас акында форма 93ip, енд1 соран мазмун hfhh елен табу керек. Ж а с акын бэрш тапкан, ен киын- дары мен каж егплерш тапкан. Ж етпей турраны сэл-ак 295

нэрсе: елец гана жетпей тур. Мундай схоластикадан сак болуымыз ксрек. Он 6ip буынды е с к ш к деп кашып, ты- гылар *epiM i3 осы болса, бул ж аналык табу была» тур- сын. ж ан са к та у да бола алмайды. Сан Facbip жасаган барлык мэдениетт! ел дердт сушк- т! аспабы скрипка eckipren жок. Ешуакытта есшрмек те емес. Ондагы кыл ш ектер бойындагы ражайып ундер байлыгын букьт адамзат e\\iipi тауыскап жок, тауыспак та емес. Э цпм е сол дыбыс байлырын таба да, тани да 6iayiMi3Ae. 0 з жанымыздыц куш не коса тартуымызда, езгелер тартпарандай, ез!м1зше тартуымызда. Тындаган ж уртты ж аца 6ip рухани мунарара шырардай сейлетум- м 1зде. «К ара елец» де (он 6ip буын) б 1здщ акындык скрипкамыз сиякты кы мбат аспабымыздын 6ipi. Егер ж аксы аспапты ж ам ан пайдалансак, OFan ез1м1здщ ора- шолактырымыз рана айыпты. Тепн де поэзнямызды мазмун жэне т , р жарынан кен байыту ymiH кургак теория сорудан Kepi акындарымыз- дын тэ ж 1рибелер!н зерттеу, олардын шыгармалык лабо- раторияларына кеб1рек ж акы н дасу пайдалы сиякты. Б ул ретте Абай лабораториясы 6 i3 re э.пi мол ya riae p бе­ реди ecenci3 жэрдем ете алады. Мына 6ip мысалгэ кешл белщ 1здер: «KeniaiM менщ карангы, бол, бол акын, Алтынды домбыранмен келнм жакын 1шек бойлап он саусак жоргаласа Бешстш ун'| шыгар коныр салкын». Осы терт жол елец басынан аярына деГпн казак сез- дершен курастырылран. Сонымен 6ipre acipece Абай за- манындагы урыммен к ар ас ак казакш а да емес. К азак «уи карангы», «тун карангы » дейдк А л, «к ец ш м каран- ры» демейд]. Д омбы радан «бешстш коныр салкын» унГ шыруы да бурынры к аз а к угымы емес. Сейте тура осы елеши кай казак окы са да елец етпей калмайды. Ол ез'|- не уйреншш, кэд1мп он 6ip буынды елшемн1ц сапалык e3repiciii сезедк ©зше таныс аспаптын езгеше 6ip ж ана TyiiciK, ж ан а урым, ж ана сез!М беретш, рухани тын к а ­ нат 6iTipeTin сырларды баяндаранын анрарады. Сол ан- rapFaH bina суйсшед1 де куанады. Кайта оку™ , кеудесше уялатура тырысады. Бул нелштеи? Абай, Лермонтов еленш, я мазмун, я тур деп жжтеп караран жок. М аз­ мун мен турд! ол Лермонтов акындырыныц жаратылысын 296

(сущность) толык танытатын б 1р' лест№ деп таныды. Сон- дыктан орыс тш н д еп елецшн барлык сикырын, керкем- дш купли тугел ж етю зуд! 6ipiHuii Miидет е тт г Ол уш ш Абай ой, сез1мге арналган тын тенеулерге ез т ш н д е то­ лем табуды , сездерд! тулетш , ж ан а мэн б ер уд к жарты сез, сэл рана ншараттар аркылы ан гартар н э з п т к , ше- берлп<терд1 айнытпай, булж ытпай ж етю зуд!, с е й т т каза к тш н орыс халкынын акындык тш ш н мэдени дэрежесше кетеруд! ойлады. CefiTin Абайды н ж аксы аударран у л п - лер'1 аркылы Пушкин, Л ермонтовтарды к шырармаларын мазмун, тур ж агынан б!рдей жетш ^рш казакш ал ау уш ш 61р1НШ1 шарт еленшн олшем буындарын ж етю зуде Fana емес, олардын акындык сипаттарын толык жетю зуде екенш байкаймыз. О ндай талапты орындау уш ш ap6ip буынды елшемнщ де «кенелш» жасамаранын, кайта ше- бер акыннын колында ерекше кулпырранын керехпз. Ме- Hin ез ceHiMiMiiie осы он 6ip буынды 6ip ш ум акта ж ана мазмун да бар. Ж ана тур де бар. Бул эрине, орыс классиктерш аудара отырып олар­ дын олшем ырдактарын елемеу керек деген сез емес. Абай: «Шан шыгармас жолдагы, Олкше алмас жапырак. Тыншыгарсык сен дагы Сабыр .кылсак азырак»,— деген аудармасында Лермонтов жырынын (ол аркылы Гетенщ) мазмун, турш жорарыда айткандай дэл де жа- лынды аударудын ycTiHe буын, шалые уй касты к куры- лысын да толы к аударды . Э л 1 ж еткен алып та ж ы гады, шалып та жырэды. К олдан келсе тер т аядын тен басты- ру эбден каж ет. А бай акындырынын б1зден ерекше бшк- Tiri аударм аларында рана емес, онын ез шырармаларын- да да орыс классиктершш бшк акындык шегше ж етть гушде. Сондыктан поэзиямыздын мазмуны мен TypiH б 1рдей дамытамыз десек орыс классиктершен, каз!рп туыскан елдердш шеберлержен Абайш а уйрене бш у, А байш а ен- бектене 6myfli Абайды н езшен окуымыз керек. Б ул эл1 б1здш 6iTipMereH мектеб!м1з. Bi3flin Ka3ipri к аза к поэзиясында терме, т олгау, Абай баяндаткан толып ж аткан елшемдерден б а ск а торыз, он буынды елшемдер де бар. Буларра тары да косыла бер- 297