Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

халкынын катысканын бурын квргсн емесшз. Сондыктан майдан салмагын басынан кеипргсн Сэкен елендер1 бол- маса, б1здщ поэзиямызда согысты тжелей сезшу турга- сынан пэлсндей дерлж влек, ж ы рлар туран емес-Ti. Отан коргау такырыбына, Япония эскерлер1мен шайкасып кал ­ ган туста, Испаниядары азам ат сорысы такырыбына жа- зылран жаксы елендер болган. Олардын кунын Tycipy епш м н щ де колынан келмейдь Б 1зд1ц айтпагамыз со- рыска халкымыздыц тугелдей катысуы, сонын нэтижесш- де туган акындык жырлар туралы, сонын масштабтылы- ры туралы. К азак азаматтарыньщ тутаса эскер катарына куйы- луымен катар, улттык бел!мдер — дивизия, бригадалар да уйымдастырылды. Ж аура карсы соккы беру, улы Отанды KopFay урандары — социалиста улт ураны бол- ды. Халыктар достырынын курыштай 6ipre кайнап бею- reHfliri сондай екен,— халыктар достырын, туыскандык туын биж кетеру — ap6ip улттын ортак намысы, ортак м уддса екен! эбден дэлелдендь Осындай i3ri мурат yrnin кан тегу к азак халкы yujiH де улы касиетке айналды. Данкты коммунист партиясы — барлык улттарра б1рдей, барлык халыктарга тек кесем екеш, партия ce3i, партия нускауы — барлык халыктар ymin кумэнсыз, мултж аз орындайтын ic екешн улы майдан тары да дэлелдедк ©зге халыктар сиякты казак халкы да езш щ жауынгер ул-кыздарын партия туын биiк кетеруге аттандырды. CeftTin Октябрь революциясынан кейш, совет ум м еп тусында Fana ултка, республикага айналган казак хал- кынын улттык жэне социалиста санасыныц 6ipre ширап, 6ipre курышталган процесш Улы Отан согысыныц май­ даны эбден жетмиирдп Kerri; сонын аркасында халкымыз жауды жену, Улы Совет Одагын KopFay — буюл социа­ лизм болашагын KopFay, буюл адам баласынын вмiрiн KopFay eKciiin ек асыл мурат кып устады, езж щ тарихи Miидет аткаратын халыктардын 6ipi екен!н айкын урынды. Сондыктан майданга аттану бук1л халыкты.к т1лек болрандыктан езгелермен катар жазушыларымыз да аг- танды, жасы мен iopici кол устаса катар аттанды. «Ой жетер жерге кез жстп, Аргысын жэне сеземш. Жатырсык алып жер-KeKTi Совегпк мен1н вз ел1м!—

дейтш акындар калам орнына мылтык устады да кете барды. Эртурл1 киындыктар керген, культ зардабына ушыраган акындарымыздын патриоттык рухтары аса би- iK екен де, 6epiK екен. «Мше менщ алдымда жатыр Ед1л' , Ер орыстын ежелден 6eciri бул. Рухындай аруакты ата-бабалардын Ойшыл булттар аспанда шомылып жур. Саратов, Тамбов, Мэскеу — байтак еЛ1м Кишген кызыл эскер сур шинелш. Кайнап аккан болаттай келед! ерлер Колбасшысы партия — улы Ленин!» — деп жазды дарынды Касым. Осы 6ip шумакта жалгыз Касымнын емес, букш к а­ зак халкынын улы орыс халкына деген зор махаббаты, нагыз туыскандык сез1м1 жатыр. Акыннын Е д й ш , орыс аспанын кабылдауы казак тЫ нде айтылганы болмаса, тума акыннан тук те айырмасы жок кой. BipaK сонын езшде Россия жалпылай емес, конкрегп турде алынган. Кешеден бупнге жеткен, узын тарихы ерлшке толы, кэ- sipri Ленин партиясы баскарып отырган Россия. Орыс ж ерш ш рухын, улылыгын романтикалык толкынмен айта келш, оран конкрегп сипат беру кандай ражап шыккан. Акын acipece «кызыл эскер сур шинелш киген» Россияны Отаным дейдк Мундай ер-азам атка сын болар туста, ел1м мен ем1р- Д’К 6ipi женш кана тынар кездег1 халык сез1мш, жеке адамдар сез!мш лирика ете дэл бере алады. Б1здщ ш тей дамып, ержеткен лирикамыз совет поэзиясынык барынша жаркын идеялы, моральдык куаты мызрымастай таза, барлык жан-тэшмен халыктык поэзия екенш тамаша керсегп. Кекмайса белд1 Арылтпай жау колынан, Оралман Kepi, Кун сэулем мен! Болтай деп сапар онынан»,— деп, [«Кош боп тур, жарым» дейтш еленш де 1942 жылы] Эбу Сэрсенбаев аттанды. Сез1м мен сана косыла кимыл-

даган шакта тугаи солдат та коммунист акын ce3i. Bip жагынан адал жарта деген кимас сез!м, екннш жагынан советик акыннын азаматтык карызын етеу, тарах алдын- дагы мшдетш орындау санасы. Bi3 екеуже де сенем1з, суйсшем1з. Лирик акыннын ез атынан анткан сезшде бу- к1л совет халыктарынын ce3iMi мен санасы, улкен тарихи шындык жатыр. «Айбыным, млктанышыы отан анам, Коргауга буйрык берд| бугж маган. Алдында ак нистпен ант беремш, Жанымды ету ушж курбан сатан:. К алмаканнын манданта KeTin бара жатып кырык 6i- pinuii жылы берген антын эркайсымыз-ак ез антымыздай кабылдадык. ♦Отаным сркслсгсм езге KiMre? бэшмсн nciii болсын кергем Oiprc. Каланша кабыргама батпас мент Басина катер булты тенген кунде»,— деп, сол сотые бастала берген, 1941 жылы Бали акын жу- perin жайып салды. Мундай мысалдарды манданта атта- нып бара ж атканда жазтан Ж ум агали Сайн, Дихан 96i- лев жэне Аскар, Тайыр, Калнжандардан да кентеп кел- Tipyre болады. Бэрш ш де акындык журектершен жарып шыккан, ел атынан, eMip атынан айткан ант пен серттей, ерлш дауысындай сездер! бар. Сейтш ¥лы Отан согысы бастала бергеннен-ак 6i3 ли- рнканын, лирнкалык геройдын халык алдына — тарнх алдына шыккан «мешнэ кердж. Лирикашы акын — eMip- д е п е зш дж тарихи мжбеге кетерЬлдк Ел онын улкен отан- нын адал азаматы, ак tuierri улы, айнымай жырлар акы­ ны, социализм ушш бэйгеге басын Tirep жауынгер1 екенш таныды. К азак поэзиясында уранга шакыру, аттан салудын эпнкалык улплер1 бурыннан бар-ды. Сол улп Отан согы­ сы тусында казакты н ха.тык акындары аузымен жангы- ра, жана мазмунда кайталанды. Бутан сол жылдардагы Ж амбыл бастатан халык акындарынын жырлары мысал бола алады. Улы жыраудыц сотые бастала бергендеп бу­ ки! совет халкына арналтан уранды ’толгаулары, «Леннн- традтык ерендер1м>, «Сталинград батырларына» арнаган

Ж1герл1 ерлж сездер1 буюл одакка МЭЛ1М. Осы жыр ура- нына лирика да ез табнгатына лайык YH коса алды. Сон- дай туста 6i3 лирикалык геройдын енд1 кекке, жауды ая- MayFa, алган беттен тайынбауга, шегшбеуге шакырган ун1н еатетш болдык. Лирика e3iHin м эцп есшрмес ма- хаббат такырыбынын езш жешске шакыру уранына ай- налдырады. «Елд1 суйсен. Тез курт, жират жауыпды. Булт квшпей. Сотые б1тпей Куша алмайсын жарынды!» — деп Сэрсенбаев Эбу жазды. Бул еленде лирикалык плай­ да айтылган уйретуш Ы к, акыл айтушылык белriiiepi де бар. Я жауынды кират, жарынды куш, я махаббатыиды, жаксы eMipiHfli ж ауга таптат. Екш щ 6ipi! — дейд1 акын. Дэл осы такырыпты ол кездеп ж ас акын — солдат акын Сырбай езшше жазады, ыстык жшермен жазады. Bi3 жаумен жагаласып, ок боратып журген лирикалык геройдын сорыстагы сырын есгге.\\пз. «Сотаста 6ip-aK зан бар йен 6iaeriu, Я елш, я болмаса елпреТш. Журекте жулдызынды жанып турран Жандыратын. болмаса сенд1ретш. Согыста 6ip-aK зан бар мен б1летж, Кеуденмен коргап калу жердщ бетш. Ж ас канын туран жер’де боска акпасын, Онсыз сен коре алмайсын елдщ бет!н>. Ceri3-aK ж ол влек, лирикалык геройдын e3i бшетш со­ тые занын мундасына, майдандас досына айткан ак сы­ ры; бул акыннын езш е арнаган imKi монологы; езш щ бо- сансымас ушш ширатылуы, езш бакылап, езш кайраудан пуган жан леб!з1. BipaK сол 6ip акыннын eKi шумактык сырынаи Букьл Совет халкынын моральдык куш!, ¥лы Отанра деген патриоттык куаты оттай лапылдап тур. Осы eni шумак елен кэз1рде окушыларын ширата, куат- тандыра тускендей еетшедг Лириканын элеуметтж п’рог- раммасы айкын болсын, саяси купи де жанар таудай сезшеш дегенде осындай елендердщ кеп жазылуын Ti.ne- генджтен айтамыз. Эпика жазушы акыннын. езш е тэн 201

куаттылыгы бар. Ол жерд1 карсы бетше карай айналдыр- гандай, б у к и тау, тешздерд! козгарандай эсер турыза алады. Сондай Kyniperri унмен тасталган ¥Ран. шакыру сездер1 тыцдаушыларым epiKci3 сш ш ш р етш болу керек. Лириканын да куаты содан кем сокпайтынын б1здщ ли- рикашы акындар жырлары да кем дэлелдемеген. Ж ырда, ел!м KaTepi коршап турган майдан cypeTi ке­ рше отырып, окушыны коркытпайды. Кайта ерлжке, та- бандылыкка бастайды. Ce6e6i жацарыдай лирикалы елендердщ азрана жолдарында улкен дастандар бойына сыятын оптимизм бар. Сол оптимизм окушыны борандар- ра карсы ушуга, окка, ертке карсы 6ap y F a жетектейд1, кайсарлыкка бастайды. Ш рак Kicire каисарлык беретш оптимизм кур кайрараннан шыга бермейдь Суреткер акын советтж 0MipiMi3flin керш мен ж ы лылы ры н, еалта- наты мен кы зы кты лы ры н, бугш мен болашагын да айта 6myi керек. Не ушш, KiM ушш ж ан пида дей аламыз? CoFbic тусындары лирикамыз бул сурактарра да 03iHiK лирикалык жауабын бере алды. Касым «Еркш iHixic» де­ ген олецшде сэби бауырын калай сагынранын жырлай келт: «Карайсык гой бшемш 0p6ip еткен солдатка: Шым ет1п жас журегщ Меш ойлайсын сол уакта»,— дейд(. М айдан ауыр, катерль BipaK улкен ©Mip кандай ка- cneTTi. Алыстагы ата, анан. iHi, карындасын кан майдан- нан женшпен кайтуынды гана кутедк Ж ауды жешп аман кайтканынды суйген жарын. тунгыш керген сэби перзен- TiH кутедь Бул м отива 6i3.aiu к азак акындары да кем жырларан жок. сСулудын желб1реген орамалы Сек1ЛД1 жаксылыктын жораыалы. Камажай, кара кезден жасынды тый Жан жарын же1испенен оралады»,— деп Сырбай толгаса, жарын жауынгерлж жолр<? uibiFa- рып салран, кара кезшен KipmiKci3 ж ас мелтшдей тамып, орамалын булрап турран К амажайды керем1з. Камажай- ды суйген ж1гптш и м ушш coFbicapbi, KiM ушш Tipi кай- тары енд1 эбден TyciniKTi. Ж ауынгер, aFa акындарымыздын 6ipi Ж умагали Саин жаралы партизан кезшде жаудан жасырып, аман сактап 202

калган Украина кызы Е. М. Маслова болатын. Ж ум ага- ли «Ж аралы партнзандар жырынын» 6ip еленш сол кыз* Fa apnaF aii. «Тэтп киял тары eciwe салды да вткен кундер окнгасын санадым. Сурет1цш оймен анеп алдыма Ак жузше мен тес(ле карадым. Мелд1р судыц тубшдеп гауйардай С ен т таза журепшй жырладым. К.аснет1нд1 еш жстшзт айта алмай Мен ез1мд! талай-талай кннадым»,— Дейдй ©м1рдщ ен кы.мбатты K epiuiciH in 6 ip i адам foi\"i. С ол адам М аслова ел1м мен аж ал арпалысып ж атканда ез басына уй1р1лер катермен есептеспей партизан акынныц (прл1гш KopFan калган. ©зшщ адамдык салтанатын жау ортасында томендетпей устай алган кыз журег1 кандай (газа, кандай куатты. Мундай кыздар ymin ел1мд1 женуге ок ату KiMre болса да улы мэртебе емес пе! CoFbiCTbm басынан аягына дешн катыскан акьш Ди- хан Эбшев былай коштаскан-ды: «Кош, ойын-той, суык кеш, Журекке жалын салды кек. Жабыркау тартна, жас бнкеш, Жсц1стщ куши мен деп кут. Кош, жас дэурен, кызык шак! KeTTi бастап отка ум!Т Кош тур, ыстык махаббат!» Майданныц epri жене ме, жок махаббат ыстыгы жене ме? Д ихан ертейтш от пен ел!мге ара тусер махаббат y.Mi- TiH карама-карсы куйде ете жаксы алган. Алда катер га- на емес, eMip уапн куресу, ж ену yMiTi бар. Акын ж арына жеш стщ Kyiiin мен деп кут дейдк М айданда намыс, кек шакырса, женшпен кайтар жауынгерд1 елде ж ас дэурен, кызык шак канта шакырады. Осы Диханнын 1942 жылгы «Бебег1м» атты уш шумак елец1н1ц соны былай аякта- лады: «Мынау 6ip сонгы cypemi, Бетнш тнпз бет1ме. 203

«Болмайын деп мен жетчм» Жазып кой, кулыным, шетше». Сокры жолдын 6ip буыны артык. Окуга киындау сиякты. Днкан «кулыным» демей, «улым» десе жацагы жолдын ж ен1л окыларын эбден б1лед1. Сейте тура влекши буыны- на карамай, эдеГй «кулыным» дегенд! алган. Сонык арка- сында бебекке арналган елецнщ шындыкка, адамдык, экелш сез1мге жакындыгы элденеше рет кушейш кеткен. Баласын муншалыкты суйетш жауынгердщ рухы басен- fleyi, сагы сынуы, жабыркау тартуы мумкш емес. Бебек эке cypeTiHiH шетше «мен жет1м болмаймын» деп жазып та коюы керек. Бул не, ырым ба? Мумкш, ырым да шы- Fap. Лирикага мундай ырым зиян етпейдг Бул б!здшше коммунист акыннын саналы турде эдейп жазраны, бул оныд советтш тенденциясы, езгелерге медеу болу ушш коскан оптимизм!. BipaK тенденция жамау, иллюстрация болып калмай, елецшц табири жаратылысы, квркемдш логикасы болып шыккан. Б!зде мундай елецдер аз жа- зылран жок. Осындай елендерден «Кут мен!» деген казак жырларынын 6ip шорыры, Константин Симоновтыц «тос, мен! тосына» ундес циклы шырады. Бул бурынды-соцды к азак лирикасында болмаран, Отан согысына к азак хал- кыныц белсене катысуына байланысты тугаи жацалыры едй К азак поэзиясы согыс тусындагы лирикасында ата- ана, ж ар, бала такырыбына жазылган жацагыдай опти- мистгк шыгармалар бере алатындырын дэлелдеу устше, eMipfliK курдел! жактарын терен сипаттай алатындырын да кврсетт!. Дуниен!н кызыры жалрыз туыстык сез!мде, эйтпесе ерлКбайлылык сез!мде рана емес. Элемдш гар­ мония адамга косымша емес, адам элемдш гармонняга косымша foS. Демек, шын лирика окушыра берер р'ухани байлыкты молайту yuiiH ем!рдш адам TipniriH эсемдейтш баска сулулыктары мен лэззаттарын да керкем жырлауы тшс. Будан эрине, адам мен жаратылыс байланысын бе- лш карау керек деген марна шыкпаска керек. TinTi б!з адамды табираттын epiKci3 белшегше айналдырудын д а пайдалы емес екенш ескерте отыруга 93ipMi3. Адам та- биратты езгертуш!, жанартушы куш. Б!зд!ц айтпагымыз олар емес. 5i3fliK айтпагымыз — адамныц улылыгын, жан сулульгрын, онык шекс!з терецд!г!н, ражайып бшкпгш касиеттеп ж ы рлау туралы. Адам ем!рдщ бетш емес, шы- 204

нырауын да бшедь Адам бар.пык дыбыска, барлы к бояу- ларга таныс. вйткеш — ол адам. М айдан у стш деп совет- trin лирнканын оптимизм! адамнын осы жагы н KepiKTi жырлау аркылы бер!лу! де кажет едк Апат, жойкын май- данга тетеп беру ушш совет адамынын рухани азыгы да жумсалар энергиясына лайык болуы шарт. Касым 1942 жылы «Сэбитке» деген елещн былай жазды: «1илмде жанар таудай жатыр жырым, Ушкындап, 1ште кайнап сурапылым, Kepepci3 сонын буркап атылганын ■ Жантыртып жан тукшрш, ойдык шынын. бленнш каптатармын отты селш, Толассыз топанындай ертегшш: Biaepci3 KiM екенш сонда. Саке, Бул кунде от шайнаган тентек ш н». Бул кэд!мп 6i3 айта беретш влен гана емес. Бул акыннын адам куд1рет1 туралы тыннан ашкан ез1ндйс жаналыгы. Осы жырдын e3i ж ан TyKnipiH, ойдын шынын жангыртып жаткан ж ок па! Адам эр кезде, эршмдер ой- лап шыгарган, eMip тэжрибелершен туган акылдылыкты куйып кояр эдем| ыдыс капа емес; адамнын 63i 6 ip ж а ­ нар тау, 63i 6ip тэщрщей куат, оган взге куштер, взге куаттар багынуы керек. Демек, адам болу зор бакыттылык, улы мактаныш! Ж ауды жену ушш осындай, адам санасын ipuieHTin, адам ce3iMiH терендететш жырлар зенб1рекпен, самолетпен, нанмен, маймен б1рдей керек болранын, ондай ж ы рлар- ды к азак акындарынын да жазганын мактан ете айта аламыз. Мен дэл сондай шырармалардын 6ipi деп Ж умаралн- дын «Канжарын» да айта аламын. Канжар туралы жа- зылкан елендердщ тамаш алары бурын да болранын эр- кайсымыз бшем1з. Сондыктан 6i3re унаран Ж ум агалн «Канжары» туралы эртурл1 дау айтушылар табылуы да муммн. Олай болса эуел1 «Канжарды» кайта окуга усы- найык: «©TKip жуз! туцриык сырга баткан, Батыр колда кан' кешш, кекке шапкан. Арсыз ажал Toaipici ак канжарды Турды солдат кетерш жерде жаткан. Kyuic сабын, сагасын саспай карал, Ек1 жуэш княлай 6ip сыгалап, 205

СллтеЫмнен жацылар ма екенсш деп Манындагы агашка керд1 кадап. Содан кешн солдаттып кушт! колы, Сарт eTKi3in кынапка сукты оны. Ерлж ажал ойкастап коз алдында Елестед1 Kayimi жорык жолы». (1944 жыл.) Бул Абай тамаша аударган Лермонтов «Канжарына» усамай ма? Ж ум аталидщ бул ©лещ елштеуден тугаи шырарма емес пе? ¥лы Отан сорысы тусында канж ар кару санала ма? Елжтеу uieri урлыкка да сорады. Окып кеп калсак жазран автор емес, баска 6ipey ойына туседк BipaK 6api- 6ip 03 ойы, 0з Tyflciri жок, езгелердщ асылы мен жасырын жамастырып жургендердщ жамау-жаскауынан акындык шыкпайды. Мэселен кушеншек к азак «акыны» коп 1здес- Tipin журш Щипачевтыц 6ip елешн б!зд!ц тшм1зге ко- ш!рд1 де койды дейж. Соган у к ш п карасаныз, урланран влекши сырткы пйшнш рана к ер еаз, шын поэзиялык куаты, оньщ окытушыны е р ж п з елж-прш, жетектей кете- TiH дэрмеш болмайды. Сондыктан жаксы такырып, эдем! идея жансыз калган, каны токтаган канкага усап ка- лады. . Кейде пэрменд! акыннын жазран жыры озге б!реуд1'н шырармасын ойыца сарт етшзедк Апырым-ау, мынау Лермонтов, эйтпесе Маяковский емес пе деп каласын. Bipaic eneyi де емес, 03iMi3flia к азак акыны болып uibiFa- ды. Bi3 осындай баска 6ip к у и тл е р ге уксастыкты Касым маркумнан кеп KepeTiii6i3. Енд! м йпЖ ум агали Саинныц да «Канжары» б13Д|'ц eciMi3re Лермонтовтыи «Канжарын» ту а р д к Абай аудармасында «Грузин ашулы уста кекке соккан» деген 6apiMi3re мэлш жолга, Ж умаралндыц «ба­ тыр колда кан кешш, кекке шапкан» дейтж жолы катты уксас жатыр. Б арлы к сырткы усастык осы гана. Калган жолдарда мундай усастыктар таптырмайды. Лермонтов- та канжар туралы эцпмелеуип лирикалык герой; Ж ума- рали 03i катыспай, екпшп KiciHiH ярни солдат бейнесш жасау аркылы береди Лермонтовта канжарды белг1 yuiiH суйгешне сулу эйелдщ «еркел1 иэзж колы» тарткан, ал 6i3Ai« Ж ум агали жерде жаткан канжарды солдатка ко- тертедй Екеушде де канж ар аркылы берьлген ортак леп

бар. Сол леп ек1 еленге де болат суытын, канж ар уытын береди Сондыктан eKeyiH де журепм ш flip етпей оки ал- маймыз. Бул акындык лептш уксастыры. Егер осындай уксастыкты «елжтеу» деп атасак, оны жаксы угымда атау деп тусшу керек. Жумагалидын елецшщ «канжар» аталраны болмаса, шындап келгенде елен совет солдаты туралы. Екшип шумакты тары 6ip окиыкшы: «KyMic сабын. сагасын саспай карал, EKi жузш киялай 6ip сыгалап, С1лтес1миен жакылар ма екенсш деп, Манындагы агашка керд1 кадап». Б1зд1'ц кез алдымызда советик солдаттын скульпту- ралык жанды cypeTi тур. Романтикалык рухта жазылган уш шумак еленнщ 6ip шум авы ражап реалистж портрет жасалуга арналган да, сол портрет ойдарыдай жасалып шыккан. Тары да кайталаймыз: елец скульптуралык мо­ нумент жасай алган. Bi3 бул м успш 6ip жарынан рана (((живопистарыдай) кермей, оны айналып шыккандаймыз. Батыр кескшд!, кайраты мен сабыры тек, ойы мен ceaiM- талдыгы тек, ез KyujiHe ©3i ceiiiMfli жауынгерге куана караймыз. Мундай солдаттын кандай жауды болса да женстппне сенем1з. ©лен б 1зд т сове-rriK рухымызды ка- наттандырады, журепм1здеп совет солдат-ына деген ма- хаббатымызды артылдырады. Осынык 6api дурыс дейнк. BipaK еткен расырдын канжарын Отан сорысынын сол- датымен калай келкт1руге болады. Б1з фашизмд1 кан- жармен жещцк пе деушшер де болуы мумкш дедж, ёщц coFan келей1к. Б1здщ фольклорлык дэрежеден аса алмай журген акындардык шырармаларында ¥ лы Отан сорысынын жа- уынгерлерш Кобыландыша суреттемек болрандар да кездеседи Успнде сауыт, колында калкан, найза деп су- реттеулердщ акындыкка д а, eMip шындырына да ешкан- дай уксастыгы, жакындыры болуы мумкш емес. Мундай орашолактык туралы кулш кана коямыз. Ал поэзияда — суреттепдей, скульптурадарыдай символдык образдар бола береди Берлиндеп Е. В. Вучетич салган, Совет Одагыиыц улы жещсш е арнап ж асалтан там аш а белп ж ец к символы емес пе? Совет жауынгер! алып монумент. Оныц сол колында 6 ip ел1мнен куткарран нэресте, екшип Колында орыс батырлары уста Fan болат семсер. Фашизм 207

ордасын ойрандаран совет батырынын сабырлы да сал- макты ажарынан буюл адам зат бейбтгшшгппк сад ку- зетнисш керем!з. Ол устап турран жаланаш кылыш, бо- лаш ак сорысдумарлар уийн де катал ескерту сиякты, Ж ака Ж умарали «Канжары» поэзияда скульптуралык керкем дж п шебер пайдалану деп бекер айтпаранбыз; сондыктан акыннын канж ар сиякты куралды символ ту- ршде KepceTyi эбден сыйымды. Ж умарали Отан сорысы туралы квп ж азган акындар- дын 6ipi. Сол елендершщ iminfle к азак поэзиясына улкен улес ретшде косылатын аз рана елендершщ 6ipi осы «Канжар». Б 13 Касымнык «Успмде сур шинел1м» дейтш елешн де осындай MyciHAi, адам 6eiineciH кимыл-козралыс, тэ- каббар шшшде снпаттайтын курдел! жырлар катарына косамыз. «УсНмде сур шш<ел1м, Аксандай басып келемш; Карып, coFbin жыгар ма, Окайлыкпен Meiii вл!м. YcTitme сур шинел1М. Аксандай басып келемш. Баяры Касым. 6ip Касым. Баяры куйп'м. елешм!»— деп сур шинелд1 солдат акын еж ет ж урепн колына устап келедь Шарын влен бойында катер мен кайсарлык 6ipre ершген; достарды сэрынып, камырумен. елге сенш каж ы р корсету де катар айтылады, сергектш пен секем алу да 6ipre шертшедк Солардын ш ш ен 6i3 лнрикалык геройдык ж ан-жакты ж ан куй!н, жарыкшаксыз адам- repuiLniriH, бутш 6ei\"iHeciH танимыз. Б1здщше Рали Ормановтын «Емен» атты лирикасы да символдык кункмен, MyciH суреттшг^мен кымбат; оку- шыны теренге ую лтш , алыска мензеуге уйретед!. Коркем табитат дуниесшщ жаралануымен. онын ж аралана ту- рып Kerepyi, терендег! тамырларымен нэр табуы Отан ту­ ралы ойларымызды курдел1 турде корытуымызра жар- демдеседк Сойтш к а за к акындарынын сорыс кезш деп ха- лыкка о п т и м и с т рух косура арналран лирикасы совет адамын, совет елш курдел1 суреттер, курде.™ ойлар аркы- лы да сипаттай алды, тары 6ip адым uirepi басты дей аламыз. 208

Халыктар достырын ж ырлаймыз дегенде ресми сез- дерд1 кайталау, газет т!л!мен достык белгьлерш т1збек- теу, эйтпесе «сен болмасан, мен болмас ед1м» дейтш тур- пайы кошеметиплджтер де аз кездеспейт1н. Отан сорысы устшде орыс жер1нде, орыс улдарымен к атар журш со- гыскан, катар журш ездерш курбанды кка киюшылар от- ты кундакка 6 ipre белену устшде достыктарын кушейте irycTi. Сондай сын сараттарын кан майдан устшде баста- рынан кенпрген казак акындары да достык жырынын ал­ тын езегш тапкандай сезшдь Сонын аркасында поэзия- мыз да советик патриотизм мен халыктар достырын бел- ш еказ, тутас сез1ммен жырлай б ш у ш ш т п з курделене TycTi. Орыс орманында, орыс езен дерМ к жарасындары жауынгер акындарымыздын сол жерлерд! кандай ша- бытпен лирикаларына айналдыррая мысалдарыя кеп келт1руге болады. Касымнык Ед1лден етш баратканда жазранын жорарыда келпрдш. Сол сиякты езен, элкелер- д1 халыктар б1рлест!пндей танытатын елендер Эбу Сзрсенбаевта да баршылык: «Днестрдщ жагасында Баяулатып энге салып. Жатыр солдат омырауына Майдык нэз1к гулш таРып». Арры жиектен бетен елдш алма бары шакыррандай, оиын да жапырары жасыл, оныц да гул1 ез1м1здш алма aFaujbiHbiH гулшдей. Кейде араштардык акш а гулдер ж апкан бутактарын жел тербетш калса, солдат та суйш- Tici келе жаткандай селт етедй «Солдат кенет еске алаяы Нлде калкан жан еркесш». Ал Ленинград майданында болган Сырбай Мэуленов атыс бэсендеген, дуние аздап кана тыныс тапкан кезшде, Нева жактан ескен жел желшгенде мандайынан анасы сипагандай сезшедь Мэселе адамнын онаша отырганда да жалрызсырамауында, e3i отырран жерш ез мекешндей тануында рой. Отан коррау майданында журш, туран жерден алые жургендей туйсште жургеи •жауынгерден ерлш, ipi адам герш ш к кутуге болмас ед1. Егер поэзияныч керкемдш мшдет! сондай сез1мдерге жол бермеу, ap6ip улттык жауынгерш советик патриотизмшк жалынды ру- 14 Э. Тэж1баеа. 209

хында тэрбиелеуге болысу ед! десек, к азак поэзиясы да бул м ш дегп улкен абыроймен орындасты; бук1л совет поэзиясынын алдына ¥лы Отан сорысына байланысты койылган ете жауапты, аса касиетп тын жауапкерлжт1 езге туыскан елдер акындары катарлы тек кетсрди Сыр- бай жанагы еленшде: Дейдь «Жел айтады: аярым жок сеней деп, Жер айтады: саран жэрдем берем деп, Кун Kypnipen, найзагайы ойнайды Сешменен 6ipre жауды жецем деп»,— Айкайлап айтканды, шекеге шертш айтканды кулагы ауыр адам да еатед ц Акын райыптын да унш ангарып, т ш н ypyFa THicTi. К азак эдебиетшдеп кертартпа, ecKiniui эстетиканын мадакшылары совет поэзиясына Абайдыц осындай сез1мталдыктарын карсы коятын. Б1здщ поэзия- нын реализмш деюрлшке санайтын олар, Маржандардын желд1 «жын», жерд1 «елн<ке» тенейтш символиспк елен- дерш кол жетпестей дэрштейтш едн Ондайларды 6i3flin ж ас акындарымыздын ездерьак кулюге айналдыра ал- ды. Ж анагы 6ip шумак еленде кандай куштер жатыр! 0м1рден кашкан, басына пана таппаган буржуазияшыл символистер киын кундерде кауымнан кашып, жслдеи жен, жерден 6ip табыт сыйгандай орын сурар едн Kypid- реген куннен ел1м унш eciTin, жаркылдаран нажагаидан 63iHe аты лар аж ал орын керер едн Ал б!зд1Н жауынгер лирикашыл акынымыз отанымыздын желш, жерш, кеп мен кунш тугел e3iHe барындырады, жауды женуге ка- руландырады, совет елш щ намыс кепнщ тш м ен сей- летедн 0р1мшде романтизмнщ от 6 3eri бар социалист»* реализм лирикасы осылай да жырлай алады. «Айдар, Айдар, ак Айдар! Ж агац сурет, суын бал. 0TKi3fliM сенде кеп айлар. Калдырдым сеиде кеп ойлар»,— деп басталатын Ж умарали лирикасы ше! Совет поэ- зиясындары интернационализм такырыбы Октябрь рево- л юци ясын ын 6ipiHuii кушнен бастап к азак поэзиясына да мыктап KipreHi 6apiMi3re мэл1м..Б|'рак бул такырып уа- кыт озран сайын 6ipre дамып, 6ipre курделенш отырран- ды. Мшекей осы такырып идеялык жагынан рана емес, 210

езшщ керкемдш куиишц эбден жетпгу!, енер табуы арка- сында с о ц и а л и с т реализм туын кетерупп, баска дэу1р- дщ бэршен жогары турран поэзия екенш дэлелдейтш дэ- режеге кетер1лд1. К а зак совет поэзиясынын аралары сал- ран жана с о ц и а л и с т салт ¥лы Отан сорысы кундершде (rimi шарыктап кетть Бул к езд еп лирика да «сенш ме- н ш , менш сенш болды» дейтш политграмоталык урым, елеши саяси публицистикара айналдыру жок. Акын улт- тык кезкарастын тар шецбершен шырады да, кеудесш кен дуниеге ашады. Ол бурынгы ата-баба дэу1р!нен ауыс- кан жаксы муралар катарындагы «ез жер1м», «ж ат ду-> ние» дейтш сез1мдерд1 м аркснплдж ойшылдыкка жецд1- редп саналыкка сай сез1мталдык та жанарып, кайта ушталады. Содан барып казак совет акынынын казактык емес, одактык азаматтыры туады. Ол ез халкын ойлау аркылы барлык халыктарды ойлаушы, барлык ецбешш адамга камкорлы к жасауш ылык MiH6eciHe кетерйчедй Сондыктан отан сопясынын жауынгерше айналган акындарымыздыц ез бастары ушш камырулары да букш отан ушш камьшура айналды. ©йткеш акынньщ ж еке ем1- pi улкен Отан ем1ршщ 6ip белш еп — кымбат белш еп Сонда камыру деген не? Камыру мен оптимизмд1 ка- лай косамыз? Камыру соны куйр ек тш к (пессимизм) емес пе деунйлер бурый д а табылган, K33ip де табы- лады. 1951 жылры «Эдебиет жэне искусство» журналыныц 10 санындары м акалада С ерж Кирабаев: «Макталып журген «Абдолла» поэмасынын ез1не осы тургыдан карап кеп сын айтура болады. Касым кешпке- piniH. ел1мш рана суреттейдй Абдолла жаура карсы ж ал- рыз куресед1. Онда оптимизм кер1нбейд1. Ж ау колында калган акын «кел 6epi, ел1м, куй1цд1 шерт» деп ел1м ша- кырады. 0лер алдында суйген эш «Каррам-ауды» айта- ды. Сейтш оныц ел1м1 касиетс1з ел1м болып шыгады» де­ ген, осы поэманы мен 1948 жылы « С о ц и а л и с т К азак- станда» басылган макалам да «Оптимист1к трагедия» дегенмш. Сол берген багамды кулк1 eTKici келген Айкын Нуркатов жолдас («Лениннил жастыц» 1951, жыл, 9 де- кабрьдег1 санында) мен1 м1ней отырып: «Cipa буран Ка­ раганда Э. Тэж1баев жолдас поэманын эпилогшдеп акынньщ бата окырга шакырран зарлы гей-гей1н опти- мист1к трагедия деп укса керек»,— деп жазды. Касым

поэмасына бул дэрежеде сын айткандармен айтысып жа- тудын e3i ыцрайсыз. Поэманын асылдыгы сондай, oFan op6ip сауатты жас, ap6ip арлы окушы корраушы бола алады. BipaK к азак совет лирикасында камыру такырыбынын кандайы кездессе де бэрш 6ip-aK аршынмен елшей сала- тын, бэрше пессимизм деген танба салушылар эл1 де та- былатын болгандыктан, бул мэселеге аялдай кетпеске акымыз жок. Ж анагы Нуркатов макаласынан мысалра кел^рген «зарлы гей-гей» дейтш сездер текке айтылма- Fan. Kefi6ip сыншылар поэзиядагы конфликппз лнрика- ларды мактап эдеттешп калган. © хпрдт imin ашпай сыр- тын суреттейтж, дан-дун жатык такырыптарды TiriciH ж аты к жырлагыштар олар yuiin ен сун!кт1 акындар. Ас­ лан ашык, кун шуак, жас агаштар жасыл жапырак ашып, ecin келедк Сол ортада колхоз аулы тур. бхпрдщ курдел1 жагына баргысы келмеген акынра осы кермпстж e3i эбден ж етж жатыр. Осындай дау-дамайы жок елеши окыран топдшар сыншы ез iiuiHe жагымды тамак жеген- дей ш ую рш ш к етедг Пушык мурынра кетж тостаган де- гендей, жыршымызга сыншымыз сай. EKeyiHe де ез Tip- лжтер! кымбат. К алган журттын куанышы, кушшштеры нен олар ездерж кашык устауга тырысады. ToFbiuiapFa каш ан да дэмд! тамак, тэты уйкы, тыныш eMip болса же- тедк Сондыктан да кейде оларга курсе, курбандык нэ- тижесжен шыккан курЫнулердщ 63i «зарлы гей-гей» кержедк Расында, кауымшыл. элеуметнпл акын халыктын ал­ тын шект1 домбырасы е.мес пе! Ел шаттыгы сол домбыра- да кандай эсем куй боп тартылса, кайгысы да соншалык айкын мунлы куйге айналмай ма, екеужде де акын енбек- uii халыктын ез кешлк ез тЫ боп сейлемей ме? Bi3 он- дай акын жырынан мунмен коса yMiT унж ептем1з, ж ау салмагынан куйзелген жыр, кек жалынын да коса лапылдатады. Бул сиякты кажет кезжде халык кайгы- сын да аркалай алатын акын муны улкен касиет. Омы к а­ ра басынын камын рана ойлайтын жыламсактармен ка­ тар кокжа жарамайды. Ендеше кан майданда, ж ау кор- шауында кажымай, берем ен, коммуннетж арын бн!к ус- тай турып елген ерд! жырлау, TinTi жылап жырлаудын e3i улкен каснет. Ондан каспегп ездер1 каснетс1здер Fana корлай алады. Улы Отан согысы тусындагьГ к а за к совет поэзиясын- 212

да caFbiHbiui, жарды, семьяны ансау такырыбына жазыл- Fan елендерден бастап трагедиялык дэрежеге дейш ке- теретш лирикалык жы рлар, поэмаларра дейш туды. Bi3- дщ драмалык, трагедиялык жырларымыздын взшде де совет эдебнетше тэн рана e3reuieniriMi3 бар. Ол б!здп1 елгешм1зд1 Tipiflefl сыйлайтын, ел ушш ку'рбан болран- дар алдындагы жауаптылыкты терен сезшу!м1зд1ц же- Mici. Сорыста мыцымыз елее, миллионымыз ам ан калып- пыз. Сол амандырымыз ушш жанары 6i3 ушш т1рлжтер1н KiiFaiwapFa карыздармыз. Keiueri катар журген дос жол- дас, эйтпесе туран aFa, туран mi к ш ушш аттанды май- данра? K im ушш тутеген отка, буршактай жауран окка карсы басты? Шм ушш ж ау танкшш денеам ен бегед1? Соньщ 6api op6ip tip i калгандарымыз yuiiH ражайып у л п, канмен бершген сабак. Егер олар 6i3 ушш, б1здщ Tipni- riMi3 ушш жандарын киса, ‘6i3 олар KopFaFaH eMipfli суйе де, сулулай да 6myiMi3 керек, 6i3 сол ерлердщ улы пат* риоттык рухында келешек урпактарды тэрбиелеуге де карыздармыз. 0p6ip совет азаматынык Отан yuiiH ж аса- ран саналы е р л т оныц ecKepTKiuiiHe айналура тш еп , Сондыктан ондай ерлш туралы жырлаушылардык ауыр KypcinreHiH есту, кезшен тамран ыстык жасын керу де жарастырымыз. Ж еар калган арулар кара жамылып, макам тутса Heci айып? Ер суйген жардын кез жасына татымай ма? Экесш жоралткан ул мен кыз, улын жоралт- кан ата мен ана да жылараны ушш жазыкты болмайды. Акын жырына, суретил бояуына ш н у yuiin кол бастаран батыр, ел бастаран кесем болу рана шарт емес. Поэзия- ньщ ондайлардан артылмауы ecKi заманньщ белпш бо- латын. ¥лы Отан сорысы дэу1ршщ лирикасында ap6ip енбек адамынан шыккан катарры солдат майдан геройы- на, поэзия геройына айналды. Бул совет поэзиясыныц ерекшелш! едг 0будш белгш елендершщ 6ipi «А кта булттагы» са- рыиыш леб1 6i3re бекер унамаран. «Элде Арканын ару кызы Отырранла кесте Tirin Алдындагы ак Ж1бегш Экеткен бе жел натерт?»— дейт!н жолдарда 0будщ рана емес, майдандагы барлык к азак жауынгерлершщ туран жерге деген сарынышы бар-ды. 213

«Сапырды дауыл, TcGipciui тешз, Тулады толкын, Шайкаллы шыц-куз... Кып-кызыл ерттщ 1шшде журм13, Кайла екен кайла, Дарира, сол кыз?!» — деп К,асым жы рласа, одан да 6i3 суйген жарра арнал- ган жауынгер сагымышым укканбыз. Сырбай мен Днхан елецдершде ата, ана, дос-жарандардан езге опий энш, домбыра кушн caFbinpaii елендер де бар. Mi пеней осый- дай сарынышты муцлы мотивтерден бастап лирикалык жырларымыз «Абдоллага» дейш жетедй Бул поэмадагы геройды эрекетаз деп атау нарыз эдм ю здж. Эрекет де- reHHin не екенш тусш беуш шктен туран шенпм. Расында акын геройыныц TipaiKTeri сонры мннуттарын алганда, барлык пафос пен онын жан кимылыи, ой кпмылын сол аз рана мерз1мге шушлдете сыйдырран. Д аркан шабыл, трагедиялык ситуациядагы совет адаыынын эбден куат- (ганран ceeiMiH жырра айналдырранда, сез necepi, от не- сершдей куйылады. Трагедиялык жардай айкын Kepinyi, окушыны сещйру ушш, акын ж ау жолын бегеген жау-- ынгерд1 фашистер эскер1мен бетпе-бёт куйде алады. Душ пан кеп, герой жалрыз. Басынеан, дандайсыган не- хпстер совет адамын Др1лей T ycipriflepi келедь Солдат акыннык ез ерммен бсрйпуш кутедк BipaK батыр жас жаура жалынышты смсс, жалынды кегш, жайрата «жар OFbiii жолдайды. «Алмай койман!— дед! душпан. Ала алмайсын,— дед| ер улан!» Осы юшкене дналогтан коммунизм мен фашизмнщ ereciH керем1з. Буран: «Кара толкын орман шашын Жулды талдап снарядтар. Mauri мекен кол жагасын Тастап сура сунгШ жар»,— деп суреттелетш сорыс пейзажын косыныз! Жаншып, таптап етуге ауыр танш умтылды. Bipaic ол да таптап кете алмады. «Лактырылран 6ip шумак от Ж|берд1 ортеп жау. танюсж. 214

Ол теьпрден алды тартып Адамзаттыц енер кушш. Ыза боп жау Ж1берд1 ерт», Ж ауынгер енд1 душпан коршауында FaHa емес, жа-< лын коршауында жалгыз тур. «Кызыл-жасыл кишген ерт» акын-жауынгерд1 от курметше белердей жакындап недель Ж анбас ушш, жанын сактау ушш эл! де мумкш- дш бар. Ол женшу, жау алдында кол кусыру мумющйгь BipaK жаудан женшуден Kepi жалынга бершуд1 мэртебе туткан герой ел1мге де бой бермейдк «Ашып отка омырауьш, — EcTiciH дсп — кырсык жауым, Айтты ол шыркап от iiuiiine Суйген anii «Каргам-ауыи». Осындай «эрекетаздш» бола ма? «Кайеар батыр от кишген Куш-кайратын' т1ске жиып, Жацагы акшыл ер жузшен Жалын тЫ турды cyfiin. Шугыла шалган кешк'1 булттай, Толкын шаштар, оттар ойнап, 0рт топанын ueuiin Нухтай, Жалгыз 031 турды бойлап. Турды укеап, турды кейде От устаган Прометейге». Осындай efliM «касиетшз» бола ма? Тапл да кайта- лаймыз, бул б1здщ поэзиямыздагы оптимистж трагедия, \\'лы Отан согысында курбан болгандар, ел1мдер1менен де совет халкыньщ тарихын данкка белеуннлерге арнал- ган улы ескертюш; казак совет поэзиясын жер ж у зш к поэзиялардык оз аттарына тенейтш Касым орнаткан жа- на дэреже. Касымнык бул улг!а осындай такырыпка кептеген жана елендердш жазылуына мурындык болды. BipaK онын Oapi тугел майдан устшде жазылран жок, 6ipcbinbi- расы кешн, бейб1т1шлш орнаран сон жазылды. 0будш «Жаннара» дейтш елеш, Калмаканнын «Казак батыры Нуркен 06flipoBKeci», Мэриям Хашмжанованын Мэншук- ке арнаган аналык лнрикалары, Ж убан Молдаралиевтщ «Элпя» атты эдем! жыры, Сырбай Мэуленовтын «Белп- ci3 батыр туралы балладасы», Вали Ормановтын «Солдал кабыры» тапл баска акындардын елендер1 туды. Бул та-> 215

кырыпка K33ip дс лирикалык елендер жазылып жур, жа- зыла да бермек. 1960 жыл, 8 майда шыккан «Ленинш1л ж астык» женю кушне арналган номер1нде жас акын Са­ ри Жиенбаевтын «Еске алу» деген блец1 шыкты. Майдан- Fa балдырган сэби болгандыктан катыса алмаган акын, агасын куткен екен. Сол агасы ani кайтпапты, «Жанымды мунга малдым да Жалтактай берд1м, жан aFa. Кайтты гой Gopi ауылга Кайтпадын неге, жан а г а ? » - дейд! C am . Ерл1кпен елген агасын умытпаган !н! де ер- л1кпен еседк Шзге мундай елендер де кымбат. «Алмай коймаймын» — деп келген ж ау алгашкы ек- пшнен басылып, б1зд!н. куралды колдан соккы ала- бас- таганда лирика да езу тарта бастады. Б1з солдат акын- д а р жырындагы кайсарлыкка, жешске, на мыска шакыр- ган ундер1мен катар, жауды келекелейтш сездерш де куанышпен кабылдайтын болдык. «Дуннеш тугел билейм|з. Б1зд1 бегер бул жаЬанда куат жок» деп келген фашистер Москва тубшде 6ipiiiiiii рет бастарын данылдата ypFan соккы алды; 6ipiHuji рет елштерш жинауга муршалары келмей д1рдек кага каш- ты; 6ipiimii рет лек-лепмен колга туст!. Б1з жапырактай калтыраган, шыбын жаны уш1н аягымызга жыгылган, табанымызды жалаган «батырларды» колымызбен устап, мурындарына ш е р т т те керд1к. Л1ардамсыган мырзанын ж аутандаган, жалынган кез1н керген совет солдаты epiKci3 кул1мс1ред1; б|з онын мыскыл кулк1с1н, удай ащы м азак сезш ест1дж. «Сен фашиссш, мен казакпын, Сен айткандай «азиятпын». Сен аспаннан «жулдыз кактын», Мен далада туйе бактым»,— дейд1 Касым, карсы алдында отырган туткын жауга, Акын сезж ш 6api келеке, 6opi кекесш; Гитлер солдатта- рына: «енерс1з орыс бар, туйе баккан азняттар бар; олар- ды оп-онай женесш» — деп уйреткен гой. Автор соны ай- тып отыр. Егер мен туссем кайтер ен дейд1 акын мазак- тай карап. «Сен фашнссш, мен казакпын, 03in айткан «азиятпын», 216

Тангаларсын, «философым» Ражабына табигаттын». Акын сатиралык лирикасын осылай корыткан. Ка- сымнын жау алдында езш устауы да совет адамынын моральдык сэулетше сай. Кешеп «азият» аталатын халыктар еапршде кандай гажайып езгерютер болганьш капитализм тусже алмайды, TyciHrici де келмейдк BipaK революция кайта тудырган халык «буржуазия не дер екен?» деп кутш отырган жок. Акыннын «тацгаларсын, «философым» деп кекету! де соны айтады. Диханнын 1942 жылры ж азы лган «Ха... ха.., ха...» дейтш кулк!с! де осы кезде шыккан. «К авказды аламын, spire жол ашамын» деп отырган мае генерал фаш ист e3i- HiH «бай» болашагын кез!не елестетедг BipaK терезеден сэби бала лактырган гранат бул жануарды сулатып кете- дк Дихан «Сикын к а р а фаш испн» дейтш елецшде: «Кетертпестен earned н. Снаряд жулып бексесш. Сауыскан шукып екпесш, . Жатканын кара фашиспн!» — деп суреттейдь Ж ау е л т н суреттеуде натурализм де бар сиякты. BipaK «осылай болса болсын!» д епц недель Елд1 намыска, ж енк к е шакырган поэзия, жауды кулике ай- налдыру аркылы да халык журепне жеще сешмш куя алды. Юмор, сатирага кеп жакындай бермейтш Эбу сиякты акындардын ш ырармаларында д а 6 ip турл1 к е ш л д ш к ай- кын байкала бастайды. Эл1 толастамаган согыс, ел1м- ж т м уетш де-ак акын ертец келер 6efl6iT eM ipre ceHiM кез1мен карайды. Эбудж 1943 жылгы «Шинель» деген жылы сез1ммен ж азган елеш бар. Ол ecKi шинелше ка- рап отырып, ы згары к аяздарда д алада конгандарын еске алады. Осы елецнщ акыры мынадай терт жолдык шумак- пен аякталады: «Уа, сур -шинель, сурапыл кезендерде Болармыз талай жорык, талай елде. Согыстан сон намыстык сауытындай Ардактап Ынерсш шаршы торге»,— дейд!. Ралидыц «Ж аудыц i3i» дёп аталатын кш кене елеш де осы сен1мд1 ангартады. Кеше б1здж i3iMi3re тускен ф а­ шизм колы енд1 ез i3iH калай жасыруды бжмей, шегшш 217

барады. Кашкан душпаннын канды сорабы жосылып жа- тыр. Акын енд! ол кутылмайды деп корытады елешн. Суйтш казак совет лирикасы да езге туыскан халык- тарымыздыц лирикасындай б1рте-б1ртелеп улы совет ель н!н ж ещ сш суреттейтш, майдан мен болашак бейб!т eMip арасына Kenip болатын, алда еткен куаныш кундерш си- паттайтын, халыкты сол шаттык кунге шакыратын поэ- 3hbf3 айналады. Эрине, ж ау шеНне бастаранда енд1 женем1з, 6api де ouafiFa тусед1 деп жырлаган арзан елендер де болды, Мундай майданнан алыста туран, онай сэуегейлш жасай- тын елендер ешк1мге де пайда бермейтш ед1. Ал cofbic сурапылын бастарынан кенпрген, поэзия ж ауапкерлтн (герен урынган акындар ишрармасындап»! драматизм кем1ген жок. Кыррынмен кимылдаран ж ещс жолы да ауыр. «Дур1лдейд| жел-дауыл, Ралидын осы eni жолыныц езш де сорыс салкыны пе­ ремет сезьпедк BipaK tarepi кимылдаушы душпан емес, £шд1н армия. Акын оны суреткер гуйсМмен шебер бер- ген. «Нажарайлап булг кайнап, Сапырылган аспан-кек. Женк1лд1рген жауды айдап Жер каЬары зснб1рек». Уш шумак лирикалык жырра осыншалык эпостык су* рет KipreH. Сонын аркасында б у к и отаннын жешс жо- лымен ijirepi баскан улы сарыны еепледк Эдетте «жер каЬары зенб1рек» дейтж тенеулерден елен дереказ, жал- пыламага айналатын, ал мундагы акыннын тшелей ка- тысып, тж елей сезж улерЫ н реалиспк детальдары аркы- лы жанагы жол лириканын пафостык купиидей кабыл- данады. Енд1 ек сонры yujiHm i шумактын улкен ойлы суретпен аякталранын окимыз. «Тенген бултты б1лемш (1944 жыл.) Ж сл кетерш экетер. Кеудей кек дуниенш От Kipniri жарк етер». Кейде уакыттын шапшан ету1мен катар окиганын да шапшан дамып, шапшан шсетшдгп кызык турде кабыса-

ды. Осындай шындыкты да лирика кереметтей сез1мтал- дыкпен камтып калып отырады. 1944 жылы жанарыдай елец жазган, дуниешн ж ар к ету1н у\\птпен куткен Рали- дык соган тетелес, сол жылы жазылран елеидер1нен же- н!с кундершщ TinTi жакындап калганын ангарамыз. Акын «Сэуле» атты еленш былай бастайды: «Teceriimi турлентш, Сэуле сэнмен жиясын. Шымылдырык тур желпш Суйгешншн уясын». Б1р шумак еленде каншалык сенйй, куаныш, адам се- siMiHiH жылылыктары жатыр. Кептен 6epi кайтпаран, жа- уын жерлей куып алыстаран солдат уясыпа деген жар MefiipiMiH акын MeflipiMi кандай жаркыраткан. Ж а с кы- ран уясын желшп Турран шымылдык коз1м1зге керппп, онын сыбдыры куларымызга естш п-ак турран ж ок па! Махаббат уясын осынша касиеттей биген, жещст1 кут­ кен, жарын куткен жас келшшек не деген ж ан едк Сэу- лем-ак емес пе! Б1з жешспен кайтар жауынгерд1 кэз1р келердей, кэз1р yfiine енердей кутем1з. Сэулеге суйс1нген акын келшшек сырын ез атынан кайталайды: «Шаршап кайткан шагында Жардын usai куансын. Дамыл алып жаиында Ж ас кек1Л1 жубансын»,— дейд!. Инешн жасуындай урымсыздык жок, ypyFa да ки- ындык жок; керксм-керсетшп, KopiKTi айтылган шумак- тар Сэуле аркылы барлык жарын куткен келшшектерге адал кекес болып шыккан. вл ен деп эдем1 дыбыстар, сэн- д1 айшыктар шырарманын идеялык айкыпдырыи кушей- тумен 6ipre, онын моральдык мелд1рл1гш де эрленд1ре тускендей. Сонын 6opi жиналып окушы ксудеоше таудьш тунык ауасын толтыргандай, гулдер шеш жуткызрандай кершедк Ал 1945 жылры «Биыл кектем» деген елецшде Рали женю гимн1н жырлаура эз1р. Сотые сарыны эбден алыс- таган. Демек, майдан ж ау жер1не кошкен. Соны акын кек­ тем Kipin, кысты айдап бара жаткандай суреттейд1. «Кунге уксап кызуымен кысты айдаран Барады ерлер жауды куып окпенен. 219

Ш ыгыстан батыска карай фашизм-д! от камшымен айда- Fan совет армиясы, кысты айдаган кунге уксайтыны да- рас ед1 Foii. Б1здщ армия батыска бостандык апарушы боп барраны, фашизм кулды гында fы лард ы жарыкка шы- FapFaHH, жылытканы eKi жол еленге оп-онай сыйран. «Куйкылжып кун астында, кекжиектен, Кулакты алуаи ani елендеткен. Жыл кусы KepiMisre келш жатыр, Жешстщ канатыидай жалт-жулт еткен». Б!рде-б1р мактаншактык, дандайсушылыктын нышаны жок. Ж ею с — эд!лдж женгандей, тунд1 куншн, суыкты жылынын, каталдыкты кайырымдылык, жауыздыкты жак- сылык женгендей кабылдаиады. Бул Ралидыц рана ка- сиет! емес, бук!л совет лирикасынын касиет1 едк Enai осындай тамаша жырларга Касымнык, Жумага- лидык, Эбудщ, Сырбай, Дихан сиякты лириктердщ yniH коссак, к азак поэзкясынык ¥лы Отан сорысы жылдарын- дагы лирикасынын каншалыкты вскенш жаксы кэрехпз. «Ойнатып саусак елецмеи Бураймын куйш квшлдт. Жырсыз, куйаз елер см CyfiMeci болсам емiрдin»_ (Дихан.) Бул да елше жещс аркалап кайтар, туыстан достар, суйген жарра кайтпак болган жауынгер свзк «Нажагай оты шарт сынды да, ' Kyiiipene толкын басылды дауыл. Бауырлармеи бас косатын Ракат-ау, ез1 бейб1т дэ)йр». (Сырбай.) Майданнан Алматыга оралган Касым да эндете келд1. Трагедиялык поэма жазган, ерлж пен мыскылды аралас- тыра жырларан жауынгер акын астанасында, туыскан, туран ортасында жур. «Журмш жортып кызыктап, Кеше коймай баспаран; Сыбырлайды жапырак, Ж алт карайды тас маран, Неткен сулу eMip ен! Карай берем уюлш. 220

Ражайып 6ip момрмен Келешегщ tvp култ»,— дед1 ол, шабытты жанын Алатаудыц салкыи лебше тосып. Сейтш Касым да, Рали да одан баска лирикашыл акындарымыз да ¥лы Отан сорысынын басталран куншен акыр аярына дейш, жещс тойына деййн ездерш щ лирика- лык жырларымен толык, 6ip шенбер жасап шыкты. Мы- салга Ралиды алура болады. Ол кырык 6ipinmi жылдан бастап ж азган «Аттан!» уранына ун коскан елендершен жешс кун!не жалгаса жететш у зак цикл б5т!рд!. Курестш sp6ip кезещ лирикалык геройдыц ap6ip тустары жан Kyfli: кушнш, euiiry, Kahap тегу, ерлжтерге суйсшу, жешстерге куанусиякты алуантурл1 сез1мдер ауысып отырады. С ей- Tin 6ip жырдан екшил жырга ауысып отыратын лири­ калык геройдыц узак жылдар бойында кесек образга, кем-кемдеп шскен характерге айналранын, ярни совет ада- мынын тамаша жауынгерлж образын керем!з. Сонда 6ipi- MeH-6ipi iuiKi оттарымен уласып жаткан, каны 6ip, идея- сы тутас лирикаларды б1рлестж калыпта алсак, ¥лы Отан сорысына катыскан улы совет халкы тур.алы улкен по- эмадай кабылданады. Осы niiripfli Касым, тары баска акындарымыздын лирикалары туралы да айта аламыз. Будан эрине барлык лирикалык геройлар да 6ipiHe-6ipi усайды деген утым шыкпаска керек. Рали естияр болып бастап, егделжке жетсе, Сырбай геройы балрын балалык- тан ж1г1т агасына айналады. Ал дуниеге сыймай шалык- тап бастаган, eMipre рашык Касым эрнэрсеш керед1, ау- ыртпалыктарды да басына'н кеипредк Кейде тарыгып та калады. Акыры лапылдап турран ж1ггг жанына суретинл- д ж пен ойлылык косып кайтады. Улы Отан сорысы тусында бурынрыдан да бетер такы- рып жарынан кецейе тускен, еленнщ мазмуны улттык келемде калмай одактык келемге кулаш жайран лирика- мыз туыскан елдердщ, acipece орыс поэзиясынын жаксы тэж 1рнбелерн1, олардын кызыкты мотивтерш де пайдала- нып отырды. Бул тустары улт поэзияларынын 6ipi\\!en-6i- pinin рухани жэне шыгармалык байланыстары — белек зерттеуге жататын улкен мэселе; ете кызыкты мэселе. Константин Симоновтын «Жди меня» дейтш белг1л! елешнен кеГйн езге тшдерде де дэл осы такырыпка кеп- теген жырлар жазылды. К азак поэзиясында «Тос меш» эйтпесе « Гос меш, тос» дейтш б1рсыпыра жаксы елецдер туды. Касым, Рали сиякты ересек, шебер акындар бул 221

такырыпты тшелей кайталамай, сол мотивты жырларына косымша аркау ретшде рана пайдаланады. «Тос меш» такырыбы жалпыра ортак болрандыктан нэп т1лдерде ка­ тар жазылуы эбден завды. Онын устше бул эр елдщ езш- Д'к эдет-рурыптары, улттык салттарына лайыкты жыр- лапрапдыктан буюл совет поэзиясын байыткан такырып болды. Мундай такырып ортактастыры, ерлж-жауынгер- л ж анттарынын уксастыры аз емес. Акыннын лирикасын- дагы 03i туралы монологын жазуды орыс акыпдарынан к азак лирикашылары жаксы улп ретшде алранын жасы- рута болмайды. Бул жарынан Маяковский кереыет устаз- дык eiri. Лирикалык монологтардын эр Typi бар foA. Олардын im iaae акын мен ем1рдш келгам таппауы да жырлана береди Ол буржуазия акындарынын «енегелерЬ. Ал б1здщ акындар Маяковскийден лирикалык монолог ар- кылы акыннын когамдары енбеккерлш, жауынгерлш оры- нын жырлауды уйрендк 6 i3 Маяковскийден кабылдаган осы GHepiMi3fli, acipece ¥лы Отан сорысы тусындары ли- рикамызда ете жаксы керсегпк. «Тепкiсiиде сорыстын Дунне мекзеп жагканда, Лжал бейке фашист сум Каскыр болып шапканда, Койн емен, адаммык Кайтш бурып жатармыи! — деп Касым не уппн сорыска агганранын лирикалык моно- логында айтты. Мундай мысалдарды барлык акындардан келтдре аламыз. Сонда б5з coFbic лирикасынын езгелерден уйренгенш, езгелермен жарыса отырып дамыганын да табыс ретшде айта аламыз. Совет эдебиетй онын пшнде совет поэзиясы алгашкы туран куннен бастап у здж аз дамып, уздшЫз совет ел1'не кызмет етш келедй ¥лы Отан сорысы кезшде жазылган ш ы гармалар да сол елге кызмет етудщ жалгасы. СоНдык- таи лириканын майдан кезшдег1 шырармаларын белш атауымыз 6 ip турл1 ©рескел KepiHyi де мумкш. BipaK мэ- селе 6 ip кесек мерз1м шырармаларыныц калай аталуын- да емес. онын калай зерттелушде foA. Сондыктан Отан сорысы жы рларына ерекше ат койып шутылдану совет поэзиясынын тарихындары ете 6ip жауапты кезенге ке- 6ipeK кешл белу, мэн беру деп кана TyciHy керек. Отан сорысы жырлары жалпы совет поэзиясынын жал- расы eAi десек, екшни жарынан ол женштен KefiiHri бейбгг 222

euip поэзнясынын алдынгы жары. ©йткеш жауынгерлж лирикамыз 03ine дейшп бейб!т заман поэзиясынан туса, ж ешс yHi жакындаганнан бастап жауынгерл1 жырлар- дан ертенп ку п и т — бейбгг еш рдш такырыбы д а туа бас- тады, буран жсжарыда келпрьпген олендердщ 03i де жет- к!л1кт1 дэлел. Поэзиямыздын бул сиякты тарихи шын'дык логикалык дурыстыктармен кабысып жатуы ны н.ез1 со- иналистк эдебиегпн. даму жолынын дурыстырын сипат- тайды. Улы жешстен KefliH кайтадаи кызу кимылдар ецбек жыры жешс карсацында да лирикага араласа бастады. Елдп жерд1 сарынудан сол елде, сол туран жерде енбек етуд1 аксаушылык. керше бастады. Танк орнына трактор- ра м1нсем, кара жердщ нэрл1 кыртысын копарсам, дэннен тау жасасам дейтш армандар майданнан хат туршде жа- зылрэн жырлардан кездесе беретш болды. Жасыратыны ж ок бул сиякты cofhc аякталар шакта екбекп аксау та­ кырыбы 6 i3fliH б е л гш маман акындардан Kepi ж ана бас- таган жас акындардан, солдаттардык ездер1еленмен жаз- ран хаттарында анарурлым басым сезшедк Сондыктан б1здш поэзиялык байлырымыз толык болсын десек, acipe- се Отан сорысынын лирикасын толыктырайык десек «Сол­ дат хаттары» дейтш елендерд1 архивтерден, фондардан шырарып бастыруымыз, таратуымыз керек. Корыта айтканда, Отан cofhch тусында б1здщ лири- калы поэзиямыздын авторлары сапа жагынан соншалык жаксарды, байыды; олардын шырармалары поэзиямыздын басым жанрына айналды десек артык багаларан болмай- мыз. Онын устше улы майдан лирика жазушыларымыз- дын катарын да тын куштермен толыктырды. Сотые со- нын ала бере: Ж убан Молдагалиев, Куандык Шэнрыт- баев, Музафар Эл1мбаев, Токаш Бердияров, Аманжол Шамкенов, 1зтай Мамбетов, Рафу Кайырбеков, Нутфол- ла Шакенов, Беркайыр Аманшнн, Эбджэр1м Ахметов, Куланбай Кешшев, Ж аппар 0м |рбеков сиякты ол кез- дег1 балауса жас, кэз1р буюл республикага м эл1м акын- дарымыз шыкты. Буларра i.iece Рали, Касымдардыц балаларына курбы, сонры буын деп.аталатын жастары- МЫЗ КеЛШT3Fbl косылды. Олар: Туманбай Молдаралиев, Бурют Ыскаков, Зей- нолл'а Шуюров, Тшеген Шопашев, Шамиль М ухамеджа- нов, ©тежан Нургалиев, CaFii Жненбаев, Турсын-зада Еа'мжанов, Еркеш ИбраЬим,' ©юм Жайлауов, Мукагалн 223

М акатаев, Ырысты Бекбергенова тары баскалар. Булар да поэзиямызра вз ундерь ез сырларымен келгендер. Bi- рак, кектен тускен емес, б1здщ советтж поэзиянын ез кур- сарынан турандар. Bi3flin жаксы улп, жаксы салтымызды курандар. Булардын шырармалары кыртысы нэрл!, жазы нурлы жерге шыккан жана гулдер сиякты. Сондыктан хош uicri, тык бояулы келедк оларды оки бастаранда талпына бастаран, кулхгсшен кун бейнеа Kepiiieriii нэрес- те суйгенден боласын да куанасын. Ж ас таланттардык 1'зденулер1 де кызык-ак. Олар европа, орыс классиктерь нен, буг!нг! туыскан республикаларымыздары озат совет акындарынан уйренедь Халык поэзиясын унем1 арка ту- тынады. Солардык ш ш де аса 6ip эдем! лирикалардын Касыммен, Ралимен ундес, сырлас боп жатканын да ко- peciH. Tipi акындардыц сыртынан карал турып, мынасы устаз, мынасы шэюрт дегендл ете 6ip мактаныш унмен айткык келедк Бу да б1здщ Lnrepi басуымыздын, токтау- сыз есу1м1зд1К белплерь ¥лы жен!стен 6epri он бес жыл ншнде эдебиет1м1зге коптеген кадрлар косылды. Ж ана прозашы, жана драма- шылар да косылып жатыр. Поэмамен шурылданатын жас- тарымыз да табылды. BipaK дэл 6yriHre дейлн к азак поэ- зиясына лирикашыл талантты акындардыц коптел ко- сылуы муншалыкты болтан емес. Сондыктан K33ip Казак- стан жазушылары одарынын ен куш и тобы лирикашыл акындарра айналды десек асырып айткан болмаймыз. Bi3 Отан coFbicbi тусындары лирикамыздын юлек жаксы жактарын корытып, б1рынгай карадык. Tayip шы- рармалардын бастарын курастыру аркылы даму, есу жо- лымыздык пайдалы тэж!рибелерш кеб1рек керсетуге ты- рыстык. вйтпешнше жауынгерлж кундерде, майдан ерпн кешш жургешм1зде, ерлжпен 6ipre туып, 6 ipre керкейген, аз жылдарда коп олжа тапкан лирикалык поэзиямыздын откен жолдарын сипатгай алматан болар едж. Ралидык 1944 ж ы л га «Касымра хат» деген олёкшде: «Сурапыл тнмед1 ауыр юмге, Касым? Зар сырып арызбады кжнш жасын?» — дейтш ек1 жол бар. Булай дел TeriH жазылмаган. Ерлне жырларын ерекше ж аксы жазран сол Касымнын uibiFap- маларынан д а кей-кейде опык-еклпш лептер! байкалатын: кейде ол жаркылдап отырып-ак элдекандай жудеу-жа- даудык, куйрекпк yiiiii де есприп калатын. 224

«Тутк1леп жапырарын ок жегенде. Караушы ем аянышпен сорлы еменге: Жанымнын жаннат суын жалын шарпып, Достарым, сол емендей болдым мен де»,— дейтш влек жолдары cofhic салмары эршмдер.ге-ак батка- нын, эршмдердш-ак жанын ауыртканын кврсетедк Лирика аталганньщ 6api б1рдей куйкылжып турмага- ны да рас. «А к та булт» сиякты барлык жагынан жи- накты да кел1ст1 влек жазран Эбудщ толып ж аткан квп сездк ш убалак влекдер1 де болды. Онык: «Машинамыз зымырап кеп, Бау тубше токтай калды. Kiaipfli ме шо*»\" !ч Машинасын суаргзлы...» — деп басталатын «Шие арашы» сиякты жамандары да аз емес. Лириканын мазмуны, композициясы сай болудын ус- тш етш н д еп урымдылыкпен сырлылык каж етпгш ескер- меу, сол жарынан орашолактык жасау бэр1м!зде де кем болтан жок. Дихан мен Ж умаралидык сол кездеп жи- нактарын ашып ж!берсек талай «узыннан узактардык» устшен шырамыз. Дихан Эбшевтш орыс акындарымен та- кырып жарысына тускен, акындык салыстырран елекде- piMen катар, туп-тура кеипрш алгандай елштеген, в31мд1- Ki дей алмайтын влекдер1 де табылады. Онык «Кудерйии 6 ip сен узбе» дейтш елещ К. Симоновтын «Жди меня» сынык орашолактау жасалган аудармасы секшд1 болып шыкканы эл1 е а м 1зде. «AFa, i'Hi, бауырым жбктар, Жоктар мен1 б1летш жан. Жоктап-жоктап акыр токтар бнбеген сон «ешкен» улан. Осы шумактын тёртшпй жолынан не тусшуге болады, Казакша «квз жасынан ештене внбейдЬ деуге болады. Ол кур жылараннан тук шыкпайды, жылараннан пайда жок деген сез. Ал «ешкен улан енбейдЬ деп ешуакытта айтылран емес, айтылмаска да тшс. Орашолак аударма деп Диханнын осындайларын айтамыз. Сырбайдык: «Аралайтын емш-сркш Уйлерпци сарындым. Казак шалы, тарткан сснгц Kyfiflepiiwi сагындым»,— I» 8. 225

дситш шумактары да ж епсш турпан жок-ты. Мундай еленнен адамнын сагынышын ацгарудын 63i онай бол- мас-ты. Уйкасы бар, ыргагы бар, 6 ipan жылуы, жугысы жок елен деп осындайларды айтсак керск. Шабытсыз, кушенуден тугаи, окушыны селт етюзбес елендерд1 Ради да жазды. Онын «Май», «Орамал» дей- Tin ёлецдерш щ аттары эдем! болианмен заттарына акын- дык жетпеген, суык, дуниелер болатын. «Орамалдагы» I 6ipiHmi шумак былай окылатын: «Сагынеанда жарыца Ж1бер1пс1н орамал. Жабыркасам жаныма Жэрдем Сергеи еол — аужал», Kiлеи «ж» дыбысынан куралган аллитерация да бар, айшык уйкастар да орнында турган сиякты. BipaK эр се- si к улакка таспен шекелегендей тиедь EKiHuii шум акта: Орамалда сезщ тур. Сонда ceiiiu сагынган Мелд1реген кезш тур»,— ' делшген. «Сэулем» деген сонгы ce3i TypFaHFa ceHin жатырмыз. Ал мелд1реген к езЫ н кайда турганын кудай бкчсш. Осы- нык артынша акын «Сактай-сактай журемш тес калтам- нан шыгармай» дегенде окушынын кулш ж 1беру! де мум- кш. YfiTKeHi суйген жардын мелд1реген кез1 де «буктеп- лш» Калтага Tycin кеткендей кершедь Кестел! орамал uibiFbic поэзиясында, онын Ш и л е к азак поэзиясында да махаббат жырларына байланысты кеп жазылатын ежел- ri такырып. Сондыктан мундай такырыпты алганда, бу- ны жацарта жырлау, окушыга жаца сез айтуга айырык- ш а кешл белмеске болмайды. Bi3 БеШмбет поэзиясына токтагацда, онын «Сэлемдеме» дейтж елешн недэуф мактаганбыз. Сол елендеп к азак э й е л ш к ойына сан, бойына лайык махаббатка кызыкканбыз. Онда да хат бшмейтш эйел алыстагы cyfiiKTiciHe орамал 6epin ж1бер- ген. «Солемдеме берейШ Карагыма ала бар. Сэлем айт... баска не деМн, Мэ, жанына \"сала бар!»—

деген леб!зшен жарын ансаган эйелдщ сарынышын ук* канбыз, оныц ажарын керш, ушн еаткендей болганбыз. Ради «Орамалы» олай шыкпаган. 8 p6 ip табыстын, ap6ip жещ стщ вз бойына лайык кем- iuLniKTepi де бар. Ж аксы мен жаман, ак пен кар а кезек- тескендей, сэттш к пен с э та зд ж те кезектеседк Алгашкы кутпеген жерден тиген соккыдан eciMi3fli жинап алган- ша, ел1М13дш барлык TipiutairiH сорыскэ лайыкты кайта уйы.мдастырып алганша ыайданда керген с э та зд 1п м 1з де аз болтан жок кой. Сол сиякты б1здщ акындарымыз да ауел1 солдат болуды, согысуды уйренгенше шетшен май­ дан жайын жазымпаз болып та кете алган жок. Сондык- тан ол кездщ поэзиясын тутас алсак та, жеке акындар атына байланысты белш алсак та табысы мен м ш н к а ­ тар керем13. BipaK непз1нен алганда улы жен1с!м1здщ жаркыраран фонында майданда кеппрген сэтаздш тер1* Mi3 кандай Kiuii болса, поэзиядагы сэтазд1ктер1м1з де сондай Kiuii. Оньщ усине жылдар еткен сайын, ж ещс жем1с1 кэге- ре, кобейе тускен сайын кеш лд1 халыкпен 6ipre онын ке- uieri жасаран жаксы эш, жарамды жыры да улкейе, ке- ржтене тусш, ем!рден тумаган, ewipre кабыспагандары £Нрте-б1'ртелеп кенере бермек, комесю тарта бермек. Поэзиямыз туралы да осины айтамыз. Жарастыкка, жэрдемге жарамаган жырларымыз аз, кэбше карамастан KO.viecKi тартып барады да, асылдарымыз жаркыраран куйшде iJirepi басьш барады. Bi3 де сондыктан Отан сорысы тусындагы лирикалык шырармаларымьгадыц жандылары мен жалындылары туралы басымырак сей- леп, ешуге айналгандарына кеп бегелмесек одан келер зиян жок; бул да завдылык болу керек. Касымнын «Жана жыл» аталатьш еленжде: «Екеу! келккендей болды т1лге, Жана жыл жас жптг боп еши eMipre, Еркшдеп, ендirici MeiliKi деп Саганы вз колымен бурды 6ipre>,— дейтш шумак бар. Сол айткандай согыс сараты зенб|рек болып атыла, бомба болып жарыла келш ед1 Foft, жау жешлген сон бейб1тш ш к уакыты барлык атыс-шабысты токтата, G3ine ынтайлы белп-нышандарымен келд1 де, енд1п билж MeHiKi деп сагатты ез колымен жацалы кка карай бурады. Поэзиямыз да барлык ж аксы тэж1рибеле-

piH, асыл eHepiH, осу устшде тапкан шеберлж, шешендж- Tepin кдоастырып, социалист^ бейбгг eMipre кызмет ету- ге бет бурды. XI Абайдан кейшп дэу1р1\\пздщ каркыны катты, окигасы мол болрандыктан ба, поэзия кебшесе кунделж ураннан артылмайтын, улы окираларра да эрен 1лесетш уакытта- ры болды. Улы революция кундершде поэзйяра мылтык тарсылы, зенб1рек гурШ тон бердк Рашык болура, ку- ыартура да мурша болран жок. Кез жасы мелт1лдеп келген к азак эйелше ж т т кез1мен караудан бурый, OFaH еуел1 тендш эперу, токалдыктан, тенспзджтсн босату мш дел турды. Акын алдымен олени) сол т е н д п т тусш- flipyre жумсады. Кеудес! есжтей, балтыры бесжтей енбек палуанындай жас xcirir акыннан жалшылыктан, канау- дан калай кутылу жолын сурады. Поэзия бай жылкышы- сы болран жастарды романтикалык repoflFa айналдыру- дан, оныц енбектеп ерлжтерш жырлаудан бурый, эуелi оран бас бостандырын калай алу жолын уйретуге THicTi болды. Bipece поэзия алдында кедей, падай елд1 ояту, ш м - ге, енбекке шакыру ураны турса, 6ipece канаушы таптан калай есеп айыру, одан малдЫ, жерд1 калай алу ураны турды. Одан кеГпн улы бесжылдыктар erri; эр алуан жауларра соккы беру, мухит кушарындагы жалгыз аралдай социализм мемлёкетш капитализм коршауынан аман сактау, балга мен мылтыкты катар тутына б1луд1 де поэзия уйрепсуге мшдегп болды. ©лен жазура жаг- дай кут1п отырмадык. Эстетика окуга да уакыт жете бер- ген жок. Казак совет поэзиясынын поэтикасын жасау- дан бурын, эуел) езш жасау, оны халкымыздын KeperiHe, муктажына жумсау керек едц солай eiriK те. Кешелерге плакат, уран, газеттерге yriT-насихат жырлары керек, ертен емес, бупн керек. Bi3 ондай елендерд1 жаэу yuiiH ак канатты музанын ушып келуш кутш отыра алмадык. Ауызра тускен, тм ге 6ipiHuii уйфьлген сез ырракка, уй- каска калана бердь Олардын 1ипнде керемет асылдары да, керемет жасыктары да журдй CeflTin журш Отан ip- reci бекш, поэзия буранасы жана беки бергенде Улы Отан сорысы басталып кетп. Сондыктан болу керек, Абайдан кейш поэзиямыздын мшдеттерй оны жат ыкпалдардан калай сактау туралы канша кёп сейлессек те, поэзиямыз- 228

дын эстетикалык жарына кеб1рек ущлуге уакыт таппа- рандай боп келдж, Поэзиямыздыц бул жарына эдебиет сыншылары да, Tinfi акындардыц оздер1 де кещ л беле KoiiFaH жок. Кенеттен осы кэшл аудармаран жарымызга 6apiMi3 тугел ж алт бурылдык та, талай шаруамыздын олкы жатканын сезшдж. Л апылдап туриан Касым 6 ip кезде ез ойына e3i бойларандай Т1л катты: «бкшбен мен де Gip кун еле.чж деп, 9кшем уксата алмай келемш деп. Кунше жуз ойланып, мык толеанам 0з1ммен Gipre 'влмес1н елешм деп». Бул барлык акындарымызра ж а к а 6ip ой туаргендей дын С93 едк «Апырым-ай!» дегендей боп калды к та, 6i* piMi3re 6ipiMis карадык. Касым осы еленш маран тэсек тартып жатканда кэр- ceTTi. Мен у н а з окыдым да езш е кайта 6epin жатып: — Ж аксы екен,— дед1М. Катты шошынранымды К а­ сым б е т ш е н байкаран болу керек, «енд1 6ipa3 домбыра шертш берейш» дед!, энпм е бетш баска ж ак к а аударура тырысты. Шошымаранда ше! Пэлен жы л eMip cfpy, акын атану. Содан сон орныкды такыр калдыру ениамге де одай емес шырар. Болмашыра масырушы ек, кек1ргенд1 токтыктын бел* rici деуил едж, кейде далактап кеуде де соратынбыз. Ка­ сым бэр1м1зд! коса 6ip-aK а л к ш калгандай, поэзия жа- уапкерш ш гш коркытып отырып, кайта окыткандай болды. «Мен желмш, мен селш н, казакты н мандайына арен сыйып журмш» дейтш акылсыздык азабын шегунйлер эл 1 де табылады. BipaK акындар к е п ш ш п 03 iciHe 93i Tgpenii болура бет бурды. «Осы мен юммш? Не б тр д !м ?» деген сурауды езш е 93i Рали да бере бастады: «Салшы, акыиым, таразылап зейшге, Не сын тарттын GyriHri мен кейшге? Злде куйбек кункеркпен журем деп, Кол тимед!, кеплрйгдер, дейш бе?» • Осы суракты эршмдерден ■байкайтын болдык. Осы жауап.кершшк мэселеа егделерге рана емёс, жастары- мыздын да ой-сез1мдерш$н орын ал а бастады. Мунын ce6e6i неде едй бул суракка кейб1р урыншактар, безбуй- рек; вз^мнблдер Tepic жауап беруге тырысады. Ш ай устж- fleri 6ip кенестщ тусында 6ip акын эзш араластырран боп: 229

—- Бул Касым мен Ралидын дардарыстарынан туран. EKeyi де ойлана келш, ештене тындырмарандарын ацрар- ран да, лажсыз мойындаран рой,— дед!. Ен жаксы лирикашыларымыздын екеу-ара келюп ал- рандай, булай жазулары суйсшерлж ic едь Eneyi де кат- ты ескен, талай татымды жырлар жазран, с е й тт казак поэзиясынын атаулы азаматтарына айналган акындар бола турып, барга Mice тутпай, тогышарлык жасамау к е р е к т т н адал да айтты, эд1л айтты. Эдетте iiHKi муры азайып, элеуметтж тынысы тарыл- ганын сезген лирикашыл акындардын куттары кашып, ундер! д!р1лдей бастайды. Ондайда epniri жеткендер езь шн дэрменаздМ н, кошке ере алмаганын мойындайды да, ал коркактары жалган мотивтер тауып, жалган жылай бастайды. Ондайлар 03iHiu дэрменс1зд1пн куншн, жердщ, KOFaMHbiH дэрменс1зд1Г1 деп тусшд1редр 6 з1мен 6ipre oMip Tiperi б!рдей кулайтындай суреттейдь С ейтт ондайлар- дын жылаганы езге куитлердш кулюсш, я кускысын келт1ред1. Поэзия Дон Кихоттарынын да шыгатын тусы осындай*тус. Ал, 6i3fliH акындардын ездерш 03i Mineyi TinTi баска* ша. Бул — ездерш тсжеу емес, кайрау, етшрлеу. вздерш 03flepi акындык ерл1гше эз1рлеу, ездерш е flayip улылы- рын, Отан тапсырмаларынын жауапкерл!гш урындыру. угМлген балшык елен >л жасаман тамшыменен»,— дейд! Касым. Бул да ор акынды-ак онландыратын niKip. «Айдаранын бес ешкй ыскырыгын жер жарады» деген- дей, «Балш ык елен» жазып журш, поэзиянын алтын шы- нын ж асап тастарандай лешруге жарамайды. Еали жорарры аталган елешнде OHflipicTi калалармен байтак д алаларды жырыммен куша алсам рана адаммын дейдк «Ол болмаса, улеамнен бос калып, Кунелтиешм КУР efiTeyip бос канрып; ¥лы жолда билет! жок адамдай Кершгенге жаутандаймын жасканып». Бул да тын сез, тын тенеу. Акыннын кешеп жазганы кандай кызыкты болса, ертенг! жазары да сондай кызык- ты болу керек. Сонда рана ол «6yriHHiH адамымын!» ден алады. Эрине, арсызга кунде той. Азаматтык мшдетш

урынбаран адамга улы жол Да 6 ip, Kiiui жол да 6 ip; ал Кайда барса да осы элемшн кожасы 6 ip езшдей, кеудеге салып журе беред!. Ал шын акын, совет акыны ейте ал- майды. Заманы мен замандасын ырза кыла алмарая акын, дэу1р экспресше б илетаз урланып мшген кылмыс- тыдай сезшедь Бул нагыз коммунист ce3i, б1здш жыршы- мыздын C63i. • «Дунне кандай жап-жарыд! Осындай ма ед! бурым да? Байкамаппын адрарып Ойдын тапшылыгын да»,— деп басталатын Касым елещ бэдгёвйздЫ де ес1М13де бо- лар. Осы 6ip шумакка да ушле кетуге Tiiicni3. Акын жуз жыл уйктап туррандай, ж ары к дуниещ жана FaHa кер- гендей сейлейдк ол ойынык тапшылыгын да енд1 aHFap- ран.сиякты. Акын «влекД1 аз жазыппын» демейдй «ойым тапшы болыпты» дейдь Отка жанбаган, октан елмеген OMip — жауынгер акыннын 03i коррасып кайткан OMip акын жанын жана шуакка болеген, акын кезш жана нурра толтырран, ол енд1 сол OMipre пайрамбарша карау- га, сол OMip туралы i<ipoeHci3 кещл, кунэсыз тьлмен рана ceftAerici келедь Карай берем ушлш. Ражайып 6ip мейпрмен Келешепм тур кулш», — деГш Касым «Алматы» атты елешнде. CefiiTin б!зд1н су- Й1КТ1 акынымыз бурын кврмеген сурет кергендей, бурын ест1меген ундер еспгендей сезшедн Онын коз алдына ж ана бояулар келген, акынга 6yriH аркылы ертен де жаркырап тур. Акын осынын бэрш жанаш а ж ы рлау ке- рек, бурынрыша айта б ер у — ой тапшылырынан арылмау болар eni дейдн Улкен акындардык 6 ip бшктен еюнш! бшкке кетерК лер тусында, осындай 6 ip керегенджке жету! кездесе бе­ ред!. Акын да тулегендей, оны баптаган саятшы квз1идег! TOMaFacbin сыпырып алып, алыска KapayFa, бшктен ка- payFa ушыррандай сезшедк Сондай кезде езш пайрам- барш'а сезшген Пушкин елендер!н окимыз. П ерш тенщ жумсак caycaFbi акын квзш сйпаранда, ол бурюттей шо- шып оянады да, жанарында нур жайнайды, сол нэзж саусактар куларына тнгенде акын элемдег! купил дыбыс- 231

тардын бэрш еспедк перш те онын тЫ н суырып тастап, баска т|л — «данышпан» жыланнын у Ti.iin орнатады. KeKiperiH жарыи, кеудесше ешпес жальш салады. Акын сонда рана: «Тур, лайгамбар, кер, тында, 0MipiMe мойын evil, Жерд1, суды арала, Жалындаган сезшмен Жандыр адам журегш,— деген Уахи сезш естедк (1лияс Ж ансупров аудармасы- нан.) Тепнде мундай куй ap6ip тарихи белеете ел ce3in, халык тшегш сейлеуге туран ipi акындардан кездесетш болу керек. Дэу1рдщ улы кезешнде жеке халык ушш Fa- на емес, кеп халыктар ушш Maui, тарихи манызы болтан улы окиралар кездесед1, сол окиранын Heri3ri геройы 6 ip халык болады да, ол улкен майдан уетшде эбден жана- рып, ж е тш п улг1редг, онын улттык caHa-ce3iMi ен озык идеяларра иелш ете алардай, жанары улттын атынан бу- м л адамзат болашагына болжау айтарлыктай дэрежеге кетершедк Сондай елдш акындары адам eMipi мен халык Kypeci аркылы туран eMip сулулырьш ерекше жырлайтын касиет табады, езш пайгамбарша сезшедк онын е р л т мен даналыры, каталдыгы мен кайырымдылыгы, сурет- керл1п мен ш е ш ен д т катар кетершедк Пушкин поэзиясын кетерген, Пушкинге Уахи сездерш ептерлж кулак, алысты керер кез, намысты жырлар жу- рек пен Т1Л берген улы орыс халкынын 1812 ж ы лры та-, маша жешстер1 десек, фашизмд1 талкандаган тарихта тенд еа ж ок 61зд1н улы ж еш с1м1здш совет акындарына да ражайып шабыт берд1 демеске акымыз жок. Б1здщ акындарымыз да coeerriK мемлекеттщ алып аулрасын толык шолу ушш теменнеи емес, жорарыдан карады. Карады да буюл адам баласын фашизм.кулды- рыиан куткарран, букш адамзатты болашакка, жарык дуниеге бастап бара ж аткан улы отанын керд1. Солар- дын 6 ipi б1зд1н Касым да «Неткен сулу eMip ен? — деген- д1 epiKci3 айтты. Сырбай Касым туралы ж азран эдем1 жырларынын 6 ipiime: «Теректерге асыла Шыкты ол таудын басына. 232

Ой жупртш, кез салды Куздын кия тасына»,— деген Касым да Отанга кезтастау ушш жогары кетер!л- д! деген HixipiMi3Ai осы Сырбай салган суретпен корыту- га болады. Касым ойына пайда болган жана т!лек, ж ана арман- дар акыннын гана емес, азаматтын, коммунист!» тшек, армандары едк Сондыктан да 6 i3 оныц аузынан социа­ листок догам алдындагы акыннын моральдык, эстетика- лы к жауапкерлш сездерш естем1з. Талантты да дэрменд1 коммунист акынды бурштше алкшд1рген улы коммунист партиясы. Ол Орталык пар­ тия комитетшдеп бой ала бастаган коллективтш басшы- лы к лебш сезшгеннен-ак жеке адам га табынудын поэ- эияга каншалык эсер еткенш де шапшан ангарды. Туй- сшш ы жан ез бойына да ущ лдь ез iciHe есеп бердь Сонда ол халык ушш жазган кымбатты жырларымен ка­ тар, культи кетеруге болыскан, журтты жеке адамга та- бындыруга жэрдемдескен, жарамсыз жырлар жазганын да укты. «Миллиондаган адамнын кызмет1 табысты бо- луы басшыл'ыктын дурыс болуына байланысты, басшы- лыктын катес1 миллиондаган адамнын eMipiHe елеул! зардабын типзу! мумкш»1 едь Сол елеул! зардап ecipece керкеменер мен квркем эдебиет кайраткерлерше, олар- дын ш ш де Касым шыгармасына д а зардабын типзген-дй ©ткенге екшуден, опык жеуден Kepi, болаш акка ка- лай кызмет етудк езгелерге жаксы у л п кврсетуд1 ой- лау — большевик акындардын кашангы салты. Касым да осы тургыдан кимылдады. Акыннын «сез шайнауды», «балшык сездерден» 6 e3i- нулер1 де сондыктан едд KepiKTi дуниеш поэзияда да KepiKTi керсету ушш не керек деген сурак онын алдында да турды. Касым бул суракка поэзиялык кпен жауап бердк 0p6ip сез KepiK урлеген оттан шыккандай, эбден суарыла турып шындалгандай, кайта кыздырылгандай, сейтт барып, дэл сондай екшил сезбен кайта ажырамау- га косылгандай болуы керек екен. Касымнын бурынгы елендершде де кызуы жеткен, етшрленген, уцшрленген сездер аз кездеспейтш. Сол ушш де онын акындык тем­ пераменты мен е к п ш д ш п ерекше кершетш. Кейшп К а­ 1 Маркстп< философаянын непздер1. Казак Мемлекеттж Баспасы. Алматы, 1959 жыл. 652 бет. 233

сым езш щ ол табыстарына да канагат тутпады. Онысы да занды едк Акын еткен жолына ущле карай кел т, тем­ перамент пен екш ндш кке салмакты ой, шебер суреткер- Л1'к косу каж ет екешн тусш дь Оныц елендер1ндег1 касым- дык кана кызуы бар с е зд е р д т екшил жагынан бурынры тутынуда болиан туршен езгермегендер1 де кездесе бе- ретш: «Жер шарынын тершде Шагтык куши шалкытты. Аккудайын ар>та Сандураштай у\" 6iiTi, Косты суйген жарына Суккардайын ж1птп»,— деп курастырылатын ecKi елендег1 шешендштер оныц кешнп шырармаларынан да кездесш калатын. Тамаша тапкыр, суретке айналып туратын сездердш ортасында «сандураш», «сункар», «тулпарлар» табыла беретш. Ке* 6 iHece ол адамныц бунтарлык мшезш, окыс кимылдарын дэрш теуден артылмайтын-ды. TinTi, Маяковский туралы жазран тамаша елешшн езшде де «босарада турмады, trepre умтылды, бузып, жарып, eiicepin, еркш басып» деп улы акыннын сырт козралысын басымырак сипаттау* ра тырысатын. Осындай 6 ip жактылык ез мшезшде де кездесетш Касым, сол Miue3iH де жырра айналдыратыи. «АйдаЬар сорып леб|'мен Тартты кеп меш алыстан, Кулдырап кныр шырыстан, Булдырап кыр да, таулар да, Жазылып кешлш курыскаи». Мундай мысалдарды онын кеп еленшен кел^руге болады. Касым ез мшезш тентек (тентек Касымныц ез ce3i), дулей керсетпек болганда, Лермонтовпен ундесу аркылы кате сейлеп алатындарын да байкамай калатын. ¥лы орыс акыннын ез тусындагы патшалык курылыска карсылыктан туран ызалы сездерш Касым орынсыз_жер- де-ак пайдалана салатын. Касымныц тенте-KTiriHe суйенш, махаббат лнрикаларында да ораш елецдер жазып алран кездер1 болды. «Суй/им дедш» сиякты елендер жазып ал- Fan кездер1 болды. «CyftfliM дедш» сиякты еледдердег! кум арлык сез1мдердш FaHa жырлануы, ондагы: сСуйд1м дедШ, бал тЫннен суйд1рд[н, Суйдш дедщ, суйсшд|рдщ, кулд1рдщ...»— 234

дейтш T9pi3fli жолдар мен шумактар TinTi Касым рухына жатпайтын, Касымга да, баскамызга да ж ат лептер. Кейш ойланган, бушл отаннан, онын махаббатты адамдарынан тек сулулыкты керген Касым мундай елен- flepi унпн де екшбес1 мумкш ем ес-Ti. Поэзиясына пара- сат !здеген Касым кейш махаббатты да гуманист акын болып жырлады, кумарлык орнын шын м энш деп махаб- бат алды. Содан бастап акыннын кен кулашты, екшиш елендерше терецдж, суреткерлж косылганын KepeMi3. «Март eMecniH, мен ез1м де 6ip маймын, Эсем жырды аспанра атып жырлаймын»,— дейтш Касым, енд! май кунш жанды суретке айналды- р ад ы .. «Май келедь май келеД1 Май суду! Кек аланда канаттарын жанды ту. Какпаларга конды кызыл жалаулар. Май келедИ Ертетурып карандар! Осы шумакта иненщ жасуындай ыш бар ма? Ж ок. Поэ- зияга титтей де болса уйлеспес дыбыс бар ма? Ж ок. Майды Касым e 3i келтсрт тургандай емес пе? К эк алан- га канаттарын ж ая конып жаткан кызыл тулар кызыл кыран дерлжтей. Алып кустарга жарыса какпаларга конып ж аткан кызыл ж алаулар кандай. Контрастык, 61- рак жарасымды бояулар, жел шайкап, кун жалтылдатып irypFaH жалаулардын козгалганы KepiHin, судыраганы естш п тургандай; окушы кеудесше куаныш толтырады. «Осы кектем менщ квктем!м, менщ Отанымнын кекте- Mi!» дегщ келедк Ал осындай жазы бар салтанатты ел- Д*н адамын да акын 6ip турл1 ж ана леппен жырлайды; бурын партияга, кесемдерге уранды елендер арнайтын, саяси ойларды шешенджпен толгайтын акын «Комму­ нист» атты елещнде TinTi терендеп кетедк Акыннын пар- (гиямызга деген махаббаты eimi декларациялык турде айтылмай, суретпплдж аркылы сипатталады. Б1з курдел! совет адамынын образын окимыз: «Жшт ол, жаксылыкка жаиы куштар, Бойында буркыраган таскын куш бар, Ойында буки дунне сэулелер!, Кез нурын алдай алмас кубылыстар». Шынын айту керек, Касымга дешн лирикалык поэзняда дэл осыган тенелер коммуннстщ портрет!, мш ездемео 235

жазылран емес. Эр! отты, эр! кайратты. Ж аны жарьщ, K93i кырагы адамра cyftciH6eyiMi3 мумк!н емес. Осындай сипатка акын аса унамды, аса конымды реалистж кы- лыктар да береди «Экевдей. бауырындай куанады Кврсе егер жарк еткен 6ip внергнд!. Эйтпесе: Квред! вз ушндей байтак елд1 Демейд! «анасы KiM, мынасы к1м?» Тары 6 ip жер!нде ол «Эмпириокритицизмд!» окып оты- рады. Касым «Азербайжан кызына» дейтш exi шумак влек- мен махаббат лирикасын жасаудык да ражайып 6 ip ул- riciH кврсет1п улг1рд1. «Атык Сана, квзт кара гузэл кыз, Жыр жаздырдык журепмнен амалсыз; Мен кетермш, альбом ашып карарсыз, Акын казак аракды еске аларсыз. Таврнз. Баку аспанында кун Сана KyMic Каспий жагасында гул Сана. Журепн мен журепмд1 6ip сана, Айтарым кеп, айгкызбай-ак 6iji Сана. бленнщ елшем1 мен уйкастарынын 03i де Азербай­ жан поэзиясына ундес, сырластык бар. Автордын ай- туынша альбомра жазылран елен тэр1зд1, 6ipaK бул аль­ бом влен1 емес. бленнщ Сана аркылы Азербайжан хал- кымен рухани туыстыры да кандай айкын! Шадман эз!л, нэз1к кана рашыктык иш арат та косыла айтылран, к азак aFaH деген сездер дос адамдардын катар турып алган демдерш еспрткендей. Ею елдщ сыпайы да, сулу жарас- тыры сиякты. Ал 6ipiHiui шумакта осы колемде угым, сез!м беретш елен еюний шумарымен керемет шарыктай- ды. Акын курметтеген Сана эдем! рана, ж1г!т кезш тар- тар кыз Рана емес, Тавриз, Бакудын кун!, Каспий ж ага- сынын гул! екен. Сонда Касым улкен махаббатын, акын- дык журег!н!н барлык ыстырын социалист!к Азербайжан елше де арнаган болып шырады. Кып-кыска еленнен осыншалык кат-кабат марна, осыншалык жаркындык, сэулел!к табылады. Бул махаббат лирикасы бола тура, Сана кызра арналран жыр бола тура, с о в е т к ©Mipre, халыктар достыгына, Отан керж тш гш е арналран жыр 236

деп бмемрз. K u3Fa ж азран кш к ене жы рдан саяси магна i3fley, халыктар достыры дейтш косы мша такырып табу ушкары KepiHyi де ыктимал. Bi3 осы Касымнын махаб- бат лирикасын мактау орнына, жамандап алып отырран жокбыз ба? деген сурак бер!лу! де мумкш. Акын да бул жарын жаксы ескерген: кызра деген елен KepiHey саяси лирикара айналып кётпес ymiH еленнщ акырры eKi жо- лына интимдык бояуды басымырак жаккан да, шыгар- манын кос кабат марналылырымен катар такырыптык бутншгш шебер алып шыккан. «Журепн мен журепмд1 6ip сана, Айтарым кеп, айткызбай-ак бш Сана» . 9p6ip енердщ 03ianiK мэдение™ бар. Сол мэдениет поэ- зияра да тэн. Касымнын осы ш е б е р л тн онын к а за к поэ- 8иясына берген мэдениет! деп те тануымыз керек. Касыммен осынша шурылдануымыздын тары 6ip ce- ce6i: ол езш ш ж ана cepniniMeH кен тынысты жана жыр- лар турызып кана коймай, езгелерге де ерекше ыкпал жасады. Bi3 жорарыда лирикалык'поэзия жасаушылар катарына енерл1 жана кадрлар кеп косылды дедж кой, соран ce6enTiH 6ipi Касым жасаран ыкпалдын к у ш тш п едк вйткеш Касым поэзиясыныц ерекшелшн одан жасы улкен ара акындардын 03i мактан тутып жырларан: «Сагынгап хатынды окып, балрын 5нiм Куйылды кеудеме кеп барлык yniit; Сыйгызып сиян калай жаза алды екен Солдаттын ашу, Kerin, зарлы мунын; Кан наткан кшмше, сапар тарткан TypiiiHCH nepin турмын жаннын 6ipiH; Сайыскан аспан, жердш арасында Шыккандай жаркьш-жаркын жанрырыгын»,— деп Рали жазды. Мундай акынра ж ас талапкерлерд’н кы- зыкпасы, coFaH усаура тырыспаулары мумкш емес едк 6i3 сонры он жылдар Тшшде газет, ж урналдардан ж ана лирикалар кутудн олардын крбшесе Касымша шыраты- нын дэметуд1 эдетке айналдырдык. Осы кунп ересек тар- тып калган, cyiiiKTi акындарымызга айналган Рафу Ка- йырбеков, 1зтай Мамбетов, Аманжсл Шамкенов, Туман- бай Молдаралиев, Еркеш ИбраЬим, ©мм Ж айлауов, Тшеген Шопашев тары баскалар ен эуел! Касымра шэ- KipT болып бастагандарын жасырмаса керек. Копке д е тН ' куш и лириктарымыздын 6 ipi Сырбай Мэуленов та ша- 237

быт туралы ойларды Касымша кайталап журдь ©з стилГ бар, езш дж орныккан жолы бар кекселер1м1з д т езшда де Касым интонациялары, Tinri онык даяр тенеу, сездж- Tepi де кездесш калып отырады. Касымнын «жалт ка< ранды тас маган» деген тенеуш мен Диханнан да кездес- TipjiM. С олдат шинелшщ лирикалык жырга косылуына да Касым аз жэрдем еткен ж ок,. Ол орыс поэзиясыныц жаксы шыгармаларындары сур шинель такырыбын ка­ зак поэзиясына да туыстырды. Ж аксы елендерш жазган- да Касым дэрежесшен томен болмайыншы дегенд1 Рали, Ж ум агалилар да ойлайтын болу керек. Будан Касым ыкпалында оскемдерд1 Касымра елж- теуиллер екен дейтш TyciniK шыкпауы керек. Осынша- лы к узын Ti3iM елжтеулилер Ti3iMi рана десек, онда лирика Касымнан KefliH улкен бакытсыздыкка ушыраган болып шырар ед1. Ж ок, TinTi де олай емес! Bi3 к азак со­ нет поэзиясында Касымдар кебейш келед1 дегенд1 улкен мактаныш ете айтпакбыз. Б 1з ана жылдары-ак: «0тт1 кундер ерт куньшы, ©rri несер ок жауыны. БулыЦрыр тунек кара тундС Экетт! айдап кек жауыны»,—■ деп жазран Сырбай жолдарынан Касым демж, Касым екпж ж сезе отырып, соны Сырбай жазганына шаттан- ганбыз. ©йткеш ж ас акын устазынан Kemipymi емес, онымен жарысушы боп жазды. «Ояиын от куидактан кун шыкканда Козгайды бшк eriH жел бастарын»,— ' деген eKi жол да Касымиа усайды. BipaK муны жазган да баска акын, Рафу Кайырбеков едк Бул да езж уйрет- кен устазбен онер салыстырудыц 6ip Typi. Логнкалык -урымда TanepTenri мезпл уакыттык жастыгы сиякты ка- былданады. Сондыктан кун «от куидактан шыкты» деген к о р и т де сыйымды. Ал, кун кешке «от кундакка» KipAi десе, 6 Ь сене бер- мес ек. Адам куидактан турып, табытка Kipe.Ti дейд1 ха- лык. Куннж де шыгуы мен батуы туралы халыктык угым сол сиякты. Эдегте eriH басын жел козгайтын. Ал Рафуда ж ел д щ басын егш козгайды. Мунда да ж ас акынныц ба- тылдыкпен тапкан керкемд1к логикасы бар. Кун адам en6eriniH жем 1сж е козРау берсе, енбек желге козгау 238

салады, TipuitaiKKe шакырады. Ж ас акын сез1МД1, сурет- Ti лирнкага философиялык мэн, салм ак беруге тырыскан. Сондыктан да 6 i3 Сырбай, Рафуларды Касымнан уйре- нуин рана емес, оны терендетунллер деп еркш корыта аламыз. Касым лирикасынын ете куатты жары онын 03i каты- сып отыратын шытармалары. Ол куанса да, куй5нсе де унем1 лирикалык геройдыц туйагш е байланыстыра бере­ ди Сондыктан субъектшщ барынша эд!л де элдк батыл кершетш жактарымен катар субъективизмге урындыра- тын мезеттер1 де кездесетш. Ж огарыда да айттык, ондай мысалдарды онын сую такырыбына ж азган жырларынан квб|рек табамыз. Акыннын осындай осал жактары на сын кеэНмеи карамай, махаббат такырыбын Касымша жаз- бакшы болтан, тэж!рибеНз жастарымыз кереказ елеидер де жазып журдн Касымнын «Ж ан сэулем» деген елещнде 6 ip шумак: «Солан 6epi аралап бакшаларды СуйД1М талай шлангам сулуларды. Суйген сайын сулуды квз алдымда Сенш бейнен елестеп тура калды»,— делшген. Кандай аласапыран, койыртпак- «Талай сулу- лардын» KiMi юмге усайтыны б е л п а з. BipaK 6api жабы- лып арзан сулуларга квб1рек мензегендей едк Осындай rypaFbi, Typi б е л п а з, ауыз-мурынсыз кыздар туралы кур- сшетш в л е т и будан уш-торт жыл бурын 61рсыпыра жас- дарымыз жазып, сынта ушырап та улпрдк Касымды устаз тутынушылардын мундай каталарын да жасырма- ранымыз дурыс. Классик акындардын вздер1 катысатын лирикалары кандай керкем болса, ездерш аз, hfhh акын «меншш» ка- тысынсыз жазран лирикалары да сондай KepiKTi шыта бе- peTini б ел гш . Лирикашыл акыннын объективен суретш! болуы — онын ceri3 кырлы, толыккан жазушылыгынын гана сипаты. Мундай у л п ш орыс классиктер1мен катар 6i3fliH Абай да жаксы керсеткен. ByriHri орыс поэзия- сындагы замандастарымыздын шыгармаларында не 6 ip тамаша улплер бар. Александр Твардовский, Николай Тихонов, Михаил Исаковский, тары баскалардын лнри- каларынан коп-коптеп окимыз. Степан Щ ипачевтын «Бе­ резка» дейтш атакка шыккан елеш кандай гажап eni! Акын адал жардын ерше — алрашкы тандаган махаб- 239

батына 6epiKTiriH бораннан, дулей жауыннан жещлмеген ак кайы к образы аркылы тамаш а суретсеген-д!. Касым осындай суретп влендер жазура енд1 FaHa бой ура бас- тап «Коммунист», «Май келд!» сиякты б1рсыпыра елец* д е р 'ж азса да, квп нэрселерге улпрмей Kerri. Касымды устаз туткан жастарымыз алрашкы дэупрлершде субъек­ ти в ен жырларды Ke6ipeK жазрандыктан олардын «мен», «менщ», «мендж», «MeniKi* дейтш сездершен кез!м!з су- piHeTiH, сондыктан 6 ipiHe-6ipi eri3fli« сынарындай катты усайтын. Кейш ж ас кадрларымыздын бул кемшЫктер! де азайып, эркайсысы езш дж стиль таба бастады; эрк1м ез бояуымен, ез туррысынан карап суретин болура бой урды. Суйтш осы сэулетп де талантты жастар тобы тар- лан тарткан Рали, Жумаралн, Эбу, Сырбай, Жубан сияк­ ты устаз араларымен б1рлесш тары да 1лгер1 басты. Ка- сымнын ыкпалы жастарра ете куи т болды деген сез, жастар езге араларынан уйренбедь баска акындардык жастарра ыкпалы болмады деген сез емес. Туманбай Молдагалиев Касымнан езге акын арасына: «Акыл сурап алдыка квп келд!м мен, Агалыктык карызын вткердт сен. Жанбай жаткан жырымнкн жолын вкдеп Жанбай жаткан ум'тке от бердщ сен»,— десе, 1зтай Мамбетов Рали арасына: «Жолына жырдык Tycin ем Нлендеп улы дубфге. ЕлтШм сонын 1шшен бзшшн жылы унте».— дейдь И леген Шопашевтын кеп елендер!нен Ралн инто* нациясын танимыз. Илегеншн «Мукана» деген елещнде- ri 6ipiHtui шумакты окиыкшы: «Шоктыры бшк 6ip шыкды Шомылган ойга,— шоламыз. Токтатып барлык шыр-шуды Тойында колды сорамыз» Эйтпесе, мына 6 ip жырындары шумакты карайык: «Ак ниетпен аксаран Ардакты рой арманын. Manri жасыл аршадан Жан лэззатын тандадым». 240

Мундай мысалдарды квп келпруге болады. Терт жолдык шумактыц алрашкы eni жолын тенеуге 6epin, cohfh eKi LiiyMaFbiH ойын туюге арнайтын тэсш нарыз — Ралилык тэсьп. \"Плетен де лирикаларында шоршыту, шымшу, шарт етпе сездерден кере сипай, сылай аяйтын MefiipiMfli свз- дерге жакын. Сондыктан о да лирикасынын кебшде Рали арасы сиякты окушысына (зетпен, жылы сезбен жакын- дайды. Эуел1 элдекандай адалдык, кайырымдылыкка ша- кыррандай лептермен сез1мд1 жылытып алады. Мундай жакындык мысалдарын баскалардан да келпруге бо­ лады. Ленин: «Б1здщ сезш у себептер!м1здщ TeTiri сырткы дуние образдарынан»1 деген. Социалиста реализм лири- касында стиль, керкемдж прием айырмашылыктары кан- шалык бай болса, солгурлым пайдалы да кызыкты. Bi- рак онда байлыктар арасында идеялык кайшылыктар жатуы мумкш емес. Шынайы совет cypeTuiici кандай приемдарды колдан- са да объективтж шындыкты бурмаламайды, ол 93 туй- сжтершен корытып, жинакталган образ жасау ушш, элеуметтж кубылыстардары жалпы мен жалкынын ара- сындары гармониялык 6ipnecriKTi таба бЬледи элеуметтж ем 1р деп прогрестж тенденцияларды шырармасына аркау ете бмгед1. Демек, жырымыздын коммунистж идеясыныц бержтп- ri — акыннын улкен ем1рмен б1рлесппн, халык пен идея­ лы к б1рлесппн камтамасыз ететш 6ipfleH-6ip дурыс жол, Энг1ме акыннын дуние тану кезкарасында, онын филосо- фиялык сешмшде, вз -ирлМ мен куатьгн юмдерге арна- уында. «Мен[ де, aniM, элдиле, элдиле, ел1м, элдиле»,— дейтш М аржандар мен «Сондыктан эпкел бер! домбырамды, Кеудеме куй канатгы кондыр энд1, Берей1н вм1р1мнен влек жасап Шашайын окды-солды мол мурамды»,— fleiiTiH Каеымдардын eKi дуние адамдары, кел!с!м таппао exi кауымныц ек 1лдер1 екеш де сондыктан. Б 1здщ айтпарымыз — тары да кайталайык: б1здж ес- KeHfliriMi3fli жалпы лирикалык сез1м рана емес, сол се- З‘мд! айтатын тур, эд1стер1мГздщ байлырында, нэзж ппн- 1 В. И. Ленин. ШыТармалары, 14 том, 57 бет. 241

де, д эл д т н д е болу керек. MeHiH ез ойымша «мен», «ме- HiH» аркылы айтыла бергенше, барлык кубылыс мендпс туйактен рана ете бергенше, ол кубылыстардьщ объек­ т и в е н шындык ретшде кершгеш кеб1рек кызыкты. Онда окушы «меншн» алабурткан сез1мже босанып, езше epiK алады. Объективный шындыкка ез кез1мен карап, ез кещ л1мен туюге мурйда алады. Улкен шындык, лирн- калы к геройсыз «м еназ-ак» OMip суре алады десек, сол шындыкты тар кауызга тьша бермей, езш щ кен, табиги куйшде керсету киын да, кызыкты да. ©йткеш «мен» аркылы кыздырма, сез1мтал сездер кеп кшпгед1де, сурет керудш орнына, сезшу басып кетедг, кейде «меншн» жан- жуйеш шаршаган, я ауырган кезшде, жанагы сез1м оку- шыга керекшз эсер eTyi де мумкш. Сондыктан лирика юлен «менге» суйене берсе жаксы емес (осы кемш ш к ж ас акындарымызда да кеб1рек кездеседО. З р нэрсешн ез орнында болтаны, эр кубылыстын елшем1 сакталганы дурыс. Гете, Гейне, Пушкин, Абайларга к арасак осындай орындылыктарды б1рден ангарамыз. Мэселен Ж ум агали Саиннын, «Ш ырт уйкыда жатыр едим» дейтш еленш дэл солай рана жазу керек деп ой- лайсыц, баскаша жазсан жаксы шыкпайтындай сезшедГ Бул шырарманын эбден гпскендтне дэлел. Акыннын ке- кейшде журген 6 ip такырыптын кенеттен nicyi жетт1 де еленге айналды. Ой ырракты, уйкасты сезге айналгалы тур. Дереу шам жару керек те, жазу керек. Мумкш 6 ip жы р тутас туар, мумкш KepiKTi жеке шумактары, жол- дары жазылып калар. Кыскасы шабыт оянганда акын турмай калуы мумкш емес. Ж ум агали ж упрш столына барса, кеше кешке даярлап калдырран терт карындаш- тын TepTeyi де жок. Ашушак акын ыза кыскан кезде жа- нагы конгалы келген елендер кайта бытырап кетедк Сейтсе терт каламын терт баласы экетштк Акын енд! уйктап жаткан балаларын кореш де куанады, жазылман калган еленш де умытады; онын кеудесшде енд1 жана жыр туа бастайды. «Караймын да куанамын, тасамын, А ярымды еппен рана басамын. Керпелерш, жастыктарын тузетем, Ояумын мен уйкыларын кузетем. KipniKTepi, epiHflepi, кастары Карандаршы, дол e3iM рой жастары. Тасты княл, шакырды елец бастады Келешектщ жазылмаран дастаны». 242

Ж умагали эр баласынын уйкысын, алиаи демш, уй- кысырап куб!рлегендерш асырмай, ес!рмей жылы FaHa баяндайды да акырында: «Кандай к1тап дал осындай сымбатты! Кандай акын будан артык жырлапты! Айтындаршы дуннеде не барын Терт журектщ соруынан кымбатты»,— деп корытады. К,анша ой айтылран, канша эдем! сез!м берьаген. Акын ез «м етн» улкен дуииенщ жаркын cyperrepina араластыра айткандыктан лирика курдел! тур тапкан. Лириканыц барлык касиеттершщ imiaKeri ен басты KacneTi — шырарманын келем! maFbiH, мазмуны терен шыруында рой. Ж умаралидын ж анагы елещ осы жары- нан журтшылыкты катты ырза еткен шырарма. Акын, онын шабыты уз|лм ес TyHi, терт баланын бакытты уйкы- сы, nip6enci3 жуздерк жэне б1рдей соккан журектер! — 6ip семья емес, букш Отаннын образына айналып тур, Bi3 жаксы 6ip ойлармен, жайдары сез!мдермен карулан- рандай, кеудем1зге оптимистж куат куйылрандай бола- мыз. Акыннын субъективен сез!м!нщ улкен элеуметтж eMip шындырын барынша айкын, мол беру!, орынды бе­ ру i деп осыны айтамыз. Туманбай Молдаралиевт!к «Студент дэптершдег!» «Ж айлауы да» акыннын лирикасыз «мен1» косылмай ж а- зылмайтын елен. Ек] рашыктын аулы керш!лес, б!рак арасындары тебе ж!гпт!н суйгенш сырттан Kepin оты- руына бегет. Сол туралы акын: «Тктепм неткен кеп ед1, Журепм тур той от алып. Осынау туртан тебеш Тастар ма ед1 копарып»,— дейдн 0 pi жылы, эр! кец!лд!, жайдары жыр. Кейде осындай 6ip темпеш!к уш!н лириканын кайры кылын ш ер тт, сарыуайым салатындар да бар. ЕртенгК ciii KepicKCH ж ар, кешке дейш элг1 тебен!н «Kecipineii» суйгенш кере алмайды да, Л эйл кш сарынран Мэжнунге айналады. Бул арзан эффект жасау ушш жалган лирика жазудап туатын, эйтпесе ауру «мендердщ» ыкпалына урынрандыктан шыгатын нэрселер. Сондыктан да мен ез басым акыннын eMipre мол араласып, оны терен танып, 243

су й тт объективтж шындыкты суретпй боп керсетер ли­ рика жазуын кеб1рек костаймын. Б1здщ бул жагынан ж ет|сттм 1з эл1 кеп емес. Б1рак кур алакан да емесшз. KepiKTi лирикалык суреттер жазу, оларра ез сез1мдершен езге де мэндг салмак, ойлы образдар беруде б1зд1н енер- л! жастарымыз жана енбектер бере бастады. Олар дуиие ж у з ш к классикадан, 6yriHri орыс поэзиясынын озык ул- г1лершен оку аркылы жана табыстар керсетуге талап- тануда. Ондай жарам ды улг1лерд1 6i3 еткен жылы (1959) шыккан «Ж ас канаттар» мен биыл — 1960 жылы шык- кан «Жырра сапардан» оки бастадык. «Жас канаттарга» ж азран алгы сез1нде акын Рафу Кайырбеков жолдас: «Ж инакта он бестен аса жас акын елен жарыстырады, енер керсетедр Жырдын, кыска жанры лириканы, куйл1, сазды, ойлы м1незд1, тэтт1 кылыкты, дэм 1 суйк1мд1 влен- дерд1 еркендету талабы туррысынан 1стелмек жумыстын бул 6ipiHtui бастамасы болмак» депт1. Эбден дурыс, ете срынды бастама, окушы журтшылыкты шын журектен куантатын бастама. Бул макаласында Рафу жастардын ж ы рлар такырыбы ортак болранмен, жырлау тэс1лдер1 езгеше екен1н ескерте кел1п: «...0 су1м1зге куэны да осы- дан табамыз. Элем эдебиет1н зерттегенд1к, уйренгенд1к, енердег1 61л1мд1л1к дегенд1 де осылар керсетпек» депт1. Автордынбул niKipiH де куптаймыз. Ал «Жырра canapFas катыскан ж ас таланттар саны отызра жуык екен. Сонда всу1м1зд1н саны мен сапасы б1рдей дамып келе жатканын э д е б и е т п з уш1н мейрам санарлык окига деп тусшу1м1з керек. EKiHuii ж инакка алгы свз жазран М узафар Эл1м- баев та эд1л niKip айткан. Онын: «Ж астардын бул жина- рын ж уртшылык енжар кешлмен окымайтыны талассыз. Уйткен1 мунда алуан-алуан сипат, леп, сырлы суреттер бар» дегеш эбден орынды. Ек1 жинакта да не 6ip турл1 уз1п ауызга салгандай, эсем эуездк адам жанын тербей- т 1н елендер бар. 0 лендерд1н барынша кыскэлыры, арам шумак, арам жолдардын жоктыры, кейде артык' сездер- д1н де кездеспеук орнымен кел1п отыратын жарастыкты эз1л, жаркын ирония ж астар лирикаларын барынша суй- KiMfli керсетед1. Бул жактарымен 1н1лерд1н агаларра улг1 берет1н жерлерр де бар. Осы сиякты жастар шыгармасы- нын тамаш а жактары н Ti3in айткан М узафар — олардын neri3ri м1ндер1н де дурыс атаган. «Ж ас акындарымыз- дын алрашкы адымдарындары басты олкылык не? деп сурайды да, Музафар,— олардын жазрандарынан элеу- 244

метпк аумактылык, халыктылык, комактылык, дэу1р1М13- Д1Н романтикалык кец кулаштылыры танылмайды... Bip сезбен айтканда такырып тапшылыры окушыны катты кынжылтады» деп ж ауап беред1. Б1з мундай сынра да тугел косыламыз. BipaK ж ас лирикашыларымыздын курдел1 шырарма- лар беру жолында б1рсыпыраларынын ecin калганын, классикалык суретш1л д 1кт1 ез заманымызга сай колдана аларлык енер тауып калганына токтала кетпеске акы- мыз жок. Эрине, ондай шыгармалар эл1 ете аз. Эйтсе де, сол аздын @3iHe де назар салура, онын жаксы касиетте- piH талдай керсетуге, ж актай керсетуге м ш д е т т й з. 0p6ip жаксылык ypbiFbiH тез кетерш, тез1рек кегертуге эдебиет сыны карыздар, ол б13Д1н партиялык борышы- мыз. «Жырра сапардары» Ж аксылык Сэтбековтщ: «Как квйлегш кид! жер Шешт ак кар iiuiriK. Км1рене суйд| жел Жас араштык бурипгш,— дейтш шумактарына кызыра карамасымыз мумкГн емес. ' Унынцюреп карасак — cy p en i емес, сурегпн салынуын анрарамыз. Ж ер, кар iuiiriH сыпырып тастап, онын орны- на квк квйлек кид1 деп кыс пен кектемнш орын алысуына жанды процесс беру улкен с эттш к. Бул орыс поэзиясы- нык ж аксы енегелерш мецгере бастаушылыктын жем1а . Ал \"Плетен Шопашевтын «Жиде» атты еленшде кос-ка- бат MaFHa жатыр. Сырткы сурет те кызык, онын iuiKi ас* тарлы ишараты да кызык, eneyi де eMipaiH сулулырына арналады. влен нщ 6i3 айткандай касиеттерш дэлелдеу оны эуел1 толык окып шыру кажет: «Жалтырайды кел айна, Жайылды мал манайда. Сауыншы мен бакташы Жиде терд! тогайда. Женк|лед1 асырып, Кыздын терген жндес! TycTi жерге шашылып. ...Зырлап жаз. бен куз е и 1.„ Квктем жерд| сыз erri, Сол жарада жас жиде Кектеп бойын тузетти 245

©Tin Kerri жил, айлар. Бас косты жас жубайлар. Жиде ecipreH жиекте Солар той дсп KiM ойлар». Mini, барлык елец осы. ©лещин сез талгауында, ол сездердш керкем цалауында кемш ш к бар деуннлермен таласпасак та болады. Лл композициясы мен мэншде, астарлай айтар ишараларында мш жок. ©ленде болашак жубанлардыц алрашкы табыскан шары алынады. Айна кел жагасы мен тогай аралырында жайылран мал, то- райда жиде терген eni ж ас ынтырып кездескен, албырт сушседк Б улар да табнрат балалары сиякты. Акын жа- раскан жастардыц жалындай лапылдап табыскандарын тж елей айтпайды. Оны 6 i3 к е л д т толкуынан, кыз терген жидешц шашылранынан тусшем1з. Ж ас акын салран суретте — жерге тегмген жиде тукымынан кел жагасы- на ж а с жиделер ecTi; iuiai мэ1п н д е— ж ас жубайлар ко- сылды да, ж а с урпак ecTi. Тапл 6 ip там аш а cyperri 1зтай М эм бетовтт «Ак ул- пасынан» табамыз. Муны да тугел окымай туснш ре ал- маймыз: «Ак улпа дала айнала, Жетпсйд1 кезш шегше. Боз жусан басын жай гана He.ii кыстыц желше. Орман тур кырау жамылып, Сыр буккен бсйне. сняры, Торганлар конса жабылып Сслк етш карий куяды. Ti3i.iin сымды багандар Барады алые... алыска Зу етсс поезд кояндар Зып 6epfli бута, камыска. Салт атты шыкты беленнен Тазысын ертш, an карып. Тулк| ме сонау жвнелген, ТуГнлмес ciifli шал нагып? Ак улпа дала тешрек, Жстпснд! квзиг шегше. Караймын узак елж1реп Осынау TyFan жер|ме». М аган салса CipiHmi шумактын тертшип жолын 246

«кыстын желше» демей, «кыстык лебЫе» деп езгертер ем. Уйткеш одан кеШнп суреттер ушш жел болмай, аз- рантай, арен ангарылардай рана леп болраны тшмд1. Ж усан басын игендей жел, aFaui басындары карларды торгайлар тобы конбай-ак Tycipin нетель 9cipece орман «сыр буккендей» кершбей калуы мумкш. Б арлык тарар MiHiMi3 осы рана. Эйтпесе бул елешй 6 ip рана 1зтайдын емес, 6apiMi3fliH куанышымыз деп кабылдаура THicni3. 0 леннщ уйкас, ыррактарынын ж 1бектей судырап турра- ны, oicyFa да, yFypa д а ж е ц и ш г1 мен жэрымдылыры езш е 6 ip белек. Ал сурет салудары шеберл!г1 кандай суйк1мдь П розашылар кызыккандай емес пе! Б рз 6yriHri социалис­ т а Казакстанныц кыскы пейзажын керем1з. Ж азы к да- ладагы 'баранадан барана озып, зымырап бара ж аткан сымдар, поездар, ю сшщ коз алдында туррандай елестей- дь Торгайлар жабыла конранда, араштан сау ете калган кар окушынын мойнына куйылрандай сез1ледь Тазысын epTin сонау беленнен uibiFa келген салт атты ше? Сонау булан еткен тулш ше! Соны киядан кыранша шалган ацшы тазысына шесе эрызып баратыр-ау дег1збей ме? Ж иырма жол елен бойында элденеше керкем сурет­ тер бар, KepiKTi даланыц жанды бейнеш жаркылдап тур. Ж ас акын 6ipfle-6ip ei<niimi, шындык шыркын бузарлык- тай текеу колданбаран. 03i де орынсыз араласып, керген cypeTTepiMi3fli мактап упттемейдь Туран ж ердщ табири KepiHici, кыскы суретш рана берген. «Караймын узак елж1реп Осынау туран жер1ме»,— дегенд! 6apiMi3 де epiKci3 кайталаймыз. Bi3 KapiMi3 толырып, жастарымыз ж е тш п калды дегенде олжа, табыстарынын б!рсыпырасын эр кезецге байланыстыра айтамыз. Сол табыстардыц 6ipi болып лн- рикалык еленнщ жанрлык езгешел!гш сактау, шырарма- ныц ундестМ мен сырлылыгы, мэш мен турпиц б!рлест!п, кыскасы олекд!к жарына катысты шеберлпсгерге байла- нысты 0CKeHfliriMi3fli тары да, тары да пысыктай кетуге trHicTiMi3. Жастарымыз жаксарды, олар ыкшам жазады , дегенде eciMi3re кэрм ердщ ыкшамсыздыры epiKci3 тусе- д|. Совет поэзиясыныц жана туып, маркая бастау дэун р!нде келген орашолактык кейш де б1зге етене боп уй* penin алды да, калмай коятын aypyFa айналды. Лирика деген 0лецдер1м!здщ ен азы сексен — токсан жол, алды 247