Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

Бул не, уг!т пе? Керкем суретпен керсетмген, кец1- л1м!зге уяларан Шокбыт образына мынадай косымша- ныц neperi бар ма? Автордын ез тарапынан жасаран ту- ciniri — арзан айтыла салган риторика емес пе деуил- лер табылуы да мумкш. Б i3 «емес» деГлпз. Шокбыттьщ образдьщ логикасындагы к е л к т ш к , тарихи жоне психо- логиялык шындык, оран кандай патриоттык касиеттер берсе де кетередй Сондыктан автор аузымен Шокбыт туралы айтылран жолдар риторика емес, улкен шындык- дын 6ip белшегь Сэбиттщ жаратылыс туралы лирикасы онын поэзия- сыпан кен орын алмайды. Табират кубылыстарына бай- ланысты ой толрактарын бастан кеннру, жан куйшщ, журек сырыныц толкындарын жаратылыс Kyiuiepi аркы- лы ншараттау, элем жайындары философиялык жора- малдар, эйтпесе корытулар айту Муканов лирикасында кездесе бермейдк 0Mipre вте жакын халыкпен барынша дыпяз байланысты, реалист, жанашыл акынра ондай лоэзиянын кажет1 болмараны 6i3re TyciHiKTi. Адам емь pin, онымен 6ipre буюл жаратылысты взгертпек, жак- сартпак болтан коммунист партиясына жаратылыстан ж умак !здеу кандай жарасымсыз болса, партнямыздын Сэбит сиякты акындарына да сондай жарасымсыз еды Буржуазия акындары ушж табиРат— корыкканда, каш- канда тырылатын орын, оларга жаратылыс танылмаран, данура жатпайтын, адам ершнен'тыскары дуние. Ал со­ вет акындары унпн KepiciHiue; жаратылыс — eMip, Tip- л н т ц бай саласы, адам еркше багынышты дуние; 6i3 дабиратка табынушы емес, табындырушымыз, оны жан- дандырып, жасартушымыз. Ж аратылыска Сэбит те осы дургыдан карайды. Сондыктан да онын поэзиясындары жаратылыс cyperrepi адам OMipi cypeTTepinin 6ip KepiHi- ci боп шырады. «Аязга бетш жалатып, арканы желге каратып» сиякты жолдар 6i3fliH осы п ш р Ы з д ! растай- ды. Сонымен катар Сэбиттщ жазры керш ктер суретш салм ак болран арнаулы елендер1 де бар. «Ж азгы куш орманда», «Бекеннщ басы» аталатын елецдер сондай шырармалар. «Устжде» шагалалар ебелектеп, Кокыр каз мак-мак басып текеректеп, Жанына элдекалай-бара калсак Урсады таукуд|рет «не керек?» деп. Ж ырланар шумактардан кел Teiuperiiifleri жанды 148

SMipAi кврем1з. Бекен келш щ басы kyc ж ай л ауы емес, ел жайлауы сиякты. Квл кожасы коныр каздар ман-мак басып мамырлап журсе, таукуд1рет такымына^ сойыл баскан, ж удеу-ж адау жолаушыга энпр таяк ойнаткан ур да жыктар сиякты. А втор ез1 байкады ма, бай кам а- ды ма, ол 6i3re белг1с1з, 6ipaK квл кустары кв рШ стерж - д е п кейб1р мезет акын ойына ecKi ауылдары кары м-ка- тынастарды туаргеш анык. С. М укановтыд аз да болса интимдык лирйкалары да бар. Олары эжесже, кимастары влгенде, жана куаныш- ка кездескенде жазган шырармалары. Сэбит бул влен- держ де де взгелерге усамайды . Ш ындыкты, окирэны басынан кеппргендей eTin ойнауды н орнына, сахн ада поза ж асампаз артистер болады рой. Сол ар сиякты эдеШ — «сулу курсж етж », «сулу куанаты н» ж ур тка нэ- 3iKTi енерж кврсетуге кум ар акы ндар д а болады. О лар окушы ce3iMiH биш ей м ж деп куйректж ке «м амандала- ды». Б атар кун, толкынсыз квл, кул а т у з д е п белг1с1з кабы р, алыстагы аты -ж ен аз ж ар , торайдагы торрай шы> рылы, бултта ойнаран нажарай, ж ауран ж анбы р, кы ска- сы керген держ ж бэр ж кайгы-мукра айналдыратын сон- дай «мамандар». Свз ундеепг1 сэндь влек тыныстары жанып-куйш турса да жалганньщ аты — жалран, жасан- ды драма ешк1мд1 де селт етж збейдк А л Сэбит лирика- ларындары окиралар колында куэл1г1 бар шындыктар, «CyfiiKTi, жолдас Рэилм! бткеинщ куып мирасын Жатырсын кара жер болып! , Кыршын едщ киылдын. Кабакты калык жиырдым Квшрекке шер толып»,— дейд1 акын, жар казасын атай, ж октай отырып жылап. Сэбит 1926 жылры «Сэбид1к е л 1мше» атты елещ не: «Рахимадан туран Ары стан, 1926 жылдыц, 12 май кун1 кызылшадан кайтыс болды» деген тусж ж жазады, «Атасам «Арыстаным кулыным!» деп, Сыздайды суыррандай жулыным кеп!.. Тартылып баратканда коз жанары Адам емес, ан болып улыдым кеп...» Осыдан кей1н элс1з квз1мен ж ы лаган экеге кимай кара- FaH, акырры рет караган сэби дидары сипатталады . Д ем 6iTTi, журек токтады, 6ipaic эке кезж е оттай басылар, 149

ойдан ешпес 6ip 6ejiri эл1 тур. О л сэби бетшен тарап ул- ripM ereH меп-мелд1р ж асты к каны. CoFan карай берген, е лд 1 деуге кимаран эке: «Кемгенде сол кан турды кескшшде!> «Жаны бар на?!» «iHracin ecTiai.M бе?1» Дегендей ce3iM тулап, жас кабырды Кушактай жата калдым ексМм де»,— дей дг Окуш ы ер5кс1з курсш едк акынмен косыла оксид!, жылаган экеге ж убаныш боларлык сез тауып айткысы келедк Акын кш кен е Fana трагедия жазган. — Калайша, калайша трагедия? Эршмшн баласы елгенде жылаганы трагедия бола бере ме? — деп кудж айтушылар да табылуы мумкш. Формальдык жарынан булай д аул асуга д а болады. 8 p 6 ip лирикалык uibiFap- ма — элемдж еппрдщ жинакталран, корытылран, OFan керкемдж сыр, философиялык мэн бер1лген 6ip кубылы- сы. А л трагедия адам OMipmiH бшкке, ж ары кка кулаш урран жолындары кулауы, курбан болуы. Шерл! журек, мунды жан — суйгеншн жолында 6 ip кун бакытты e.Mip c ypyfli, ж уз ж ы л ры м аш асы з сур екйрден артык короли Ол 6ip-aK кун жасайды, содан сон ошедй BipaK кун ош- кендей ешед1, жаркы рап болтан сон, талайларды жылы- тып улпрген сон ешедй Bi3 мундай ерлж ке a p i куйшем13, a p i суЙ1нем1з. Ж ы лай отырып трагедиядан куа т аламыз. А л сэби efliMi ондай бола ала ма? Б ал ага эке мен шеше- Hia ет жакындыры, ел1мге кимастыры эркашан д а белп- л1 емес пе? Б ул д а занды сурак. Сэби ел!мше экелж се- 31М керсетудщ 6 a p i трагедия емес, OFan талас жок. Зо- ологиялык ж акы нды к пен сез1мдер TinTi поэзия да емес. BipaK Сэбит елеш олай шыкпаган. Акын мен эке 6ipirin сэби ел1мш элеум еттж м арн асы бар бшкке кэтерген. «Кемгенде сол кан турды кескшшде Жаны бар ма? Iiirecin естшм бе?» — д ей т ш акы рры ш у м а к т а г ы eKi ж о л мен 6ipiH ini ш у м а к - тары: «Барады ертенш iiu... Неткен жара1 Жазуга келер kimiuh KyflipeTi?! — дейтш eni жол елещй трагедияга айналдырады. Ж ары к дуниеге елер шарында жымия караган бал- дырран 6ip эке емес копии кимасындай. Сэби бетжде 150

ойнаран кан оны улкен элемнщ 6ip тетН ндей, су л у да мэнд1 т еп п н д ей етедк Ол кэз1р кезш аш ардай, ж ары к елемге кайта карардай, элемдж гармонияра унш кайта косардай суреттелген. Не пайда, улкен умгт орындал- майды, сэби K63i ашылмайды. Шз де акынмен 6ipre жао кабырды кушактай кула^андаймыз. Сэбиттш; «О, тагдыр, сея теид!рд1к Басыма тары ауыр кун»,— деп басталаты н 1927 жылы ж азган елен1 де е з ш щ шын куйшшлнен туран жыр. Сэбит бул еленге де: «Ауылдык советтщ председател1 боп кы змет аткарып ж урген неме- ре агам Раббас Мустафинд1 1927 жылдын апрелш щ аяк кезшде ан аулап журген шагында байлардын 6ip куйыр- шыгы атып елт1рген» деген TyciHiK ж азган. А л 1941 ж ы­ лы шыкдан «Елеус1зге» ж азган т у сш Ы бэрш ен де узын, Б1з бул TyciniKKe карап отырып Е л еу а з д ш aneci Шзй- кенш н Сэбитке агайын екен1н, ол KiciHiH 1932 жылы кайты с болганын б1лем1з. Содан бастап Е л е у а з акыннын камкорлыгында болган, Алматыда 12-мектепт1 б т р г е н , Сол б1т1рген жылы сопле басталы п, м айданга кеткен. К атты сорыста ерлж пен каза тапкан. Сэбит соньщ бэр1н тугел баяндай келш былай дейд1: «Елеуы з... бойшан, ен- д1р боп ескен, м1нез1 ж аты к, акылды, оцуга зерен, ж а- зушылыкка ынтасы бар ж ас ед1, нем ктщ фашист бас- кыншылары кыршынынан киды». С ей тш Сэбитт1н ин- тимдык лирикаларындагы кайгы, ешшш мотивтер1 жене басынын KacipeTTi кезендерж ен туранын, б1рак акын ол мотивтерд1 семьялык, эйтпесе агайындык шекберде кал- дырмай, ipi керкемдж мэн1 бар шырармара айналдыр- ганын керем!з. Эрине, акыннын мундай е л ен дер ж ж бэр1 бфдей емес. Оларынын ш ж д еп ерекше куигпс! «Сэби шймжеэ деген лирикасы. Кейде ш аттык, кейде мун кезек ауысатын эдет1 рой. Ж ан а тутанран, ертке айнала бастаган ж асты к ш ак пен жасы жеткен, егде тарткан мезпл 6ip емес. Кушт1 кезж- де кец!л бел1суге, алан етуге жарамаран жардайлар ул- кейгенде коркыныш сиякты да керж едь Катар ecin, ка- дырына жетпеген жолдасын 6ip куш кез жум са екж1ш- т1н ш еп жок. Kemeri лактай ойнаран, жалындай лауларан жарын бугж байкап отырсан кенелер катары- на косылран. Отыру, туруы .ауырлаган, унш е карасач 151

б е т ш т ажым-дагын, шашынын коюлана бастаган агын да KepeciH. ЭрЬберщен сон, жас ортадан асканда, ал- пыска кадам басканда ел1М бары да ойыца туспей кой- майды. ©згеге бьлд1рмей окта-текте epiKci3 курсшер уа- кытын да болады. От урлеген керш пен у зак жылдар согыла берген балга да тозады. Демек адам да тозады. «Арык атка камшы ауыр, жыртык уйге тамшы ауыр» деп халык бекер айтпаган. Тозран адамра да кеп нэрсе ауыр; кеп курескен палуан да улрая келе eHTireTin, ка- житын шактарга жетедк Эрине жасы толган адамныц акылы да толады. Кеп кергеншц — кергенд1л1г1 де бар; кез булдыр тартканмен кенм ангаррыш. Акылды сезге акылды ic косылады; ез балаца еке, немерелерге ата- сын; ел амандыры, ер-азам ат амандыры, бугшшн жаксы- лыгы, ертеннщ жаркындыры — 6ap i де шекшз куаныш, ш еказ бакыт. Кыскасы, eMipfliH аты — eMip. Ашы мен тущы араласпаран жерде eMipfli танудын ез1 киын. Та- лайдын куаныш, кайрысы кун мен тун ауыскандай ауы- сып отырады, Ke6i умытка да айналады. Солардыц 1ш1н- де эр тустары кен1л-куй!н, жан сырын жасырмай айтып салар акын FaHa. Ол езгеге айтпасын каламина айтады, ал калам ест1генд1 халык та eciTefli. «Досыниан, эйел1кнен, баланнан да, Экеинен, туысыцнан, ананнан да Артык сыр шешш, тугсл актарылар Жалгыз-ак жан cepiriH калам гама»,— денд1 Сабит «Калам» деген елещнде. Сондай каламына рана онаша айткан сырынын 6ipi: онын «Карындаштыц о-укылы» деген елеш , елек былай басталады: «Кнрык тиындык бул Кызыл карындаштын Ymi кезд| сансыз мын жолдын астын. Кей жерлсрш макулдап, кейб1р жерд1 Деп сызады «бул туста жаза бастын». Вул эрине кенседег1 тереаранын карындашы емес. Бул у зак жылдар ой баккан, nixip айткан совет эдебиеп ушш курескен, совет мэдениет1н жасаскан кайратк'ерд1н каламы. Осы калам жуз-жуз ютаптардагы мын-мын жолдардын астын сызран, унаранын мактап, унамаранын «бул туста ж аза бастын» деп м1неп отырран. Акын Kapi cepiri, кажымас досы — кызыл карында- шына карайды. Карайды да ap i кулк1л1, spi мунлы эуез- бен:

«Шау болган карт кыранлай топай аяк Таусылып, Mine бул да тукыл болды»,— деген ninip айтады. К улю дейтш ce6e6iMi3! ж адагы ек! жолда кекс1з, дыксыз, акылды гана юмор бар. Кез1м!з- ге эбден таусылуга айналган Кызыл карындашпен кэр! 6ypniT катар елестейдй К ус пен кары пдаш тык уксасты - гы канша? А л ундле туссек карындаш , уста ган колды, K03WflipiKTi, кене тарткан ж азушыны керем1з. Р ас, кэр! бурк1т снякты екен дейм1з жымиып. М уцлы дейтш себе- 6iMi3: акыннык ез KyfliH 63i тануы , кеш еп кыран тул га- сынын — буп н тобан аяк Kapi буркггке айналганын ке- pyi. Акын канша куланса да, 61зд! кулд1рсе де, онын жанында драма бар. Ол жалт ете калып, шапшан етш кеткен, алыстап кеткен жасты гы на бурылып кар ам ак болады... Bip кермек болады... Артына к ар аса алые... алдына кар аса ж акы н. Не ж акы н? Оны кэрЬ бурю ттщ imi бшедк Сондай 6ip туста акын жаны элегиялар ж азу- га да бешм. б л е к соны былай аякталады . «Тоздкрмак заман ушы, жуз1 барды, Талай суып. талайлар кызуланды. Бул да солай езгерт, тек, жасаган БелпЫн керсетет1н i3i калды». Тым куйректеу, тым ащылау емес пе? Иэ, куйректеу де ащылау. BipaK, ащы айтылса да шындык айтылган. «Заман» деген сезге байланыссак Сзбнт елещ н токсан сакка ж уп р туге, демагогнянык не Typ.ni топанын агызу- га болады. BipaK одан поэзия ештене утпайды. Эдетте 6i3 сэл гана абырж удан, эйтпесе кынж ылудан пессимизм дабамыз да, ж азуш ыга неше алуан «изм» дер тагам ыз; оптимизм ж ок деп кшэлаймыз. Оптимизм — жалган айту, жамандыкка урындыру емес. Егер оптимизм элемдш шындык, улкен eMip ал- дында сауатсы з болса, ондай оптимизмшц emKiMre де Keperi жок. «Устадан дат, молдадан ха т калады » деп каза к бекер айтпаган. 0Mip eTKipfli де, Kecnipfli де ез керепне жумсайды, эбден б т р г е н ш е ж ум сайды . А л 61т- кен сон... кезек баска eTKip мен баска кесю рге келедь Адам да бойындагы куат-касиетш ш амасы ж еткенге де- йш гама бере алады, 9ni бпкен де о да токтайды, орнын езгеге усынады. Э нпм е алдындагыдан ала бш уде, арт- кыларга бере бшуде. BipaK мунын e3i де жалан опти­ мизм емес. К елу-кетудш , алу-берудш де ез диалектика- 153

сы бар. Сол диалектиканы занды, табири ж ырлау совет лирикасынын да керкемдж мшдетд. Осы туррыдан кара- ганда Сэбипйн, «Карындаштыц тукылы» атты уш шумак влеш оныц улкен шырармаларыныц 6ipi. Осы мактаран елец1м1зде элегиялык бояу аз-аздап коюлау жарылран болуы д а MyMKiH. Бола берс!н. Кеп жасаран, кенере бас- iraFaH адам кен!лш ектшке айналса о да кел1с!мд1. Келы а м д ш к к е кецир1ммен карауымыз керек. Сэбитт!ц шаттык кендлж керсетер, интимдык лири- калары д а абстракциялык такырыптарра курылмаран; олары да акыннын ез ем!рше, вз семьясынын куаны- шына байланысты туран шырармалар. «Он canapFa> (М...ра) деген елевде акын калай уйленгешн жырлайды. Кейде Сэбит болганды айнытпай Tycipy жолында нату­ рализм шепне д е й т ж етюзетш сиякты. Ж ас кызбен ка­ лай кездескешн айту ш амадан асып кеткенде керкемдж- ке сыймайтын детальдарды керсетуге барады. «Кыз yuan, бойым epin бара жатыр... Еркектс «иман» жок кой «д!нЬ батыл... Эйтпесе: Акыры колым жетт! «карайдыра...»— дейтш ж олдар махаббат лирикасын кушейтпейт!н, кер- кейтпейтш жолдар. Осындай кемшЫктерше карамас- тан елец!н1н кеп шумактары таза сез1м, адал ж урекп т устд !р ед1. OflFa уялай калар портретпен ж ас журег! луш лдеген кызыкты д а касиетт! мерз1мдерд1 суреттейд!. <6 м1рдш бьтмейтугын балын, тузын, Талдырыаш орта бойлы, шашы узын, Буралран талшыбыктай еркск-щора Мусэйггтщ сэби Mines 6ip жас кызыи...»— деп басталатын 6 ipiHini шумакта акынра ж ар болар жао кыз портрет! анык тускен. Акын кыз суретше онык м!не- 3in де коса керсетедк Э л1 ацкау, эл1 балгын ж ас бола- ш акта ж ар болар Ж1г ш н е 6ipiH mi рет кездескенде кан- дай кысылды екен. Эке мен шешенщ улындай боп жур- ген жаннын, 6 ip мерз!мде кызга айналуы, ж1г!т ce3ine ж ауап кайтарура лайык eceioi ете кызык процесс. Акьш соныц бэрш казбактам аса да кыз басына тускен «бей- нетт1» унамды д а сеш мд! етш бере алран снякты. «Лып ете калды сонда кыздыц бет1, Лаулаган жалын болып Kerri eTi. «Аратай, ойланайшн» деген свзге Кеп турып арен жегп куд1р е т , — 154

дейд1 акын. Сенбеске, костам аска болмайтын шындык. Осы саладагы Сэбит лирикаларынын 6ipi — «Энекей нурлы кун де кетер1лд1» дейтш елен. Акын бул шырар- масына д а TyciHiK жазран. Б1з Сэби ттщ : <1927 жылы, 15 июльде улым ек1нш1-Арыстан тукан куш жазылды» де­ ген сездер1н окимыз. Эйел1 ауылда, к аз а к эйелдер1н1ц ортасында, дзр1герс1з жерде босанран акын осы еленде балага, анара деген сез1мдерше коса елдег1 ырым-кэде- лерд1н б1рсыпыраларын камтыран. О лары на ж азган ту- ciniKTepi де толып жаты р. Б1рак босанран эйелге гКэр; демдесунплердщ ырым, кэделер1 этнография уш1н емес, олардын сез1мш, жан куйш беруге алынран. Сондыктан шырарманьщ лирикалык куш1н1н дамуы на б егет ж аса- майды. Адамньщ калай туранын, то л га к киындырын уза к суреттеу 6ip есептен керекс1з сиякты Kepinyi де мумшн. Толгактан кысылран, жаны киналган эйел жайы кеб1несе натурализмге урындырар такырып. Сэбит вле- н1нде де осындай кемд1к ш'ет1 Kepinin калып оты- рады. «Кейде каекыр талаган кулындай боп, Дауысы кулагыма шыкылдай кеп. Тнгеп кезде, миы су болган жандай Бас айналып кетед], дынылдай кеп...»—■ дейд1 акын 6ip ш ум ак бойында. Сэбит босанран эйел куйш щ ен ауыр м езгш н уйш -тепп айткандай. Bipaic 6i3 селт етпейм1з. Ж араты лы ста кездесер д ер е к ш к т щ бэр! натуралдык калыпта поэзия емес. Адамнан адам шыру- ды касиеттеп кетеру рана поэзия етедк Ал эйелдщ ун iн «кулындай шьщрырды» десек, одан касиеттеу байкалм ай калуы мумк1н. Ал: «Кейде бет1 кызарып жалын оттай, Кейде суп-сур бола кап каны жоктай»,— деген жолдардан киналумен 6ipre ана жанынык лапыл- даран шарын да анрарамыз. Толрак толку, куб ы л у кезеш де сиякты. Ал: «Сап erri кулагыма сонда «щгэ...» Куанып ол дауыска Мэкем тын ба? Дегендей жалт карасам, есштен кун Сыгалап болей капты бетш нурга!..»—1 дейт1н ш ум ак ананы дэрш теуге арналран шын-ак акыи- дык сездер. Мундары <Мэкем* акын экеш ц эйел1 Fana 155

емес, Жака туран адамнык анасы, эл1 кунэ ж асамаран, болашак. уш ш ум1т, сешм экелген адамнык анасы. Он- дай ананын бетш кун Fana HypFa белеуге Tiiic. Акын толраткан эйел1 ушш 63i киналып, е з 1 сасып едк Сон- дыктан онысынын элеуметтш мэш .сездлмей, влекде на­ турализм салкыны K e6ipen байкалран-ды. Онда акын толраткан эйелдщ куйеуу FaHa болатын. А л бала туып, эйел1 аман босанраннан бастап акын адам анасын дэрш- T eym i, ана туралы ойшыл жыр айтушы. Эйелдер «ат ус- тар туды (ул туды деген марнада)» деп шуйшнп сураса, арыла келш «бауы бер!к болсын» айтушылар азамат, еркек туранына куанышты. BipaK бул да ж етк ш ш з, Акын одан да api дамыта, кетере туседи. «Елж1реп мае боп кегли куанышка. Эрек деп ерш кепке, шыктым тыска. «Куаныш кутты болеыи» дегенден-ак, Шу ете калды келде барлык кус та. Алдымнан 6ip самал жел есе калды. Bip копир булт cipKipen кеше калды. Гул аралас жайкалган жасыл шалрыи «Куаныш узак болсын» лесе калды. Шаттыктан бшмед1м не етершд!... Не сыймен бул курметт! етер!мд1... Экекей, нурлы кун де кетершдК.» М унда эке куанышы бар екеш даусыз. Bipinuii Арыста- ны елгенде кан ж ута кайрырран. жыларан эке. екшиИ Арыстаны туранда ж ер-квкке сыймай куануы эбден зан- ды. BipaK бул эке куанышынан асып адам зат куанышы- на айналран. Акын ж ана туран нэрестеш элем neci кел- гендей, кектен жерге бую л жараты лы с патшасы тускен- дей ардактайды. Шз акынра косыла сол элем кожасына кол кусыррандаймыз. Адамды осылай cyflin, осылай ж ы рлау керек. Bi3 Сэбит еленднщ 6ipiH uii бел!мшде бай- калган натурализмд1 жуып-шаюдан аулакбыз. Жеке ж олдар мен ж еке ш ум актардагы турпайылыктарра ке- iiiipiM беруге болмайды. Эйтсе де, шырарманын екйнш белЕмшдегк ж ана туран адамды Горькийше мэртебелей- тш куш — 6ipiim ii бел1.мдег1 турпайылыктарды жукартып, TinTi Ke6icin жумсартып, реализмге каж ет детальдарра айналдыратын сиякты. 0 л ен ш щ eKi бвл1мшщ арасынан сгильдш кайшылык ce3iaMeyi сондыктан болу керек. 156

Корытып айтканда Сэбнттщ интимдык лирикалары сан жагынан коп емес. А л барлары акыннын кун делж дэптерже жазылран фактылар сиякты аты-жеш мен де- тальдарына дейш мэл1м, езш е ж акындыгы бар ok,h f 3- ларра арналган. М ундай лирикаларынын такы ры бы соншалык конкретт1, соншалык семьялы к келемде алын- са да, ол кы спакта калмайды. Сэби т ез уй ш ш шенбе- piaaeri, езш е FaHa катысты кайры, куаныш тарра ж алпы адамгерш ш к туррыдан карай бшедь Кайры, куаныштын мэнш де сол улкен туррыдан жырлай битедк Б ул акын­ нын жалкы кубылыстарды ж алкы куйш де корсете оты- рып, оларын жалпылай алатындырын. да дэлелдейдк же- ке басыныц куйлерше дейш элеуметтш туррыдан таныту ерекше Сэбитке тэн, корамшылдык касиет. Ал когам- шылдык касиетш акылгенлшке салмай, риторикага урындырмай керкем ж е т ю з у — талант пен шеберлш жемкь Bi3 лирикадары дарашылдыкка карсымыз; «менщ кэйрым — менщ рана кайрым, менщ куанышым — менщ рана куанышым» емес. BipaK одан акыннын даралыры керекшз деген урым шы кпаска THic. Сэбит елендершен б!з акыннын дар ал ы к бейнесщ унем1 керш отырамыз. Онын «меншен» езш дш те, элеуметтш те куш б1рдей табылады. Саяси лирикалык шыгармалар беруде С. Муканов казак совет эдебиетш де езш е тэн езгешелштер!мен Kepi- недь «Куннен к у н т большевик», «Колхозды ауыл осын- дай», «Майга сэлем», «Ж емкт1 aFaiu», «Сез советтш Армия», «Поэзия маршалы», «Ж урег1мд! мандат кып» шырармалары Typi ултты к, мазмуны сониалнстж ж ана эдебиеттщ корына косылран, тын шырармалар болып табылады. Сэбит М уканов бул шырармаларында BMip шындырын сырттай шолудан арылып, социалистш р еа­ лизм туррысында сипаттайды... Тур мен мазмуннын сай келуш унше кадагаларан акын ap6ip такырыпка арнал- ран шырармаларынын идеялык мазмунын терендетш , керкемдш сапасын жетыиирш отырды. Поэзияда В. М а ­ яковский тудырран ж ана улгшерден уйрене отырып, к а­ зак совет поэзиясына ж ана тур eHri3fli».' Эрине бул аталган елендердщ 6api б1рдей емес. Дегенмен осы т эдебиет! тарихыныц очсркЬ. Алматы, 1958 » 249-25(НЗеттсрСС 157

елендерде Сэбит М уканов акындырыныц ш ск е н д т, ка­ з а к совет поэзиясына кептеген улес коскандыгы кумэн- сыз. Сэбит елецд1 кеп ж азган акын. Онын поэмаларынан баска жырларыныц e3i сан алуан. Соларыныц ш ж д е саяси такы ры пка ж азгандарынын б1рсыпырасы-ак ке- зш де каж ет болса да, сол жариялантан кундершен ар- тылраи жок. Bip-ак кун ж асап елетш кебелектей, 6ip-aK кун жанып сенетш оттай елецдер1 де болган. Солардыц б1рсыпыраларын кайта окы сак, ез тусында кэдеге асып, кэз1р ecidpren, тутынудан шыккан курал кергендей бо- ламыз. Ондай шырармалардын KeniHi.iiri менрам кунде- piHe, эртурл1 наукандарга арналган жырлар. «Ceriaiinui март данкты кун Олкшд1рген жер жузш. Эйелд1н 6yriit мейрамы»,— сиякты, уйкасы бар да, кеудесж де «шыбыны» жок елец- дер. Б ул сиякты газеттерде басылып, сол газет номерле- piMeH 6ipre тозатын елендерд1 казак акындарынын жаз- баганы ж ок. Солардыц 6ipi Сэбит екеш де рас. С . М уканов, acipece, отызыншы жылдарда казак поэзиясында катты кетерм дк Ол казак поэзиясыныц езш е дешнг1 ен асыл корларын, тамаш а улгм ерш мек- геру уст1не казак поэзиясында Маяковскийше новатор- лы к ж асады , лирикамызды i.nrepi дамытты. Акын мар­ ксизм-ленинизм рылымына каныру аркылы езппк азамат- тык, патриоттык ce3iMiH KOTepin кана койран жок, сол ce3iMiii керкем жырра айналдыратын шеберлж те тапты. Сэбит социализм floyipinKeri казак акындарынын эле- ум еттж мшдетш калай аныктаса, 63i де сол мш деги орындауды программа eTTi. сПролетар акыны Эсер-солдат Туран халкы бакытка тартканда андап Каламын колына ала Bipre аттанбай 1ркшп жолда олар Калай калмак? Ал, акындар, Киял, ой. шешен тики, Коне, жумса. Барынды аттан колра ап». 158

Сэбит езш енбекий халы ктыц кызметкер1, туга н ел- дш «ерге жегер erisi» деп жариялайды. Сондыктан оныц саяси лирикаларыныц композициялык курылысы да «акынныц совет халкы на тана кы змет етемш» деген тен- денциясынан туады. Сэбиттщ ен жаксы саяси лирикала- рыныц кайсысын ал сак та курылысы ж агы нан айкын, ондай елендёрдщ д ер е к аз , булдыр киялдардан тумай, ете анык, нактылы мураттан туганы керЫ п турады. Би- ix к о м м ун и ст идеяны жогары кетере бшген акын бар- лы к ш е б е р л т мен шешендш н, е т ю р л т мен оттылыгын сол ндеяны ж аркы рата ж ы рл ауга жумсайды . Лириканык кы ска д а сез1мтал болуы , лирикалы к ге- ройдыц 6ip мезплдеп, 6ip мезеттеп туйсш н керкем куй- ге айпалдыруы лирика ушш улкен касиет екенщ шлец айтыи келем1з. Б ул мэселеде орыстын, атакты сы ншыла- рынын шщрлерше унем! суйенш отырамыз. Дегенмен лириканыц 6ip мезеттеп 6ip зат, я 6ip кубылыс туралы акын туй сш н гана суреттеуш ! болуы Снздщ дэу1рде ж ет- к ш к а з сиякты. Кебщесе буржуазиялык, когамныц таби- гатына тэн жалгЫздык сез!м , ж алгы зды ц Tyficiri соци­ ализм дэу1рже ж араса бермейдк Догам мен жеке адам- ньщ арасындагы келннмаздж негурлым азайган сайын, акын мен элеум еттж куры лы с негурлым б1ржкен, 6iTe кайнаскан сайын лирикашыл акынныц жалгыздыгы да азая береди Эрине, будан социализм тусында лирикалык геройдыц даралану касиеп жойылады, оны масса жу- тады деген угым шы кпаска керек. Ж алгы зды к пен тип- тж даралану 6ip нэрсе емес, ек! нэрсе. Социализм зама- нында адамныц кем-кемиен прогреске ушырауы, оныц мэдепие'п кетершумен 6ipre caHa-ce3iMiHiH д е ж ац а са- пага кетер!летж д1п б1здщ eMipiMi3fleri кы зык процестщ 6ipi. Bi3 оны Беш мбеттщ Мыркымбайы, Сэби ттщ Ш ок- бытынан да керем1з. Д ем ек бул сиякты, тек социализм дуниесше Fana тэн гажайып шындыкты ж алгы з лирика­ лы к геройдыц т уй агш е айналдыра беру — лириканыц жолын эдеШ тарылту, кыспакка са л у болар едк K euieri кулкыныиан езгеш ойламайтын ш аруаны ц экономика- лык жэне моральдык бостандык алуы оны шын мэнщде- ri ж аца адам га айналдырады. О л енд1 когам муратын жеке басыныц муратынан жогары устайтын, вз п р лш н отан п р лк ж е багындыра бщуцн — совет адамы. М ундай курдел1 процестер аркылы еткен, ескен совет адамдарын кврсетуге романдар, драм алар.поэм алар, эцпмелер ар- 159

налып ж атканда лирикалык; поэзия карап к алуга tiiIctI ме? Ж о к , карап кала алмайды. Адам е м 1рш деп курдел! процестердк улы ж етстер д 1 жырлау ушш лирикамыз да есуге, ж аца canaFa кетерилуге, ж аца дэу1рге сай курдел1 ] ж ол Ta6yra мш детп едк Сол тын жолды, жаца сапаны I 6i3flin каза к лирикасы д а тапты. Сэкен мен БеШмбеи J шебер Kipri3reH окиралы-энпмел1 лириканы 1930 жылда- I ры Сэбит М уканов ж олдас Timl шарыктата кетерш ж Ь берд1. Объектнвт1 геройдын cesiMi мен м1нез1н корсету уш ш лирикара сюжетт1л1к косылды. Сэбиттщ мундай влендер1нде ек1 герой бар: 6ipi— акыннын оз1, екшнн- ci — объ екти ва герой. Акын б1рде осы геройга жетекш! де, б1рде оиы толыктырушы. Eneyi жабылып улкен 6ip идеяны окуш ыга сешмд1 де k&piicri ет1п жетк1зуге ты- рысады. Буран Сэбитт1н «Ол туралы эн мен куй» жэне «Колхозды ауыл осындай» дейтш олендер1 дэлел. Ек1 ге­ рой катар Kipicin кеткенде 61piH-6ipi кайталап. 6ipiH- 6ipi ж окка шырармайды. Егер акыннын смени» uipiiiml планра шы кса, 6i3 онык замен бейнесш, окира мазмунын улкен акындыкпен сейлеп кетет1н монологын окимыз. ©з ойын улкен серп1нмен, халы к угымымен жырлай би« ген акын екшнп герой туралы кызык мэл1меттер мен ту- с1н1ктер де айта б1лед1. О л кейде объективен геройдын э к п м е сж е жол ашып, онын аузымен де болмыс туралы ouFa уял ай калардай ж ана сырлар ашады. бы м тал ем[рд1к козгалы с динамикасын керсетерлж суреттер де ж асап ж1беред1. Сонда 6ip дэу1р сипатына лайык, дара- ланган адам образдарын да корем13. «Шалымнын аты Кекбай сез уясы Басы, <5ip жалраннык кен дуниясы, EpTeri, елей, жырдын, шеж!ренш- Миы бай, неркем,.сулу антологиясы». Л ирикалык герой Кенбайды б1зге осылай танысты- рады. К узетте, кырман барып отырран шалдын Кенбай деген атынын 03i комбайнга уйкасып т а, жарасып та тур. ©скен онерге, байлыкка жеткжен казак ауылын акын, куанышпен суреттеп, ез ж ур епн щ шаттык моноло­ гын былай айтса: «Не десен бул театр, сол театр Дардылы театрдан зор театр, Залы — аспан, сахнасы — сулу дала, ApTiici миллнониан мол театр».

Сонын арасында колхозды ауылдыц байлыры мен бакытын долга устаткандай дэлелдейтш Кенбай сезш де кузетш! шалдык ез тш м ен дэл береди «Арт,— дейд1 ауыр кылып, кулш Кенбай, EriH кеп былтыррыдан, биыл ел бай. Жеке байды «бай» деп айтыпты рой, Боп керген жок колхозра eui6ip тек бай»,— депзедй Лирикалык геройдын патетикасымен Кенбайдык нагыз реалистж сездер! социализмд! жырлайтын ж ада лирика турызран десек артык айткан болмаймыз. Техниканы суреттегенде б1рсыпыра уакыт натура- лизмге урынранымызды ж эне оныц себеб1н Сейфуллин Сэкен лирикасын талдаган туста айтканбыз. Тап сол кем ш ш к Ж ансуг1ров 1лиястын «Баспаханада кыр каза- ры» атты елещнде де болган. Онын да: «Киыстырады 6ip басын, Сыкырлап машина айналып, Уршыктары манланып Ынырангады ыргасын...» — дейтш селекет жолдарын окыранбыз. Осы сиякты сэтшз тэ ж 1рибелерд1 ескерген Сэбит «Колхозды ауы л осындай- да» машинаны зор кимыл устш д е суреттеп, оран акын- дык, тедеулер тауы п, кызыкты етедй «5ip xici канша кырыкса майырылмай, 5ip сабактын басынан айырылмай, Комбайн жутты епн сабактарын Тец1зд1к балык жуткан жайынындай»,— дейд!. Сэбит осындай сэтт1 табылран ушкыр шумакта- рын 6ipiHin устж е 6ipiH мшбелетш, тамаш а дамы та да бйледй «Саулады 6ip екештен кызыл бидай, Домнанын жалын аткан тем!ршдей», Эйтпесе: «Бидайдан тазаланып ушкан кауыз Уйткнды желге кыстын боранындай»,- деп 6ip тецеуден екшпй тенеуд1 асыра, э ар е л е й арылта- ды. Осы тек еул ердж кызыктылырыньщ у с тш е марналы- лыры кандай тамаш а. Барынш а салмакты , барынша мазмунды. Бидайдын домнадан куйылран тем1р андны- мен тецелу1 — астыкты отаннын индустрия жарынан да озык, мемлекет екенш коса сипаттайды. CyfliKTi отанды сулу жырлау ушш барлык шеберлж пен тапкырлыкты аямай ж ум сау kepeKTiriH Сэбит осы елещ нде керсетш - 11 Э. Тэж!басв. 161

ак баккан. Ол ж ацапядай дннамикалык заттык тсцеу- лерд1 азсынрандай аналогиялык, тенеулер/U де аса ше- бер пайдаланады. Акын: «Бар тэнш жулдыз жапкан баркыт тунде»,— деген жолмен бастайды еленш. Б1з колхозды ауыл тун ь не осындай тенеу, образ табылганына куанамыз. «1шшде сол кызыктын отыртанда Лезде квтер1ЛД1 етеп»,— объективт! repoflFa лирикалык жырга сыйгызып мшез, портрет беру, оныц TOKiperin керсететш суреттер ж асау акынныц езге елендершде де бар. Сэбит буп нп ем1рдщ сипатын толык айту ушш — буп нп ем1рдщ ез тш мен свйлеуге тырысады. О л д а Маяковский сиякты поэзня- сын халы ктыц сойлер т ш н е жакындатады. Бурынгы KOHOHFa айналган, поэзиянын кеп колданган кггаби сез- дерш алып тастап, оларды к орнына exiipaiK кубылыстар мен заттарды дэл атайтын, айнытпай сипаттайтын eMip TyFbi3F3H сезд1ктерд1 еркш пайдаланады. ©Hflipic пен ауыл шаруашылыгыидагы табыстарымызра байланысты xyFan рылми с е з д т т е р Сэбит поэзиясына ж ат емес. Акын жаца дуниелерд! жанаша, ез атымен атаудан кашпай- ды; 6yriiiHiH шындырын ш артты турде FaHa айта алатын архаизмге урынбай, халыктын кунделж™ карапайым сездершен поэзия куралдарын жасайды. Бутан Сэбигпц «Ол туралы эн мен куй» атты елещ де толык, мысал бола алады. «Москва. Мосторг. Мын-мын жан, 1шшде мен, Мынга мынк етпейтугын уй б>пк, кен. Култ кептщ KeCKiHiHсуйед! кун, Сугып алтын сэулесш терезеден». HaFbi3 прозалык, кундел1ктщ сездерк BipaK акын те- TiriH тауы п калаганды ктан, ол сездерге е з ж урепнщ отын косканды ктан б!ртурл1 жанданып кеткен. Акын М осторгка бук1л отан бейнесш сыйдырура тырыскандык- тан елеш ш н идеясы ipueH in тур. «MbiiiFa мынк етпей- турын» деумен магазин поэзияга айналган. Ондагы шн TipecKeii, ыры-жыры ж у р т т а б а к ы т дуниесш щ кушарын- дагы армансыз адам дар сиякты. Терезеден сурынран кун сэулеЫ мен кул1мдеген ел кескпп улкен 6ip сурет. Солар- 162

дын iiuiHfleri ерекше жылы Kepinep портреттердш 6ipi акыннын ез портрет!. Л ирикалы к «меншц» ne3i барлык KepiHicTepfli шадыман кеш л, жалынды сез1ммен кабыл- дайды. Ол лек-лек агьишан, кезек бойынша жылжьшан халык топанына да ез заманымыздын философиялык урымын айтар картина арнайды: «Кимелеп очередке KipniM мен де. Очередь езеид1 ерлей кешкен секге Уксап. алды азайса Арты каптап Барады жылжып Алды эткен жепге». Соншалык халыктын арыл-тегшн дараламай, топтаган куйде ете шыгу халыктын тогы лган тобын жекелеп бей- нелейтш портрет, мшез таппау соц иалиста реализм акыиына MiH болып тарылар едй Эдебиет1м1здш кай жанрында болса да масса кесю наз, сипатсыз болуы мумкш емес. Лирикада да сондай. «Леииннщ орден! бар казак малшы, Пластинка тусьша турып карсы; «Шырарым! — деД| маран эне 6ipey Куй табарын квп кылып сатып алшы!» Лездщ арасында-ак жанары философиялык козралыс марнасын бсрген масса нактылы картинага, бет!-жуз1 бар, омырауына орден таккан казак шалына, кадырлы малшыра айналады. Ауылдан келген uiapyaFa пластин- кадан Kepi кшм-кешек алганды колайлы керген акын кезш е де, куларына д а сенбегендей, ш алдан «таб ак ба а з г е Keperi?..» деп кай та сурарысы д а бар, «кшм-кешею» деген сездерд! аузына салрысы келедк Оран тусш е кал- ран малшы тайра танба баскандай ж ауап кайырады: «Ки1ммен кенес кылма тамак жайын. Турран жок мендей болып бурын байык...»— дейдк Бул шалдыц мактаншактыры емес, еткен eMip туралы куланып свйлеук Малы кезш е бггкен, сасык дуниемен 6ipre сасып-буксш еткен казак байларыныц надандыры 6yrinri малшы ушш api кулш, epi кубыжык тэр 1зд1. Ол ауыл адамын багалай бшмеген акы нга: — Аш к е з в д !, дурыстап кара,. Menin сеней кай жер!м 163

кем? — деп тур. Пластинка сатушы эйел кай халыктын эн in берешн деп сураса, малшы оны да: «Mefljli юмдш болсын. Суду эшн Veyra дёме, жолдас. маран орте»,— деп кагып тастайды. Б]'зд!н кез1м!зге Gip кездеп api из­ дан, «eMip бойы журсе-дагы кулдыкта» Gyfiipi шыгып кермеген, езш адам деп санамаган Ш окбыттар елестей- Д1; кандай кундер еткен, кандай улы езгер1стер болтан! Отан кандай жацрырран, адам кандай жакарран. Акын адам жанындагы эволюцияны лирикалык жырларымен шын мэнш деп совет акынынша алып шыккан. Халкы- мыздын т ш н е спискен «Мосторг», «очередь», «пластин­ ка» еленнщ поэзиплык куатын артылта 6epin, реалистж суреттш гш айкындай, жаркырата тусш турран сешлдь Заманымыздары гылымда, техникада, шаруашылыкта, саясатта айтыла беретш сездерд1 лирикалык шьтарма- ларында барынша мол, барышна epi<iii пайдалануда Сэбиттен аскан ешшм жок. «М аршалдыц приказында»; ♦ Шек1мдей боп Сорыстык Атташе тур» — десе, тары 6ip елешнде. «Кушпен 1ске тез купле-асырады Менделеевтщ Сарлык снстемасын»,— ДСЙдь «Бураудан Прометейд! шешкен олар» «Римде Плебейил'л Горацнйден»,— дейт5и жолдарды да Сэбиттен окимыз. Эдебиет т!лin KipMe сездермен ш убарлаура болмайтынын 6 9 p iM i3 fle6 i- лсм!з. Оны Сэбит те бьзедь Б1раксонымен катар халкы- мыздын колдануына K ipren, каза к т ш н е сш ск ен создер- ден, рылымдык атаулардан кашкактаура да болмайды. Т и л д т TeTirin 6m rip, оныц купия сырларына канык- кан Сэбит acipe улкейтш айтумен катар acipe юннрейте айтуиа д а шебер. Ол акыннык партиялык тенденциясына байланысты. Кызыл аландагы улы керМ стер арасынан кезге тускен сорыстык атташеш акын эдей! ш нпрейтт алады, «шешмдей» деп менсжбей суреттейдь Мэселен буржуазия эдебиетннлершде «эстет» деген сез — дши урымдагы «энбие» яки «эулие» деген сездер сиякты. Сэбит бул сезд1 де эдеш жупыны куйге Tycipin, мыскыл- дап атайды: 164

«Ол кезде бола алрам жок рас эстет, Мыскалдап сайлегем жок сазд1 екшеп»,— дейд| акын «Сырласуында». «Сен» демей, сыпайысып дейтутын «ci3», «Курес» деген емес ол кылмнган кыз»,— деп Сабит бекер айтпатан-ды. Акьшныц 6ipiHiui мшдет! халыкка кызмет ету, отанды, советт1к идеяны ж аудан сактау, коммунизм ушш кур есу деп урынеан акын — $кд! езшщ бас каруы деп тусш едь «Курес тш найзадай шанышкы тип Онын C93i: «жык, тапта, талканда, буз!» Сабит поэзиясында осы принцип эркаш ан д а 6ipiHuii орында турады. Сабит лирнкасында вленге патриоттык куш беретш, окушыны epiKci3 толкынтатын 6ip ж ум бак сыр бар. Ол — лирикалык геройдын толкуы . Тутан елше сырын айтса да, жаумен жекпе-жекте беттессе де акын салкын свйлей алмайды. Ол б1рде журегш корсете сей- лесе, 6ipAe беттескен жауымен полемикалык р ухта лептГ свздермен айтысады, соныц 6api акын жырына екпш, жп-ер косады. «Жан сырым, халкым, маран сенсец егер Борышым шашымнан кэп саган берер. Желкеме шор тусер деп аямай сал Мен сешч вг1з!нмш эрге жегер». Мундай адал сырта, ак ннеттен айтылтан эсем сыр- Fa сенбеуге, оны айткан акынды сы нлам ауга, суймеуга мумкш емес. Сабит лирнкасында туспалдау, алыстан иш араттау кездеспейдй Ocipece онын отызыншы жыл- дарда жазган ен жаксы жырлары поэзияга кажет ка- рулармен тугел камтамасыз етмген. Акын метафора жасаура да шебер, ецбекий халкына жакындытын терец де дал тецеулермен де айта алады. «Мен сендерден 6ip тамшы тамган жаспын» деген ж алгы з жолга Сабит барлык айтайын деген!н тугел сы- йдырады. Гиперболалык эдшт1 де Сабит Маяковскийшв пайдаланады. Поэмаларында халык эпосыныц улг!лерш жацарта, жасарта колданса, лирнкаларында да халык угымындары б ел гш свздерд1 элденеше рет ocipin, керек- Ti жерш е калай кояды.

«БеЫктен-ак маган тап белп таккап, Тапты шаклан бесжте MeHi шаккан»,— дейтш жолдардары ecipe айтулар каншалыкты улкен болса, соншалык ж урекке конымды да. Гипербола логи- кара кайшы емес, реализмге де барынша сиымды. Корыта келш айтарымыз: Сэбит Мукановтын интим- дык лирикада езш дж езгешелжтер! кандай айкын бол­ са, сю жегп-экпмел! лирикаларындары езгешелжтер! одан да бетер айкын. Шаруанын колхоздаскан кездеп ескелен ехирш, онык ж ацарран, ж ары к сэуле тапкан м!- нез-кулыктарын керкем керсетуде Сабит лирикасыныц орны ете улкен. Осындай лирикаларыныц устш де 6i3 Сэбиттщ езш де керем!3. А зам ат Сэбит пен акын Сабин барлык коммунисток бейнеамен совет халкыныц зор да- уысты уптипсш е айналады. Ж урепн колына устай, жа- нын ортара сала сейлейдк «Мен турмыи Мавзолейд'щ он жагьшда. Турмын Тоты канатты Гул багында! Анналам жальш тует! Турмын толкып Ту мен куй ыррагында». Б 13 осы 6ip бшк туды к — Кызыл тудыц саясында 6apiMi3 туррандай, 6epii< niii Tipece туррандай ceaineMis.IV VIII Осымен каза к лирикасына ецбег! cinren акындарды жекелеп талдауды да догарамыз. Неге олай? Ж аз б а адебиет1м1зд1к тарихы ж ас екеш эмбеге бел­ ил!. Сонык ш ж д е лирикамыз да ж ас жанр. Сондыктан лириканын проблемалык мэселелерге байланысты тарн- хн кезендерш сез еткенде, бул ж анрдын калай туып, ка« лай дамыганын коса свйлемеске болмайды. Шын марынасында Абайдан басталып, Сэбитке жет- кенше талай тарихи белестерден еткен, курес устш де шыныккан казак лирикасы, каза к халкынын esiMen 6ip- ге ест!. Сэкен, БеШмбет, 1лияс, Сэбиттер Абайдан алган акындык эстафетаны ж аца дэу!рге жетк!зумен 6ipre, ез- 166

flepi де жана дэу1р поэзиясын б!р1нш1 жасаушылар бол- ды. BipiHe-6ipi усамайтын терт акыннын шырармалары 6ipre косылганда казак совет поэзиясынын алрашкы дэ- ■yipiHiH толык бейнес1 шырэды. Осы тертеушш шыгар- малык тарихы мен шыгармалык тэж1рибелер1 аркылы 6i3 казак совет поэзиясынын. сонын 1шшде казак совет лирикасынык туып-ecyi мен калыптасуын керем1з; олар ездерш н шырармалык улг1лер!мен езге талантты жас- (гардын есуше, поэзиямызра улес косуына мурындык болады. Суйтш с о ц и а л и ст реализм эд1с1мен мыктап каруланган, ез!нд1к улг1 дэстур1 бар, заманымыз бен замандастарымыздын керкемдж кажетш толык етей алатын coeerriK казак лирикасы эдебиет1м1зден улкен орын алады. Будан жиырмасыншы жылдар бойында казак эдеби- етше косылган, жалынды жырларымен жаркылдай ко- сылган б1рталай акындардык енбектер1 есепке алынбай- ды екен дейт!н урым тум ауы керек. А такты «Эл1 картына» коса талай эсем елендер бер- ген Сыздыков Ж акан поэзиямыздын ipreciH бек1те т усу ушш ез шегесж какты. Ол: «Сандыгын ашып сырыннын MepyepTiH теремш»,— деп Сэкенге ш эюрт iHi екенш айта келд!. Эл! сэби ж ас — в т е б ай Турманж анов 1924 жылы-ак «мен келд1М, акын боп келд1м» деп ж ар сала шыкты. «Беген, мен сект баланмын, Жас ryaiMiH жаеаннын. Жазынныц жаршы булбулы Жырымын жака заманнын»,— дед1 втебай . Кандай жылы, кандай ж аркын влен. Осы в тебай 1928 жылы ipi байлар конфескеленгенде ул ес алган койшынын куанышын тамаш а жырларан. «Елбен-елбен етемш Елд! ез1мдио етемш. Корбан-корбан етемш Койды ез!мд1к1 етемш»,— деген койшынын атынан. Б1з сол вленд1 кызырып окы- рапбыз, куана ж аттаранбыз. Аскар шыкканда кандай куандык. Б1рде т э гп , б1рде 167

ащы,^ bipFaK, уйкастардан туйш туне б 1лген ж ас акын талай аталарын тамсанта келмеп пе едь «Карарым, Патима, Жолыктым хатына . Мунынды хатка орап Жолдапсын атыма», — дейтш жолдар канша жылдар бойында жадымыздан ешпей келедк Ол БеШ мбеттт Мыркымбайына езшщ К ойбагарын косты. Ж алрыздыктан кептшке, кеденлштен молдыкка ауыса бастаган каза к аулынын жазы мен шаттыгын, ецбег! мен бакытын жырлады. Ж аска эн- жыр, кексеге кен1лд! елендер бёрдк БейЫ бет ж ас Ас- карра суйсш е карады да, езш е ycaFan дарынды iniciH керд ь Енд1 мен прозага ауыссам да болады деп ойла- ды ол inline;;. Белек талдап, зерттей б астасак Аскардын 63i улкен 6ip тулга. А скармен т1зе т уш сп р е , ун коса шыккан Калмака- нымызды калан айтпас едж . А лаканы муЗДздей кус-кус, жалшы боп туран, жалданып ж ур ш жейтш нанын аныр- FaH Э бдж адыровты д а ж ана заман акындыкка шакыр- ды. Егер 30-жылдар жырында енбек екпш , жана заман дауылы сезмед1 десек, онда Калмаканнын да коскан ул еп бар. Байлаудан т ш , том арадан K63i босаган жалшылар акыны б у р к т и е ал к ш е д ь Казакты ц кара елеш нщ е з ь нен куйын соктыратын 1лияс ж угш ж ан а 6ip тын куат к е те р к е ж енелгеш н керекйз. Бесжылдыктары халы к ен- 6eriH К алм акан ерекше поэзиялык куатк а айналдырады. Х алык Ti^ni, халы к урымы, халык Ti.ieri 6ipre кайнап, 6ipre корыган коргасындай куйылды: «Уйыссын усак шаруа бауырдай боп, YfiUcin Курттыбастык тауындай боп, Же.№ екпш желшщирт жебелесш, Шьшарга сыбыс берген дауылдай боп; Уйымныц уйымдаскан шыксын ун! Айдында кусбек шалган дабылаай боп; Шекеден шып-шып терлер сыпырылсын Ак булт тамылжыран жауындай бои; Жумыстын S3i 6iTin, орны калсын Жаркырап ак бекеншн санындай боп; Кала, ауыл кару калап жаисын енбек НкпЫмен оршеленген жалындай боп; вткен кун ойда рана елестесш. Булдырап елс;з бетте сарымдай боп;

Байбалам, бас айпаду, сэры уайым Бузылсын майы кем1с тасындай боп; EckIhIk жулмаланган жуканасы Куарсын сока ayaapFan тамырдай боп». Бул эл1 кеп жасайтын, кеп ж ы лдар бойында жарыры сенбей, жылуы басылмайтын елен. Осылай айта берсек, атай берсек акын кебейе бередь Уакыт, заман ез жыршыларын ecipe бередь О л кездеп эдеби етн лл ердт бэршен де балрыны Тайыр. Сонын ез1 де салган жерден ез эуешмен, ез домбырасымен езгеден белек Ж ароков Тайыр болып келедк Bi3 завод, шахта- ларда, оку орындарында ж ас акынга ун косамыз; сонын сез1мен социализмнш жырын жырлаймыз. «Мыц-мын колдар, миллион мнлар, Мнлар миллион кимылда. Миллион толкын, Толкын миллион Толкындата кимылда!» ны айтамыз. Бостанды к дуниесш дег1 еркш енбек bipFapu жырра, куйге айналран карш адай бала ж асты н бойын- дары патриоттык куат жер Ылкшд1ргендей. Б!з онын тулрасынан ер!мдей жас, ерттей ыстык Отан бейнесш керем!з. «Карынды кагып су кылдым, Тунщнен тан аткыздым, Жер1ме жулдыз жаккыздым»,— дейд1 акын. Б1з ж еш мпаз революциянын e3i сейлеп тур- рандай кулак асамыз. Осы сиякты Ж еткудан Тали О р­ манов, Аркадан Саин Жумаралилер келш эдебнетп'зге косыла бередь Тары да кайталайык: булардьщ кайсы- сы туралы болса да 6ip-6ip монография ж азура татиды. Алдары агаларды устаз тутына шыккан ж ас кайраттар- дыц сол агалары на усай отырып, ез тараптарынан по- эзиямызга коскандары да кеп. Э йтсе де, сонын бэрш б е ­ лек-белек энг!мелеп, соза берудщ будан api, бул енбекте каж егп г! ж ок. Б 13ДЩ 6ipiHini м ш д е т — к аз а к совет поэзиясыньщ, оныц ш ш д е лирикамыздык калай туранын ж эне калай калыптасканын урыну едк О л мшдет1м!зд1 аз да болса орындадык. Сэкен, БеШмбет, 1лияс, Сэбит шырармаларын толырырак талдау устш де казак совет лирикасынын ¥лы Октябрь революциясымен 6ipre туып, барлык курестер майданын 6ipre еткенш , с у й т т отызыи- 169

шы жылдардын алгаш кы жартысында Typi улттык, маз- муны с о ц и а л и с т , толык калыптаскан казак лирикасы- ным жасалганын кердж. «В. Маяковский бастаган совет акындары поэзияра лирикалык геройдыи жана тиши ала келдй Эдебиетте ж ана адамныц образын ж асады. Ж ака дэу1рде, жана корам да адам дарды ц д а образы жанарып, жана canaFa ие болып отырады. Совет акындары лирикалык поэзияда сол жана т и г т , жарымды адамныц бейнесш лирикалык герой образы аркылы бе р д Ь .1 Бул 20 жылдардары к а­ зак поэзиясына сай келетш дурыс 6aFa. Сонымен 6ipre 1919 жылы, Сэкеншн «Кашкынныц ауылынан» басталып Бе'Ммбет, Сэби т лирикаларында эбден толыккан сюжет- Ti лирика, ондэры о бъ екти ва образ ж ас ау приемы казак совет поэзиясын аса зор биж дережеге кетерд1. ¥лы коммунистер партиясына, онын данышпан кесем! Ленин- ге, ж еш мпаз армиямызра, ¥лы Отанымызга, ерки< енбекке арналган жырлардын ен жаксыларынан, отан ж ауы на, халы к ж ауына арналган улы жырлардын ец кушт1лер1нен саяси лирикамыздыц асыл улгшер1 жл- салды. Б1з е су жолымыздары киыншылыктар туралы айта отырура тырыстык. Асылдарымызбен катар жасыкта- рымызда аз болган жок. 1здену, асыру устшде туран жа- ман олендер Сэкеннен бастап бэр1м1зден тугел табыла- ды, коп табы лады . Б1з ол жарына ун1ле беруд1 макул кормед1к. Кош ж уре тузелд1, кемш1л1ктер1м1з де ж уре толыктырылды. Cei'iTin лирикамыздын бай болашарына кен ж ол ашылды. Б1з тары д а Отанмен 6ip re ерлей оты- рып, тары да талай киыншылыктарды бастан Kemipe отырып 1лгер1 бастык. Лирика жазушылардын саны ар- тылды. Маяковскийден уйреиу Абайга, Пушкинге кайта оралура богет болган жок. Трибунадан барлык дауыспеи айтумен катар, окушылармен жекелеп сырласудан да кашпайтын болдык. Кулпыра оскен туран жерд1н кеп бояулы гулдер1ндей, нэз1к сырлы ундершдей, кобелекше уш кан кыздарындай, кыран жанды улдарындай- жыр- лар ж азы лура да т ш сп болды. О тан ©MipiniK куанышта- ры кандай шадыман ж ы рланса, отан басынан кешкен ауыр кундер де барлык драмасы, барлык трагедиясымен лирикага айналмай кал ган жок. Енд1 лирика уш -терт 1 М. Дуйсенов «Казак совет лпрнкасы>. Ил жэнс эдебиет. ннстн- тутындагы колжазба, 181— 182 беттер. 170

акыннын триосы, я квартет! болып калмай, кеп инстру­ м е н т симфониялык оркестрге, курдел! енерге айналды. Б1рак осы к ур д ел ш кке ж ету — дайын жалты рмен онай сырранай беру емес, тары да е су киыншылыктарын бас- тан кенару, шырармалык толгактардыц азап, лэззатын коса т ар ту болды. BipiMi3 жырылрэн ж ерден екш1шм1з етт1к; 6ipiMi3 бастай алганды екшпнм!з аяктай алдык, cyfiTin лирикалык поэзиямыздын алтын кум безш кетер1- суге napi буын, ж ас буын болып б1рлесе катысура тура келдй К аз ак совет поэзиясынын алтын кум без! к е те р ш п болды, енд! тандана карап, тамсана тандай карудан езге ештене калган ж ок деп еш н н де айтпайды. Ол онай масыккандык, поэзиямыздын алдары мшдетшен кез жа- зып калгандык болар еде Эйтсе де, лирикамыздын кей- iHri жиырма жыл бойында да у з д ж а з ескенш , ж ан а та- быстарра жеткенш, ж ана сапалар тапканын керуге м ш д е г т п з . Эрине е су б1ркалыпта FaHa ж ур ш отыратын механикалык козгалыс емес; лирикамыздын да даму процесшш iuiKi диалектикасы болды. Ж азуш ы ж азган зерттеулер рылым ба, ж ок па, оны окыган ж урт e3i бараласын. Б 13 б|лет!шм1з д 1 ор тага са­ ла 6epyiMi3 керек. Тарихты айту тарихшы болгандыктан емес, кейде басыннан кенпргенджтен де болады. Сонда э д еб и ет т т Kefi6ip кезец ш деп кцйру, муд1рулер жайын тарихшы ралымнан repi сол тусты н катардагы — кара- пайым жазушыларынын 6ipi молырак та, даш рек те айтуы мумкш. Сонын аркасында айтылып ж урген рылми пш рлерге жана ойлар косылуы да ражап емес. М. Дуй- сенов жолдастын ж огары да айтылган « К аза к совет ли- рикасы» атты филология рылымынын кандидаты дэре- жесш алган штабында: «Бытыранкы жеке шаруалардыч cepiitTecin, артелдесш уйымдасуы туралы партия ур а- нын совет эдебиет1 басты такырып eTin алды. Б ул такы - рыпты дер кезш де колга алып, букар а халы кка партия саясатын yriTTeymi де лирикалы к ш ь та р м ал ар е д Ь дей- Д1. Бул ете дуры с niKip. К олхоздасу карсаны нда ж еке шаруаларды.^кедей, орташ аларды коллективке эз!рлесу- де Д. Бедный, В. Маяковскийлермен катар казак акын- дарынын да енбеН аз емес. Аскар: «Жарынып байдан келж сурамайык, Жер ондау артелш 6i3 суранайык, Тукым да, келмс те бар, трактор бар, Bipirin уйым ашып 6i3 алайык»,—

деп тура колхозга ш рудщ тете жолдарын айтады. Кал- макан «Трактор> атты елещнде: «Сеш мшсек кумэкЫз Оцгарылмак iciMi3».— десе, ол кезде жас акын Рали «TeMip атта»: «Ел ен ауыр жумысын Енд1 coFaH аргады. Каулап тасып ырысы Колхозга арна тартады>,— деп халыкты б1рлестшке Kipyre, тракторра мшуге ша- кырды.. О сы кезде БеШ мбегпк Мыркымбайы, Сэб и гпн Шок- быты, А скарды н К ойбагарлары д а б1рлестшке Kipyre эз1рлене бастаран-ды. BipaK нагыз колхоздастыру жумысы кызу басталган кезде лирикалык геройларды курес майданынын, улы майданнык как ортасынан кере алмадык. Колхоздасты- р у — О тандары у с а к ш аруа eMipiHfleri барлык бакыт- сыздыкты туп тамырымен кырку, колхоздастыру неп- зш де кул ак, байларды эбден жою, сейтш б 1рлескен, со­ ци али ста ауыл шаруашылырын уйымдастыру ед1 foA. Осындай улы идеяны icKe асыру жумысы К азакстанда б1рсыпыра киындыкпен eTTi. К азакстан сиякты республикада капитализмге сок- пай, феодализмнен социализмге ету д 1 данышпан Ленин там аш а бастап едк О л каза к сиякты бурынры буратана, енер, рылымнан алые калган халыктыц экономикалык, ултты к езгешелштерш yneMi есшен шыгармаушы едй Кешпел1 халыкты отырыкшылыкка айналдыру, оны ка- наудан куткарып жер neci ету, елдщ мэдениетш артты- ру, енбекий халы ктын ез ортасынан шыккан енерлц 6i- л1мд1 кадрлар эз1рлеу, суйтш ap6ip мемлекегпк шара- ларды icKe асырура халыктын езш уйымдастырып ж егу ленинд!к тамаша салтка айналсан едк Б ук (л халкымыз каты сар жумыстарды ц масштабы да улкен Fofl. О ндай ж ум ыстар сэ т п уйымдастырылса мил­ лион. милар мен миллион колдар тауларды козгай ала- ды. Ал сонш алы к дэу1рлш icKe кате арал асса ше! Онык да масштабы осал болмайды екен. Ж аппай колхоздас- тырудьщ ражайып ураны К,азакстанныц аудандарында

асыра Ылтеуге урынды. Болран кемшшктердЦ ауылдары бай-кулактар, олардын куйыршыктары пайдаланып бан­ ты. Олар б е л сен д ш к маскасын кшп алып, казакты н ор­ та шаруаларына коса кеше рана карны тоя бастаган Мыркымбайлар, Шокбыт, Койбарарлардын ездерше ау- ыз салды. О лардын зорлык-киянаттарын керш «Була- рын калай?» дегендерше тусшд1ру орнына, кулакка айналдырура дейш барды. Суйтш Голощекин баскарран басшылыктыц кате-кем ш ш ктер1 б1рсыпыра уа кы т бо- йында «белсендшер» уш ш ен колайлы ж ардай болып шыкты, Асыра сш теудщ ауыр соккысына ушырарандар тез арада-ак жудеу-жадаура айнала бастады. Орталык партия комитет! бул сиякты улкен кателж- терд1 кермей калган ж ок. Табы стан басы айналгандарра са бак болардай ш аралар да колданылды. BipaK К азак- станда кашан Голошекиндер орнынан алынып болганша, эл1 мал шаруашылырынан баска к а с т барын бшмейтш кешпел1 казактар асыра сштеумен 6ipre келген бейнеттщ ауыртпалырын аз тарткан жок. Осы туста (1931-32 жылдарда) казак совет эдебие- ti'hi'h, оныц ш ш д е лириканын басынан кенпрген киынды- ры да болды. Роман, повесть ж азура у з а к мерз1м керек. Ал, лирика кун сайын туып жататын жанр. Сондыктан кунде кершш, ескелен, дамырыш калыпта керш ш кел­ ген ж аксы лириканын т1л1н тштеп алгандай тына калуы кезге тусе кеттк Акындар мейрамга арналган уйренипк- Ti елендер ж азганы болм аса, ауыл ем1рш б1лг1штжтер1- нен айырылып калгандай сез1лд1. Б1з колхозга Kipy жо- лында барлы к кызыкты кылык, эдем1 м1нездер1мен кер1нед1-ау деген М ыркымбай, Ш окбыт, K,oii6aFap- лардан кез жазып калдык. Эмбе уакытта алда журе- тш лнрнкалык геройлардан да eni жыл бойында ада- сынкырап калды к. 1лияс Ж ансуг1ров 1931 жы лы жаз- ран «Элеватор» атты елен1нде: «Элеватор Мунын аты Кен камба, Соцналнстж Дан казына. Куйып астык, Толтырып лык Сактайды. Жауын жаумай. 173

Тышкан, торгай Шакбайды»,— деп жырлаган болды. Онын сол жылы жазган «Трактор- шыга» деген елещ кандай ж адагай, кур гак yrir, зор- лыкпен каланган уй д ас болса, 1932 жылы жазган «Сеп, сеп, сеп» де арен курастырылган шабытсыз, б1рде- н.е ед1. Расында да: «Аулым колхоз болран сок, Кацрырсын бай, канрырсын. Большевнктер, басшылар Бастап епн салдырсын»,— деген поэзия бола ма? Сэкенн1ц де 1931 жылдары жаз- FaH «Ж азры епске», «Д аладагы ж ака куй», «Трактор- шы», «Колхозда» атты елендер1 тук болмай шыкты. Д эмс1з, татусы з, квщ лге конымсыз уйкас т1з1мдер1 оку- шыларын уй1ре алкан жок. Тап сол кездег1 Сэбит, Аскар, К алм акан , Ж акан , 0тебай , Тайыр, Ралилардан да ау- ыл OMipi туралы ауыз тушырлык ештене табыла кон- майды. К ыскасы лирика exi жыл бойында шынды айта ал- май, ет1р1кке де ауыз бармай куйбелен куйге Tycin кал- ды. Акындарымыз да эл1 толыгып, nicin улпрмеген екен. К олхоздастырура кер1неу зыян типзген ж аулар кылы- рын эш керелеуге, сейтш поэзнянын етк1р каруымен пар- тиямызга, халдымызра болысуга жарамады. Тек боль­ шевик акын Сейфуллин Сэкен рана 1933-34 жылдары «Кызыл атты» жариялады. Сэкен кызыл ат аузымен ащы шындыктарды сескенбей айткызды: «Алдаушы белсешнлер б!зд( куртты, «Бул калан?» десен боктап, шайнады уртты. Оларды бай, кулактар айдап салып, Акыры куйзелгп иттер талай журтты». Кызыл ат киын жылдары халкымыз бен у ю м е т п з г е болыса алмаган, кемш ш кт! батып айта алмаеан акын- ныц езш де катты мшейдь «Ауылдык шаруадан аулак журдт. Советтердщ жалпы жауын жаулап журдщ. IuiKi жау пшмйзден жеп жатканда «Комбайн, трактор» деп заулап журдщ»,— 174

деп кызыл ат поэзиямыздары eKi жыл бойындары ете 6ip колайсыз шындыкты айтса, акын OFaH: «Бэр! жен айтканыннын. мойныма алам, Жок саган кшэ кылып жабар жалам. Жыр кылып жай-куйшд! жаза алмадым. Салынып баска куйте кызу калам», — деп epiKci3 мойындайды. Сэкеннщ «Кызыл атында» осыншалык улкен катенщ неден кеткеш де барынша баты л айтылган, дэл айтыл- ран. Акын шырармасынын «Kapi райком» деген бел1мш- де дтын атам аса д а Голощ екиннщ бейнесш там аш а си- паттайды. Оныц к агаз ж ар лы к жэзрыштыры, кей-кейде отарбамен калаларра келш те буйрык 6epin кететшш, калада койкандап басканы болмаса, алыстардан дерек, машмет алдырмайтыны 6api айтылды. Солан кейш онын каИарлы кейпш, онын алдында курдай жорралайтын ж а- рымпаздарды д а айнытпай суреттей дг «Ол кейде карт бураша басушы efli, Куркшдеп долы Kahap шашушы едк Кайрацдап отыргандар ыга сейлеп, Немесе ауыздарын басушы едЬ,— дейд!. Акын осынын бэрш кызыл атка т у а щ й р ш отыр. К а- теге урындырран ую м ет те, партия да емес, жанарыдай онбарандар дегенд! айтады; халык сешмш актамаган- дардын K63iHe тур тш керсетед1; ecKi басш ы лы к орны- нан куылып, онын орнына халыкка колайлы, партия жолын т уз у устайтын, бурм аламайтын ж ан а басш ы кел- reHiH, ол басшынын каш ы ктарды ар алап, халы к турмы- сын кезбен Kepin, оларра колма-кол ж э р д е м д е ст журге- HiH айтады. K api райкомныц аты атал м аса да, ж ана келген басшынын аты ишаратсыз, туп-тура аталады. «Мирзоян icTi колрп алып жатыр, 6з1 де. сез! де елге барып жатыр. TeKTipin азык, тукым муктаж елге Епске кушт> уранын салып жатыр. Мирзоян ic басында кунд‘1з-тунГ, Козрады енбекип елд! салган yiii... Сулуым, екп..чд1 кой. кетер1л деп Бас nin келш турмыи мен де кйнН 175

Сэкен ел алдында букш совет поэзиясыныц атынан бас иед1, вкпелеген, кшэ арткан журттан KemipiM су- райды. Кысылшац кезде куйбецдш керсеткен поэзиямыз ар- тынша ерлш те ж асай алады. Бул сиякты аса зор, рес- публикалык келемдеп букьл халкымыз квз т!ккен мэ- селеге еш уакытта, eiu6ip акын 61зд1ц Сэкенше аралас- naFaH, партия атынан поэзиясымен сейлеп муншалык ыдпал ж асап халкымызра колма-кол кемектесе алран емес. Ештен де кеш ж аксы болды. Республикамыз да, по­ эзиямыз да кайтадан шарыктады. «Алрашкы бесж ылдыктар кезж деп эдебиет1мГздщ такы ры бы социалист^ екбек, Heri3ri кейшкер1 — соци­ ализм орнатушы ж аца адам. Ж азуш ы лар курылысшы халы ктыц типтж еюлдер1 алдыцгы катарлы жумысшы- лар мен колхозшы шаруаларды кврсетуге бет бурып, адамдардык енбек процесшдеп карым-катынастарын amyFa, дуние танудары ж аца TyciHiK, урымдарын, eMip- ге кезкарасы н кврсетуге кецш белд к1 Бул жалпы эде- биетке де, оныц ш ш де лирикара да дурыс бержген 6aFa. О сы аталран ютаптагы поэзиямыз туралы айтылран мы- надай арнаулы niKipre де косыламыз. «Алдымен поэзия жанрынын e3i 6ipa3 езгерюке ушырады. Бэршен бурын елекш н, поэманыц ндеялык, квркемдж сапасы артты. Поэзия мазмуныныц терещ цпне, ойдык айкыидыры- на, елецнщ эсерл1, лепт1 болуына, ж аца мазмунга сай ж ан аш а керкемдж суреттеу куралдарын табура бой урды... .. 1Алдыцры он жылдык поэзиясында упттж манызы кушт саяси лирика кец epic алса, сорыска дейш п бес­ жылдыктар тусы нда лириканыц сол тур! жана сапасы- мсн квзге туседЬ О л бур.ынрыдан мазмундырак, керке- MipeK, дэнд1рек. М ы салга, С . М укановты ц 1919 жылы жазылран, сол тусты н ец Gip Tayip ж ем 1а делш ш ж урген «Бостандыгы» мен арада 14 жыл еткеннен KefiiH, 1933 жылы жазылран «MafiFa сэлем» еленш салыстырсак, eKeyiHiH арасында айтарлыктай айырма барын, соцрысынык мулде жана сапалы шыгарма екен1н керем1з. Табигат лирикасында д а, сондай-ак махаббьт, досты к жайындары лирикалы 1 «Казак совет эдебиеп' тарихынын очерк!» 41-бет, 1954 ж. 176

елендерде де жаналык нышаны сезм дк Kefl6ip акын- дардын таидаулы елендершде философиялык топшы- лаулар мен ойларра карай ойыскандык анрарылады. Поэзияда ж ан а мазмун бере алатын форма 1здеуге, Абай ернектерш пайдаланура талаптанушылык бар. Акырын- да, поэзия бурын-сокды кездеспеген тын образбен, соны айшык орнектермен байыды».1 «Казак эдебиетшде Абай калдырран жаксы дэстурд1 ж ана жардайда дамы та те- рендетш, улгайта отырып, акын, жазушыларымыз оты- зыншы ж ы лдарда орыс ж эне европа классиктерш щ шы- рармалык тэж1рибесш игеруге, олардын мураеындары керкемдж шеберлжтщ сырларын урынура' айырыкша зер салды».— (О черктщ 50 б е гл .) Бул ш ю рлердж дурыстырына дэлел боларлык мы- салдарды Сэкеннен, БеЙ1мбет, 1лияс, Сэб и т ш ы гармала- рынан жорарыда келлрдж . Енд! оларды кайталап жа- тудын кажет! жок. Колхозды ауылдын каншалык шарыктаранын, колхоз адамынын каншалык канатты кыранра айналранын Сэбитлн «Колхозды ауыл осындай- ынан» KepreHiMi3fli тары 6ip еске ал сак т а ж етедй Бул ж ы лдарда б е л г ш aFa акы ндармен катар одан кейшп буындарра косылатын акындар да айырыкша шабытпен жырлай алды. «Жаркыоап Mini жаз шыкты Жырласын акын жаз жырын. Мундай ма ед| ауылым, Мундай ма ед1 жаз бурын»,— деп шаруасы толырып, куанышы молыкдан колхозына карап турып бтебай Турманжанов жырлады. Куш кос- кан елд ж 6ipalri улы куд^ретке айналды. Енд1 бурынды- сокды р еа л и ст а eMip былай турсьш , аныз, ертегж ерде кездеспеген шындыктарды керем!з. Соларра лайык турак Кызыле жырлар д а окимыз. Рали Орманов 1936 жылы былай дейдп «Каратал алдын тоспа еттчк Кайырып ecKi арнадан: Жетелеп суыи акегпк Жерлерге бурын бармаган». 1 «К,азак совет эдебиет! тарихыныц очерк» 42-бет, 1954 ж. 12 Э. Таж1Сосв. 177

Bi3 бурын euiKiHi, койды, куштегенде туйеш жетелеп 3KCTCTin6i3. А л взенд1 жетектеп кету казак даласы бу­ рым кврмеген OKMFa. Лирмкалык герой алып жаналык- ты к куатымен гажайып сикыр керсеткендей жырлар жазады. 1934 ж и ли л совет адамдарыньщ 22 мын метр бшкке кетер1лулер1 кандай романтикага айналды. Тайыр кун- ге т1л катырды; А скардьщ «Жогары», «Кушт1 болса кекте шмдерш» энге косып жырладык. Ал жацагы 0те- бай: - Аспанга! Айга! Арсыга! Аскактап ассын алмас кус! Шыркаган, шыцра. шыганга Жол тартсын бiзлiи алып кус!»— деп ш ы кга, шыганга карай канат комдады. Расында да кы зык едГ Бэр1м1зд1ц де квз1м1з кыран кез1 сек1лд1, ал- дымызда аспанга аскактай кетер1лген кызыл туымыз.., Халкымыз бейне карулы косым сиякты, кайратпенен, айбатпенен Lnrepi козгалады. Лирика сол халыктын кун сайын, са гат сайын айтылар сырындай; ал лирикашыл акы ндар ж ан а косылган жастарымен куш и ж асакка ай- налган. А га айтпаганын ini айтады, iHi айтпаганын ага айтады. Энге, ж ы рга ж асарган жер1м1зд1ц ез1 де ун кос- кандай: «Булактар 6ipre жамырап, Тамылжн шалды кун нуры. Куана шулап жапырак Желпшд! жерд1ц ой-кыры». (Fa-ш. *Жер жыры».) Лирика ж ана бону, жана дыбыстар тапкандай, Отан, халыктар достыгы, улы партиямыз акын тынысына, жыр аркауы на айналады. Пушкин, Абай суреткерл1ктер1 енд1 ж ан а заман icTepiH аткар уга оралгандай. Ж аратылыс, м ахабб ат туралы да тамаш а сезш у, тамаш а толгану се- з1ле бастайды. Лирика такырып жагынан кецейе тусу- мен 6ipre, керкемд1к жагы нан турлене, терендей бас­ тайды. Акындар азам ат соплсы дэу1р1не кайта сопли, сондагы ерлштерд1 де ж анаш а, сю ж егп лирика планын- да жырлайды. Калмаканнык тамаша шыгармалары!шн 6ipi «Гранат» осы кезде туады . «Гранат» Николай Ти- 178

хоновтык атакты «Ш егелер туралы балладасы » сиякты елен. Бурынгы улттык квлемде айтылар патриотизмнщ де тар шекбер1 кецейген. С ана мен сез1м жацрыррандыры да 6ip турл1 тын сезш едк «М ен», « м е н т » деген угым- дар Tiirri ж ана мазмун тапкан. Поэзиямыздары комму­ нист партиясына, улы Ленинге деген махаббат елец-жы- рымызга интернационализм туы н кетертедй Сонда поэ- зиянын такбак, декларациялы к xypi кеми тусед1 де, оныц саяси пафосы мен к е р к е м д т артады. «Жас казак жаркыраган ой-санамыз, Жацрыртып влкем1зд1 эн саламыз. Келед! ез! бастап компартия Келер кун жаз бейнесш карсы аламыз». (Kocujl гЖастыц жшрш.) Бул шумакта декларациялык элементтер де жок емес. BipaK сонын езш щ лирикалык толгакпен, iuiKi ыс- ты к серп1нмен айтылуы еленге ерекше куат, керж бере- д ц партияра деген м у л т ж а з сеш м болаш акка 6epiK умггпен каратады . Сонда 6i3 к аз а к жасыны ц бугш нен ертецге карай адымдаран, марш куЗДмен ады мдаган ди- намикалык козралысын се'зшем1з. Касымныц «Мен комсомол» дейтш елецш де де осын- дай куат бар. «Меи комсомол ортаншы улы Лениншн Тулрам мешн тулрасындай ел1мнщ»,— дейд1 акын. Былай Караганда жай рана елендердщ 6ipi сеюлдй BipaK мунда лирикалык геройдыц жана тулга- сын, ж аца сапасын керсететш касиеттер бар. Л енинш ц улы болу, ел1мен 6iTe кайнасу, ел бейнесш е айналу. «Мен» мен елдщ б1рл еепп бурынгы «мен» дейт in сездщ марнасын TinTi езгертедй Сондыктан д а осы ш ум актагы ; «Тегеурнпм темipinfli жанышкан EKniniMMCii емен узген ерщмш», — деген езш дэрштейтшдей керш ер eKi ж олды баскаш а кабылдаймыз. «Менде» тары да совет халкыныц куаты жатыр. Bi3 акын сезш е е р ж а з сенем!з, cyftciHe кайта- лаймыз. Бурынгы ултшыл, ез1мцйл акындардын «мен арыстан», «мен ж олбарыс», «мен пайгамбар, «мен эулие» дейтш сездер1 совет акындарынын лирикалы к «Menine» TenecTipyre келмейдц EKeyi e.Ki дуниенщ кар ам а-карсы 179

жандарындай. BipiHfle халы кка суйенген, коммунистж идеяга бермген корамдык адамнын образы бар, ал екш- пйсшде халыктан кашкан, ез ншнш карангы дуниесже камалран, жалрыз жабайылыкка айналран — даралыц бейнеа бар. Ралида: «Сарыкган жазымыздыц сэулесшдей Карал тур дидарына б1здщ дала»,— деп ж аз*ан Ленин туралы. Мундагы «б!зд!ц» деген сезде д е «ел1мнщ» деген сезд еп мэн-мазмун бар. «Сырда тугаи Сырдык улы, Жана Гейне мен болам,— деп мен де уйкастары эле13, сездер1 шындалып болмаган лирикамен Tayip акындарра ун коспак болыппын. Суйтш отызыншы ж ы лдардык тен ортасы кезш де б1здщ казак поэзиясында лирикалык герой жыр-толрауымызда со- циалистж реализм э д 1сш 1н эбден орын тепкенш керсеттк Bip кездеп когаммен колайластык таппаган, OFaH кайшы келген Абай «м ен», одан кейш езш у, ю ж ш у ку- шн шерткен Султанмахмут,«меш » де совет акындары- нын «мешмен» 6ip емес. Казак совет акындарынын ли­ рикалык геройы социализм дэу1рш деп ж еке адам бос- (гандыгынын эбден керкейгенджше айгак болды. Адамнын iurrefl баюы, онын рухани ecin нурлануы, адамнын ез КУД1рет1н 63i тануы социализм когамынын 6ip белпс! десек, сол белп ш 6i3 каза к лирикасынан да таптык. Партийны, халыкты ж ырлаудын ете 6ip кызыкты Typi осындай ж еке «мен» мен кауымдык ем !рд1н арасындагы су л у ке л к т ж т е болатын. Сондыктан саяси yriTTiK елен- дермен катар элеум еттж мотив! мен ж екелж ceeiMi кызу кабыскан лириканын алгашкы туган жылдарын эдебиет тарихы биж багал аур а TuicTi. BipaK сол кезде лирика жолына тары 6ip бегет келденен кил1ге Kerri. Ол — жеке адам культш ш Kecipi едь IX «К озгалыстын басында турран жеке адам онын орын- сыз курбанды ктар ж асамауына ce6enuii бола алады, ал кателж тер ж асаса , онда козгалы ска зиян Ke.njipyi, орын- сыз курбандыктар ж асауга, уакытша сэтазджтерге, же- н ш стерге ушыратуы мумкш, немесе тарихи сезаз болз- тын ж ен ш стер д ! тездету! мумкж» («М арксистж фило-

софиянык н еп зд е р Ь , 643 бет, 1959 жыл, Алматы , Ка- зактын мемлекетт1к баспасы.) Партнялык, ушметтж жумыстарды баскару т1зпнш тугел ез колына алкан И. В. Сталин, 1937 жылдарда партиянын коллективен б а ск ар у принцигйн бузып алка- нын керсетт1. «0з1м тана бьлемш, ез1м тана шешемш» деген аскактык, партиялык улы кушпен санаспаушы- л ы к — Сталинд1 сыкар жактыкка, халыкка озш устем eTin усыну дэрежес1не дейш жетк1зд1. «Совет Одакынын коммунист1к партиясы Сталиншц eMipiHiK акыркы дэу1рш де пайда болып, етек алкан же- ке адамка табынушылыкты жойды. Ленин кайтыс бол- каннан кейш И. В. Сталин уз а к уакы т бойы К П С С Ор- огалык комитетшщ курам ында басш ы лы к орында болды ж эне Ленинн1н есиеттерш ic жуз1не асы ру ж олында пар­ тиянын баска да басшыларымен 6ipre белсене курест1, С С С Р -да социализм курылысындакы улы табыстарка партиянын, онын О рталы к комитетшщ басшылыкы ар- касында тап ж ауларына карсы куресте кол ж етп , мун- д а Сталин жетекш1л1к роль аткарды. П артия мен халы к Сталинд1 коммунизм 1с1не берьпген, Ленинн1н б а ск а да шэк1рттер1мен 6ipre партия мен халы ктын социализм к у ­ р у жолындакы куресш троцкнстерге, зиновьевш1лдерге, бухаринш1лдерге, буржуазияшыл-ултшылдарка карсы к ур е сп баскаркан ipi теоретик-марксист ж эне уйы мдас- тырушы деп бакалайды. А лайда, партия Сталинд! езш щ eMipiiiin сонкы жылдарында ж1берген, халы к пен партияка елеул1 нуксан келт1рген ерескел кателер1 мен бурмалаушылыктары ушш катты мшейдЬ. («М арксиста фнлософияныц н еп зд ер Ь . 653 бет.) Сталиншн жеке басына табынушылыктыц салдары- нан коркем эдебиетке, онын ш ш д е acipece лирикалык поэзиямызка келген зияндарды айтпаска болмайды. Б1рш1шден: ж ан а тана тукан, енд1 кана буыны беки бастакан казак-совет акындарынын ен талантты, ен тэж- рибел1 акаларына коленке тусу бук1л эдебиет1м1зд1 уакы т- ша киындыкка ушыратты. Сэке, БеШмбет, 1лияс поэзия- ларын ездер1не мектеп тутынкан жастар жацакы аталкан кателжтер салдары жойылканша, б1раз уакыт куйбендж- ке салынды. Ондакан жыл бойында тукан казак-совет поэзиясынын ж ан а салттары мен ж ан а урд1стер1н ток- таусыз дамыта беру кобен жастарка жешл соккан жок. Екшилден: жазба поэзиямызбен катар оркендей бас- 181

таган, социализм дэу1ршде кайта кегеру мумкшдцш тап- кан халы к акындары поэзиясыньш табиратын терец тани алмадык. Х алык акындарынын ауыз эдебиетше бай- ланысты асылдары жалпы совет поэзиясыныц ражайып 6ip бута гы дсп туейииру орнына, ж азатын акындарды да боларша жырлауга бастадык. Тэж рибеаз жастарымызга халы к акындарынша жырлауды усындык. Тык тенеулер табу, нэзж эпитеттер 1здсу, лирикамызда мыктап орын тепкен эр-алуан ишара, мецзеулерди астарлап айтулар- ды, аз сезбен коп ойды ацраррыштык шеберлжтерд1 дамыта тусу орнына баяндай жырлауга баулыдык. К азак халкыныц данкты да дарынды кариялары: Ж амбыл, Hypnefiic, Ш ашубай, Доспей, Нартайлардыц шьп-уын Kefldip мэдениет пен эдебиетке жаратылысында кабьпеп ж ок жолдасгар вте Tepic TycimUpfli де, ете со- лакай пайдаланды. Лирикадагы нэзжтж, ишараттылык, лирикалык геройдыц езш е лайык тыныстары мен cesiM- дер1 б е р м у, музыкалык, живопиетж сулулыктар ж ат дуниелердш салкынындай кабылданатын эдет шыктьц О рталыктан бастап, тем ен п ауданды к газеттерге де- fiiH 6ip-aK Kicire табынушылык — эмбе женю пен табы с neci жалрыз Сталин Fana деп ту а щ ц р у барлык керкеменер салалары на зиян e rri. Ж ивописте икон ж азуш ылык менделн театрларда отан, халы к ерл!г!н Сталин атымен рана байланыстырып такбактайты н ре- зонёрлар кебейдк скульптура Tipi адамнын ecKepTKimin саннан, сэннен тыс кебейтудщ уетш е, оны ecKi эулие- л ж белп лерш е айналдырды: халы к, катардагы ец- бек адамы кесеммен салыстырранда усак-туйек сиякты;' ол халы ктан тумай, кектен тускендей, оныц тэшрщей 6eftHeciHin алдында езгелер б а с июге, кол кусырып, та- рат етуге рана тш еть E cxi дш мтаптары нда кудай си- паты кызык суреттелетш: «Ол ешшмнен тумаган, ешмм- fli тудырмаран. Ол ж анган от сиякты. Сондыктан жарыры терт жарына тугел туседй Оны онга я солга карады деуге болмайды: ейткеш от терт тарапка тугел керш етш нур екен» десетш. Сталинд1 культке айналды- р уда осындай дэреж еге кетерьлген кезде казак поэзия- сында да нешетурл1 ерескел нэрселер жасалмай калган жок. Bi3 поэзияныц к е р ж т ш п де, кундылыры да халык акындарынша ж ы рлауда, Сталишй ж ы рлауда деген ше- miMre келдж.

«TyFaH айдай дер eaiM. Тунде бар да кушйз жок. Жанрам кундей дер ед1м, Кунд13 бар да тунде жок. Те\\прказык дер e.aiM. Тек турганы болмаса Онда Tia де, ун де жок. Ен жарырым — Сталин Тунде де бар, кундаз бар, Жанып турган жалынды от>. (Жамбыл. «Туган ел!м>.) Бул жуйрж картымыздын аузынан шыккан аса та- лантты жырларынык 6ipi. Адамды тенеуге элемнен тек таппау улкен ш еберлж пен акындык. Сонды ктан д а бул елен одакты к келемде кезге тускен, ауы зга ш н ге н шы- рармалардын 6ipi болды. Bipaic осынын соны барлы к халы к акындарын к ул ь гп жы рлаура бурып Kerri, неше алуан татымсыз жырлардын кебекнне, Сталин атымен мол таралы п кетуш е себешш болды. Сол тустагы ба- сылган, радиолардан айтылран жанагыдай олевдерд! K93ip кулмей, курсш бей оку киын. Х ал ы к акындарынын мундай такы ры пка бей1м туратыны каш аннан б е л г ш . Ж ыр айту, батырларды узак дастанра айналдырып жырлау, мадактау мектебш еткен акындар, элдеммдер- Д1 мактап олж а Tycipyre де шебер болатын. Сонды ктан Сталин культш жыр езегше айналдырран ауыл акында- рына тацданып ж атудыц да кажет! жок. Энг1ме ж азба поэзиямыздын, ж ана 6ip киындыкка уш ы рауы нда. К еп кырлы, кеп сырлы боп дами бастаран, орыс классиктер1 мен Абайдын, орыс совет поэзиясыньщ, Сэкен, БеШмбет, 1лияс поэзияларынын тамаша улплерш ен окып ш арик- тай бастаран ж ас акындар есу жолын халык акындарын- ш а, янш Ж амбы лш а ж ы рлауда Fana екен деп тусш д ж , А скар , Тайыр, Рали, Э б д м д а , Ж умарали, Д и кан , К,асым- дар б1рсыпыра уакыт бойында ездерш щ жекелш стиль- дершен, жете бастаран шырармалык бшктершен кейш ш егшш, домбырамен Terin айтатын термелер, толраулар жазура шыкты. Ж ана рана жацрырып, мэдениет тауып келе жаткан сездж тенеулер, образдар бурынры фольк- лорлык куйге бет бурды, 0л ен ш н TypiH д е «женйпдетуге», он 6ip буын кар а елен, ж ет1 буын жыр елш еуш ен шыра бермеске тырыстык. Сол кездеп «Соцналнстж Казакстан» жарияларан жыр бэйгесш е 6opiMi3fliH де 6ip ул гж е толрау жазып катыскандырымыз да сондыктан болатын. Мен 183

уза к сонар «поэманьщ» астына «домбырамен» деген ес- керту жаздыы. А скар, Касымдардын да дол сондай дом­ бырамен айт\\та лайыкталган тол Fayaары басылды. Bi3- fliH бул снякты 6eTiMi3 мэдениет майданындагы 6ipcu- пыра басшылардын ж ас акындарга деген жаксы пеж лдерш ашты, олардын 6i3re деген жылы MefiipiMAe- р!н аударды . «Ж ас акындарымыз Ж амбылш а жырлай- тын болды» дегенд1 улкен мактанышпен айтатынды шы- гардык. Bi3 к у л ь та ж ы рлауда ауыл акындарынан да асып кетт1к. 1лс1злерге тш берген, Ужнздерге ун берген, Жансыздарга жан бергеи, Нансыздарга нан бергеп Кесемн/Лз — Сталин!»— деп жазбаганымыз ж ок. Тауды , тасты ж араткан, езен, тешздерд1 ж араткан, ж аз келт1руип, гул ecipyuii, 6i3re ж ар cyiiflipin, перзент суйд1рунп де 6ip-aK адам. О л Сталин! — деп ж ырладык. Ол ж аратпаса б!з де тумас едп<, буйтш eMip сурм ес едж д е г а ш де улкен жшермен уйкастырдык. Б1з мундай толгауларды республика мыз- дын съездерш де, сессияларда, слеттершде айырыкша шабытпен окитынбыз. Осындай фонда лириканыц, жан-куйш, ой-сез1мш, imni куанышы мен кайгысын шертетш лирикалык герой- дын кандай халде боларын ан гару кпын емес. Культ ше- uiyuii куш, езгелер винтик, эйтпесе тук те еместей угы- нылар кезде лирикалык геройдын «мен», «м енш », «ме- нш» дейт!и сездер1 огаш, ерескел снякты ест!лу! де ыумкш e,ii; дэл солай боп шыкты. «Мен» емес, «ол» деу керек. «Ол» турган да «мен» деу «оган» шек келт1румен, «онымен» салм ак салыстырумен б1рдей. Эрине мен тур- пайылау, д ерею леу т усп ш р ш отырмын. BipaK лирикага деген кезкарасты н культ тусында адам таныгысыз езгер- reHi даусы з. Э р кезеннщ ез курылтайы дегендей, ез эде- биетиилерк сыншылары да бар. Акындык арзандаганда сыншылык та арзандайды екен. Керкем эдеби ета бел- г1лi штамппен елшейтш, схемамен сынайтын, ез елшеу- лерше сыймаганды баска-кезге тебелейтш токбакты сыншылар да кебейш Kerri. А так, абыройды талант, ен- бекпен таппай, оцай тапкысы келген елециплер де шын

акындарды ездершен томен корсету OfliciH оцай уйренш шыкты. Сейтш асыра ш л теуш ш ктщ де зардабы н коса тартуга тура келд1. М аркстж -лениндж эстетиканы терец б 1лмеуш1лер, керкемдж т! шын мэншде сез!не бшмеуип- лер кур так социологияны ж ай дак мш ш алып, айыптарыш, кжэлэрыштык енерш е машыктанды. Ондайлар ш м д1 ка- лай мшеймш, каралаймын десе де epiKTi е д ь Ю шкентай да болса поэзияда ез ншкнщ-сырын айтканыц уш ш сеш усак буржуазиялы к ез!миплд1кт1н сарнауш ысы деп кшэ- л а у оп-онай. А л, м ахаббатты к сез1м, суйгеш це деген ин- тимдык сыр аш у да идеясыздыктык 6ip Typi. О нда акын ез ce3iMiH элеум еттж мшдетке карсы койган, эйтпесе ол когамнан кашып, уйге тьты лтан, tarepi карамай, кейш караган болады да шырады. «Жел», «орман», «жул- дыз» KipreH олендерд! символизмге ж ор ьты ш тар га да ж ол окай ашылды. CeflTin шын мэш сш де символизм­ ге еджтсрунй, советтж лириканы социалистж реализм эдкш ен алып кашкысы келетшдерге, ултш ылды к мотив- Tepi KepiHey сезийп турган олендерд! айнытпай танып, аяусыз cbmayFa ж анарыдай эд ебиеттеп уакы тш а атка- мшерлер бегет erri; олар культке табынбауш ылыкты ба- рынша мол пайдаланды, узын цитаталармен каруланган демагогтар поэзиянын керкемджш идеясынан б о л т тал- дам ау принциптерш ж окка ш ьтар ур а, каралауш ы лы к sflicTi орныккан урдш ке айналдырура тырысты. Мэселен Касым Аманжолов туралы жазылган мака- лаларга да аялдай кетейж. «Ол (Касымды айтады) казак деген сезд1 социалис- тж урымнан алыстатып, ултшылдык мэншде колданады. Касымнын майданда жургенде сарынары да, суйешип де казак даласы «Сарыарка» «ата мекеш». Ел!м1зд!ц шы- рыс шекарасында болтан акын м айданга отш бара ж а- тып Казакстаннын тусына келгенде: «Сарыарка сагындырдын ата мекен, Сар дала анам едш кушагын кен. Тусыннан токтай алмай барам етш Артта сен, алда майдан кайтсем екен». деп мунаяды. Аманжолов ушш «Сарыарка ата мекен- нен» баска ел де, жер де ж ок тэр1з д Ь '. Осы макаласы н-1 1 К. Аманжолов творчествосындагы жат тюрлер», Серж Кира- баев, «Эдебиет жэне искусство», 10 саны, 1951

да С. К ирабаев: «Ел ш ш д е п таптык айырмашылыктар- ды кермей, олардыц бэрш «казарым» деп жалпылама атау алаш акындарыныц да такырыбы болтан. Олар му- ны ездерш щ у лтшылды к саясатына тиек еткен. Жасыр- май айтканда Аманжоловтын к а т е л т де осында» деген корытынды ж асайды. Сонда Аманжолов алашорда тэЫ- лш эдеш , саналы. турде пайдаланушы, идеологиямызга эдеш кастанды к етуин боп шырады. С. Кирабаев Касым- ныц «Казакстан» атты елешн сынаганда да акын: «ес- кен, кайта туран казак халкын, онын 6yrinri бейнесш жырлай алмайды. С алт атка мшу, басына тымак, аяры- на саптам а етш кию казак халкынын «ерекш ш п» деп санайды. Оны керсс акын мэз болып калады»,— деп мына ек1 ж олды дэлелге келт1редк «Куанамын керсем атты казакты Эн шыркаган алшы тастап тымакты». С уйтш «К азакстанда» тымактан езге тук айтылмаран- дай сынайды. Сол жылдыц сыншылары б1ршщ аузына 6ipi тушрш койгандай, эйтпесе эдеш уэделесш койгандай, 6ipin-6ipi костай кетедк 1951 жылдын 16 ноябр1нде шыккан «Ленинппл жаста»: «Касым Аманжоловтын елендерш- дег1 ж ат сарын» дейт1н Айкын Нуркатовтыц макаласы басылды. Ол д а жацары ек1 жол еленд1 мысалра келт1р- д1 де, «К азакстан» туралы ултшылдык елен деп корытты. «Казакстан» деген елекшде халкымыздын жанарран eMipiH, жаркы н бейнес1н суреттеуд1н орнына е с к ш к п дэр1птейд1» дедк Bipi октябрьде, eKiHinici ноябрьде бас- тырран м а кал а л а ры н да— ек1 ж ас сыншы ж ары скатус- кендей косарлана OTipiK айткан. Акын бул елен1нде ескн л1ктен, тым актан езге ештецен! кермейд1, жаканы жырла- майды дегендер! туп-тутас жалган жала болатын. блген акыннын азаматты к курмет1 уш ш жанары «Казакстан» атты елен1н1н узын ыррарына кез сала кетейш: «Елу жаста «ол1м бар» деп айта алмай Кетпес естен куйжгеюн мунлы Абай. EaiM бар деп антатын 6ip туды кун, EniM бар деп шыркатайын мен бупн, Койсын enai коркыт куш сарнамай. Атам Абай арманьща бер тыным, Сен таппасан б)здер таптык жер тыныш 186

«Гулжазира>, «жер уйыктан» кем бе екен? Мынау дала б1здер ескен кек мекен — Кызыл тулы ел — Казакстан дейтурын! Караганды кара казан кайнаган, Дуние байлык турган жайнап айналам... Аралашы Алматымнын кешесш Емендермен егесе сен есесщ. Тау копарган, келд! келге котарган, Ei3 ерлерм1з алгыс алган отаннан. KeMnip карем как азендей куй теккен, Шалды карем жыр ушырган кеюректен. Как курыштан куйылрандай 6ip елMia, dpi бит, api кенб1з, теренб1з... бленнщ соны былай аянталады: ССРО дейтш мент бар ел1М, Жатыр алып жарты дунне элемш! !Бул даланы анам жаспен cyapFaH, |Бул далада атам колга ту алган, Бул далара жылап келш уанрам, Бул даланы керш алгаш куанрам. Осы отанда ескен жанда жок арман!» Б1з елецнщ эр ж ершен узш алган м ы салдар келп р - Д1к. Соныц езш де кандай эсерленем1з, кандай куан ам ы з: акынныц 6ip республиканы cyftin ж ы рлауы — бук!л совет одагына деген улкен махаббатка айналран емес пе! Куй теккен Д иналар, жыр теккен Ж ам бы лдар бейнес1 кешегЛ еск1рген, ези ген елдщ кайта туганындай! О сыдан кейш ажарлы астана кешесшде емендермен, теректермен 6ipre ескендей сезшбеуще мумкш емес. 9p6ip окушынын акы- лын арттырып, куатын аскактаткандай, тауды копарып, келд1 6ipiHe-6ipiH котарып ж аткан да эркайсы мы здай се- 3iHeMi3. Осыдан кейш ескендей, бурынрыдан д а салм ак- тана тускендей боласын, кезщ нурланып, жанын канатта нып, еткенге карайсын, теменде, тум анда ж аткан еткенд? KepeciH. А лга карайсын, алдындары алтын кум безд! эсем болашакты KepeciH. Содан кешн ез ж урепн нен жарып шыккан, ез ойьщнын шабытты толкынынан туран ража- йып лирикалы сырынды айтасын: «Кек курыштан куйылрандай 6ip елм1з, dpi 6>iiK, api кенб1з, теренб1з.„ 187

«Казакстан» деген такырыпка сан елендер, жакеы елец» дер жазылган. Э л! жазылып келед'и Солардын ш ш д е Ка» сымныц осы еледанен асцаны бупнге дешн болтан жок. М ен осы еленд! оцыган сайын Касыммен катар туып, 6ip елд1Н улы болганыма куанамын, улкен ш уш рш ш к ете- MiH. Сондыктан да болар, ж ацагы дай сын жазган жол» дастарга деген екпем кара казандай. Касымныц б1зд1 куанды рган елец! 6ip гана «К азак­ стан» ба еди «Дауы л» жинагына KipreH сан елецдерш су- fiin окыганбыз, суйсш ш сейлегенб!з. Улкен, касиетт! акынды тередарек TyciHflipyre, OFan тусш у ушш ж ас сын- шыларра ж эрдемдесуге тырысканбыз. Б!рак ол кезде оган к ул а к аскандар табы лмай койды. Э л п Нуркатов Айкын 1951 жыл, 9 декабрьде шыккан «Ленишшл жас» бетш де «Эдебиет сыныныц принциптш п уш1н» деген ма- каласы нда былай деда: «К. А манж оловтын coHFbi кезде орынды сыналран «Д ауы л» атты елендер жинагы туралы Э . Тэж1баев 1948 зкылы «Д ауы лды жыр» деген макала жазып, ондары те- p ic идеядан туран елендерд1 жер-кекке сыйрызбай макта- ды. 0 з творчествосында да буржуазияшыл-солшылдык- пен символизмге урынып журген Э . Тэж1баев К. Аманжо- ловты ц ултшылдык сарыидагы елецдерше бас irai. Ол «Сарыарка» сиякты елецдерш «Аттаныс жорык жырла- ры» деп жазды . CoFbic жылдарында жазылран елекдер1 KaMbiFyFa, кударенуге, ж атсы рауга толы К- Аманжолов «Абдолла» поэмасында ж ауынгер акыннын ерлш бейне- cin ж асай алмай, кеш пкержш тек елген кезш Fana сурет- (генда, поэмада жжерл1 оптимизм кершбей, ата казакка ж ар салрызып, ж уртты бата окырра ж инамак болып, ав- торды ц зарлайтындыры б е л г ш . А л осы идея, ж ат поэма Э . Тэж 1баевты ц кезш е ражайып шырарма болып керМ п, кедалш тербеп кетштЬ. М ундай ерескел де дерек1 каралауды ц непзш де кейде жшнллдш , ж ерийлдш сиякты е с к ш к эдеттердщ болра- ны да рас. Одан баска адамныц рухани тэрбиесшщ те- мендш, талантсыз-ак данкка, атакка жетсем деген уры ниеттердш туртк1леу1мен кенб1реулердщ ездерше «колай- лы» ж ардайларда маскасыз беттерш ке реет in алатында- ры да болады. Ондай типтерд1 керсету суретнйлердщ м ш детк Б1здщ айтпарымыз жацары аталран «колайлы» жардай туралы FaHa. Ж ек е адамды Tanipi тутыну, оран табы н у езгелердщ ултты к санасынан д а жорары койыл-

ды. 9p6ip ул т е к ш н щ (ярни акындарынын) езш ш социа- jindiK улты туралы жылы леб1з айтуы кунэдай, кылмыс- тан караланып ж атканда, ондайларра тыйым салмау, адал адамды корлаушылардын колынан как пау, суйтш лениндж улт саясатынын беделш Tycipyre жол беру — культтщ зиянды acepi бар кезде рана туды. Советт1к лирика ж ан сырыныц музы кадай ун1, куно- сыз сэби тш нд ей т ш , акыннын тугел ашылран адамды к ажары, ен касиегп бейнесь онын бук!л адамзатты уйы- <гарлык-ак сыры, тшек, дурасы, барлы к ез т ш н д е айтпак. актармак болтаны десек: акын осылай канат какканда, OFan шабыт беретш улы куаттарды н 6 ip кез1 — ултты к санасы мен ултты к cesiMi, ултты к кектеу1 мен Kerepyi, ecin-epaeyi десек, культ ондай лириканы куаттаран жок, каКга кеГпн тежеунн болды. ByFan acipece Украина поэ- зиясынын улкен акындарынын, мактаулы лирикашыла- рыныц 6ipi В. Сосюраныц «Украинаны суй» деген елеш ymin орынсыз айыпталраны дэлел едь Сосюранын кып- кыска рана лирикалык жырында Украинанын су д у таби- раты, нурлы куш , агын езендерк гул кемкерген далалары суреттеледь Акын туран елш мактан етедь Енрак бул блен­ де саяси насихат, кунделж yriTTep де эрдайым айтыла- тын — пэлен кесемнщ аркасында осылай ж еттж дейтш кузетип сездер айтылмаран-ды. Сондыктан бул елен со­ вет адамынын патриоттык ce3iMin дуры с тэрбиелемейтш, халыктар достырын куш ейтуге болыспайтын, к ай та э л а - рететш зиянды шырарма болып табылды да, оны жазран акынра ултшылдык танбасы басылды. Сол т уст а эр рес- публикадан-ак вз Сосюраларын 1здеунйлер табылып кал- ды. Жорарыда келпршген мысалдар — сол 6 ip наукан- нын берген жемрстерр едь Будан эрине квп тшдк кеп унд! улкен совет поэзия- сыида кемш ш ктер, ултшылдык багыттары каталы ктар атымен болмаган ед1 дейтш корытынды шы кпаска керек. Улттык патриотизм мен совети к патриотизмнщ б1рлееп- riH таппау, ултты к сез1мд1 ж ал ан ж ы рлау, ж алпы совет- irin кауымнан белшектеп ж ы рлау да кездестк Э р халык- тын еткенш, тарихи адамдарын коса мактаймыз деп, ет- кен eMipAiH кене куйлер1мен, кертартпа адамдарын да мадактап ж1берген жырларымыз болды. М ундай елендер менде, Касымда, Калиж анда, Ралида, тары баскалары- мызда да болды. 189

«ЕсЫде Москваныц дал тубшде Жаркылдап кетергенш казак атын»,— деп «Ж ас казакта» мен жаздым. «Ж ас казактык» аста- намызды жанын сала корраганы рас. Оны мактан eTyi- м Ьге де болады. BipaK соны айтура елшем, сыпайыгер- шйнк, гуманизм керек екенш умытуга жарамайды. «Кенесш кеп отырдым полковиикпен Булдырап еске туей еткен-кеткен... Кадалып кабагына кеп карадым, Тургандай турпатында казак бйкен»,— деп «Полковникте» Рали ж азды. Бул да жазгыруга жата- тын елец емес. BipaK полковник турпатынан акын айбын- ды кызыл армиянын, букьп совет халкынын турпатын Кор­ ее кандай жаксы болар едк Одан полковник образы да, совет лирикасы да кеб1рек утар едк Мундай кезде улт турпатынан тутас отан турпатынын элдекайда к у н т де Kaciierri екешн ангару киын болмаска керек. «Кенем», «Науаным» деунплер табылмай калган жок. BipaK мун­ дай жансак жазылган, жансак айтылган создер болмаса б1'здщ совегпк поэзиямыз, онын imiHfle лирнкаммз совет- Tii< с о ц и а л и с т принциптен ауыткыран жок. 1936—37 жылдардагы жазылган сын макалаларды есепке алмаранныц езшде 40— 50 жылдар iuiiHfle осын- ш алы к асыра Ылтеулер болганын айкын керем!з. Лириканык интимдык такырыптарга, суйкпеншшкке арналган турлерше де кысым жетпей калган жок. С оветик лирнкага ecni ф о р м а л и с т поэзиянын ыкпа- лы тики эбден мумкш. 0cipece a.ni 6eKin улпрмеген, езшщ акындык жолын тауып болмаган ж ас таланттарды ондай- дан унем1 сактандыра 6LnyiMi3 керек. Kefl6ip уш корнем, Typi коркем сиякты елендердщ кай FacbipFa, кай халыкка жатарын айыра кою киынга согатын Ke3i де болады. Эл- декандай жел, элденендей толкын, элдеммдердЫ сыбды- ры мен курсМ . BipaK сол адамдардын ажарлары айкын емес, буалдыр. Окысан езепн талгандай, басын ауырган- дай сезшесщ. Мундай лирика ешюмге де flapi емес. Мун- дайларды терен талдау, эдш эшкерелеу, окушыга айкын угындыру эркаш ан да кажет. Сонымен катар совегпк лириканын окушы ойына угымды жэне тшмдц онын са- на-сез1мше керкем эсер берепн, адамнын ойын байытып, ce3iMiH эсемдейтш елендерд1 курметтей б1лу де улкен

мшдеттер1м1здш 6ipi. Культке табынудын аскактап тур- FaH тусында интимдык лириканын кунэсыз табигатына да орынсыз шабуыл жасалып кегп. М ахаббат, табигат та- кырыптарына жазылран лирикаларды элеуметтж мэш те- мен, саяси елекдермен салыстырура келмейтш, кайта оларга карсы койылатын кунсыз дуниедей санау, лири- кадан журтты сактандыру сиякты макалалар да газеттер- де кеп басылды. Мэселен «Социалиста Казакстаннын» 1948 ж ы л ры , 21 ноябршде басылган «Эдебиет пен сынныц рдеясы жорары болсын» дейтш С. Жус1пбеков жолдас- !гын макаласын еске ту ар ей ж . Ол былай деп жазды : «Сыншы Кенжебаев жолдастыц да кейб1р эдеби сында- ры терен емес. Мысалы, Кенжебаев акын Ормановтыц усак, елеус1з такырыпка жазран елендер1н орынсыз дэ- р1птейд1. Гали лирик акын. Онда кецм-куйш куйттейтш жеке ем1рдщ лирикасы басым жатады. «От басы», «Гул», «Орамал», «Кос кейлек» сиякты болып келедк Осы жеке ем1рдщ, кещл сазынын лирикасын Гали каншалыкты квркем жазганымен, онын элеуметт1к сырын жорары к а­ тере алмай келед!, саяси лирика дэрежесше жетк1зе ж азу жары эл1 де басен. Сыншынын м1ндет1 акынра осыны ай- тып, саяси лирика дэрежесше кетерьлу жолдарын кврсе- Tin, квмектесу ед1» дейд1. . Енд1 жанагы аталган «усак», «елеус1з» такырыптар- ра жазылран елекдерге аялдай кетей1к. «Орамалды» Г а­ ли 1941 жылы Отан сорысы басталган сон жазран. Май- дандагы солдат суйген ж ары ж1берген орамалды алады, Шет1не жазылран «сэулеме» деген сезд1 окиды. «Сагынранда жарына Ж>бершак орамал», деп басталатын елен: «Жалплз ауыз свзад! Дэрмен керш жаттаймын, Кайда журсем езиш Кеюректе сацтаймын»,— деген шумактармен аякталады. Кып-кыска, б1р-ак окы* лып, б1р-ак жутылатын елен. Алыстагы «сэулес1не» кес- тел1 орамал ж1берген арумен, сол орамалды кайда журсе де журегшен 6ipre сактамак болган жауынгер шырай- лары жакынындай, асылындай жадында сакталады. Ма- 191

хаббат турактылырына шин жылиды. Мунын бэр! е.т п з- Д1ц жана салты-ау, социализм адамдарына лайыц мшез- ау! дейсш epiKci3. «Гулдг» тугел окысак та болады: <Желб1рейсщ кызыл гул Орагытып ойды устап. Ж ау кираткан журтка бул Кейде квзд! шакырып Жалтылдайсын жалаудай, Жешлмеске шаншылып Жер1м1зде калгандай. Жаудык оты KairraFaH, Карайганды жалмапты... 0 ш р кушш сактаган, Тамырыкды ол шалмапгы». (1943 жыл.) Бул да F. Ормановтын майданга барранда жазган влещ. Акынныц ангаррыштыры да, ту й а п н ойлы тукм да дуп-дурыс. Бул еленге кызу, екшн жетпей жатуы мумкж, ал вртенген уйлер орнына вскен кызыл гулден шыккан философиялык ой М1НС13 корытылран. Ж ау гулдж тамы- рын жене алмапты, совегпк курылыстын ipreciH буза ал- мапты, онын улы идеясын мызгыта алмапты. Совегпк оп­ тимизм деген осы емес пе? Сонда бул влендерге жетпей жаткан элеумегпк сырлар кайсы? Саяси лирика дэреже- ciHe калай квтеру керек екен? Б1здщше сыншырз жакпа- ган 6ip нэрсе бар. Ол юшкене окиранын лирнкалык ге- ройдын 031 аркылы берыгендшй Совет акындарынын «меш» элеум егпк «мен» екенше сыншы жолдас сенбеген, оран акын жене 9Mip болып кершген. Егер Рали: «Гулдщ кзнта еск ет Сталиншц аркасы» десе, онда елен Жусш- бехов жолдастын аузымен езгеше багаланран болар едц Онда Кенжебаев та мшелмес едц Рали да сыналмас едц Осы сынды ж азган С. Ж усшбеков жолдас мэдениеттц эдебиетпзге жаны ашитын кернекп жолдастарымыздын 6ipi. BipaK ол ешуакытта эдебиет сыншысы болмаган, бо­ лам деп ойламаган да. Сейте турып 6ip кезде жанарыдай макала жазып калуы да тепн емес. Акын, жазушыларды сынау «онайра айналран» кезде ол да дурмекпен жазып калган сиякты. Ж у стб еко в озгелерше арзан сыншы бола берудщ уят екенш тез ангарды да, тез дорарыла калды. Kefl6ip арсыздарша саркылмас салбакка сала берген жок. Онысына алрыс айтуымыз керек. 192

«Эдебиет жэне искусство» журналыныц 1950 жыл шыккан 4 санында: «Владимир Маяковский жэне казак поэзиясы» деген К алижан Бекхожинньщ макаласы ба- сылды. М акаланык 6ip жер1нде Калижан былай дед1: «Мухтар Эуезов е зЫ н 1940 жылы ж азтан 6ip м акала- сында орыстын озык идеялы поэзиясынан унем1 енеге алып вскен новатор жэне натыз революционер акын Эб- дшда Тэж1баев деп жазды. Б1зд1нше бул агат айтылтан, дым ушкары niKip». Осыдан кей1н Бекхожин мешц «Май- даннан хат» дейтш, 1943 жылы жазылтан елец1мд1 мы- салта келт1рд1 де. мынадай корытынды жасады: «Бул еленнен отанта тутан KayinTi кундерде майдан ггоршде журген жауынгердщ кект1 журепнен шыккан ж а- лынды сездерд1 коре алмаймыз. Ecxi шырыстын aflFa та- бынган куйрект1к «лирикасыныц» салкынын сезем1з... Mi- Hi, Тэж1баевты революционер акын, Маяковскимен ун- дес акын дейтшдердщ де niKipi Tepic деу1м1зд1н дэлел! осы айтылтандар». Енд1 Бекхожин мысалта келт1рген ею шумак елецд! окиык: «Сыбдырласса квк жапырактар Ткчдескендей коныр желмен. Тында да сен сыр алып кал, . Сыбырлаушы онда да мен. . Терезекшц эйнепиен Ай караса айдын квктен, Мен де карап турмын 6ipre Ойлан, гул1м, уйктап кетпе», Жауынгер журепнен жалынды свздер шыруы да, жан сырындай ж ар свз1 шыруы да м ум ин. Б1зге eneyi де кымбат. Совет солдатынын отанды KopFayFa арналган патриоттык, уранды свздер1 халыкка арналса, трибуна- дан айтылса, алыстары жарына ж ай рана, оцаша Fana квк1л Ky6ipiH арнайды. Поэзия алыстан ансаган махаб- бат куш in жакындай сезштуге м ш детп емес пе! Кэшеде кол устасып журу, келецкеде кушактасу, кершкен кезде кумарлык сездерш айтысу толык махаббат емес. Ондай дэрежеден эл1 аспаган суй1спендер байланыстарыныц со- цы немей тынарын дэл болжау колдан келе бермеске ке- рек. Cyflicin бастап, Tyflicin токтау д а аз кездеспейдц Той вткенше уз1л1п кетердей жабысып, той еткен соц калай айырылу камында жургендерд1 де квп квргенб1з. Демек, совегпк адамдардыц суйкпендж махаббатын оныц ул- 13 Э. Таж1баев. 193

кен 6ip касиетп керш ю ндей жырлаута т ш с т п з . Ол: «суйшм-кушйм», «елд1м-сенд1м» дейтш кумарлык устш- де айтылатын, артынша умытка айналатын упелек, кебж создер емес, жардан бакыт табу, махаббаттан адалдык, опалылык табу сездерг Степан Щипачевтьщ мына 6ip еленш окиыкшы: Взглянуть в судьбу хоть раз1 Нам знать с тобою не дано Чей ближе смертный час. Я одного желаю вновь Сильный день ото дня. Желаю, чтоб твоя любовь Пережила меня». Кандай ойлы, кандай сез1мдь.. М ешн коз алдымда егде тарткан ерльзайыпты eni жан тур. Шаштарын ак шалган, жуздерш е эж1м KipreH, кездерже де кунпрттж кона бас- таган. Кешеп от алауындай лапылдап косылган жастар, канша exiip сурген, канш алык бейнет пен лэззат шарабын белш iuiKeH. К азакш а ойлаганда олар: «Жиырма бес ei<i айналып келмес саган» деп, еткенд1 ансап тургандай, кайта оралм ас ж асты кка ум 1таздж кезш ж1бергепдей. Ал лирик акынша ушле кар асак TinTi езгеше. T ypi егде тарткандардык жандары конермептй Кун сэулесше ортак жылынган, ©Mip ракатын ортак тапкан адамдардын ж асты к сез1мдер1 ж ы лдар бойында кайнаган болаттай корылып, улкен сушспенджке айналыпты. М ахаббат дос- ты кка, достык м ахаббатка айналу аркасында, кешеп ек< жас, буп'н eKi данышпандык орнын алыпты. Оларга енд| кум арлык ce3iMi мен акша, бедел дегешюз тук те емес. О ларга ел1м де кайгы емес, олардын арманы 6ipiHe- 6ipi деген улкен махаббаттын шннрейгенш, юрлегешн кермей етсе, 6ipiH e-6ipi опасыздык жасамай етсе бол­ таны. Окушыларымыздын ой казынасын адал дуннемен ба- йыта тусу ушш, олардын ce3iMiH сэбилж таза куйде сак- тауга болысу ушш, 6i3re мундай лирикалар да кажет екешне Ka3ip ешшм де дауласпаса керек. Б1зге е р л ж поэзиясы керек екеш элдекашаннан мэл1м. Окушынын намысын етк|'рлеп, ерлжш арттыратын сез- дерд1 лирикада айта бьлуге THicri. ♦Epeyia атка ер салмай, Erey.ii нанза колга алмай, Ерлердщ ici 6hep ме!»— 194

дейтш Макамбет толрауы бупн де угымды, бупн де ка- cneTTi. «Кулл! элемнщ ашу-кеп Орна менщ кеудеме кеп. Ж ау жолына атам сет, Бомба бол да жарыл журен!!!»— дентш Касым жазган «Абдолла» жолдарын ap6ip жасы- ыызга жатгата, пысыктата беруге карыздармыз. Уйткеш урпакты ерлжке осындай ж ы рлар эз1рлейд1. Сонымен к а ­ тар шын суйетш, суйген журегш кетерген туындай ка- снеттейтш, адамды баяндылыкка тарбиелейтж махаббат лирикасы да урпарымызды ерлжке эз1рлейтш курал. Сондыктан поэзияныц 6fp TypiH екший турж е карсы кою эджтершщ зиянды эд1с екенш эр уакытта ес1м1зде уста- уымыз, ондай sflicTi пайдалангысы келгендерге муныц княнат дегенд1 айта б1лу1м1з керек. Бул кез туралы Н. С. Хрущев жолдас «Эдебиет пен искусство халыктын ем1р!мен ты рыз байланысты болсын» деген сезтд е былай дедк «И. В. Сталиншн ем1рш1н coiiFbi жылдарында жеке адамга табынушылык жардайында кателжтер ж1бер1л- генш, эрнне, ж окка шырарура болмайды. Мынадай мысал келырейш. Максим Рыльский сиякты енбёк ащ рген жа- зушыны патриоттык терен сез1мдерге толы «Ана» деген елеш ушш сойыл cuiHFa ушыраудан мен зор киыншылык- пен KopFan калдым. Рыльскийге карсы дэл ел аз к1нэ тагылып, оран дурсе коя берудщ басты ce6e6i советтж Украинаны жырларан бул еленде Сталиншн eciMi аталма- раны болды. Ал, жарымпаздык, icTereH жэне Сталинн!н ж е­ ке басына табынушылыкты коздыру ушш колдан келген- HiH бэрш icTereH Каганович жолдас Максим Рыльскийд1 Украинанын буржуазиялык ултшылы деп керсете баста- ды. Украинанын курм егп патриот жазушысы Максим Рыльскийдщ атына айтылган мундай дэлелаз айыптау- Дык Украина эдебиетше, тек кана .украин эдебиетше рана емес-ау, ауыр зардаптары болуы ыктимал екенш ойла- мастан, Сталиннщ элс1з жактары н пайдаланды. Мунын 03i тек эдебиетте емес, баска салада да ауыр зардаптар- Fa экелш соктыруы мумкш болранын айтып ету кажет». (Ы. С. Хрущев, «К азак эдебиет1» газет!, номер! 35, 30 ав­ густ, 1957 жыл.) Суйтш корыта кайталаранда кептеген мэдениет са- 195

лаларынын кернекп кайраткерлер1 жазыксыздан-жа- зыксыз караланган туста, ж ана рана бой жазран казак поэзиясыньщ exijiAepi де киянатка ушырады. Кен арнамен толыксып ага бастаран поэзиямыз, онын ш ш де ecip ece лирикамыз кнындыкка ушырады. Сондай киын- дык кезенд1 эдебиет аркылы бедел, байлык тапкыеы кел- гендер молырак пайдаланып кетп. Лирикалык. шыгарма- лардьщ тэу1рлерипн езше Kip жарура мумкшдж кен 6epi- л т K en i. Сондыктан лирика жазушы жастардыц кеб1 Ki6ipTiKTen калды. Б1з есу жолымызда кездескен к е ш л аз шындыктардыч 6 ip in к азак эдебиетше банланысты epiKci3 айттык. Бол- ранды жасырмай айтайын деген соц Kefi6ip ойымыздын бояуы калындау K epinyi де ражап емес. К у л ы п н поэзия- дары зардабы эр халыкка эртурл1 дэрежеде тидь Эдеби салты эбден айкындалган, жазушы кадрларынын катары да кеп, мэдение™ де жорары турран орыс, украина поэ- зиясы (Издщ дэрежехпзге тускен жок. Сонымен катар aci- ресе орыс поэзиясы езш щ идеялык жарынан 6epiK, кер- кемдж жарынан би1к, !ргел1 де енегел1 салтымен 6i3re жаксы улплерш усынып, колма-кол жэрдем 6ep in отыр- ды. Сонын аркасында ж ас к а за к поэзиясы да жацарыдай киындыктар аркылы i.irepi басуын токтаткан жок. «Кэ- 3ipri Сталиншк кателер1 совет мемлекет! eMipiHiH жеке ж актары н дамытуга елеул1 нуксан к еллрд к 6ipaK олар совет курылысынын соцналистж жаратылысын, социа- листж мемлекеттщ жаратылысын езгерте алган жок», деп б ерм етж баРа эбден дурыс. «Ж еке адам, TinTi Сталин сиякты ipi адам, б1здщ ко- рамдык-саяси курылысымызды езгерте алды деп онлау — ол факплерге, марксизмге, акикатка кайшы келш, идеа- лиз.мге бой уру болады. Мунын 03i жеке адамды KOFaM- ныц курылысын, TinTi енбекиллердж сан миллиондаран букарасы шешупн куш болып отырран курылысты езгер- Tin ж1беруге каб1лет1 жететш, шамадан аскан, табигат- тан тыс куш бар дегендж болар. е д Ь 1. Ж ас ecin, жардай калыптаса бастаран сайын акында- рымыздын да оку enepi терендей бердк Лениндж эстети- камен карулану, классикалык поэзия мен б уп н п орыс 1 Жеке адамга табынушылыктын зардаптарын жою туралы КПСС Орталык Комнтетипк каулысы, Казактыц мемлекет баспасы, 1956, 16-17 беттер. 196

поэзиясынын ек асылдарынан кол узбеу к а за к совет поэ- зиясына да канын толыктыра бердь Пушкин, Лермонтов, Шевченко, В. Маяковский, Н. Тихонов, М. Исаковский, А. Твардовскийларды к азак т ш н е унем! аударып отыру- дын e3i (Нздщ 9MipiMi3 ушш улкен мектеп едь Ж аксы ул- гмерд! аудару, сол улпде к азак лирикашыларынын ез- Aepi ж аза берулерше де мурындык болды. Дегенмен лирикалык геройдын iiuKi драмасы, ойы мен iciHiH кайшылыктары, кейде когаммен кабыспай кала- тын жарыкш ак жерлерш ашуга тоспауыл болганын та- рих жасырмайды. Ж алпы эдебиетте, оньщ ш ш де драма­ тургия мэселесшде «конфликпаз» пьесалар жаз деген жалган кисыннын Tepic ыкпалы лирикага да тидц Социа- л испк когамда н е п зп 6iTnec кайшылыктар, hfhh тап кайшылыгы жойылгандыктан, эдебиетте де конфликт Косыла жойылады дейтш ycTipT галымпаздык эдебиет гылымына, ол аркылы эдебиеттч ез колдарымен ж асау- шылар енбектерше жаман эсерш типзбей калмады. Со- нык салдарынан лирикалык ©лендерде кобшесе сырткы портреттер, табигаттьщ да сырткы Kopimcrepi басымырак суреттелш, адамНын iuiiH ашу «орынсыз казбактау» си- якты кабылданатынды шыгарды. Сондыктан партиямыздын культ зардабын жою ушш KypeciH, партиянын культке карсы катты сынын ем1рдщ ©зге салаларындагыдай жазушы, акындар да 6ip ауыз- дан жубын жазбай костады: суйтш лирикамыздык да кайта шарыктауына керемет кен жол ашылды. Буржуазияшыл-ултшыл лирикадан адамнык кауым- мен, ултпен жэне жаратылыспен кел1с!м таппауын гана керет1н болсак, социализм лирикасынан осыган карам а- карсы, жаца OMipfli танитын едш кой; культ зардабынык жойылуы советик лириканын эбден' гулденген д эу ipiiiiu жаца кезешне'айналды. Кэз1р бхз лирикалык геройлары- мыз аркылы букш дуние жузше нурлы да салтанатты сипатталатын совет адамынык жаркын бейнесш, онын ку- рескер образын, оньщ улкен де жарьщ дуниемен тольщ гармония табатын курдел1 eMipiH кере бастадык- X Bi3 аргысы эпостагы жауынгерлш, 6eprici эр облыс- тагы казактар жасагыньщ азамат согысына катысын айтпасак, ¥лы Отан согысы сиякты зор майданга казак 197