Ә.Тәжібаев Өмір және поэзия

мек. Осылардын бэрi шебердж кольшда эр алуан кулпы- рар тамаш а инструменттер. М енщ ез бакылауымша дэл бупн 6i3re жетпей жаткан еленнщ курылыстык аспапта- ры емес, сол барды » ездерш уксата алмауымыз. Тур мазмунда дейм1з. Ол дурыс. А л, мазмун 6i3fliK талантымызды» рухани байлыгында, мэдени эз1рл1гшде. Б 1зд ж дупие тан у к а б ж е т и з окушыларымыздык каб1лс- TiiieH белек TypyFa да, темен TypyFa да какысы жок. Кунд|', ай, жулдызды будан eni мы» жыл бурынгы утым- мен кандай шебер ж ы рласак та, 6yri»ri nporpecTi» ал- дында кулк1 nepinepi даусы з. Элемдж курылыстар мен кубылыстарды Ka3ipri гылым epecine лайык бж м еу еЫм- паз, ж е тш м п аз замандастарымызды» философиялык ойлары мен нэзж сез1мдерш тауы п жырлаура мыкти 6ereciH екенш жасырура болмайды. Д уние тануды сан- салалы гылымнан уйрену, 6ipaic соны акынша айта алу, сапа мен интуицияныц 6ipaecTiriH торен де те» сактай бьту гама эр заманиыц Ш експирш, Гетесж , Пушкинш ту- дыра алады. Bi3fliH талгампазды к деп ж ургендер1м1з де ocbiFan байланысты. Ж анаш ы лды к, тын касиет керсет- юш тж шындап келгенде барлык корамнык жацашылды- гына, онын у з д ж а з прогрестерше тж елей байланысты. Ж асы рм ай айталык, ж олдастар, б|‘здщ бугж тандагы басты MiHiMi3 мэдениегпл!г1м1зге байланысты. Ж огар ы да мен мысалра Ke.nTipren тын жайындары елендер шумактары осы м пж пзге айгак. Эйтпесе кете- рмген тынды кейлектщ жоларына, кус жолына уксату- ларды 6i3 кездест1рмеген болар едж . М ундай олкылырымызрэ ай гак боларлык нашар мы- салдарды K a3ipri, узбей жаксы енбектер жазып журген KepiieKTi акындарымыздын ездерж ен де кеп келДруге болады. Мэселен, Сы рбайды н «©зен жарасындагы кыз» атты еленнпк: Шуылдаган, буркаган Толкын куй!н тындайсын. Сен де ел1ктеп шыркап эн Толкын болып жырлайсын»,— деген шумарына уж ле карасак-ак, журдек жазылган жырдын iiui<i мазм ут.ш дары недзучр келкпестж т: кере- Mi3. Б 1здщ ш е: «кыз ш уы лдаган — буркаган толкын ку-

й!не елштесе, онын эн! шы ркалган эн емес. А л, елж теген кыз ж ака .айтылран толкындай ж ы рласа, онда толкын шуылдаран, буркаган емес. ¥ зак ж азган, тэж!рибел! акын Ж ум агал и жолдастыц: «Ышкынып 6ip сокты боран куырып, Элек салды жел екпесш суырып» «тынысындай журепмшц жалынды», деген ж олдарын д а кеипрмейм1з. Боран ж елд щ екпесш суырды дегенге шм сенед1? Борам дегеш м 1здщ ©3i де кушейген жел емес пе? Узбей жырлайгын Э бу Сэрсен- баевта да осындай дэлаздш тер, булдыр урымдар аз кездеспейдй «Эдебиет жэне искусство» журналынык осы ж ы л ры тертш нй саны нда басылран ж ак а елендер!- нен де жанарыдай м ы салдар мол табы лады . «Сеткеде шоршып ойнады балык Тешзге кызыл канатын жазып»,— дейд1 Э бу. Сеткеде шоршыран, кам ауд аты ю ш кене ба- лыктын теадзге канатын жазуы кулш сиякты. Сеткеде турранды ктан балы к канатын ж аза алмауы Fana логика- ра ж атады . М ундайда кещык пен тарлы кты дур ы с сезш- беу акын уш ш дардай Min. TaFbi 6 ip оленш де «К ун кеш- KiciH cyFa тускен сулудай келге шомп еттЬ> дейдй Муны- сы да «бэрекелде-ай» дерлш табы стар емес. Хамит Ерралиевтын «Ж ас ана» поэмасындагы: Ып-ыстык емipдеп от деп уксак Кып-кызыл орамалыц сорэн уксап»,— деген жолдарында да дэл айтылран сурет, niKip жок. О т акын айткандай кып-кызыл емес. Ал, кып-кызыл орамал оттай ыстык т а емес. Сонымен 6ipre осы контексте ас- тарлы жаткан, э р ш ангартарлык та пэлендей курдел! ештене ж ок. Сол сиякты: Кезще елее бер'ш эр мннутта Окопта булк1лдеВд1 6ip пилотка,— aereni де 6i3Ai сешпрмейдй 0cipece елестеген пилотканык булюлдеуден repi баскар ак Kepinyi эбден мумкш. 299

«Курмангазы туралы балладасындагы»: Кара лак тебесшде ойбай салып Барады жотары ушып бултка Kipin»,— деген! де жалган. BipiH mifleH, лак к е т е р т ушкан кара- к ус булттан тем еш рек болуы керек, ал бултка n ip ren i р а с десек, лактын даусы Курмангазы га ж етпеу1 керек. Л а к турсы н бултпен манайлас журген самолет моторы- нын сарыны д а кул ак к а арен ж е те т ш эмбеге белгмн, Калижаннык: «Сатындым мен кутим Сэулемдк жарымды. Огымсн умггнн Тербелтт жанымды» дегеш нде де д э л а з д ж бар. Y mft отымен жанды тербет- кеннен Kepi жылытканы элдекайда нанымды. «Акыннын кепн деп» «Лапылдады жанды кепм» деген жолыиан ке- йш кект1ц ж андысымен катар жансызы д а бола ма? деуге де акымыз бар. «Соны айгты да кулады акын, Маздаган от 6ipre сендк Кара тунек сырылды тун Бейуакытта акын елд1»,— деген Калижан, осы шумактын алдында Fana ж ау акын турган уйге «ерт ж1берд1, аямады» деген. Ендеше, акын елгенде маздаган от неге 6ipre сене калды? вленге тра- гедиялы к бояу бер у ymiic бе? Ж о к , элде от акынды ел- Tipin болтан сон одан epi ж азуды ке р е ка з деп таныды ма? 0 p i TyciHiKci3, epi конымсыз. Рали «Жамбылмен калжын» деген айтыс туршдег! елен ш щ cohfm шум агымен hfhh e 3i айткан шумакпен данкты карт акынды сезден токтатады. Сондагы айтка- ны мынау: «Кару свз!м баткан сок, Катты саскан шыгарсык. Мен жарымын жеп койсам, Шнкылдап-ак шыдарсык». K ici картай ган сайын эр ж агы нан да саран тартады. Он- дай м!нез елуге ж ана жеткендердщ ездершен де табыла 300

бастауы мумкш. Токсанра келген Ticci3 Ж амбы лды н жы- лы -ж ум сак сыбарасын азулы ларды н coFbin кеткенш унат- лайтыны да рас шырар. Ж ам б ы л осы дэлелдерш етю р айта бастаса Еалира да жешл сокпас едк Рали амалдап айттырмай женген. BipaK мэселе мунда емес. Меншше Рали Жамбыл сиякты акынмен калжындаскан сон, кал- жынра коса улкен акы ндарды н ой дэреж елерш aHFap- туы керек е д г М эдениетп, тапкы р д а уткы р свйлесе 6i- летш окушыларынын бу л каж етш етеуге Рали жарама- ран. О сындай олкылыктар бэр1м1зден де табы лады . Мен форманын мазмунмен б1рлеспгш айтамын дел, поэтиканын улкен рылым екенше зер салмагандай Kepi- HyiM мумк1н. Поэзия шеберл1п ж алпы мэдениегплж пен байланысты екеш актан ак, акикаттан акикат. Сонымен 6ipre поэзиянын вз рылымын, онык ремеслолык ж ум бак- тарын еркш менгеру к а ж е т а г! де езш ен-ез! мэл1м. М у­ зыка, сурет енершщ техникасына узак уйренш ж етм е- тшдей, акындык енерш е де ярни свз, ыррак, уй кас, ел- шем ш еберлжтерже узак уйренбей ж ел л е алмайтынымыз да белгш. Бул жарынан казак поэзиясынын вз практикасын узд ж аз корытып байытып, жастарымызды каруланды- рып отыратын поэтикалык рылым ж асалуы , OFaH енал- дымен акындарымыз кЗтнасулары керек. Б1здщ эдебиет- Ш|'лер1м1з бул мэселеге Timi квнж белмей келедь Со- нымен катар взге халы ктарды н тэ ж 1ри белерж де тынбай зерттеуге, олардын бай тэ ж 1рибелерш пайдалана отыру- га д а м ш д е г т п з . Рылми т э ж 1р и б е а мол орыс эдебие- тш деп метрика, ритм ж енш деп теориялык зерттеу, тал- д аул ар б1зде де болуы керек. Онсыз ш еберлж енер1м1здГ tarepi бастыра алмаймыз. вленнщ уйкастык, ундестж касиегтерш дэлелдеу былай турсы н, TinTi кай такы ры п- ты кандай влшеммен ж азса ж аксы шырарын д а тэ ж 1ри- беге суйене отырып, дурыс болжалдаура болады. Егер формализмге урынбай дурыс талантты колдана би сек, ep 6ip елен1м1зд1н мазм ундык cypeTiH дыбыс айшыкта- рымен айкындай, толыктыра тусе алатынымыз д а бечер деу, желдщ имитациясы рана емес, б ел гш жан куши де ангартатын дыбыстык сурет. 301

«Ydi-басы ак кырау, Tyci суык Баскан a<epi сыкырлап келт калды»,— дары аяз сыкырын элдснд1ре тусетш «с» лардын дыбыс- ты к сурет беруде кызмет аткармай турмаранын 6api.\\ti3 де сезем!з. Д ем ек, осы сезетш, акраратын нэрселер!м1з Ka3ipri стихиялык калыптан шырып, системалы рылымрз айналуы ен к а ж е т е ж умыстьщ 6ipi. Сонда 6i3 ез1м1з ушш де, урпак ушш де кептеген киындыктарды же- цш, !лгер1 басура ж еш лдш тер ж асаймыз. Мундай рылым айтушы мен ты-цдаушынык екеуш д е коса тэрбиелеу ушш керек. Эйтпесе б 1здш Kefldip сыншыларымыздын: «ж аты к шыккан», «б!ркелк1 Tayip жазылран» деген си- якты дуасыз сездершен ештене де шыкпайды. Ондай сездер акындар арасында уровниловка тугызура, акын еместердщ санын кебейтуге Fana ce6enmi болады. Эдетте, уй кас пен тен еу сездерде кездесетш кем ш ш ктерд1 кеп мш ей гф . «Алып», «барып», «калып», «салып» сиякты елендерге от коспайтын, кайта тоздырып керсететш eTic- Tii< уй кастарды ц кезд1 де, кулакты да ауыртатын болта­ ны тусш ш тк М ундай жауырра айналган уйкастардыц баска улгшер1 д е аз емес. Акындарымыз бул жарынан недэу1р тазарып калдьь BipaK арыла алмай жургендер де ж ок емес. Тегш де маселе кептеген тенеулердщ, уй- кастардын кеп колданылуында емес. Соларды калан колдануда. Б ул талантка да, шеберлшке де байланысты нэрсе. «Арыстан», «жолбарыс», «тулпар», «сункарлар» ко- сылгандыктан елен фольклорра айналады деу кулакка Kipe бсрмейдк Касы м бел тЫ «Абдолла» поэмасында ерт ш ш д еп геройдын аузымен: «KyaipeT Kymi жер-жиЬаинык, Канаты» бер кыран кустын, Ашуын бср арыстаннын, Журегж бер жолбарыстыи!» — дегеид1 де айткызады. Былай карасан фольклорлык ка- лыпта сиякты, сиыну bipFaFbi да сезшгендей. А л поэзия- дпры ражап трагедиялы к калыптыц устш де, елерш е кез! жеткен, патриот геройдын аузынан ете куш т! эсермен еспледк Б1здщ уйкастары м ы з ж енш де кен толранып, niKip алысу бул ретте поэзиямыздын ерекшелштер! мен ха- 302

лыктын урдютерш зерттеп, корытатын уакыт ж егп. К а­ зак поэзиясынын eKniHi ая к буында келетш ш айтпаган- да, курдел!, айкын текеулердщ Ke6ici де сол аяк буычда келедк «Акша мандай», «аткан тандай», «жаккан шам- дайлар» ертеден келе ж аткан халы к поэзиясынын у р д 1- ci. Абайдан Keftifiri поэзия бул калыпта калмараны эбден белгш . BipaK жаксы марнада айтканда, бул урдютщ Ka3ip де бар екеш , бола 6epeTiH i 6 i3 re нуксан келтчрмей- д ь Демек, аяк ункастары т ен е ул ер д т д э л д ш г 1 мен ке- р!кт1лiri еленнщ мэнд1 де, куйл! де болуы унин 6yriH де кымбат аспап. О лай болса акырры буындардары тенеу- лердщ урымоыздыры мен элазд!г! ap6ip еленд1 абырой- сыздыкка урындыратыны даусыз. Ендеше уйкас таза тех- никалык, еыртты к уй л ес1м м э се л еа боп кал а алманды. У йкас акыннын e3i, онын ой, ce3iMinin жанды толкыны, ауыр енбектщ жем1ск Осынын 6api поэзия кисындары жеш нде рылымдык енбектер жазылуынын к аж е гп г ш растайды. XX партия съез1 6i3re э д е б и е т п з д щ керкемдж ку- нын кетерудк окушыларымыздын 6tfiK мэдениетже сай шырармалар беруд|‘ тапсырды. Бул сиякты каси еп ч мж - делч 6i3 орындауга м ж д е г ти з , орындай да аламыз. О л уш ж 6apFa масыкпай, мждер1м!зден тез1рек тазаруды басымырак ойласуымыз керек. А з рана сез поэмаларымыз туралы. ByriHri такырып- ка жазылран реалистж поэмалардын нускалары б 1зде коп ем ес-Ti. О ндай у л г М А бай атам ыз д а калдырган жок. Сондыктан поэзиянын аса 6ip курдел1 жанрын ко­ деру ез1м1зге артылдан ж ук болып отыр. Сонды ктан бул салада ерлж енбек жасаушыларра барынша тмекгес, барынша ж эрдемдес болуымыз керек. Cohfh шыккан Хамит Ерралиевтын «Оралдары отты кун» атты поэ- масы, Дихан Э бж евтж «Отты толкындар» атты поэма- сы, Ж умарали Саиннын ЭЛ1 толы к б1тпеген «Азамат», Тайырдын кайта редакциялап ты дарралы ж аткан TeMip- т а у жумысшылары жеш ндег1 поэмасы, К али ж ан мен Еафудын енд1 басталдан поэмалары, осынын 6api 6i3.iiH тын олжаларымыз. Сонымен 6ipre достык тжек, достык жэрдем кутетж тыдармалар. Осынша поэманын борж б1рждеп тал д а у маган киын. BipaK бэр ж е ор так еске- лендж белгж ер мен ж ет!спест!ктерд1 топтап айтуда бо- лады. MeHi 33ipre 6ipiHiiii куандыратын осы аталран шы- 303

рэр м ал ар да поэмага KepeKTi компоненттердщ молмра бастауы , акындарымыз алган геройларын д арал ау (ин­ дивидуализация), оларды схем адан шыгарып, реалдык ем1рде ecipyre шеберлене бастауы . Окиганы кетерпци баяндаумен 6ipre, оны детальдар аркылы суреттеуде Хамиттщ керсеткен жаксы улплер! каз1р Дихан, Ж ума- рали поэмаларынан да табылатын болды. Бурынры шырармаларында адам дары схем адан шы- Fa алмайтын Днханныц сонры поэмасында геройларына м iноз, кулы к, соларын ашатын драма да берген. Ж ум а- ралидыц «Азаматы», Калижанныц «Аканы», Рафудыц «Ыбырайы» ез тардырларынык алуан шытырмандарын керсете, б е л г ш реальдык ортаныц е к 1лдер1 ретж де кы- зык басталып келедк K a3 ip ri поэмалардары снпатталатын пейзаж сурет- Tepi де бурынрыдай шартты турде алынран суреттеу емес. Эйтеу1р «боран», энтеучр «тау», эйтеу1р «аспан», энтеу5р «езен» емес. Енд1 буларды ц жыл м езгш н е, гео- графиялык езгешелжтерше, жер рельефтерше, ауа ра- йына лайык конкрегп, дол KepiHicTepi бар, адамдардыц ж ан куйш е сай кубылыстары д а бар. Орал бойы Алтай- Fa у сам а са, А лм аты А р к а га усамайды . Б у да поэмашы- ларымыздыц улкен табысы. Сонымен 6 ipre адамдардын карым-катнастарын сешмдн утымды етуге мшезге лайык тьпдер б е р м е бастаранына да куанамыз. Октын-октын ж ал т eTin калатын ирония, етк1р сарказмдар да ж дна поэмаларымыздыц Tayip нышандарындай сезмедк Сонымен 6ipre эл1 кунге деш н тш дег! шубарлындыц тазары п болмауы, урым булдырлыктары мен таяздык,- тары, сурет д элдж тер ш щ ушкыр табы ла бермеулер), ге- ройлардын терен, философиялык ойларра кетерммеуле-* pi бэрш е б1рдей ор та к MiH. П оэма ж азудагы тэж1рибел1 акынымыз Хамиттыц Чапай образын ж асауда терен (зденбегенш, жаксы де­ ген ж ерлерш щ езш де Чапай 6i3re б е л гш , бурын жасал- ран образдар келенкесшен шыга алмайтынын жасыоура болмайды. O cipece композициясы мен т ш н д е недэу1р ауырлык бар. Саиннын «Азаматында» да орынсыз узактылык, аб­ стракция кеп. бте-м ете тш н д е кеп тутылран сездерд? 1зденбей пайдалануш ы лыктар ж ш кездеседь К вш 'ж у р с тузеледк Bi3 д е ж уре жеткжхпз. Поэмаларымыздыц ка- sipri дэрежесше куана отырып, узбей талкылауымыз,

nenecyiMi3 керек. К оры та айтканда жумысш ы табы , аза- мат сорысы геройлары, талы м адамдары жайында бул сиякты шыгармалардын туа бастауы б!зд!н поэзиямыз- дын жака белестерге кетерьпгёнш керсетедр Ж олдастар! Б1здщ XX съезден 6epri жазылран бар- лык орталык, облыстык, аудандык газет-журналдарда басылран елендер!м1з мын сан. Онын бэрш кам ти алма- уым мешк нашарлырым болумен 6ipre, (стелген енбектчк орасан зор екенш де керсетедн О сы ларды к бэр1н топтан бараларанда, K03iMi3 де тояды, кенш м 13 д е куанады . K e 3iMi3 тоятыны: жазылран енбектердщ келем д1Л1г! мен нег1з 1нен алранда к е р ж т ш гн К е н ш м !з д 1Ц тоятыны; акындык енер1м1здщ Отан, халы к уш ш кызмет ету ь ’ ©MipiMi3AiK барлык саласындары енбек, туы сты к, дос- тык шындыктарынын шын кешлден толкынды, жалын- ды жырлануы, б 1здщ поэзиямыздын Heri3ri такы ры пта- ры: ¥лы К о м м у н и с т партияра деген отты м а хабб ат пен болаттай 6epiK сешм, енбек майданындагы ерлж тер мен жещстер, с о ц и а л и с т карым-катнастардык неше алуан сулу бейнелерн Б1здщ поэзиямыз идеялык жарынан ша- шаусыз с о ц и а л и с т реализм позициясында, ултшылдык, кертартпашылдыктан жогарымыз, интернационализм ту- ынын астындамыз. Поэзиямыздын т э т де сау, жаны да сау. Б ул куШм13ге м актанбаура болмайды. Б ул Sip. Екшип мактанымыз, б|здн( катары мы з е а м т а л , алрыо д а , 6ia rip ж ас буындармен еселей толырып к еледь О лар: К араганды ны н KOMipmuiepi мен TeMipuiiaepineH, Каспийдщ мунайшыларынан, тын даланык erm uiiaepi- нен, он тустж тщ макташ ы, кур ш и л лер ж ен , ж ай л ау, кыс- тауларды ц малшыларынан шыккан iHi, кары ндастары- мыз. Буларды ц Ke6i ецбекте, Ke6i о к у орындарында. Осы ж ас урпак элдынры буындардын кэрмеген!н коре, айтпа- ранын айта, олкы ж ер1м 1зд1 толы ктыра, поэзиямызга ез улестерш коса келедь О ларды н ж ырларынан Kefl6ip ке- д 1р-будырларымен катар, ж аца суреттер, ж ана сез1мдер ацрарамыз. Республикамыздын эр тукгнрждег1 ж ана ic, жана куш тердщ е к п ш мен yHin еатем 1з. Бул сиякты ceniM, yMiT беретш жастарымыздын барлык ж азган- дары камтылмаса д а, бес-ондап «Ж а с журек» жина- рына, биыл басылран шырармаларын карап оты рсак epii<ci3 суйсшем1з. Поэзиямыздын ертекг1 сэулетш солар аркылы да жаркын коргендей боламыз. Шамиль М уха- меджанов, Кашаф Туранбаев, Коптжеу Ж ангабылов, Ту- 305

манбай М олдагалиев, ©юм Ж айлауов, Зейнолла Шук1* ров, Оразакын А скар , Р абб ас Ж ум абаев, К,абджэр1м Ыдырысов, Энуэрбек Д уйсенбиев, \"Плетен Шопашев, К и бат Имангалиев ж азган елендер1 осы кунн'щ езш дс-ак ж алпы поэзиямызта ж ас булактай куйыла бастады. К,а- рындастардан шыккан Р . Бекбергенова мен Абд1рахма- новалардыц жылы лирикалары эйел акындардыц катары недэу1р толы рарЙ | растар ан дай .. А яктай айтканда, поэзиямыз каз1р ерлеу, кетеркту ке- зеншде. Ал келешег1м!з, ертен1м 1з кешег1ден де ж аркын. Улы партиямыз б!зд1 ж ан а бшктерге бастауда. BipiMi3 болып 6opiMi3re, 6spiM i3 болып 6ipiM i3re суйенсек, кешл куйлк орын д а сыйлы болуы ш еказ. Онда ецбекке деген ынтамыз да, шабытымыз да артылады, iue6cpairiM i3 де тез!рск ширатылады. Сонда рана казак совет поэзиясын. ж уы к арада б ум л совет поэзиясынын ен мыкты отряд- тарыньщ 6ipiHe айналдырамыз. Оран кумэн жок. 1956

Ж А С Т А Р Р А ОН, С А П А Р Ел1м1здщ улкен акыидарын'ын 6ipi М ихаил .И саков­ ский: «Айталык, акын езга козваван 6ip окивава елен жазды. М унын аты окива еленге айналмастан буры н ал- дымен акын санасынан, барлык жаратылысынан erri де­ ген свз. Акын окиваны суреттей отырып (эрине, ол шын акын болса) сол окивава ез TyciHiriH, ован деген кезка- расын, ой ce3iMiMeH кабылдаван куш нде ж азады . Бул ар ада акын шыншыл (объективный) болуы , явни бол- мысты дуры с TyciHyi, оны бурм алам ауы керек»,— дейдк Б ул акынньщ ж е к е л т (субъективтщ ) касиеН мен объ- ективт!к шындыктыц б!рл!г!не ж щ , кайш ы лык Tycneyi ке­ рек деген сез. Сез1м, ойы, бакы лау, анварвыштывы к у н т акындар- ды к эркаш ан д а epeci кен. О ндай акы ндар е м 1рд1 усак- туйекпен, вткелен сез1мдермен елшемейдн д э у 1рдщ , ко- вамнын тынысымен елш ейдь К елеш ектщ сыры бугш де, бугш нщ сыры ертенге ж ал вас екенш олар уздпннз сезн недн Осылай сезш у шынайы акынды э л еум егп к кубы- лыстардын да, ж еке eM ip m in де эдш жарш ы сы етад1. Ж ел урлеп кетсе де домбыранын куйл1 буралван шепн- дей ызыкдап турван акын барынша эсерленпш те анда- выш: 6i3 онын улкен элемнщ улы сарынына езш щ дара касиетгмен косылган акындык у н т естилиз. О л суйш се де, куйш се де айкын д а анык, улкен болмыстын тавы 6ip ашылмаван сырын аша сейлейд!, тывдауш ы сы н шындык ■ плмен cenflipe сейлейдн Б1з «бул пэлен деген акын» дсп атын атаймыз. Д смек, ap6ip Ж ака акыннын ашылуы ж ан а жулдыз- дын ашылуындай улкен окива. О сындай ipi б е лп лерд 1 елш еу етш караванда елен ж азвандардьщ бэр! б 1рдей 20» 307

акын болмайтыны да рас, <б1рсыпырамыздын эдебиет та- рихында журсек те, эдебнеттщ езшде жоктыгымыз да сондыктан. BipaK энпме мунда емсс, б1'реуд! элеуметтж уран кетередк 6ipeyfli кур дакпырт кетередк KiMHiH кан- дай екенш кешн журтшылык айтады. Энпме эдебиет кадрларынын тынбай есушде, эдебиетнплер тобыиын уздж аз молайып, сан жагынан да, сапа жагынан да толиг а тусужде. Осы тургыдан Караганда, б!зд1н акындык катарымыздын да (ею съездщ аралыгынын езшде-ак) элдекайда молыгып калранык кермсске болмайды. Б Гр' кезде ез1м жогары дэреже.ю окуга TycipreH Кали- жан Бекхожин каз1р бурыл басты агалар катарында. Ссжыстан кейж, елендерш уяла ж урж керсететш Хамит Ергалиев та картан тартып калды. Сол тустагы осыдан лирика шыруы мумюн дейтш Сырбайымыз енд! лирика шеберлершщ жуандарынын 6ipi. Комсомол Кайшкей балладаларымен езш дж жанры-багдары бар акынга ай- налды. Музафар, Куандыктарды жаксы жырлары ушш мактап, кате-кем ш ш ктер1 ушш ушншл съезде сынап та уллрдж. А л ушжил съезд карсанында аттары ест1лсе де, тул- галары тугел ашылмаган. окушылары эбден кабылдама- FaH 61‘рсыпыра ж астар кейш ашылды. Н ед эу1р уакы т ж азгандары ж ары к бере алмай, газет- терге басы лса да, окушыныц кеудесж е уяламай келген Ж уб а н елендерш е канараттанбауш ы едж. Онын: ♦Жолында Орал, Тайпак, Айна булак, Кек таст'ын шыгып жатыр арасынан, Кеп турдым кез ала алмай тамашалап»,— дейтш сиякты жырлары еш ю мд1 де кызыктырмайтын. Сол Ж убан енбектену, 1здену, 63iH-e3i дурыс камшылау аркасында поэзияда еюннл Ж убанды , нагыз акын Ж у- банды ашты, Bi3 онын М уса Ж элнл туралы тамаш а поэ- масын суйсшш окыдык. Содан кейж п жазган жырлары- нын кеб1н д с ез тЫ м ен , е з ушмен KepiKTi де, кызык жырлап келед1. Ж уба н енд1 тертшип съезге мейман емес, арнаулы орны бар, акын ретшде юредь Бурын «жана талап», «жастар» саналатыи Токаш пенТолеужан да ею съездщ аралыгында есейдь Б ул екеуж щ акындык стиль- дер! ею белек, б!рак ш ыгармаларындагы ж ана eMipni сезшулерк жана тенеулер, куатты сездер табулары ете

суйюмдк Булар да съезге шырармаларымен юредк Тск бастарына ие бола алмай, орындарына ж ете алмай кзл- са 0F3H да кшэлы болар вздери Ж ак сы талантпен ж ам ан кылыктарды жоюра болмайтынын бул жолдастар тусш у- лер1 керек. Б1рнеше жинак, ацп'мел1, лирикалы ж аксы ж ы рлар- дын авторы болтан Ш амкенов Аманжол да ею съезд ара- лыгында кеп свздш ктен, квркемджке ауыскандырын ан- рарткандай, акындык жолында есейш егде тарткандыгын керсеттй Ал поэзияга ерте катысып, кенжелеп келген Са- рынгали Сейм ов Kefiinri жы лдары еркш кимылдап, ж у- рек токтатканын байкатты. Мен оныц «Ортак ой» жина- рында кептеген лирикаларын кеш н п жылдардын; табы с- тарына косамын. «Жар демеп ем emniMai. жар депздщ, . Суйе 6uiep бул журек бар депздщ, ©Mip-баки касыкда кал депздщ. Ж ар Fana емес, ем1рлж дос деНздщ. Сен бар жерде кекш м хош депздщ, Толкынындай косылдык кос тец1здщ»,— дейд! Сарынрали 1956 жылы ж азран к1шкене лирикасык* да. Тугел уйкаеатын уш жолдык шумактардык жаналык- тарын айтпаранда; осы еленде 6ip турл! ой ж аркы нды - ры , сез1м тазалыры бар. Э ркайсы мы зды к-ак басы мыздан еткен эдем! куйд1 акын умыттырмай eciMi3re кайта ту- Ырген сеюлди E ki съез1м1зд1н аралырында ш апшан ширап, окушы- лар журтшылырынын кешлш аударран тары 6ip-eni акын бар. О лар Баф у мен 1зтай. Б ул екеуш щ де yuiiiim f съезге дей1нг1 кебек квршетш, шаларай сезьлетш лирика- лары сонры жылдары халкымыздын куанышына айнал- дьк Баф у ж аксы елендер1мен катар , д астан берди А л 1з- тай лирикасын терендете, кушейте т у су устш де. 1зтайдыц тунрыш перзент K epin, тунгыш эке атанран ce3iM i 6opiM i3- Д' де елж1ретть «Эке» атанран бала ж1г1ттщ ж урт кезш- дег1 кысылрэиы д а, куанганы д а барынша сеш м дк Меи ез басым балам балалы болып, немере суйгендей суш нд1м. К ыска рана елен ум 1тке, сэуле, ш атты кка толы. KiciniK ой сарайын ж аксы леппен ж елшгендей. Акынньщ: «MeHi эке дед! байтак кала 6yrin, Кеумге уялап сол барады уиям. 309

Дуииеге келд1 даты кызым мен'ш. Кол булгап кете барды балалытым», — дейтш coiiFbi шумапл ap6ip экенщ басынан етюзген ку­ ши эсем эндетедк YiuiHiui съезге дейпн поэзияда вздер1 балалык шагын бастарынан Kemipin болмаган 6ip топ жас, тертшип съезд карсацы нда семьяда окелш, эдебнетте есейген азаматтык дэреж еге ж е тп . Осынын 6opi есейгенд1г1м1здщ дэлелк TaFbi 6ip куаиыш сол: кеше Faиа ец жасымыз санал- ган— Аманж ол, Бафу, 1зтайларды агалар катарына ите- pin тастап, тунгы ш жинактарымен тын ж астар коп ко- сылды. Соларды н 6ipi биыл окушьша «Ш эшрт ойы» атты жинарын усынган 0ш м Ж айлауов. Олпы-солпысы кеп, 6ipci.mbipa елендерш ыкшам ж азса да, уст1рт жазган, та- кырыптарын игерш улг1рмеген ж ас акынныц кез тартар, квш л токтатар елендер1 де ж ок емес. Мен онын «Он», «Кыр басында», «Канал» деген елендерш ©шмнен доме KyTTipep, OFaH улкен yMirrep артуга боларын растайтын шыгармалар деймш. Ол «Канал» атты еленшде: «Жана арнамсн жапанга Жамырап суы жупрдк Шел Mefiipiii кандыра, Ж ер арнасы cexiipai. Су UiMeH жас курак, Каулап лезде кетедк Гул жамылып атырап, Туды емпрдщ кектемь— деГш. Осы уш ауы з жырда ж алпылай айту сарыны анык сезьледк Б ул кемш ипп. Сонымен 6ipre енбек пафосын шабытпен, ж ы рлауды н да нактылы 6e.'iri.nepi ж ок емес, онысын куптауы мыз керек. Л ирикасы на енбек такырыбын ар кау ететш Т1лсген Ш опашев та е з ун1, ез кестеам ен келдк О да кы ска жаза- ды, эрл1 де дэмд! етш жазады- \"Плетенши «Уйд1 меруерт тебеш » дейтш терт ш ум ак елеш тын кетеру такырыбына арналган. К олда ойнаган курек, кеш лд1 он ырраплмен 6ipre кимылдайды. Эн куатымен каруланган енбек — дон емес, меруерт уйш жур. Акын елецш: «Hri3 екен енбек, жыр, Erin сэш эименен. Жубын жазбай елец жур Кызыл керуен дэнменен»,— 310

деп б т р е д г Бул дурыс корыту. Эн менен енбектщ 6iie кайнасуы, 6ipiHe-6ipi шабыт 6epyi б1здщ социалиста Отанымыздын тана шындыры. М ундай шындыктын ке- piKTi к е л ю м ж социализм поэзиясы Fana жырлай алады . Мен Тмегеннщ осы талабына куандым. Ал жалындай лаулап, куйл1 ж ырларымен кен1лд1 тер- бсй, кул!м кара, жаркын эндете шыккаи Туманбай Мол- даралиев, Еркеш ИбраЬимдарды калай кермейм1з? Мен бул екеуш щ д е б 1рталай елендерш кызыра, кы згана окы- дым. Eneyi де сезМ мпаз, ойламаган жерден эжептэу1р жылы ойларды жанды кескшге айналдыра кояды да, ша- мадан асырмай ж1бектей туйе салады. Кеуделершде тым эдем] сазды эуендер ойнап, ap6ip ж азылар жырра ун ко- сып турганы сезшедн Б ул ете кы м бат касиет. Поэзияныц шыншылдык, ойыншылдырыныц ycTiHe корнем дыбысты шыруы окушыра ш абыт, ж 1гер косатынын эркайсымыз да умытпауымыз керек. Туманбайды н соцры влендер!н1н 6ipi «Кырман басында» д а («Ж улдыз» журналыны н 8 са- нында басылран) осындай шырайлар бар. М унда трак­ тор, комбайн кимылдары ж ок. TycTeri 6ip тыныс мезп.-й табираттын жайдары фонында алынады да, ецбек адамы мен жаратылыстын ж арасты кпен табы скан шары imKi, сабырлы мазмунымен суреттеледк «Атыцнын тарт та Ti3riHiH Алкапка кара телшрш. Жабыла шыккаи кыр гулш Акырын тербер жел ypin»,— дейд'1 акын. Туманбай дэл осы ш умакты будан д а кер1 дэл!рек, керкем1рек бере алар едк А лкапка телм1рмен де, TinTi одан д а кызырырак KapayFa болады. Кыр гулш1н «ж абы ла шьшуы» д а кимастай свздер емес. Сей те турса д а ж ас акыннын осындай ш ум актарында поэзиялык куа т барын айтпасымызра мумкш емес. Туманбай жинарында- ры «Экеме», «Ленин», «Отан» деген, acipece, «Ана туралы жырлар» аталатын eaeiuepi ж ас талаптан улкен ум ктер кутт|'ред|'. Лириканын келемше койылар. шарттарра дейш 6cpiK устайтын, ж ы лт етш калар, шапшан етер сез1мдерд! дэл Tycipin калатын Еркеш жинарындары («Карльшаш») Gip- сыпыра эсем ж ы рлар ше! Бул акыннын д а енбек, отан, махаббат туралы жырлары екшнд1де, ушкыр келедг Мен Еркеште: 311

«Жуллызлар корней туеер кец аспанды Жанымнын сагынышы сияктанып*. Эйтпесе: «Тае журект1 адамдарды суймеймж, Сунем адам тэр1зденген тастарды», Немесе: «Бурилк жарган жапырактын муртынан Маужыраган карем жаздыц макдайын»,— дейтш жолдарынан классик акындардан уйренудщ та- тымды улплерш керемш. Тап басып айту, кеюлге де ко­ на, кезге де елестете ж ырлау казак поэзиясы ушш жана белес. Ж ас акындардыц мундай дэрежеде кара кереету- лер) uireptaey козгалысымыздын баяндылыгын сипат- тайды. Д ун ие тан у мотив байлыгы, сез1м ерлiri, мол такы- рыптылык, акынныц ндеялык жэне адам герш ш к бутй'дй ri совет поэзиясы yuiin ерекше касиет. Акын негурлым магналы, бн!к, ipi болса, солрурлым онын камтуы да кен. Сонын устш е ез flayipiHin езгешел1г! мен каж ет!, ез за- мандастарынын мун-муктажын, талап-ллектерш негур­ лым толык ж ы рласа, солрурлым утымды. Б 13ДЩ ж ас акыидарда осы талап куштК Д ем ек, кепте< ген ж ас таланттарымыз поэзиямыздын бултсыз аспанын- да жана жулдыздай ез жарыктарымен туып келедк Бул улкен жаксылык. Ж а с акы идарда м а хабб ат лирикаларына кеб'р ек орын 6epiJiyi эбден занды. С ую жырын ж астар турранда KiM ж ы рламак! Б!зд 1‘н соц и ал и ста эстетикамызда поэзия такырыбына шек кою жок. М ахаббат лирикасына яза- маттык лириканы карсы коймаймыз. Р ас, м ахаббатка 63i- м1здщ с о ц и а л и с т кезкарасымыз, морал1м1з бар. Сон- дыктан OFaH лайык ез сез!м1м1зд1 ойлап' шырарамыз. Ыз- дщ поэзиямыздары махаббат барлык эдем ш гк ундеспг!, моральдык тазалырымен миллиондаран окушыларды адал сез!м дш к ке, баяндылыкка, ерлж ке, шын магналы сулулыктарды терен танура тэрбиелейтш болу керек. Егер м ахабб ат жырында ез1м!шлджке (эгоизм) орын бе- ркпмесе, cyftreHi уш ш ерлш ж асау, сол суюден бакыт т а ­ бу, махаббат аркылы адамды касиеттеу леб1 айкыи Kepi- 312

Hin турса, ол поэзиянын елеулг' ic тындырраны. Б ул 6ip. Екжипден, махаббат дерекЫз нэрсе емес, ол еийрдш бар- лык курдел! салаларында алуан турл1 сындар успнде, icTep устж д е бастан кеинрм етш , s p 6ip адам ны н ceaiM мен ойын есептейтж , ewip су р у д щ тын ж олдарын аш атын зор мектеп. Буран улы Отан сорысы тусындары, acipece, орыс поэзиясында туран махаббат жырларыныц жаксы yaruiepi дэлел. Bi3 олардын жырларынан сынбайтын, женышейтж к у и т ж уректердк ю'рлемейтш, кем1мейтш, социализм елш щ адам дары на тэн, гажайып сез1мдсрд1 кердж; шын, улкен махаббат жыры— с о ц и а л и с т семья- ны нырайта т у су жыры екенж таныдык. Юлен терт жары кубыла, бакытты махаббатты pain жырла, конфликтшерд! кермеген бол деп еи ш м де айт- пайды. 0м1рде eKiHiui, куш ш ш кеп м ахабб аттар д а аз емес. М эселе соларды шын ж ы рлауда. Онын улкен eMip екен!н касиеттей бжудо. B i3 махаббаттагы кайшылык- тарды батыл суреттеу аркылы, сол кайшылыктардын су­ д у кел1Ым табуына керкемдж кушпен болысуымыз керск. Мундай улы мждеттер аткаратын жырлар ж азу, сыдды- ры, булдыры кеп, сез1мд1 ул ау , кеньпд! ю рлер, арзан лэз- заттарды жазудан элдекайда киын. Б1здш, бурж уазия акындарымен кел!спес жер!м!здщ де 6ipi осы жер. Осы айтылран эстетикалык принциптарды ескере отырып, ж ас таланттарымыздын махаббат такырыбына жазылтан 6ip- сыпыра жырларына куанумен 6ipre, кейб1р агат-а у, б ула- ры Heci? дер л ж ж ерлерш де. этап керсетк!м1з келед!. 1зтай Мэмбетовтын 1956 жылы ж урн ал да ж ариялан- ран: «Бжмед1м» дейтш циклы: «Жанына жас шарымда жакын бардым, BipaK та бакыт бол деп шакырмадым. Ержегпм. Ceni 1здед1м, таба алмадым, Кайтейш капы калдым, капы калдым»,— деп басталады. А лгашкы 6ip лап ете кал ган эр1 таза, эр ! кым'бат се- з 1м кезжде ашылура сэбилж еткен, к а з 1р сол ш ак кяйта кол жетпестей, умытылмастай. Акын сонын етеуж елец- мен етегендей. О л ашынып айткан сырында бэрж Terin, жасырмай жырлайды. «Албыраран ершннен кушырланып Суйе берпм келедь суйе берпм»,— дейд1. Ж асты кка бул д а ж арасты к. 313

Туманбайды н «Кел ж агасы нда» деп аталатын елецж де 6i3 ыстык кабылдаймыз. М ш ш р келге ай cayaeci де, кыз бейнеЫ де катар тусж тур, мелд'ф толкын бет1иде 6ipre тер белл едк ай канша ж ары к болса да тунде адам б ей н еа м елд1р Судан кунд1зпдей KepiHe ме, ж ок па, ол арасын бклмедж. BipaK кетерж , келк™ айтканы ушж ж аксы еленге оны д а кеилредиз. Кыз козгалман кадалып тура бердк Жылы сез1М кеудеде туа бердн Й'гп ме екен, kim 6iacin кутпед! ме, сне кайык муМстен шыга келд1»,— деп бггетж елецшц сонры шумары 6i3re api ж анды , api всем сурет керсетедк Мына кыз неге тур? Ана кайык не­ ге шыра келд|?— дсген сурак- KiMfli де болса кызыктыр- гандай, акынмен 6ipre княлдандыргандай. Ай да, кыз д а, кол де всем едь Енд! тары 6ip эсем д Ы к косылралы келе- fli. Эбден дурыс. М ундай лирикалык картиналар нерур- лым коп болса, солгурлым пайда. Ал Еркеш махаббат жырымен ез суретж жасайды. «Ж ас бутактар самал желге ыргалып, Лттандырды карлы кыстын ызрарьш. Кулгендей-ак кушагымда вз жарым. Кетпен1мд1 ап, мен ле бардым, калмадым Сугаргалы араштарыи алманык. Пакшада 6ip кыз жур екен гул erin, Турин калдым, кез айыра алмадым. Сыйлар екен. миге сулу еккснж. KiM сайрандар кыз жанынын кектемш! Журен гулin KiMre Mauri усынар Деген 6ip ой кекеГнмде тек мент». Н агы з жер бе т ж д е п , ез бакш амы зда колымыздан ocipreK алма араштарымен, гулдермен 6ipre шешек аткан м ахаб­ бат, кеудеде кудж, юрбен калдырмас махаббат, кар! окыса кызыра, ж ас окыса курбысына суйсжгендей. Же- p ine гул erin журген кыз ж т г п ц Fana cam емес. Отаи- ныч coni сиякты. Ж анары 1зтай !здеген, Туманбай кол жарасынан керген кыз осы кыз болар д еп ц келеЛй Уш акьшиын Рана (баска акындарды айтпаранда) 6ipiKKCii yiuicpi 6ipiH-6ipi толыктырып, м ахаббатты жырлар лири- 314

камчзды н аса 6ip кы мбатты кезешн пайдаланрандай, ба- рар басдарымыздын д а ж еийсп бола 6epepiHe Кэм»1 сен- д 1ргендей. Жастарымыздын осындай жаркын леб!здерже, жай- дары лирикаларына жарамсыз, жарастыксыз дуниелер* дж араласуы окушыны epiKci3 екшд1ред1. 1зтай: «Албыраган ернжнен кушырланып Суйе берпм келед], суйе 6epriu»,— дегел!, epin эуест1к ш амадан ты с побей in кетп . Атсыз, женс13, K03ci3, мурынсыз кы здар шартты тур д е атал ад ы да, солардын ернше кызыру кы зу уйкасты ры лады . К,ы- зыктырраннын 6api еленге айналса, поэзияда канш а кун калмак. Онда араккумарлар, акш акумарлар туралы да елендер жазу керек болар едь «Ернщшн балы тэтп деген ем — Мунын кандай epciairi бар енд1? ЖурепндГ шын бакытка бвлеген блешмде турсын жардын бар ерш»,— дейд! Еркеш жинарындары 6ip еленш де. Б ул ерш эн пм е- cin жактырмаран кызра ж ас акыннын ж асап отырран да- уы. Суш судщ рухани лэззатын классиктер де жырлаган. BipaK ерши бал татып тур, эйтпесе кан т татып тур де- генд! естiген де, керген де емесш з. О ндай «еленге тусетш жардын бал ернше» шыбын кызыкпаса окушы кызык- пайды. Мен ж ас акынмен кыздар атынан дауласайын: бул улкен е р сш к ! О дан сон ернш суйд!ргеннщ 6api жар емес, касиетт1 сезд1 касиетшз ж ум сам ау керек. Еркештщт «Тэтп едщ -ау, калкатай, тэтп едщ», «Кектем жел1 баяу рана еседЬ деп басталатын елендер1 де жогарыда айт- кандай T3pTi6i нашар дуниелер. TaFbi 6ip елендерш до Еркеш «елип ем» дегенд1 де пайдаланады. Бул не, кыз ба? Ж ок элде насыбай ма? М ахаббат куйлерш жап-жаксы шерте бьлетш Молда- ралиев Туманбай д а 6ip еленш де: «Ернщнш балын тек мен бе Баска да татты, тамсаиды»,— flenTi 6ip кызра. Осындай киюсыз, жиюсыз «ершдер» ли- рикара такырып бола ала ма’ ондайлар сатираны н тацы- рыбы емес пе? 315

Ж ас талантты ж олдастар лирикаларынан емкий 6ip анрарраным окушысын сенд1рмейтш, керкемдж дэлел! жетпейтш, мотившз, жасанды курсшулер. Совет халкы- «ын кырык ж ылдан аса бастаган емйршде кездескен ки- ы ндыктар аз емес. Куреспен, ж емспен орнаран улы ба- кыт жолында жанын кигандар канша, олар туралы кур­ е в у былай турсы н, трагедиялар д а ж азы лута m ic. Б 1з Уш '« жанын кигандарра 6i3 коз жасымызды кимасак мм болганымыз. Бугш елген эр жолдасымызды ертек умы- тар болсак, «TipiMiH* д еуде кандай касиет бар! B ipey жа- рынан, 6ip ey жалгызынан айрылады. А на жоктауы, балл ж октауы , caTi туспеген м ахаббат, элденеше турл1 кол ж етпеген су д у армандар, киянаттан бузылран бакытты семьялар лириканын д а такырынтары. Акын соларды ай- кын жырлауы, шындык шенбершен шыкпай, булдырат- пай ж ы рлауы керек. О ндай жырлар 6i3fli курсшд|'рее де, OMipfli суйе т у су 1м1зге кемектеседк алдымыздагы apt жаркы н, api би1к мураттары мызга коленке туармейдк V / 1зтай М эмбетовтын «Ж улдызда» (1957 н?ыл, алтыншы номер1нде) ж арняланган лирикаларындагы былай баста, латын 6ip олен бар: Сонымен айырыллы олар мэкгткке, Айтпайды-ау енд| 6ipre OHai Time. Ж уреп шымырлап кегт! иопт Юм б|лс!н эд1лд!к пе. а.илдж пе?» Эйел1 epiHe сенбейдк ж азы ксы з мнэлайды екен. Ж 1г1т Сасын алып кашыпты. Сол кеткеннен кете барыпты, «ке- лш ш ек жыламсырап» кала 6epinTi. Осыны акын элде- кандай куйрект1к леппен жырламак болады. BipaK еш- тене де жарытып айта алмаган. Кез жасына кемшп калган кел1ншек, ж ур еп шымырлап кеткен ж 1г1ттен элде- кайда кымбат ж ан болуы да ражап емес. Автор ж1г1тп кернеу ж актап, актам ак болады, «катын шудан кашты», «адамы алые екен жакынсынран» деген елендер усына- ды. BipaK олары 6i3fli сенд1рмейдк Сейтш косылган жа- рынын кызранышынан озге касиет! болмаганы рас екен десек, ж 1п т тщ косы ларда суйгеш , косылып эн салганда- ры да OTipiK. Бул оленнен eMipre уст1рт караудан ж асан­ ды конфликт тутан. Керкемд1к орнын кунпрттж баскан. Б ул eMip суруге уйретпентш, комектеспейтш шырарма. М олдагалнев Туманбайды н жакы нда FaHa «К азак эдебиет!» газетшде басылган «Хат» атты лирикалык юл- 316

гауын окыдык. Ken ш ум актары жылы cesiM, KepiKTi ун* дестн<тер1мен су й сп ш р е отырса да, осы се з1м неге уза к кайталана беред1 екен, сез1м хроникасына неге айналды екен деген куджтер де тугызбай калган жок. М унда да алгашкысэби махаббаттынкнмастыкшактары ескеалы- нады да, узак жылдар бойындагы эртурл1 кездесулердщ кезендер1мен толы га бередк B ipaK косылу, бакы т кур у у м т жакындамайды, алшактай туседь Соныц салдэры- нан терт ж уз жолга жакын лирикалык толгаудын енбо- йын элдекандай кецмкпз курсш улер кемш кетедк Bip жерде: «Болдым ба от сез1мшц кол шокпары, Шындыкты айту киын сол шактаты. Жасырын жастыгима басындагы Мелллдеп кез1м жасы моншактады.» Екшип жерде: «Окуга тусе алмадым жолым болмай, Сендслд1м, зор дауылта сотылтандан. Ж ас ем|р куцлрт тартты, epin кетт! KsfliMri кектемдеп жауган кардан», YmiHini жерде: «Ежелдеи eciMiimi жаттап ест!м, Ж арк етш жапандагы оттай ештш...» Тертшнп жерде: «О, арман, Keuiip мен), Keiuip мен!, Жумбары журегщнщ шеиллмедЬ,— дейдь Лирикалык герой Отанды коргауга барган, тын ке- терген жастардын катарына да кетедь Акын элеуметтж фондарды да умыткысы келмейдь BipaK сонын бэр! «Хат- тагы» жалгыздык, еюшш, курсшулерд1 жешлдете алмай- ды. Далаларда калалар жасап, тындарды urepin жаткан алуам енерл1 ж астарды н ж ас д э у 1р дщ гажайып шындык- тары eKciren жасты октын-октын ерлетш экетпейди Акын емip куйсандыгынын какпагы н ш алкайта ашып, оныц клавиштерш жангырык аттыра баспагандыктан, улкен екйрдщ ез бойынан шыккан ундер накты ееплмейдь ли­ рикалык геройдын сырткары турганды гы ам алсы з сезкпо береди Бул улкен кем ш ш к. TaFbi 6ip елен окиык: 317

«Карацгы тунде мунайып, ТолкынРа малып тумсырын, Жагада жалгыз тур кайык Макайда мешреу тылсым ун. Мешц де жарим, жабыгып, Ойлардан нс 6ip айыкпай Осынау жалрыз кайыктай». Бу д а Еркештщ елею. Окып отырып кезщ е сенгщ кел. Mci'ui. Не кылран елс13 жара, жалрыз кайык? Каплан шыккан тылсымданран Meitipey тун! Айыкпайтын кандай жабыру? Сагынышты рана айту ушш осыншалык кап-ка­ ра дуние юмге дэр!? Тусшшшз. Бул кыскартып айтканда: «бону ушш бону жару, поэзияда к ереказ «енер» керссту; тал тусте, eKi уйдщ арасында адасу, шындыкты бур- малау*. Эрине, жастарымыздын бул сиякты арат жазылран шырармалары кеп емес. BipaK осы аздап та болса, эр жердей керше бастаган жарамсыз тендёнциялардыц зи- янды екенш катты ескерту1м1з керек. «И любви Из сердца сделанное, деген заманымыздын улы акыны В. Маяковский, М ахаб-. бат лирикасындагы уранымыз осы болу керек. Корыта кел in айтарымыз: к азак совет поэзиясынык к а­ тары жыл сайын талантты жастармен ойда рыдай толырып келедь Олардын дендер! кандай сау болса, жандары да сондай сау. Социалиста реализм эдюмен. каруланудын кандай жехмсгп екенш поэзиямызда жастар шырарма­ лары да дэлелдеуге жарап калран. Бул улкен олжа. Талантты жастарымыздын ем!рмен байланысын ку- шейте тусу, жеке кате-кем ш ш ктерш кезшде керсетш отыру 6i3fliH будан да бш ктерге. кетер1лу1м1зге мумкш- дштер береди 1958

ТАБИБАТТЫ ЖАЦАРТУ ТАКЫРЫБЫ КАЗАК. П О Э З И Я С Ы Н Д А ' Баяндамамыздын осылай аталудын 63i — к а за к хал- кыньщ ем1ршде — оныц рухани мэдениетшде каншалык улы езгерктердщ болганын керсететш ражап нэрсе. Та- биратты жанарту, езгерту, адам еркше кенд1ру ж айла- рында влендер, поэмалар, пьеса, романдар туплзу б1здщ бурынры эдебиет1м1зде болгандыры збден TyciHiKTi. Адам e3i босамай, e3i бшк дзреж еге кетершмей турып, взге та- бират кубылыстарып тану, оран иел1к ету жайлы свз бо- луы, эрине, мумк!н емес. Адамнын босауы деп мен таптык езмуден босануын айтамын. Пролетариат, онымен 6ipre кедей ш аруа кашан буржуазия, помещиктердщ канауынан улы курес аркы- лы босаранша, рухани жарынан да дш шырмауынан ку- тылмайды. Адамнын анайы заманнан калган табигат кубыЛыстарынан коркактыгын капитализм тозыгына жет- кенше пайдаланып келед1 . Кудай бар, жын, сайтан, пе- piuiTe бар. Акыр зам ан бар, пани мен баки дуниелер бар деген надан укымдарды. дш , философия, эдебиет, мекгеп, когамдык тэртштер сан сатылар аркылы адам санасына катты уялаткан. Осындай сокыр сешмдерд1 ныгайтумен капитализм езш щ барлык хайуандык кылыктарын ха- лыкты канауын, халыктын куш-казынасын, бакыт-ыры- сыв, тендш правосын урлау-тонауларын занды да табнги нэрсе ретшде танытып келедк Сондыктан да марксизм- ленинизм классиктершщ дшге, мистикалык-идеалистш фнлософияра карсы Kypeci'6ipfle-6ip кем1ген емес. 1951 жылы жазушылар одагында жасалган баяндама. 319

социалиста Отанымызда согыстан кейш таби- гатты жанартуды рылым мен практиканыц, ралымдар мен халкымыздык б1рлесе колга алуы, осы б!рлест1ктщ улы козгалы ска айналуы буюл адам баласы уцпн ражап жакалык, тамаша улп. Революция жолымен билеуий тапты жоя б1лген, эко- номикалык жарынан кулдыктан босаран адам табнрат кубылыстарына кул болудан да босана алады, босанып коймай ол табир.атты вз еркше барындырып, адам бала- сыныц бейб1т, бакытты 8Mip cypyiHe кызмет етюзе ала­ ды. Мше, осы айтылрандардыц барлык рылми дэлелк факплер! б1здщ улы Отанымыздан рана табылады. Адамнык таорчестволык кабкпет! мен еркш енбеп ка­ нат жазраннан KefliH, оран бвгет болатын киыншылык жок; ол томарасын алган кырандай аса бшкке квтерте- Д1 де, езж щ барлык куштер iiuiHfleri ек зор куш екеш'н таниды; Адамнын нэрыз бакытты шары деп 6i3 осыi n ай кезш , б т к шарыктаран, шабытты да кереген, алрыр ке- 3iH айтамыз. Ыз совет адамдары улы Отан согысынаи кешн бейб1т ем1рд1 кегерте, квктете тусу оны мызгымай- тын 6epiK KopFaHFa айналдыру жолында жана шабытпен, жаца бшктерге кетерпдж . Америка, Англия империалист Tepi б1здщ осы кимылымызды езге езмген елдерге таныт- пау уш!н жандары шырардай эрекет етедт Буржуазиянын жалдамшы ралымдары, философтары. искусство мен эдебиеттеп лакейлер1' сумдык кара бетт1 - лж тер ж асап, халык алдында кандай кылмыс icTeyre до 1шм1р!кпейтшд1ктерж эбден аныктады. Олар халыктын санасын жалган сешмдермен улау ушш сЫ кп еа шыккан идеализм кокыстарынын тустерш бояп, жамап-жаскап пайдалануда; олар 6ip жарынан Канттын: «Зат адамнын утымынан тыс нэрсе, оны танура болмайды»—деген иде­ ал иста кисынын ту кып кэтерсе, этика мэселесшде де Канттын адам герш ш ктщ бузылмауы ymiH кудай бар, ж ан мэцпл!к деген утымды кабылдауымыз керек,— деген сездерш программа етуде. О лар ездерж щ толып жаткан ютапсымактарында адамзат согыстан KefiiH акыл-сана- дан тунм дк e iu i рылым, прогрестж орнын анайы туста- гы сешмдер кайта басуы керек дейдг О лар—ар, адам- гер ш ш к этиканын бузылмау т е т т кудайга сенуде рана, эйтпесе анархия кушейш кетед1 де, бейб1тш ш кке катер тене береди—деп тусжд1редн Cohfh кездер! империализм лакейлерк б1зге жетпей жаткан символикалык элем; ха- 320

лык дуниеш символ деп тусшбей, coFaH бас имей турган* да адамнын рухани байлыры артпайды деседй Осынын 6api де, эрине, халыкты тукыртып устау, к ап и тал и зм а бас ид1'ре берудщ амалы. В. Фокт сиякты сатылган ралымдар жер байлыгы ша- рындады, жер кыртысынын ешм беретж мумк!нд1ктер! азайды; сол себептен каулап ecin бара ж аткан адам ба- ласынын кун керу мумюнджтер! д е эбден азайды,—деген мальтузияндык былшылдарды коздырып, америка импе- риализмшщ езге халыктарды отарлау сорыстарын акта- макшы болады. «Жер кыртысынын азая беру3 аны» ле­ генд! шыгарып журген де осылар. С е й т т буржуазиялык социологтар мен философтарша: адам азып, жер тозып барады. Енд! букш дуниелж катастрофа — канды жойкын болады. Сорысты болдырмас ушш тек ал лага кулшылык еткен жен, онысыз акырзаман жакын»,— деп пессимизм- ге Tycin тун1лу зарзам ан куйш (мировой скорб) шерту- ден баска жол калмаран болып шырады. Америка импе- риализмшщ сойылын сорушы кино, сурет, музыка сала- ларындары жалданымпаздардын идеялык кубылалары да жанары айткандай: анайылык flayipfli дэрштейдй кушт1 мен куш а'здщ тен ш зд тн дэлелдеп, оны eMip заны eTin керсетпек болады. K,a3ip Америка киносы социал- дарвинизмд1, ярии: «кун керш куресшде мыкты тап все 6epefli де, э л а з тап вше бередЬ дейтш философиялык зиянды агымды Heri3ri такырыбына айналдырды. CoFaH суйенш бандаларды, кара куш иелерш мактайтын жузде- ген картиналар шыгаруда, сонры бес-алты айдын ш ш де Американын Кореядагы сорысын, онын бомба мен сна- рядтарын, танктерш дэрштейтш; элшз ел вртенуге, кы- рылура, THicTi дейтш «философияны» растам ак болтан картиналардын квп шырарылып жатканын естим1з. Осы- нын 6api де адам баласынын стихиялык куштерге бары- нышын арттыр'у, сана-сез!мшн у р к екп пн кушейте беру, сейтш онын ойлау, творчестволык кабьлеттерш елт1ре бе- рудш шаралары. А рылшын империалистершщ акшасымен шыратын «Орфей» альманах пен «Хорайзн» (горизонт) жэне «Нью-Роуд (жана жол) атты эдебиет журналдарында кандай шырармалардын басылатындарын (Нздщ советт1к газет-журналдар жаксы керсетш недель Рекс Уорнер деген жазушы «Орфейде» басылран ма- каласында рылым eMipre катер-кауш келт1ретш ен кор-

кынышты нэрсе, сондыктан поэзия гылымынан аулак. ралымдардан сак болуы керек» деп жазран. Сол Kiel: керкем эдебиет пен керкеменер 03iHiK европалык рухын сактаймын десе... нормадан тыс кубылыстар жэне жум- бак, булдыр нэрселермен айналысуы керек» деп жазран. Сол кенест1 ез поэзиясына аркау еткен Лиман Лайен де­ ген эйел акын TyciH еленге былай айналдырады: Тусшде аспаннын кумктей жалтыраран какпанына ту л и туеш тк Какпаннан босану ушш тулк1 ез аярын шайнайды екен дейдк Bip кезде тулк1 акыннын журегю жырта бастапты, журеп ауырран акын жан даусыыен шыпрырыпты. Туе керушМ н аузы тулкШн канына толып кетштг...» Mine нормадан тыс, булдыр, жумбак нэрсен! поэзия такырыбына айналдыру деген осы. Поэзия ры- лымра туысса, eMipre, шындыкка, жаратылыс кубылыс- тарын танура жакындап кетер едк Ондай поэзия халык* тык санасын оятура ce6enuii болар ед1. Жанары сандырак TycTi еленге айналдырудык да туп ce6e6i осы. Терне Тил­ лер ез елешнде «Еркектер урырынын купия сырын», «Ажалдын и ст» , «Суйектщ калай сыкырлап сынатынын» сипаттаура тырыскан. Осы журналдын б1ршдеп макалада: «поэзия жер Tip* ш ш гш ен жорары нэрсе. 0йткен1 ол кудайдын ез бакы- лауына жататын касиеттердщ 6ipi. Сондыктан поэзия- нын такырыбы да, сез образдары да, эпитеттер1 де осы niaprrapFa лайыкты болуы керек» деп сандырактаган. Мундай мысалдарды ете кеп келт!руге болады. Кыскарта айтканда «пушык мурынга кетж тостаран» буржуазия философиясына, искусствосы мен поэзиясы сай. Бэр;шн арманы — адамды рухани кулдыкта устау, кезш байлау, кониин арбау, сей тт онын революцияшыл кушш зап ре­ ту, творчестволык кабьпетш эбден жою. Мшеки, жолдастар, осындай фонда совет эдебиетпнч табигатты езгерту такырыбын езж щ непзп такырыпта- рынын 6ipine айналдыруын сез ету1м1здщ 63i кандай та- маша, кандай кызык! Ж ылдар озраи сайын рылым мен халык eH6eriHiH 6ipairi э д е б и е т п з бен керкеменер|'м1з- дщ канына, жанына айналып келедг Живописте жаца орман, жасарган табигатымыз туралы сан полотнолар туды. Музыкада жуздеген эндерден баска «орман тура­ лы куй» деген Ш остаковичтщ керемет ороториясын суйш тындаймыз. Артуняннщ «Отан туралы кантатасында» да осы такырып улкен орын алады. Кино енершдеп Мнчу- 822

рин, Павлов сияклы даккты орыс галымдары жайында жасалран квркем картиналар, жана орманды керсетуге арналган очерктерде 61здщ осы niKipiMi3fli куаттайды. Ал совет эдебиетш алсак табиратты езгерту такырыбьша ар­ налран шырармалар cohfh 2—3 ж ылдын ш ш д е сан ж а- рыман да, сапа жарынан да ьлгершеп Kerri; acipece орыо вдебиет1 бул жарынан да орасан жаксы улплер усынуда, сейп'п 6i3 совет жазушылары Ka3ip рылыммен 6ipre ис- кусствомыздын барлык салаларымен кол устаса, т1зе коса отырып улы партиямыздын басшылырымен аскар uibiHFa кетершудем1з. Улы Октябрь революциясынан ке- йш, улы Отан сорысынын ражайып жентсшен кейж кеп шырармалар берген эдебиепкиз каз1р табиратты жену, оны адам еркше барындыру такырыбын менгеру жагы- нан тары 6ip зор адым жасадык. «Ж ердщ кунарлы я ку- нарсыз болуы онын табири касиет1 емес, ол Ka3ipri когам- дык катынастарра байланысты» деген К. Маркстщ, «Жердщ ешм беруш ш еказ кетеруге болады» деген Ф. Энгельстщ даналык сездерш б1здщ ел1м!з Fana раста- ды. Улы Мичуриннщ: «Мен коммунист партиясынын кол­ хоз курылысы аркылы жерге улы езгерютер Kipri3e бас- тайтынын керш отырмын. Бул енбекнп адам баласын та- бигатка устемдш ететш нагыз алып куаттылыкка жетки зедь Bi3AiH ж араты лыс тану рылымынын зор болашагы колхоздарда, совхоздарда» деген сезш бугш б1здщ Отан icneH дэлелдеп келедь Адам азбайды, тозбайды. Рухани epiKTi адамра, ры- лым, техниканы корамдык муктажга жумсай бшер адам­ ра «Акыр заман» жок. Ол ен сэулепч, ен салтанатты eMipfli колынан жасайды, тез жасайды. Еркш енбек ада- мына дшнщ мистикалык-философиялардын таяз был- шылдары буйым емес. Адам согыссыз-ак, урей коркы- нышсыз-ак бакытты eMip суре алады. MiHeKH, совет эде- биетшщ империализмге карсы KypecTeri ен кымбатты, ец куатты такырыбы осы. Бул б!здщ казак совет эдебиет1- шц де дэл асыл такырыбы. //. Ж ана курылыс, жана ауыл такырыбы улы бесжыл- дыктардын жузеге аса бастаран, алрашкы кундершен бастап б1здщ эдебиет1 м!зге мыктап ене бастаран. К ар а­ ганды, Риддер, Балкаш , Турксиб, колхоз, совхоздары- 323

мыз, ecipece поэзиямызда толгау-лирикалар туршде кеп- тен жырланып келед1. KiMHin Tayip, кiмнi11 нашар жазга- 1 ны езше белек енпм е такырып алганда к азак даласында ! жацадан туран жана кала, eHAipicri калаларымызды, шел-баябандарда кустан озган «кара айгырларды» елен- детпеген 6ipAe-6ip акын жок. Бул такырыптарды поэ- вияга аркау ету аркылы географиямыздын езгерук пей- I аажымыздын жанарулары коса жырланган. BipaK табигатты барындыру, жену, Отаннын кажетшс карай езгерту, жасарту деген ¥лы Отан сорысынан кейш- i ri тын окига, орасан зор жаналык. Бул б1здш социализм- нен коммунизмге ауысуымыздын шындыктары. 1948 жылы , партиямыз бен ук1мет1м1здщ Совет Одагынын батыс [ аудандарында болып туратын кургакшылыкты эбден | жою, ол уш1Н сол аудандарды ормандандыру, жуздеген су сйбаларын жасау жайында шырарылран каулыларын, сол шараларды icKe асыру ушш ук1мет1м1здщ кан- шалыкты караж ат, рылми куштер, техникалык куралдар белгенш жаксы бшем1з. Осы план бойынша бес Англия, терт Италия сыйгандай жер, hfhh 80 мын колхоз тура­ тын 120 миллион гектар совет жер1 нэрл1 canaFa ауыса- тын болганын жаксы бшемИз. Ол ушш 1стелер шаралар: BipiHmi — далага пана болатын aFam егумен жердГ анызактан коргау, кунарлы кыртыстарды жел айдап жу- детуден сактау, ауанын ылрэлдырын арттыру, судын бу* лануын азайту, сейт1п ауа райын адам пайдасына ла- йыктай езгерту. Екшнп — ауыспалы ericTi кеб1рек егу, жерд1 удобре- ниялар аркылы тынайту, пайдалы заттармен асылданды- ра тусу, ceftTin eriHHiH ен!мд1л1г1н арттыру. Ушишй — сортталган, жерг1л!кт1 жардайра эбден уй- ренген тандаулы тукымдарды себу, жерг1л1кт1 су корла- рын дурыс пайдалану нэтижес!нде суармалы eriHfli не- рурлым кебейте беру. Мгнеки, осы аталган уш жакты рылми шараларды icne асыру м1ндет1 б1здш Отанымызда зор кимылра айналды. Он мындаран ралымдар, техника- ны баскаруш ылар миллиондаран колхозшылармен косы- лып кургакш ылыкка карсы улы жорыкка шыкты. Осы тамаша кимылга Казакстан совет жазушылары, олар- дын 1шшде б1рсыпыра к азак акындары белсене косылды, ун косты. Поэзия езш е тэн шарын келемдш гш ш, ыкшамды- лырыныц, шапшандырынын аркасында уран кетер1суге

жедел косыла алды. Сонын аркасында кеп акындэры- мыздын арнаулы елендершен, эйтпесе жанай айткан жырларынан болса да бул такырыпты K96ipeK кездест1- рем13. Олардын устже «Ж апанды орман жангыртты» атты Тайырдын, журналымызда басылган Хамит Еррали- евтын «Б1здщ ауылдык кызы» деген узак поэмалары шыкты. Сейтш проза жэне драма жанрларымен салыс- тырранда поэзиямыз анагурлым белсенд1 екешн керсеттй Осы такырыпта шыккан елендерд! тугел талдау мум- ki'h емес. Онын устше бар акыннын, бар шыгармасын ту­ гел окыдым деп тары да айта алмаймын. Сондыктан бул жолры сез алрашкы шолу, топтал, жалпы лап айтудын Fa- на C93i болады. Б1здщ поэзиямызда адамнын енбегш, ж енпш куатын дэрштеп потере айту, эпикалык сарынра айналдыра жыр- л ау ертеден бар. К алмаканнын «Екпш» деген елеш осы Касиет1мен 6ip кезде ауызра ш нген. Рали Ормановтын Турксиб тем1р жолына арналган «Шенбер» атты толрауы да aai кад1р1н жойган жок. Шертейш uie6iM шенберд!, Шенберд! иген шебердк Капкан жерд1 enepai, Каусырпан тауды ерлерд|, Кашаган аскар белдерд|, Копарган кузар зецберд!». Осындай апрелей жырлау халык кимылына сай улы шындыкты акынд ы к т1лмен, отты ырракпен толгаура сай келетш Тайырдын «Кун т!л каттысы» да советик адам­ нын алып куатын эпикалык унмен дэрштеуге арналган. Халкымыздын табиратты езгертуге, елкем1зд1 жасартуга жасаган каз1рг! шабуылын жырларан акындарымызда да осы енбекть енбектен туран куатты кетере ж ы рлау бар. Эрине, каз|'рп елендердщ бурынгы жы рлардан сапалык жагынан езгергендМ , е с к е н д т с е зн з. Ka3ip акындар бу- рынрысынша—елекшн сырткы дауылын соктыра бермей, iuiKi куатына кеб1рек назар аударатын болды, сезбен aci- релеуден суретпк тулгалармен керсетуге, OKHFaFa байла- нысты жырлаура ауысты. Буран Ралидын «Аталмаран тау» атты елеш мен Калижаннын «Сырдария кекбары» деген балладасы, Кайнекейдщ «Жас орманы», Сырбай- дык «Фергана» деген елендер1 мысал бола алады. Мен осылармен тектес: адамды, адамнын табиратка устемдИн кетере жырлайтын шыгармаларды! эпикалык елендер то- 325

бы деп атаймын. Екшил топ елец езгерек ун, езгерек ке- С1ммен жазылган. Акындар табнратпен койындаса 6iie, кайнаса отырып кайта кегерген, жасарран жердш жана ег1лген кек шыбырына, жас орманына мешрлене, теге жырлайды. Бул елендер!нде б1здщ акындар созерцатель, айтпесе орманды кызыктаушы, бакылаушы рана емес. Ж ер Heci, жасыл алкап neci, отан жерппн адам ецбег1мен кулпырранын куанышпен жыр етушь Булай жырлаушы акындар—бугшг! шел далалардын ертец калай езгерерш де алдын ала сез1н!п, QOFaH шын толкып ец жаркып, жы- лы сез1ммен жазады . Еалидык «Бетпак даласы», Ж ума- ралидын «Орман туралы жыры», Калижанныц «Орман туралы ойы», Мариямнын «Шиел1 арашы», «©ccin агаш эуелеп», Кайнекейдщ «Туран жер кершкп», Сырбай Мэу- леновтын «Жасыл орман», «Орман кызы», Алдажар Те- м1ржановтыц «Ж асарран арашы» деген елецдер1 осы ек!нш1 топка косылады. Мен муны лирикалык елецдер тобы деп атаймын. Mine осы ел ен д ер дт 6api де поэзия- мыздын жаца такырыпка ауысу мен жана canaFa д а ауы- са бастаганын керсстедь Ол куанышты нэрсе. BipaK осы елецдердщ бэрше болмаса да кепш ш п не тэн 6ipep к ем ш ш тй де аираруым бойынша айта кету1м керек. «Кыска елец» дегешм1збен сонык бэрin тек акын Tyftciri, акынныц ез басы, ез куанышы, ез ce3iMi аркылы айта беру б1ржактылау, мэндш к, керкемдшк жарынан шарындау coFa береди Картина жасау, шарын энимел! елецнщ езгае сай айтылатын окирамен адам образын ж а­ сау онын ой байлырын ашып, сез1М санасын керсету жаты олкы. Мундай т1лектерге сай елец жазу соз жок киын. Ол улкен шеберлж пен тапкырлыкты керек етеди Ондай шырармалэр шай мен еттщ арасында туа калмай- ды, толганумен, киындыкпен, кэп екбек аш рум ен туады. Мундай шырармалардыц улг1лер1 орыс поэзиясында бар- шылык. Солардан ез1м1зд1ц акындардыц жаксы улплер!- нен уйрене TycyiMi3 жен. Тары 6ip кешлдерМзд1 бура кететш нэрсе орман болса-ак кыз араласа кететш. Kasipri знпм е болатын Тайыр мен Хамитпн поэмала- рындагы кыздарды айтпаганда, елендерде кыз кебешп барады- Кайнекей «Туран жер Kepinici» деген елецжде; Орманшы кыз жагадан Шолп eTin сунпп Жайыкка...»— лесе, Сырбай акын «Орман кыэында»:

«Карай берем квэ tirln Квк орманга кыз еккен. Теректер тур и!лш Талам етш !зетпен»,— деп согады. Орман, жасыл жапы рак, гул, кыз дегенд! бэр1м1з де унатамыз. Мунын бэр1 де к е р ж тш к , сулулык дуннеа екен! рас. Булардьщ арасындары гармония да эдемь Сол гармонияны шебер, жанды суреттеген еленнен журекке журы'Мды эсер алатынымыз да рас. Совет адамдары жа- саран ж ака ормандарда осы касиеттщ бэр1 де болады. BipaK каз1р сол есетш ормандардын орындары аса зор, аса келемд1 енбек майданы екеш ес1м1зден шыкпараны кажет. Орман егу эдем! кыздардын уй манына, беседка- ра егетш гулдерше айналып KeTnecin; онда улы идеяны шырарылран аркау ете алмаран болар ед1к дегенд1 айта кетюм келедг Ал улкен ормандарды кыздар рана ecipin ед1 десек о да шындыкка жатпайды. Кыскасы кыздарра карсылырым жок, тек поэзиямызга нуксан келмесш. Сон- Fbr акгартарым: б1рсыпыра акындарымыз осы такырып- ка ani бурылран жок, (Касым, Аманжол, Капан, Дихан тары баскалар). Квп акындарымыз 6ipep еленмен рана токтап кал Faн сиякты. Бул жарамайды. Табиратты взгерту, жену географиямызды эбден жа- нартып алу деген компаниялык жумыстар емес, бул ком­ мунизм эбден жасалып боляан кезде де у зд ж аз журе беретш курсе. Соны умытпайык. Е н д т кеб1рек токтап, кекес ретшде евз кыла кете- TiHiMi3 Тайырдын «Ж апанды орман жанрырттысы», XaMHTTiH «Б1здщ ауылдын кызы» болу керек, Тайырдын поэмаеы туралы б1рсыпыра пш р л ер айтылып калды. О лар: 1949 жыляы жазуш ылар Одагыныц IV пленумш- деп баяндамасында айткан Сэбит Муканов, сол пле- нумда свйлеген 1лияс Омаров жолдастардын пж1рлер1, жэне 1950 жылы «Эдебиет жэне искусство» журна- лында (6 номер) басылган Ж аппар 0м1рбеков жолдас- тыц макаласы. Сэбит жолдас: «кейбф кемиилжтер бола турса да Тайырдын бул поэмаеы ем1р тж еп не сай, ж аксы шырар- ма» десе «Эдебиет жэне искусство» журналы, (№ 6, 69- бет) ал 1лияс Омаров жолдас былай баралады: «Бул жерде б1з Тайыр Ж ароковтын «Ж апанды орман жацрыртты» деген жаца поэмасын айтып отырмыз. Шы- 327

нында да бул у л п етерлж шырарма емес пе? Ия, улг! етерлж шырарма. Мен, Tim i, бул ш ы гарманы— б ел гш 6ip влендег? шыеарма. казакты н жана поэзиясынын жыл кусы дер efliM- Поэма композициясы жарынан жана поэма, сапы- рылыскан артык ce3i жок, поэма тур жарынан да, маз- мунын шебер беру жарынан да жана поэма. Олпы-сол- пысы жок 6api табиги, поэма дэл калануы жарынан да яки 6isuie айтканда, идеяеын сабактау жарынан да кы- зыкты шыккан, керекп жершдег1 туйшдер1 сонша ше­ бер, табири боп шыккандыктан ешкандай жалгандык, жасандылык сезшмейдь Мунын ез1 б1здщ акындары- мыздьщ поэзияда реализм аркауын таба бастаганды- FbiH дэлелдейтш жаксы, куанышты бастама» («Эдебиет жэне искусство» № 1, 79-бет) М1неки поэмака бер1лген баралар осы. К азак совет поэзиясында реализм аркауынын табыла бастагандиры Тайырдын осы поэмасынан бастала ма, жок элде буры- ныракта болран ба, ол жайды толык талкылап жату екЬпш мэселе. Рас, б1здщ поэзия кеп такырыптарды жал- пылай, кетере жырлайтын боп келген, б1зде: «Тулпар», «Сункар», «Найза», «Семсер», «Ай», «Жулдыздардын» 6yriHri eMipfli айту ушш де дап-дайын тенеу болып кел- генд1ктер1 eTipix емес. Зйтседе, сонры 10— 15 жылдын 1 шшде реалист1к аркауы, вм1рд1н шындырына суйенген поэзиялык шыгармалардын туганы да eTipiK емес. 0нд1- pic, колхоз такырыптарына белгйп енбек адамдарына ар- нап жазылван елендердк Отан сорысынын батырларына арналран еден поэмалардын Ke6iciH мен осы реалиспк аркаумен токылган шыгармалардын катарына косамын. Олар: Ж амбылдын «Ворошилов батыры», Сэбиттщ «Колхозды ауыл осындайы», Касымнын «Абдоллас.ы», Мариямнын «Мэншуг1», тагысын-тарылар. Ал кыска ли- рикалы елендерден ете кеп мысал келт1руге болады. Реализмд1 кай акыннын каншалык менгергенд1г1, жетю- Tiri мен KeMicTiri бар, ол екший энг1ме. Осы туррыдан ка- раранныц ез!нде де Тайырдын «Жапанды орман жан- рырттысы» бэр1м1з уш1н куаныш экелген. Поэзиямызды кетер1п келген шырармалардын 6ipi екеншде, acipece Та­ йырдын ез акындырынын ж ана, жаксы canaFa кетер1лге- н1н дэлелдейтш шырарма екен1нде дау жок. Ж ака .окига- ларра, жана белестерге асу тустарында тез кимылдап, тез1рек ун косып, кер1не быетш Тайыр жер1м1зд1 кайта 328

жасарту куресше мыктап KipicKeH. Х алык кимылын да кезшде ангарып, кезшде акындытына аркау erri, сонын аркасында осы аталран поэмасы туды. Сондыктан бул такырыпка акындык шабытын жумсауда, Тайыр поэма- сынын жыл кусы саналуы эбден дурыс. 1950 жылгы журналымыздыц («Эдебиет жэне искусство» журналы- ныц № 6 басылран) макаласында Ж аппар 0м1рбеков жолдас Тайыр поэмасыныи идеялы, керкем, кунды, ете актуальд1 такырыпка жазылран ш ыгарма. екен1н айта кеп, содан кейш сын ретшде енбек процесш ш кершбе- ген1н, адамдар катынасыныц ашылмаранын ескертедЦ Ярослав Смеляковтын «Халыктыц ецбегд сипатталмай- ды» деген мМ н куптайды. Сейтш бул м акалада: «Акын поэмада болтан icTeii болатын icTi басым етш керсетем деп ойлаган да, оны тек лнриналык толгау рет1нде жалпы лай айтады. Оны 6i3 «Орман боп буюл кершд1 аспан мен жер арасы» де­ ген Сарманнын ойы аркылы гана керем1з» дейд1. Ал т!л! туралы айтканда: «Т. Ж ароков осы поэмасында таби- гат керппсш жасауда еэшщ профессионал художник екенш таныткан. Поэманын т1л керкемд1г1 шынайы eMip- д щ сулу керМ сш е сай келген, оган акынныц ioiKi сез|'м- д1 толгауы косылганда, окушыны кызыктырып, езш тар- тып экетедЬ дейт1н токтамга келед1. Сонда калай бол­ таны? Тагылган мшдерге кар асак поэмада сюжет жок, енбек npoueci жок, адамдардын м1нездер1 icneH ашыл- майды, драмасы жок. Буган Караганда Тайыр поэмасы ел1 шспеген, кайта icreyai, композициясын кайта куру- ды керек етет1н шыгарма болмай ма? Сейте турып Та- йырдыц художник саналатыны калай? 0м1рбеков жол- дастыц пшрш де кайшылык бар емес пе? Осы кайшм niKipAiH кайсысын кабылдауымыз керек. Бул сурактарга б!з ез жауабымызды берем1з. BipiHuii — op6ip жанрды н 6ip-6ipiHeH айырмашылык- тары бар, сонын уст1не уксйстыктары д а бар. Окига не- п зж д е диалог аркылы драм ада беркпед1 десек, сол ди­ алог проза мен поэзияда косымша элемент ретш де гаиа журедк Сол ретпен прозадагы баяндау драм ага уйлес- пейдй Осы ретпен Караганда поэзиянын да (поэма >ка- зуды айтамын) баска ж анрларга, acipece прозага сю- жеттш, позиция жагынан уксас бола отырып, кеб1нссе езшдш езгешелштерше лайык окшау туратыны да бар. Мэселен Пушкинн1ц «Евгений Онегин!» мен «Мыс салт- 329

аттысы» 6ip автордын шырармасы болгандырына ка- рамай, композициялык курылыс жарынан ею тебе, сю- жетт1л 1к, адамдардыц драмалык тогысуларын керссту, сол аркылы геройлардыц мшездерш ашу, окигага неше- алуан юалерд1 катыстыру, сан кубылысты портреттер жасау, ем1рдщ, жаратылыстыц кат-кабат куйлерш керсе- тет1н детальдарды мол келт1ру жарынан поэзияда «Ев­ гений Онегинге» жеткен шырарма жок. Сондыктан да оны Белинский орыс шыидырынын энциклопедиясы деп атаган. Пушкиннщ «Мыс салтаттысын» осы Онегин жа- зылган приемынан, композициялык курылыстан шыга отырып бараласак не болар ед1? «Мыс салтаттыдары» Евгенийдщ биографиясы жок. Ол Петрдщ ескертюип- нен баска ешюммен кездеспейдц жэне оныц ескертюш- тен сонша кашкандай жазыры не? Еашык кызы Пара- шанын ушн таскын экетшт1 дейдк Ол кандай кыз? Акын рашык ж1птт! керсеткен сон, онын Парашасын Татьяна сиякты неге толык керсетпейд1? Осылай деп келетш болсак улы акынныц улы шырармасыныц 6ipi «Мыс салтаттыны» icKe асырмаган болар едж. Бул эри- не, тус!нбей, т е р к талкылау болар еди «Мыс салтат­ тыдары» бас герой Евгений емес, Улы Петр. Ол жасаган орыстын улттык мактаны болган Петербург каласы,— дейд1 Белинский,— акын данкты орыс астанасы ж арк етш туганда сан Евгенийлердщ курбан болганын, 6ipaK coFaH карамай Петр каласы орыс халкыныц улттык санасынын жана ордасы болганын гажап жырлаган. Бул поэманык езш е лайык композиция, езш е тэн дра­ малык TyfiiHi бар. Поэманык соншалык к у п т шыгуына онын болаттай берш opi eTKip елендш касиет1, Fa»an каланын барлык сымбат сэулетш аскактата суреттеп берген акындык т Ы ортак. Каланын салыну процестер! баяндалмаса да улы халык болура умтылран орыс тул- расы Петр мен онын каласы аркылы, акыннын ез сез1м- flepi аркылы эбден жетш жатыр. Мен бул жерде «Мыс салтатты» туралы жацалык ашкалы турган жокпын: осы поэмага Kiflipe отырып поэзияныц езш е тэн компози- циялык жагынан езгешелштерк алган такырыбын ше- шуде баска жанрларга уксамайтын приемдары да болатынын, сын эркаш ан да осы жактары н тусше ескере отыруы каж ет екенш айта кетпекпш, акыннын e3i каты- насып кейде бас геройы e3i болу лирикалы елендер рана емес, поэмаларда да кездесе береди Мундай кезде акын- 330

ды автор деп карамай, шырарманын о б ъ е к т а , котамдык, ек!л ретшде де карауымыз керек; шырарма идеясын, оныц к е р ке м д тн кейде 6is акынныц сырттан алтан эсерлерш ез Tyficiri аркылы окушыга кайта усынуынан табамыз. Мундай шырармалардын езше шак композиция- сы, езш е лайык б у т ш д т болады. Bi3 муны да, эркаш ан да умытпатанымыз дурыс. Mine осы туррыдан Караганда Тайырдын «Ж апанды орман жантырттысын» сынаушылардын ж отары да 6i3 келирген — м!н ретшде айтылган пш р л ер ш е косыл- маймын. Б 1зд1н поэма геройы акыннын e3i аркылы баяндала- тын Aayipi. Bis акын кез1мен eKi дэу1рд1ц контрастык, карама-карсы ашык салынган суретш, eKi дэу1рдеп жер мен елд1н кескш сипатын керем!з. Акыннын ез «ез1м1н, ез TyflciriH, ез жанын ашуы аркылы советик зам анныч дуниеш кегерте, жандандыра келген жылы демш, улы екпшш сезем1з, ал М айра, С арм ан, аталып капа кететш Сидорлар сэры адырмен 6ipre акын кез1 аркылы косыла KepineTiH — бас геройдын, hfhh дэу1рдш орман сиякты жанды мушелер1 тана. Поэманыч композициясы эдеш осылай курылтан. Мундай курылыстагы поэманыч TaF- дыры еч эуел1 шырарманын поэзиялык куатына, елевдш кушше, типне байланысты болды. Егер поэзиялык куд1- реп еркш жетш, сез образдылыгы автордын идеясыка жан, кимыл, бояулар 6epin жатса, онда шырарманы шыкты деп есептейм1з. Бурынгы Сары адыр кандай ед1. Сезд1 Тайырга берейш! Алаулаган анызда Кус кара алмай канатын, Тамызык боп тамызда Шеб|' flip-flip каратын. Куралайдын айында Соккан кузг!, кектемг!, Желш айтсайшы тары да, Суыррандай eKnenfli. Ак куйын боп вткендей Конактамай кар-дагы, Кыр 6ip ум1т куткендей, Алга талай карады... Осы далага, осы керМ ске лайыкты жыртык лашык- та отырган к азак е л М ц революциядан бурынгы кескшГ 331

де «Шал», «Кара кыз» деген сездермен булдырап, жудеу елестеп кетеди Енд! б у п н п , орманды, жасарган, жанданган дала* нын суреттелуж окып керейж: «Бас nin жанга карамай Бултка бойлап 6ip емен, Орманныц генералындай Каскайып карап тур емен. Сол еменнщ тубшде ©3! еменге усаFaн Bip шал отыр, туршде Сыр бар узак жасзран. Сакалынык агы да Кеп iue*ipe айгкандай. Мандайынын сайында ©Mip жолы жаткандай».— дейд1 акын: Егер Тайыр осы контрасты суреттерге байланыстырып заман тулгасын, заман лебш 6epeMiH деген поэмасында художник бола алмай калса поэмасы шыкпай калар едь Ал Тайыр шыгарган. Bi3 онын бурынгы Сары адырын окыганда: тамызга тамызык боп Aipia каккан шебш KepeMi3, вкпеш суырган ж е л т е й турнлгелпз, ак куйын боп еткен кар да 6i3Ai ттр етк ен д ей болады. Ж удеу да­ ла, жупыны адамдардын дэрменаз кесмндерше жаны- мыз ашиды. Ал б у п н п Сары адырда емен сурет! мен адам сипаты монолитп жанды образга айналган. Та- бигат пен адамныц 6ipAiri — адамнын Kypeci — женю ар- кылы кержедк Бул жерлерж окыганда жаныка макта- ныш ушкыны Tycin, кеудещй к ете р п тр е п , осы дэу1рге мен де ортакпын! депн кеп тургандай болады. Сондык- тан мен талантты 1Н1лер1м13д!ц 6ipi Ж аппар 0м1рбеков* Tin «Поэманын Ti.i керкемд1п шынайы owipfliH сулу itepi- uiciHe сап келген, оган акыннын сез1мд1 толгауы косил* ганда окушыны кызыктырып езж е тартып экетедЬ деген niKipiH костаймын, осыган кайшы келетж niKipiH кереказ деп санаймын. Ол: «композиция», «сюжет» деген утым- дарды осы поэма жэншде ж ансак пайдалангандыктан туган кайшылык деп есептеймш. Корыта айтканда, Тайырдын «Жапанды орман жак- гыртты» поэмасы керкемдж кундылыгыныц устже 6i3- дж поэмамыздын улы жылдар, улы окигалар кезшде 333

буюл Совет елдер! боп табигатты взгерту, оны Отаны- мыздын кажетше багындыру, керепне карай кызмет ет- xipy KypeciHe белсене катыскандыгын дэлелдейтш шы- гармалардын 6ipi. Табитатты взгерту адам ерюне багындыру такыры- бына арналган поэзиямыздагы келемд1 шырарманын 6i- pi е зд ер ш з бм етш Хамит Ерралиевтын поэмасы: «Б1з- дщ ауылдын кызы». Хамит бул поэмасында орман уипн, су ушш, кургак- шылыкты жою ушш жасалран курест1 — ж е л Ы oKiiFa- сы, атаулы адамдары бар сю жета поэма аркылы керсет- кен, адамдары юмдер дегенге 6i3 ю 'алердщ аттарыч атап, ктейтш ^ршййктерше дейш коса керсетш- жауап берем is. Okhf3 Батые Казакстанда, Ж айыкты н батыс жагын- дары «Май» колхозында етед1 дейм1з. Гулжан деген кыздын eMip тарихы, бала шарынан тугел керсет1лед1, улкен мектеп бгпрш су маманы бог. шырады. Ж астай еткен арманын icKe асырып, Ж айы к­ тын суын ш ел1'рткен далара алып барады. Акын жана канал казран халыктын, жеке адамдардын бейне кимы- лын суреттейдь Ал еши осы улкен окиранын кеп жан- дарын, кеп кырларын, кеп суреттерш кат-кабаттап кам- тымак болган акын калай шырарран? Heci жаксы, neci нашар? Енбек кимылын керкемдж сипатпен беруде neci жетш , Heci жетпейд1? Ш ырарманын сюжеттж жел!сш айкындай тусетш когамдык т1рш ш ктердщ жанын, сы- рын ашатын, тутас тулгасы боп кершетш адам образ- дары кандай? Поэмада кетершген максаттардын кай- сысы кай жерде орындалды? Шырарманын драмалык жылдары калай туйш п, калай шенилген деген сурактар- дын KefiiH жекелеп, кейш топтай, уст1рт те болса жауап бере кету1м13 керек. MeniHuie, Хамит жолдас улкен окираны алып, OFaH катынасатын кеп адамдардын аттарын атап дайында- FaH да, 6ipaK сол окиганы адамдардын курдел1 кимыл- дары мол, мэнд1 катыиастары аркылы шеше алмаган. Сондыктан поэмадары аталатын кш лердщ мжез-кулык- тары тольщ^ашылрандай себептер жок. О лардын iiuKi дуниелер1, ой армандары шалки KepiHin, 6ipiHe-6ipi ула- сып жатпайды. Сонын салдарынан адам образдары шын 333

мэшнде шыкпаран. Bi3 жазушынын кыска уепрт таныс- тыруынан е п з бала сиякты Кешек, Жомиланы б1лем1з. BipaK осылар поэмара гам болып Kipin efli де, kim болып аякталды? деген суракка жауап бере алмаймыз. Рас, Хамит Кешект! жумысты жаксы штейдк Жэмила да сондай деп сещйрген болды. BipaK ол сез боп капа кал- ран. Обком секретарына да автор жаксы мшездеме бе­ реди кейб1р сырткы пншндерш, жылы шырайын си- паттайды. Телефонмен сейлескешн айтады, (Ирак о да образ емес. Ал осы поэмара ецбектер1мен де, жастык махаббат сез1мдер1мен де толык катынасып, толык Kepi- нуге THicTi бас инженер мен тракторист Чапай да 6ip ка- лыптарынан аумай, 6ip шнпнде, 6ip сез1м устшде рана керМ п, окушынын ь^ырын шырарады. Сонда шырарма* нын бастан аярына дейш журетш, бала шагынан эбден Kici болтан м езгш не дейш сипатталатын, балалык, окы- тушылык м езгш , улкен icKe талап уст1нде KepiHin оты- ратын Гулжан рана бар. Акын бар енерш, бар бшгенш Гулжанга салган, Гулжан аркылы 6yriHri к азак кызы- нын образын жасаура тырыскан да сол образды rnbiFa- руда кеп ецбек cinipren, акындык ш еберлкш керсеткен. «Он жыл бурый дентугын ол: бестем|н, Кунд:з оннап, алатугын кеш дем1н. Eimi рана бойын таран кыз болып BipiKiui рет Kiifli мауыт костюмш. Yйfieri узын жеш 6yrin тартылып, Бурымдары узарыпты едэу:р. Кастарынын алшак тартып араеы, Eni беттш таралганын караты. Кеп-кешеп бала мурын кырланын Кездершщ улктпип шарасы»,— дегеп шумактардан: Kemeri каламыныц сынырын т е р т , колына тускен KaFa3Fa ирек салып ойнайтын KimKene кызгалдактын ecin, кулпырып келе жаткан бейнесш ке- рем1з. Осы кыз каладары 6ip мэжинсте мшбеден б тр г е н жумыстары жайында есеп бергел1 тур. Сол мезгШн акын; «Кыз шашынын толкынданып уштары Мандайына теплш тур уш талы. Мшбеде ол кус семлд! канатын Жая берген енд! Fana ушкалы»,—

деп суреттейдк Осы келт1р!лген мысалдар: Хамиттщ acipece адамнык портретш, MyciHiH жазура шебер, та- лантты акын екенш керсетедй Бул б1здщ бук1л поэзия- мыз уцин улкен олжа. Осы сиякты толып ж аткан жаксы касиеттер! бола турса да Гулжан образынын esi де эб* ден nicin ж еткпей жатыр. Неге олай? Эдетте бас герой- дын взгелерден ерекше туруы, ж еке образ болуы, оны автордын даралай керсету1 занды нэрсе. B ipan будан баскалар образ болу дэрежесше жетпей калсын деген сез шыкпауы керек. Ш ыгарманын бас геройы вз орта- сымен бгге кайнасып, замандас, тустарымен 6ip aFaui- тын бутагындай 6ipre ecyi тик. Бас геройдын арман ой- ларына, кимыл врекеттерше туртк1 болатын себептер онын ескен ортасынын элеуметтж тардырына да байла- нысты болганы кажет. Сонда еюнпп дэреж еде керсетГ летш адамдардык м!нездер1 ашылып ездёрш е лайы к образдары жаксы ж асалады. Б ас герой вз ортасына не- рурлым жакын болса солрурлым ол айкын, туснНетч ке- ршед), взге образдардын да толык ашылуына мурындык болады. ByriHre деш нп классикалык, совет эдебиетМ н дэу>1р улплершен 6ia осыны керем1з. Ал Гулжан осы т1лектерге кеп жершде кабыспайды, вз ортасынан тыс, взш KopuiaFaH адам дардан алые журедй Сондыктан кызбас дараланып, окира сонын рана ой, эрекетше бай- ланысты белек калады да, баска адамдардык кешлуше мумюндж бершмей кетедГ Мэселен поэма бастала бер- генде-ак Гулжаннык квк орманды ансайтынын, соны кестес1не Tire бастаганын керем1з. Бул кыздын ез1 ка- тарлы окып журген курбыларынан ерекше жасайтын ки- мылы, ал coFaH не себеп болды? Хамит оны: «Сур табират еш ракым демед1 Бугаи кайтып жастыц жаны кенеди. Кыздын баскан такасынын i3in де Тан атканша кос аяктар комедЬ Бэрш Гулжан yFa Kiрд1 уйпне Квз жШерд! киялына суйше? «Кус caBpaFaH жасыл ормзи» дейтугын Уш'лд| 63i журеНнщ куШне»,— деп тусшд!редк Осыдан кейш Гулжан кестесш ткедГ Ес1не тускен Е д ж д еп зэул1м агаш тар кесте образына айналады. К,ыз мунда д ара касиет нес!. Оран карсылы- гымыз болмасын. BipaK сусыздыктын азабын, жердщ сурекс1з куйНн сол Кешек, Ж эм илэлар тартуы керек 335

efli де, Ж айы к суын жетелеп экеп орман егу де солзр- дын арманы болу керек едк Сонда Гулжан мектеб1 ауылдары бастауыш мектеп дана емес. Ел eMipi, оныд журегше арман ушкынын тастаран да сол ei<i ел, сол Кешек, Ж эмилалар болар едй Сонда ертен канал казу планынын жас авторы Гулжан кайта оралып келгенде Кешек, Ж эмиланыц аулында 6ipre окыран, балалык ша- гынын досы, сырласы жас тракторшы Чапайдыц да тама- ша ескенш, халык бейнесш 6epeTiH ipi образдарра ай- налганын керер ек. Б ас инженер атанатын ж1г1т туралы да айтарымыз осы. Гулжан калада окып жургенде сол ж1г!т тары 6ip жерден сыгалап тургандай кыздын кезше тесекке жатар кезшде тана елестейдь Елестей 6epcin. Б1рак Гулжан ойында туып келе жаткан канал, орман жоспары бул екеуш де жаксы арман ретшде табыстыра, ал оны 1ске асыру есебше келгенде катты таластыра, кат- ты TOFbicTbipa, сейтш ж ас ж 1 г т щ де ой сарайын, мшез- дерш терен аша, icxe жеке керсетуге болар едГ Сонда Гулжан образы ута тусер ед1 де, ез1мен 6ipre инженерд! образра айналдыра кетере кетер едй Б!здщше, кыз планы обкомра ерте жеткен, сондык- тан обком секретары да ерте катыскан Гулжанга кеп адыл берген, камкорлык жасаран болу керек. Егер Ха­ мит осылай алган болса б1здш епм1зде секретарь об­ разы да жаксы сакталатын дэрежеге жетер едк Амал не, солай шыкпаган. Сондыктан Гулжан образы да сы- кар ж актау, ж ал ак боп калган, 6 i3 онын орман туралы арманын, жастык, туйык сешмш Fana ангарамыз. Ал icne байланысты кеп мшездерк кеп кылыктары ашылмай ка- лады- Поэманы окып шыкканнан кейш Гулжан ун!, Гулжан ку.пюш, Гулжан сездер1 есте калмайды. Бул ул- кен кемшшк. Б1з жогарыда Хамит адам портрет мен адам Myci- Н1 Н жазура шеберленш калган дедш те, соран дэлел ре­ тш де Гулжан жайындагы б1рсыпыра мысалдар к егтр- д iк. Ж ас акынныи кыз сез1мш жетюзуде де елеул1 ол- жасы бар. Б iрак. осы сез!мд1' казбактаудан кыз басына б1рдененщ леб5 унем1‘ сезш п отырады. Ол махаббат, бой жету такырыбына байланысты жагында. Гулжан ез'| гашык инженер мен тракторшы Чапайдыц кез караста- рын жаксы бгледь Соларра жылы ушырагысы да бар. BipaK улкен корэмдык жумысын аяктаранша устамды- лы к жасайды. О ларга сырын алдырман журедк 336

Кейде осы ж т тте р д щ есше тусш кез алдына елее- тейтш мезплдершен Гулжаннын бой жеткенш, ерге шы- гатын м езгш жеткенш эбден ацрарып жатырмыз. Осы- дан api керека'з сез1мдерд! поэзияга айналдырып тэп- ■пштей берудш кажет! ж ок едк Мэселен кыздыц тунде уйыктамай киял куып жатканы н айта кеп: «Жуйрж киял кызды алыска ушырды, Кейде кырра, кейде сайра туЫрдк.. Ыстык нерпе кымтап оны бостан-бос КезяерiHiк еттерш де icipfli. Салт ат Minin колхозра KeTin бара жаткан Гулжанра жолда келденен косыла кеткен Чапайдыц кездесу1мен онын ашыктырын айтатын сездершде де эдеп тш к жет- пей жатыр. Чапай 6ipa3 ез атымен алысты, Аттар дереу жымындаса калысты, Чапай атын riden алды кыз аты, Жасыл кебж бола калды жал уст!, Осындай касиетт! кврсетпек болран жастардын сез!мде- piHe аттардыц «жымындасуы мен тштесулершщ» кабат- тасуынан нашар ассоциация туады. Чапайдын басымен алысуына караранда онын MiHreHi айрырсымактау 6ip- дене сиякты. Соныц уст1не Чапайдыц ез м ахаббатын ту- ciHAipreHi де ж етчст турран жок. Жасырмаймын жиырма беске таяндым, Дэурешм бар енд! неден аяндым. Кызралдактар жылдарыдай тары ест1 Солар курлы уйктамадым, ояндым. Кектем шыкты, жиырма 6ecTeri мен тугел шептер де оянды. Мшген аттарымыз да «жымындасып» барады, мен калай шыдайын,— деп турасынан кешш тур. Сон- дай ceaiM д е р е к !л т н айтпак болран елен жолдары да OFaui шыккан. Б!здщше булар поэзия уипн кажетт1 де- тальдар емес. Шын поэзия геройлары тьпЫздерше ым- дасып сейлеспеске THic. М ахаббат пен интеллектш к 6ip нэрсе — улкен гуманизм. Гулжанды устамды етем деп, оныц жеке емгр^нен Kepi корамдык SMipin басым керсетемш деген ниетпен автор оны acipece салмактылау етш алган сиякты. Сон- дыктан Гулжан кеп жерде кургак та салкын KepiHin 22 Э. Тэж(баев. 337

отырады. Колда туып, колда ескен «Май» колхозыньщ кызы ез аулындары адамдарра кад1рл1, басшы KepiHy уш ж жиналыстар тЫ нде сейлеу1 басты шарт емес. Ж а- лынды, 6tarip жастын елд1 суйспш ретш, аузына кара- татын сан турл1 кызыкты кылыктары болу керек едк Ха­ мит ол жарын тёрешрек ойланбаран тэр1здк Амансыз ба, 6iaeci3 бе мшдеттИ Жумыс бабы кызды осылай уидетт! Баска Гулжан жаралран ба апыр-ау, Сонры жылда дауысын да сэндегт Амалыи не кызга, тэж1м eni шал Аппак шашы, ак сакалы желб1реп. Ж акан л мш ретшде айткан niKipiMi3re дэлел!м1з осы- лар. Кыз кад1рж арттыру ушш оны журт кезшде иконра айналдырып алган, ж ас адамнын табири калпын бузып, жалран мшездер жапсырран жержде Хамиттж акынды- ры да эл ар еп калган. У йлесаз, угымсыз, муздай сездер* ден суык леп ecin туррандай сез1лед1. Бул Гулжан обра- зыныц басты к ем ш ш гж щ 6ipi. Акын Хамит осы поэма устшде алдына улкен Minдет КойFan. Ол: к азак поэзиясынын поэзиялык касиетш ке- мггпей отырып, прозаньщ да мждетж аткаратын етем деп KipicKeH. Бул дурыс талап, ете улкен талап, к азак поэзиясынын такырыбы б!здщ 6yriHri ем1рдж барлык шындыры болатын уакыт жетть Ол yrnin eMipre Хамит сиякты батыл араласу керек деп уялмай айта аламыз. Б у гж п eMipKi сую, бугшг1 eMipre бме кайнаса ара- ласудын нэтижесжде ангаррыш Хамит ем1рдш кептегеи кызыкты детальдарын поэзиясына эсем аркау ете, солар- ды толрайтын карапайым сездерге поэзиялык куат бере бижен. Сэл кер1н1стермен, эншейж Fana дерлж б1рде- нелерд1ц luerririH кере калган Хамит солардыц ез1мен-ак улкен суреттердщ кызметш аткарып кетедт Сонда оны кеп созып, кеп кайталап-жатпай, api кыска, api шымыр сездермен окушыны шегелей алады. Мэселен: Keuieri сусыз кумды далаиы суреттегенде: «Кыздын баскан такасынын isin де Таи атканша кос аяктар кемед1»,— десе, жер суланраннан кешн сол таканын i3i, кыз i3i саз- Fa тусш жатады. Тары 6ip жержде: 838

«Биыл еккен жонырышканын бастары Кыз аярын кутуш1деА суртед!»,— деушен канш алык езгер ктер д щ KipreHiH ангарамыз. «Кой шепнде тан атканша эндеткен Сакпаншыга карап erri ай кектен. Етшш мен ycraFa да yfii ояу, Тунде май шам сыгалайды эйнектен>, деп окысак. поэма аякталар ш акта! «Биыл салран ГЭС-Tin yni ырралып Byrin сенен т1легендей ырзалык,. ETiami мен устанын да yfii ояу Жарык жулдыз корасыида тур жанып», деп окимыз. Обком секретарынын iujKi простаталытын, сырт тул* гасынан езгешелжтер1мен байланысты секретарша суй- cine карап турран колхозшылардын к ез1 мен кызыктыра керсетедк Солардьщ тш мен кызыктыра сыпаттайды. «Кызык екен корбан-корбан жургеш, Куректщ де жузш устап кергеш, Кызык екен сары жапырак шылымды Журт усынса будактата бергеш». Судын 6ipiHuii ж ана каналмен д ал ага тарткан же* рiнде де, детальдармен макналы жэне cyperri niKip айт- кан шумактары бар: aFa жонеткен саргыш тарткан ескГ газет, камзолдык астары, кайкандаран бэтенкенщ бас­ тары, канал казган халыктын кшмдерш де, мэдениетш де баяндай кетш жатыр. «Келд! элг! газет, журнал тасушы Концерт 6epin кешлнщ! ашушы. Келд1 неше сортын тиеп сыранын Ыстык кунде сусынынды басушы». Осы кешрипк аткан, бузылмаран салкын сыраны ciMl- pin жаткан колхозшы К еш екп де керш каламы з. Сей- Tin кала мен ауылдьщ арасындары кайшылыктын жо- йылганын дэлелдейтш: ауылдын езшен интеллигенцня- нын uibiFyu колхоз даласында тракторлардын »ypyi, эйтпесе канал казылу, агаш егшу сиякты ipi жаналы к- тар рана емес, Хамит кере кететш толып жаткан деталь- дар бар. 339

Поэзия FaHa емес, барлык эдебиет1м1зде кала cyperiii ж асау, мэдениеттщ. e w u p ic m ордасы боп отырган ка* лаларымызды суйсшш жазу, суйш жырлау осы у а к т к а дейш шыккан емес. Шыкты халык тыныш тунде кешеге КБуалпанпKeт3уi нкарукансагмыадйадытуркекшаергаел. Заводтарга, асханага, кенсеге...»— деп ту н п м эж ш стен кешн далага шыккандарра тунде де ж уреп coFbin турран, Tipi жандай жары к кезд1 кал а­ ны усынады. Осы келпрж ген мысалдардыц 6opi де Ха­ мит акыннын поэзиямызра экелген жаналырын, поэзня- мыздын 6yriHri ем1рмен 6iTe кайнасуына жол сыза, ic 6iTipe келгендш н, к азак поэзия ккерлш жарынан про- saFa жакындатуда б!рсыпыра елеулi табыстары барлы- гын, алгашкы адымдарынын баянды шыра бастагапын дэлелдейдк «Алгашкы адымдары» дейтш ce6e6iMi3 Хамит осы табыстарымен барлык ойлаган ойын тугел icKe асырып болтан жок. Поэмасында кещлге конбайтын, т1лге орал- майтын, простаталыктан кара сезге айналып кеткен жер- лер1 де толып жатыр. Бул туралы Муканов жолдастьщ: (Х а м и т мактай отырып) sp6ip жаналы ктын OFaH кез1 уйренбегендерге OFam KepiHin туратын жер1 де, жаналыкты зл1 тугел мен- repin болмагандыктан, онын авторынын олак курайгын жерлер1 де бола береди Хамнттщ поэзнясында осыныц CKeyi де бар. Не кулагымыз уйренбегенджтен, не акын- нын олак курагандырынан, «Улкен жол устшде» поэ­ масында. жаты ркай карайтын шумактар, жолдар, ыр- гак уйлестер жеке сездерде кездеседЬ. («Эдебиет жэне искусство», 1950 жыл, № 1) деген niKipiH мына «Bi35iu ауылдын кызына» айтуга да болады. Ж ас сыншы Айкын Нуркатов та «EKi дастан» атты макаласында Хамиттщ жаксылыктарын, ерекшелжтерш дурыс багалай отырып Min рет!нде: «BipaK, кейде осы карапайымдылык тым шектен шырып кетед! де акын елендершдеп Kefl6ip шумактар поэзиялык керкемдж ка- сиеттер1нен айырылып, жудеу тартып турады»-,—■деп жазды. Бул ifiKip.ii 613 де растаймыз. Мундай сэтазджтер осы поэмада кеп. 340

Журуш! Mi сурет! де калтамда, Жаза берд1м б1рден тани калдым да. Он квз1шц астыплаты жалгыз мен Баяры Giр кара тамшы калпында. Елге барып сейткен карта ол карта Тозыгына жетш ед| ол жорта (?) Мен-ак денд! ыстытыммен дем алдым, 0з кеудемшц тукшрже камалдым(?) Тындайды да топыракты жан дайын Байкайды онын ондайы мен мундайын Кун болар ма кыз кулшсше тен бвлер. Осы сиякты образсыз свздерден куралган адыр будыр, казакш а yFbiMFa келмейтш, орыс т ш н е н аударм а си­ якты нурсыз шумактар, жолдар жетерлж-ак. СоЛардыц салдарынан поэма окуга да ауырлау; сез!мге шауып, ойды ушкыр к е те р т экете бермейдь Бул Хамиттщ поэ- зиясын прозага жакындатамын деп отырып олжасымен катар тапкан кемшшгк Сондыктан прозага жакындау деген не? Сол туралы кыска FaHa ninip усыну ретшде аялдай кетк1м келед1. П розага жакындау деп 6i3 эуел£ прозанын ек кымбат касиеттерш, hfhh прозанын okhf3* •ны.улы суренге салып кек де. квркем баяндай б!лг1штЬ riH, образ бен мшездерд1 реалиспкпен дамыта ашкыш- тырын, сойлемдерд1 cypeTTi, мэнд! етш жасагыштыгын, сюжегпк жолын барынша ашык, барынша айкын кур- рыштырын пайдалану деп тануымыз керек. Ал осылар- дык орнына прозага жакындаудын «салдарынан» елен- HiH Heri3ri касиетт, куш-куаты болып саналатын bipFaFbi босап кетсе жаксы емес. Ыррак поэзиянын iiiiKi куаты, ойларды отка болеп шыгаратын кундагы. Ол болаттын бойындагы opi 6epiK, api сершнд! куш сиякты осы cepin- neai ыррак толкындарыньщ 6ipiHe-6ipi уласып, 6ipiHe- 6ipiHiH улы серпш 6epin отыратын асылдьтын мукатып алмау бэрМ зге б1рдей Miидет. Муны улкен талап уснндеп журексшбей кимылдайтын Хамиттщ да жадынан лы - рармаганын калаймыз. Акын Хамиттын жеке детальдар- ды KepriurririH, сол детальдар аркылы квп суреттердк ipl кезендерд1, улы icTepfli баяндагысы келетшш айта, мактай отырып, сол ерекшел1гшен акыннын кемшынпн де кврем1з. Эл1 ысылып жетшпеген, барлык енерш тугел ашып болмаган Хамит — усак бвлшектерд1 унеш 6ipiH* mi планда устаган; онысы да кате. Толып ж аткан адам- 341

дардыц образдарын курдел1 керсетудщ орнына, олар- дыц белшек cypeTTepi мен белшек кылыктарын кыека айтып «тындырдым» деп ойлау осы катеден шыккан. Поэмада молырак, тындырымды кершетш канал казу, су келпру жумысы. Одан api aFaui егшгенш, жонырыш< ка шыкканын, жерд|'н езгергенш де Хамит усак белшек* тер (детальдар) аркылы керсетуге тырысады да, туд- галы, курдел! кезендерше кенш белмейдй Сондыктаи окушынын ес!нде уялай каларлы к процестер жасалмяй­ лы. Бу да жанагы б!з айткан катенщ нэтижесй Мшеки Хамит поэмасы туралы кыека nii<ipiMi3 осы, Ж огарыда айтылган кемшЫктер поэманын эл1 сюжет- TiK жарынан nicnereHiH керсетедь Шырармада улкен когамдык мэш бар жумысты бггетш етш белгмеу, оны ястейтш адамдардын аттарын этап дайындау — шыгар- манын такырыбы, одан асса жоспары рана; мундай жос- пардык толык сюжетке айналуы адамдардын карым- катынастарынык табирилырына, сол аркылы образдар- дыц толык жасалуларына байланысты. Онсыз шыгарма толып ж аткан ж аксы касиеттер1 бола турса да шынайы квркемдж дэрежесше кетерше алмайды. Сондыктаи Ха­ мит аса мощи, кымбатты такырыпка жазылран поэма- сын icTeft туссе екен дейкпз. Корыта келш айтатынымыз: б1здщ жешмпаз Отаны- мыз коммунизм дуниесшщ ipreciH 6epiK калаура KipicT». Ka3ipri басталран коммунизм курылыстары соран aiiFaK. Бул сиякты улы езендерд1 ж ака арнара_ буру, 6ip те- iu'3fli еюшш тешздерге котару, езен, тешз, океан куш- Tepin ез кажет!м1зге жумсау, кумдар мен батпактарды KepiKTi бакш алы, миуалы калаларра, ауылдарра айнал- дыру ушш курес кем1мейдй а рта береди Адам куатымен ец суду, ен салтанатты ем1рдш ражап гармониясын си- паттайтын улы шыгармалар да осы KypecTi жазудан, жы рлаудан туады. Бул KypecTin бас геройы совет халкы, оны бастаушы улы Ленин партиясы. Бул курестщ жыршысы болу ен бипс мурат, ен жа- рык арман. Осыны умытпайык, жолдастар. 1951 жыл.

ЖАМБЫЛЖАБАЕВ (1846—1945) Ж амбыл — букьл coBerriK халык поэзиясынын алы- бы. Онын революциява дешн жарты расыр бойында жа- саран eMipi — поэзияны ецбекш! халыктын муктажыныц куралы есебшде, киянатка карсы куреске арналады. Онын жазбай, табанда жанынан шырарып айтатын акындык куаты казак халкынын барлык поэзия байлы- Fbina канранша суарылып, мол ж е т т т п , ез тусындары домбырамен айтатын акындардыц ен ж уйрж терш щ 6ipi болды. Ой ушкырлыры мен т1лге, биймге байлыктын бас- ты сынйндай — айтыс жанрында ысылран акын, сол айтысты шебер, шешен айтудын устше зам ан куйш, ел мунын, ер арманын Terin жырлайтын жана улгже айнал- дырды, жана арна салды. Ол казактын жазба эдебиетЬ ш н классиг1, ез flayipiHiH катал сыншысы Абаймен к а ­ тар жасап, халык поэзиясын джнплджке, байшылдыкка урындырмай, 6yriHri совет эдебиетше экеп уластырды. Эйтсе де, жуз жасаган карт акыннын шын шарыкта- ран барлык акындык куатты тугел жумсап гулденген тусы — совет eKiMeTi орнараннан кешн, Октябрь рево- люциясы, Ленин партиясыиын улт саясаты халыкпен б1рдей кыспакта болган Ж амбылра да бостандык бердй Жанына да, тш не де еркшдж эпердк Жамбылдын акын­ дык сездершщ казак халкы емес, барлык совет халык- тарына еркш жетуше толык мумкшшьпж жасады. Акын ж ана заманнын жана шындырын, социализм- Hin улы жешстерше каныккан сайын кулпыра TycTi. Ол халкымен б1рдей куанып, сол куанышын аскан акын- дыкпен сершле отырып жырлады. О л социализм ж ещс- тер1мен, советтж шындыктарды: езгерген елд1, жасарран жердь жуздеп, мывдап ecin жаткан енд!рктердь гул- 343

денгсн колхоз курылысын, совет Отанын коргаушы Кы­ зыл Армияны, Енбек Ерлерж, бакытты балаларды, ба- кыт дуннесж орнатушы жэне баскарушы Лениндк мыз- гымас халыктар достьжын ж ырлады.'Т ын сез1 м, ашык унмен суйе де, суйсже де жырлады. ¥зак, жасаган акын барлык ем1рден жинаран бай тэж1рибесж курес, шаттык поэзиясына толык жумсады. Ж ауынгерлж жырларымеи барлык курес майданындары миллиондаган жешмпаз- дарды, ж ана жешстерге ундеунн, этой беруни болды. Сонын аркасында казак поэзиясымен 6ipre буюл казак халкынын данный элемге шырара бьлдь Орталык газе- TiMia «П равда» 1938 жыл, 20 майда Ж амбылга арнаган макаласында: «Казакетаннын данкты акынынын — тенс1з лирнзмге толы, умытылмастай образдарра бай, ражап жырлары- нан совет халкы б1здщ ем1р1м1зд1н журек сорысын сезед1, б1здж дэу1р1м1зд1н 1лгер1леген кимылын ангарады, акын- дыкпен снпатталран ез ем1рж, е зж щ асыл ойын, киял- куйпн керед1»,— деп жазды. Партиямыздын да, халкымыздын да Ж амбылга бе- ретж барасы осы. Карт акын осы каенеттермен, халык акындарымен катар буюл совет поэзиясына да ата болды. Э д еб н етй з бен керкеменер1м1здег1 социалист1к реализм нег1зж бе- piK салушылардын 6ipi болды. Жет1су казактары , онын imiime ¥лы жузд1н улкен 6ip руы Ш апырашты (Ж амбыл руы), он торызыншы расыр- дын 50—60 жылдарына дешн Конан хандырынын канды тырнарынан босана алмай, ол кезде Россияра барынып болтан езге казактарра косыла алмай келдь «Yiuip», «зекет», олардан баска да сан турл1 салыктар, алым- салык телемеуш1лерд1 ж азалау кушт! болды. Езжуип к аза к ел1 К оканFa наразы болды. Халык iuiiHeH шыккан баты рлар оларра карсы ездер1нше курес ашты. Сондыктан 1847 жылы, Жетгсу шегше жеткен орыс эскерж достык белгю н керсет1п, кутш алран казактар Кокан колымен жан аямай coFbicbm, сан турлi ерл1ктер керсеткен. Ж амбыл жыр ететж атакты Сураншы батыр орыс эскер1мен жубын ж азбай 6ipre журж сорысып, Ко- кан кыспаFbiнан Эулиеатаны, Шымкентт1 босатыскан,

Ал Жамбылдын жакын арайыны Сарыбай Айдос баласы 1865 жылы Т аш кента алысып болтан сон ел1не кайткан. Бул окиталар кез1нде Ж ам бы л жас. B ipan i3i суымаган ол окигалар ж еш ндеп ел энг1мелер1н зей1нд1 жас, бо- лашак акыннын кулагы шалуы да мумкш. Жамбылдын вз экеа Ж апа Ыстыбайдын терт бала- сынын imiHfleri (баскалары : Ж ады ра, Мэйке, Казыбай) намысты, epKOKipeKTici болып, талай шабуылдарра ка- тысыпты. Орыс эскерше косылып К оканга карсы кетерь лу туралы кыргыз бен казак арасында жасырын елпп- лер катынап, уэде байласканда, казак жагынан киын жолдармен кыррызга катынап, сез алып кайтатындар- дын 6ipi — осы Ж апа екен деседк Жамбылдын вз ата-тегшде я акын, я эннй болтан ешк1м .жок. Б1рак. uieuieci Улданнын нарашысы Уйсшнен шыккан К анадан деген Kici данкты кобызшы болыпты. Баласынын домбыра тартканына карап отырып, ¥лдан бэйб1ше — «Канадан нагашымнын внер1 осыран ауысып келедЬ,— дейд1 екен, Ж амбылды KepceTin. Ес б1лгеннен ер мшезд!, соткар болып вскен бала Ж амбылдын 3pi ерескел, api кызыкты кылыктары кеп болтан. Тойшыл, думаншыл бала: асауды бас б1лд1рг1ш жылкышыларра, эн мен ертекке шебер койшыларра ке- 6ipeK дос болып есед1. Шешен ш еш релердщ де кенесте- р1не кулак аскыш болады. Б азарш ы лап б ара ж атк ан api батыр, api шешен Белт1рж Ж апаны н уйш е TycTeHin оты­ рып, anriMeciH бар ынтасымен тындаушы карш адай ба- лара тесте карап: — Атык шм, балам? — депть — Ж амбы л,— депт1 бала. — Атын Ж амбыл болса, кеш р епн дангыл болады екен,— депт1, Kici танырыш карт Б е л п р ж . Осы Белт1рж- тен талай кызыкты, акылды Э1ш м елер еспгенш Ж амбыл сонры кезде e3i де айтып отыратын. Ж амбыл жасынан-ак домбыра уйренш, акын болуды кызык кередь Тен курбысы жас акындардан озаткер1- Hin, кезге тусе бастайды. Экесшщ домбыраны жактыр- майтынын б т с е де, эн мен жырдын айнымас адал cepiri болып, ез тшегш ierefiai. Буран 13— 14 ке ж ана келген кезшде aKeciHiH устше домбырамен Kipin: 345

Жапанын улы акын боп Жаксы iCTenTi... дер эке!1— деп, батыл турып бата сурараны дэлел. Экес! ырзалык бермесе в.е, кайсар бала алкан бетшен кайтпай, атакты Суйшбай акынга сезш сынатып, батасын алран Ж ам- былдыц: Менщ nipiM Суйшбай, Сез сойлемен сыйынбай. Сырлы сулу сездер! Макан тарткан сыйындай. Суйшбай деп сейлесем Жыр келед| буркырап Кара дауыл куйындай5,— деп басталатыны да сондыктан. Бул ж ас акыннцн жи- ырмара жан.а шыккан кез1 екен. Осыдан кеШн ер жетш , eci к!рген акын eMip не? ©к- су, екш у не? Ащы мен тущы не? Ж ылау мен жылату не? YMiT пен 1здену не? Осынын, барж айналадан ацрарудын, ycTine ез кушмен де сезш е бастайды. Ел аралап, жыр айтып жургенде атакты Бурым сулу атты кызга рашык болып, алып кашып, акырында Бурымды айтгырып кой- ган кайын журты жуандык, куш тш к кврсетш, кайта тартып экетедн Ж амбылдыд э л а з , кедей туыстары бел- десуге, корран болура жарамайды. Алып кашпа, албырт ж ас акыннын 6ipinmi рет жанына ж ара, журепне шер туседн Тунрыш рет куйшген махаббат жырын шертед!, домбырада сол сырды баяндап мун косады: Айрылдым арманменен кайран Бурым, Айдай ед юлыксыкан аппак нурын. Алдандым, аягымды шалые бастым, Бйшед1м, жан ашымас ака сырын...— деген елещн сол кезде айткан. Бул еленде арман, махаб­ бат кана емес, есею, айналара жана кезбен карал, OMip- д|ц кунпрт, алдамшы жерлерш кайта тану да бар. Бул Ж амбы л GMipiHfleri алрашкы тоскауыл белецн'т 6ip ке- 3eni сиякты. 1штен току, уйрену, эз1рлену, улы дурмектерде кеп 1Ж. Жабаев. Шыгармаларыныц толык жинакы, Алматы, 194S, 2Ж. Жабаев. Шыкармаларынын толык жинакы, Алматы, 1946, 7 бет. 346

керш, кеп тындау, 6ipaK аз кершу, езш-ез1 тай жарысы сиякты шатии жиындарда, курбы шпиде сынап, баптау акыннын всу жолындагы мектеб1 сиякты. Онын устше жас акын ез руынан шыккан даккты акындардын ту- гырдан таймай, ел, топ атынан сейлейтш кезшде олар- дыц алдынан шыруды, аранын айтар сезш айтып, аранын орнына отыруды эдепЫздж кередк Кайта солардын еп жаксы улплерш yflpeHin калуды м аксат етедк Ж ам- был да устазы Суйшбай алдында 63iH-e3i осындай адепт! ж ас ретшде устап келген. Сондыктан алрашкы Талас бойындары акын кызбен айтысып женуй онын шагын жары ста KepiHyiHe жатады . 1875 ж ы лдары Ш а- пыраштынын ру басшыларынын 6ipi С арыбайдын ел1м1- не жыл толып, ас бершгенде кыррыз, казактан кеп ел шакырылады. Меркеге белг1л1 карт М айкет акын да ке- лед1, Сарыбайдын ж акын туысы Суйшбай акын ас бер- ген елдщ куй1нд1 аксакалы болып, аска келгендерд1 С а­ рыбайдын iHici Саржанмен 6ipre жур1п, акын болып карсы алу кезег1 Ж амбы лра тиедь Ж ам бы л М айкет то- бына кел1п: Ci3 бе, efli акын ага, Майкет деген, Bip сез1 6ip сезше кайшы етпеген. Санкылдап сарайыннан елец шыкса Именш взге акыидар бэйпектеген...' — деп, аса зор 1зетпен шубырта женеледк Аста С арыбай­ дын дэрштеп жырлап, Коканга карсы курескен талай ерлжтердн батырларды сонарлы тарихи жырра айнал- дырады. Ж ам бы л осы аста улкен улг1н1н, зам ан куй1н жырлайтын кереген акын екенга керсетед1. Сан рудан келген кеп журт, олардын iuiiiifle Суйшбай мен М айкет сиякты ерел1 жуйр1ктер де ж ас акынга ден койысады- Бул Ж амбылдын ipi жиында, ерендер тобына 6ipiH0ii косылуы сиякты. Майкет осы аста елецмен амандасып, ез ел!н1н жай- куй1н, сэлем1н айтып болтан сон б1рнеше тунге созылран узак дастандарды жырлайды. Астан кей1н Ж ам бы л Майкетт1 ез1 бастап жур1п, ел аралатады, кеп кундер 6ipre журед1, кэр1 жуйржтен Кобыланды, Ш ора батыр тары б1рсыпыра дастандарды yfipenin калады. Жамбылдын осыдан кейш узак жылдар бойында ба- ' Ж. Жабаев. Шыгармаларыны'н толык жинагы, Алматы, 1948, 347