_________ бммейтшше ызаланып, кез1м е шып-шьт жас толып кегп. Мукдны да, журтгы да керпм келмей темен кдрап ем, ызалы жас бепмнен сыррып дастаркднра тамды. Соньщ бэрш Назымньщ жолдасы, сез жок, керш отыр. Оньщ бэрш есепке алар дэл Kp3ip менде акд>1л жок. Ел 6L\\ce, уят екенш бллем, 6ipaK, езш е езьмнщ шамам жетпейдд. Сабыр, токуам жок, сегалдд. Солкцглдап жыламаганыма шуюр. Эдеш кггедд ме алде байкдмады ма, Назымньщ жолдасы крзгала 6epin шынтарымды кщ ът жлбердд. Онысы маган: \"¥ят болады. Жылаганынды журтка бмддрме!\" — дегендей эсер era. Исгенш, зордьщ кунпмен сабырыма тускендей болдым. Билерш аякдап Назым мен Мука да орьшдарьша отырысгы. Байкрмаган адамша бурылып карамадым. Б1рдеме деп сейлеп едд, еспмегендей бцлдрейш OFaHд а булк е т ед ш . “Не кдллды? Bip жерщ ауырды ма?\" — дедд кулагыма сыбырлап. Уназ басымды шайкддым. \"Ендд не балды? Неге ундемейсщ? Bipey б1рдеме дедд ме?\" Тары басымды шайкддым. Ендд о л да ундемедд. Ойлаетандай асыкдтай жан-жагына кдрады. Сонан сон; ецкейш Назымньщ жолдас кузына сыбырлады: — 1лескулге и м тидд? — Назым екеущ кеп билеп кеткен соц, мен тиддм. \"Жптгще ие бол\", — дедам. CoFaH екпелеп кдлды. K e3i жыпылыкд'ап, М ука муртын шымшылай бердд. Элп эзглге нанарын да, нанбасын да бглмей, мен жакдсд жалтак,- жалтак, кдрайды. Ж ылайтын ккодей ещ жаман бузыльш K erri. А яй ж аздап бары п: \"Шок, б эл ем ! С ауап!\" — деймш нитей. Крладан тым алыскд кеткетм1здд кдйтарда ащардым: эл1 журш келем1з, элл ж урш келем1з, ж ол бггпейдд. Кдлага жегкенЬизде кдрацры тусп. Кешеге юрген соц яоджздоз Tirrri ецлдмедд. Эрюм-эрюм уйше жакцш арадан тусш кдльш, кдйта-кдйта токката бердд. Ец соцьша калган уш-тертеулпз редакцияньщ алдынан туспк. Мана сейлемей крйганнан кешн oipiHiui p er Мукща сол арада т1л крттым. — А л сау бол, мен жатакдсанага кетпм. Бэрше ракдгет! — 1лескул, есщ дурыс па? Соншалык,не жазып крйдым? Елден уят, кртарласып журил ендд! — Кдтарласпай-ак, крй, жалгыз ез1м кете берем. — Токд-ашы. Апырмай, айтып елгпрсещш тым болмаса! — А йтай-ак,б1лесщ. Кара каска аггы Кдмбар екенщ кдлай лез демде есщнен шьпъш Kerri? 100.
Щт-$а6ыпта<ф К,асыма ж етш калган М укд цшрылдап, шикдолдап, кдкэльш-шашалып абден узак,кулдь М енщ OFaHодан сайын жьшым келдг мазак, кдглканы гой. Кулшсш зорга тыйып, жанаса бере крлымнан устады. Тартынып ем, ж1бермедь Кдтгы сыкуге уялдым, батпадым. Аранггьщ тубш е токуадык, — Ойбай, imeriM-ай! Kjd3FamaHbin гой, 1лескул? Айтшы, кузрандьщ ба меш? Ж аман к*лз, оу, крлзганшак, па едщ ?— Крлымнан тарта-тарта жак^шдатып, 6 ip к езде кдтты кушагргап алды.— Ктшкентай кд1зраншарым менщ! Айтшы, кызгандыц ба? — ^ ызганды м,— K^iCTbiFbin ж ы лап ж 1бер д1м. Неге ейткешмдд ез1м де бкмеймш. Шыдай-шыдай ш епме жеткен болуым керек, cipa. Кеудесше басымды суйеп кад1мпдей солкылдадым. — Ж аным! 1лесжан, жыламашы! Айналайын сенен, айналайьш! — дейдь Оныц айнальт-уйр1\\гешн еспп кдлай жыламайсьщ, оден бетерсалкэглдедым. Бепмнен, шашымнан, иегтмнен сыйпаперкелепп жатыр, еркелетш жатыр. Ып-ыстык, тап ершме тигенде, эуел1 вне бойым ддр ете калды, артынша татп туншьпъш бара жатгым. Кушагында талмаурап кулап кете жаздадым. Кд13 болып алгаш суйскеш м — сенш, зкен,. взгенщ ернш ершме типзген емеспш. Сонымды мен магрганыш етем, 1Щ13ЫМ. КдоБаныштан кейн дейта табысден дендей ыстык, Екеум1з деглытымыздел еске Tycipin, езд|-вз1\\пзд1 келекетш кулем1з. Кдглт етш кейде дейта буртиям, еркелетш о л дейта жалынады. Кдгаганган де де!зык,сиякуы. Арплнан буйтш радетын кореец, оныц н еа жаман? \"Кдирашаным ушш неге кшэл1мш? —деген ой кеду.— Жакры керген адем кргаанады. Жакры кору юна ме? Жане адем жайден-жай девганбайды гой, ce6e6i болады. Шындеп келгенде, девгашан емес, деврантден адем юналГ. Сол ойдьщ сойдены акргры сыртыма шырьш тынды. — Менщ Kj>i3FaHFaHbiMaсен кшалкщ. Тамам елдщ алдынде эне 6ip крлзбен (атын атагым де келмей тур) тайрацдедыц кеп, тайрандадыц кеп. М енщ квцЫ ме келе/у-ау деген деперще де юрмейдд. Квз1м/у бадеграйтып крйып сейггщ, егер сол араде мен болмасам, кайтер едщ? Сен, сез жок, суйш алар едщ, кушакгаганды крйшы, менщ коз1мше-ак, кушак;гап алдьщ гой. Мука уназ, басын томен салып тындап келедь Эбден 101
Ш сутан ИффАй-цт_______________________ айтып б1тсш деген болу керек. Артьшан тары жалынып, тары айналып-утркетил мен ушш кумэнсаз. — Осыныц барш шын айтып келесщ бе, жок,аз1лщ бе? - дедд алден уакдлтга: — Шыным, неге эзш м болады? Йемене, солай екеш oripix пе? О л eripiK демедд. Курсшдд де, тары узак, ундемедд. \"Бекер екпелетпм-ау! — деген 6ip ой келдд. Ж ада рана жап-жакры сейлесш келе жатып аяк, асты бузылганым, ендд байпасам, еркелжтен аулы алые б1рдеме екен. Ендд Мука 6ip саз айтса, жалындырмай-ак, жхби салуга дайындалдым. — Кшэлау, мш тару — аддыскан адамдардьщ ici, менщ ойымша. Мш табу — одай нэрсе, 1лескул. Карелддд мшш бала табады. Мен, жалпы, мип кеп адаммьш. Сен меш жакры керсед, кшэмдд кер, мпвмдд 61л, 6ipaK, соларыммен крсып жакры кер. Кепш ш ктщ ортасында мен кепшшктшмш. Мшезьм солай. Елдд умытып, олардьщ бар-жорын ескермей отыра алмаймын. С е т рана айналшьпргап, сенщ рана аузьща карап отыру — мен ушш ол да мш. Сен меш кшэлама, 1лесжан, кайгга туеш. Тусшуге тырысшы! Кшэлайтын гаолер сеназ де табылады. М укдн1и дуры с екенш iurrefl ез1м д е мойындадым. Н анасьщ ба, ды зы м , уя лды м . Бетдм дуы лдады . Тун болмаганда кайтер еддм, ез1м д е бглмеймш, ершмдд Ticren тем ен карадым. Алакднын иыгыма сап, М ука акдлрын бауырына тартгы. Акр1лына риза болдым. Bip сэт сергелдедде калган сезгчдерБм кайта атойлады. Токуай кап баурына езш ТЫРЫЛДЫМ. — Мен акдичакдын, —деддм жыламсырап.— С е т жакры кергетм нен не icrepiMAi бдлмеймш. Греютмепп! Б етотен, кез1мнен, мурнымньщ ушынан шеп-шеп сугап, кушаръша кдлсып аягымды жерден кетерш экетп. Саран айтканым уят па, жок, па, бглмеймш: ерш 1здеп ершмдд тапкандд. Кдызылорданыд жер1 аспанга, аспаны жерге сырга аунап бара ж аткдндай сездлдд. М ахаббаттьщ мастыры буьшымнан айырды. Ж адагы еркелжтер1м осы тэтплисп татып керуддц сылтауы сгопрганып кадды. — Сеш жатакдеанага ж1берш, ез1м уйге барып... эй, бупн ейтш жата алмаспын, 1лесжан. Кешеде крлтьпргасьш журш тадды атырайыкдпы! — Мае б1реулер урып кетедд. Кргздар меш 1здейдд гой.—
__________________________Qfai-SaAtmnbuab Айтып тургандарым эншешн i3e r ушш. Эйтпесе себеп те, сылтау да ем ес Кдсында журе берпм бар. Жатакдсанага яйбергю келмей, жолай М ука ега-уш рет баска кешеге бурылды. Байкамагансыдым, эйтпесе бэрш 6iAiri келем. Bipre-6ipre журпшш сиреп, даладагы к^гзык,- I думай уйдд-уйге белднш тарай бастады. Тусьшан еткенде уйдеп дауыстар тыска есттледд. Крла iiiri каркд>шды сейлейпн |-|юолерге тольш кеткен тэр1здд. Мерекенщ думпу1 тушмен Нтоластар Typi жок, 1г Б1раздан кейш кешеден Мукрны мен бура бастадым. Сэл i;il тартынак.тайды да, ерпсаз ьщтайыма кенедд. Сейте-сейге » жатакдсананьщ алдьша алып келддм. Eciicri тартыгг керсем, жабык, CaFar деген елшем бар екеш сонда е а м е тусп. — Крнша болды екен? — деп Мукрньщ бь\\епн жарыкдса кетердш. ©з кез1ме ез1м сенбеддм: тунп б1рден кегагп.— IДурыс па? ! Мука Да кайта-кайта кррап, кулагьша апарып тьщдап: — Дурыс болу керек, — дедд. — Ашпайтьш шыгар, — дедом кудоктенш. Акырын есйсгщ тугкасьш тыкылдатгам. Ар жагында еш дыбыс жок, Таты крттырак, тыкылдатгым. Екеу>пз де тьщдадык, тук дыбыс ( бшнбейдо. Мука eciicri жудырыгымен крйьт-крйьт кадды. tl Eip жатакдсананьщ кузетпиа т у т . бую л Кдазылорданьщ I крласын оятардай дыбыс гумп-гумп erri. 1 — Эй, бул крйсыц, ей? Eciicri сындырамысьщ? Бупнп кузетпп эйтьм катал эйел екенш даусынан таныдым. \"Сэл кегшксен, ашпай кряды. Bip оцбаган адам\", — дегендо кенпгетшдерден еститшмш. Менщ кеппгуьм, эрине, сэл емес, I эжептэу1р. Тек умпгм, бэлгам, мейрам куш KeuripiMAi болар. — Апай, ашьщызшы! — дедом жалынъщкырап. — Ашпаймын. Юмсщ взщ? — 1лескулмш. Отыз екшпп белмеден. Апай, 6ipimui per крй менщ к еш тп келгешм. Ашсам ашайыншы деп толкыды бкем , 6ip сэт есжтщ ар I жаты тып-тыиыш бола калды. Мука ецкейш, есйсгщ юлт салатын тесИнен: — Апатай, ашсацызшы!— дедд.— Бупн мейрам гой. — Эй, мынауьщ kLm, ей? Мейрам болса, мейрамдай бер, маган не кдялдейсщ? Мен эз жумысымды бглем: ашпаймын, келген жакд-арьща кдйта бар. — Ойбай-ау, апатай-ау, ci3 де жас болган шыгарсыз. Bip жолга кеппрййз ендд! Кшэ менен болды, мен кеппкнрддм. 103
Ш уж ш H itju b -.r* __________________________ _ _ — KeiuiKTipin-KexuiKTipin, ендд неменеге тун жарымында экеп турсыд? Жата бермедщдер ме солжылы тесектершде? — Апатай, бш кур кешеде журддк. Жай кмдьгрдык, — Тунп 6ipre дешн жай кдядыратын жындымысьщдар? Сотан нанатьш элде меш жынды деп турмысьшдар? — Кдйтеаз ендд, жынды болдык, апатай. — Мука эйелдщ ыгына жыгыла жалынды. BipaK, жДбгге алмады. — Эй, сен кдлздыд да эке-шешец: \"Кдязым каладан бшмдд боп келедд, тэрбие алып келедд\", — деп мэз боп жур-ау. Сенщ буйтш ж1пт кушак^-агаша карыдбоп жургетндд кайдан б1лсш. \"Эйел жолы — жщипке\" дейдд. Ей, ecrin турмысыд, ей? Кдяз жолы — кдллдырыктай. Кдяз деген атынды езщ сыйламасад,— андагы касындагы кайдан сыйлайды? Сыйлар, атадныд басы. — Апатай, аздиа дурыс. Keuiipiifl3, eH/iirapi кешжпеймш. Бупнше ашьщызшы!— Муканыд кезшше тары 6ip дерега сездер айтып крймаса екен деп, кдлсылып та барам. — Ашпаймын. Айтгым, 6iTri. Андагы байьщньщ касына барып жат! Саган жатак, не керек, г... болса болды. Крркааным сонд ай сез едд, акд>фы оны д а еспд1м. Мука eciicri 6ip те п л де, жерге туюрдд. Жадагыдан кешн езара сейлесу1м1з де одайга туспедд. ©з!н айышы сезгнш, Мука менен кдясылды. Ьптей, тэуекел; тадра дешн кешеде журуге беюнддм. — 1лескул! — дедд М ука кенет жальшышты, жумсак, унмен.— Акаф ry6i менддк болтан сод, несше уяласьщ. Мен 6ip жакдш туыс арайддганде жатьфмын, сонда барайыкдпы. Сумдык, жакры KiciAep. Верш тусшедд. Мен басымды шайкадым. Олай icrey деген барып турран эдепозддк сиякуанды. — Крйшы. Кешеде-ак, журе берешк. М еш д б1ржола бекшгешмдд Мука туешдд. Крлтьпргап карсы бетке карай баръптады. Bi3 кешенщ жарьпргау жерш кесш ете бергенде, од жак, бурыпгган тары крлтыкхаскан екеу етп: егделеу иезлер, еркеп жщшткелеу, эйел! толык, Алдьша карап келе жатып, Мука оларды байкамады. Тунде тентек су irnin алгандар тшеш журе ме деп крркаш, жан- жагыма урке жалтактаган мен олардыд бейбй аддм екенше куандым. Мука меш о д жарына устал келедд, ал ада гаонщ эйел! сол жагында. Ьптей: \"Кайсысы дурыс екен?\" - деп ойладым да, ез кд>1лырыма ез!м кулддм. Кешеде калганым есте де жок, кайсысы дурысында нем бар? 104
________________________________________ ЗаЛнптааЬ — Таптым, — дедд М ука ойымды окыстан белш.— Кетпк I вокзалга! О л ойы маран д а унады : д аладан rep i баспана epi Ij адамдардьщ ортасы. Барар жер1м!здд белплеп алган соц, j K04wiMi3 эжептэу1р жайланып, 6ip-eKi бурылыстан тез етпк те, вокзалга ттке баратын кецдеу, жарыкуау кешеге туспк. ; Кущтртгеу келденец кешенщ 6ipiHe жете бергегалпзде, дал екпе тусымыздан крлтыкцвскдн екеу ш ьта келдд. Мен 6ipAen таныдым: мана жатакхананьщ apFbi бурышынан еткен I осылар: еркеп жщшпсе, ейел! сол жарында, дэл e3i. Б1здд i керш кдлт токд-ай кдлды. — Мукдмысьщ, ей? —дедд еркеп Мука екенш керш турса t да. \"Ие\", — деудщ орнына Мука ундемей ж елк ест касыды. Мен булардьщ таныстар екенш тусшш, 6ipaK, не icreyiM ! керепн тусше алмай дагдардым. Менщ сасканымды сездд I ме: — Мерекецмен, айналайьш! — деп, эйел! epi амандасты, \\ epi куттык^ады.— Жаца ана пединститутгьщ жатакдсана- сынан шыкдан сендер екенсщдер гой. Мынаган: \"Муканы керддм\", — десем, нанбайды: \"¥крас 6ipey шыгар\", — деп. Кайнымды мен ж ен карагцы тунде желкесшен танимьш. \"Кдйным? Ага-жещ-eci болды гой. ¥ят-ай! Мен, Timi, Мукдаан стгбасы жардайьш сурамагшьш гой\".— Сетгщ шпнде талай нерсега ойлап жзберддм. — Редакция больш 6epiMi3 Сырдьщ жагасына барьш ек, — дедд Мука ендд муртьш сыйпалап,— Кешшп калыппыз. Жатакдсанага гарпзбей крйды. — Ары карай айта берем бе, кайтем дегендей маран 6ip жалт карал, тары жедкесш касыды. Осынша кысылганына Караганда, жакдгн агасы шыгар деп шамаладым.— Ендд вокзалга кетш барамыз, — деп кулдд. — Ойбай, мына акымакдарды кара! — Сумдык, 6ip нэрсе еспгендей, куйеуше эйел1 кез1 бакырайып карады. Мега де ацымакд'ыц кдтарына крсып жiбepгeнiн байкамады, — Ойбай-ай, даяр уй турып вокзалга тунеген не деген сумдык,? Кдбыш, ей, есгш турмысьщ? Мына балада титтей мый болса, мен мурнымды кесш берейш. Ж уре гой, айналайьш, уйго жатыцдар.— Эй-шей жок, ейел мега крлчыкдап алды. Мен Мукага жалгакдаймын, ол маран карайды. Кдпияда крлга тускен гуткьшдар тер1зддм]з.— Bi3 де кдяэ болганбыз, кыдырранбыз. Кдясылма, айналайьш. Эй, кдйным! — дедд 105
даусын кенет кагайтьщкырап.— Болашак,келш гой? — Иегщ рана кдкдай, мен жакда карата бугал басьш шулгыды. — Kp3ipnie, карындас, — дед1 М ука кудш. Есем кетш ундей алмай мен турмьш. Мукдны шымшып алгым келд [ э лп сез! уинн. — Kp3ipnie карындас болса, келеш екте келш болады ендеше. \"Келшнщ бетш гам ашса, сол ыстык,\", — деген, ем, кудай буйыртса, ец жакры керетш абысыньщ езш болам.— Басын шайкдп-шайкап танданады.— Ойбай-ау, 6i3 кез келмесек крй, ддлага тунеп шыгасыцдар, а?! — Ж а ендд, балаларды уялта берме. Уйге барганда да эцпме керек. Соны айтгы да, Крбыш агамыз алдыга тусп. Мука мен жа1у<а 6ip жалт карады да, 1лесш бердь Болашак, абысыным меш крлтьиргап а л ь т аргшрынан ердд.Дрп уйлершщ жанында тур екем1з, эп-сэтге жеттж, сол эп-сэтгщ шпнде Ак,тоты жецгей агайын, туысгыц б1разын танысгырьш улпрдд. 0зш щ 6ip кд1зы, уш уды бар екен. Улкеш — кыз, ол Алматыда окуда, уш улы эл1 м е к т е т е . Мана М укдньщ сонда барайык,деген жакдш туысы осы уй болын шьпргы. Ж ур дегенде конбеп ем, ойда жокца оз1м келдьч. Айтатыны жок, Ак?оты жецгей свйлеуж екен. Алайда акыщ^лдшгшде бага жок, Ацкдьлдаган мшезш жолда-ак, байкаткдн, уш не келген соц TinTi уд етп . Кызык, адам: макзаншакуау, даракылау. мере берсец, тагы-тагы мил тым коп. BipaK, бэр ш Kicire жак,сылык, ж асау уш ш жумсайтындыкзан, 6ipAe-6ipiHмйо деп айтуга аузьщ бармайды. Айналасы бес-он минеггпц цшнде-ак, езшщ гам екенш ол raci керсетш болады. \"Ой, сумдык,-ай, осындай да свйлеуж адам болады екен-ау!\" — деп танданып та шъграсыц, саган деген адал ниетше риза бо ль т та спырасыц. Нагыз айрыкша адам. Есистен юрген бонда жецгей балаларыныц белмесше 6ip бас сугып шыкуы. Уш улы уйкхап калган екен, олар ояньт кетпесш деп, есжтерш эбден ныгарлап жапты. Сод ан кешн дереу асуйге жупрген. Шай кря ж ур т, одам устелдщ устше эрнеш таси журш, аузы да тыным таппады. Опыр-топырьш шыгарьт, лез демде дасгаркан эз1рледь Бэрьмцд) усгел басьша шакырды- — Туу, тойдыц дастарканына укратьт ж 1бертсщ гой, •rinri! — дед! М ука тьшыш агьфмай. — Е, тойдыц дастарканы емегенде, енд1 не? —деп, жецгей элп сездд ьлдд де экетп.— 0 p i мейрам, api болашак, келшш 106
i табалдырык,атгап отыр. Ж арым тунде 6ip-6ipiMi3re кызырдай гайьиггам жалыкцык, Крндайжакры ырым. ‘1Келшнш,аягынан'' I деген. Дал мейрам туга д ал усплер1цнен тускегадпздд кдрашы, [лескулдщ кддамы к уп ы болады. Аш ана шампанды! Куй •; 1лескул екеумзге! Осыдан елш кегсем де 6ip бокал кием. Жаца крнакца аузыма алмап ем, инудщ peri келдд акдфы. Агаца аздап кониак куй. О лда плпей жур, бауыры ма, буйреп ме, ар д ем еа ауырады. Ауыра ма, ауырмай ма, eirreyip, 031 , ауырады дейдь Ол ауырады десе, мен ауырса ауыратын шыгар деп сене берем. Мен езш еркекке сенш кетш, езддгьмнен j ештеце ктемейтш эйелмш. Оньщ айткдны — маран зац. — Бул енд1 6ip салдырласа, белек-сала™ шыкданша Л' салдырлайды.— Кдбыш арай кониаккд крл созды.— 1лескул ! шырагым, жецгец жакуары куларынды аяймьш, 6ipaK, берер артык, куларым жок, Эйтеу1р, бар кулакыца абай бол, : айиалайын. — Жарайды, жарайды. Мега жамандай бермей, мына шщнщ куанышына 6ip ттлек айтсацшы! — Ен/vi сен сел тура турсащны. ©3iM де соран икемдеп |келе жаткдн жокрын ба? 1лескул айналайьш, йпме ж ест ойда жокуа уйге келш кдлдьщ. Мен сенщ жардайынды тусшщ отырмьш. Кдюылх'аньгца, уялганьща, шьшы керек, куанып [г отырмын. BipaK, 6i3 ceni кдлай тусшсек, сен де б1здд сол h дэрежеде тусшсе екен деген оймен, 6ip эщтме айтьш берпм келш тур. Агамыз жецгешзге сай екен дерсщ, азар болса. £ Крйгем1з ендр, ейелщ сейлеуж болса, оган сейлеймш деп журш, :: езщ де сейлеуж болып кегед1 екенсщ, I — Сезд! узартпай, ayeAi 6ip iinin алайык,та. Сонан соц тац | аткрнша айтарсьщ. Балалардьщ кдрны ашкдн шырар. | — ©зщ т1лек айт дейсщ, айрайьш десем, тары аузыма • кдкрак, боласыц, саган жару д а крын болып барады-ау маган осы. Ж арайды. Айтайы н дегерйм мынау, айналайын: табигатган улкен ана жок, табирилык;ган аскдн мэдениет жок, Крв бен життгщ 6ip-6ipiH жакры Kepyi, 6ip-6ipiHe жар болуы — табири нэрсе. Ода ешкрндай ерсЬйк жок, Кдйга табигатгыц ыркдша кенбеу — epci. Осыган байланысгы эндмемд1 артынан айта жатармын, алдындагы дэмд1 артык, Kynipin крйган, шынында, кугпрлж шыгар, жецгелерщад де 6ip жолга тындап, алдымен тосыма кешешн. Менщ т е п м : Мука екеущнщ осы табиги жакындык,тарьщ баянды болсын, уйленщдер, уй больщдар, окуларыцды абыроймен 6iripiiv\\ep! Калганьи1 кеган, уйлену тойларында, айтам. 107
Ы ^ т т Цфф&-*ш К^быш агайдьщ сондагы эц пм еа анда-санда a/ii еаме туседд. \"©Mip курделГ' дегендд кунде айтамыз, курделшлне кез жетгазе бермейлпз. \"Ауылда 6ip Kepi жецгем бар, деген болатын Крбыш акай. Анык, еам де крлмапты, агын не Зауре, не Зейнеп дедд. — Оны мына Мукд да бтлуге тшс\", - деп едд, Мука басьш шайкрды. Ai-ай есше салды. Сонда да есше туйре алмады, Аканыц айтып отырган жецгей керш аудандаш теркшше ертеде кеипп кеткенддкген, акдпрында Мука оны бммейтщ болып шыкды. С ол жецгей сокысга куйеу! елш, жиырма торг жасында ж ейр кдлышы. Bip уды мен 6ip кдпзын кушацгап: \"Осы екеуш аман-есен ecipceM, куйеупмнщ аруакы риза. Ендд макан балада, бай д а осы eKeyi\", —ден ешюмге тимей, ажарлы эйелге кез1 'iycin эрюм-ерюм сез салып мазалай берген соц, акдпрында теркшше кеипп кегкен екен. Сокысгыцда, согысган кешнп жылдардьщ да бар кцыншылыкын басынан кеипп, ею баласын бакып-какыпты. Kp3ip кдпзы куйеуге тиш ез кунш e3i керш кетигп, ал жалкыз ул арак^ъщ соцында, не алкан efteAi жок, не бакдфн бала жок, не езшде суйюм жок, ауыларасында сандальт журген кершедд. \"Айнальш келгенде, жецгемнщ ейл ецбеп еш к е т , —дейдд Крбыш ака.— Жиырма черт жасында дэл осындай нэтиже ушш езш e3i курбан еткеш эншешн акэпиакщылык, больш шыкзы. Табигат ейелдд эйел болу уиин жаратгы, ал жецгем табигатка кдрсылык, жасады. ©зшдд жараткдн табикатка бакынбау, менщше, мэдениегплж емес. А л жецгем соны медениетплж санады, эдеггплж деп 6i\\ai. “Махаббатка деген чуракуыльщ!\" — деп кезшде e3iMi3 д е о л ю й м кеп макуадык, Kp3ip де секпеймш. Б1рак,сол юсшщ ж ейр еткенддпнен ешрге эл1 де ею-уш бала кем келгендей кершедд де турады макан. Осыныц бэрш таразылап келгенде, бул жецгемнщ жарына деген адалдыгы уиин алдына бас ию керек пе, жок,гакы куйеуге тиш урпак,ейрмей, аналык,мшдепн аякына дешн аткармаканы уиин айьштау керек пе?— Осылай дедд де, о Kici Мука екеум!здщ б е т и з ге кезек-кезек карай 6 ipa3 ун й з очъгрды. Сонан соц,— Бутан ешюм кейп жауап бере алмайды, — дедд.— Мумюн емес. ©мрддц езше уюм шыгарука какдпмыз жок,— Таты унсаз калып, такы б1здщ бетшпзге карады.— Алайда эргамнщ нитей ез rarapi 6apioip болука тшс\". Содан кейш о л Kici макан аса акдплды адам кершдд. Табики кажетплиситуйну кажет дегеш, менщше, орынды. Олюйнщ жецгесшдей талай ж ейр етп, талайы aai де бар. Оларды б!з 108
*Незара сегершз, юнэлэршз, 6ipaK, шынында, 6ipAe-6ipiHe и“буйт\" дел миделей алмаймыз. эрюм вз oMipixe e ii кржа гой. Bip сэт 6apiMi3 тымпи ойнагандай тып-тыныш отырьш 1 йкдлдык, Неге екенш, Ак;готы жецгей де сездщ аягьш ала мфшпады. Ойда жок;га Мукэныц: | — М е т ц де 6ip rriidpiM бар, кеке, —д егет. Ж урепм зырк, ; |.:ете кдлды. \"Булд1ретш болды-ау!\" — деп ойладым. Кррсы б1рдеме айтып, Мукдны Кдбыш агай жек керш кцлар ма деп крркцым. — Крндай niKip? —деп, шынында, Кдбыш aFa, жак;гырыц- кэфамагандай кдбагын шьпты. — Ол жецгейдщ ж еар калган заманьшан oepi адам да, дламдарлмн 6ip-6ipiHe катынасы да 6ipa3 езгер/а гой, кеке.— | Мукдньщ жуас емесш е бул жолы б4ржола кез!м жетп. ||Сыпайылык, сак,тап эдептен acnayFa гырысканы еуелпде жуасгык, сиякры кершгенмен, ныкхап, дрлелдеп сейлейпш ■пк мшездыеу екенш таньггкандай.— Еяздщ 63iMi3 бала кушмзде танымайтын б1реулер тебелесш жатса, ойланбастан арасына крйьт кепи ажыратьш жататьшбыз. ¥ры ма, бузык, па б!лмей жатып, 6ipeya,i 6ip ey куып келе жатса, к,оса куысатьшбыз. Braeyip, жэб1рленген жакда жак;гаса кегепнб]з. А л аздер, сез жок, 61'зден бетер болдыцыздар. Кез1р ше? Ka3ip ейгпешпз. Бурьш езгупзд! умьггып, алдымен езгеге крл ушын беруге умтылатынбыз, кез1р эуел1 е з басымызды ойлаймыз, бэлеге кдльш журем бе деп крркдмыз. ©йткеш куэге таргады, lyciniK сурайды, тйго урды деп езиуу ганал1 eryi мумюн. Кеп быген сайын, eMipai уйренген сайын ез камымызды капы жейтш болып кетпк. А л жацагы жецгем^з: “Мен кайтем? Кайтш крпык, керем, кдлай ойнап-кулем?\" — деген жок, алдымен балаларьш барып-кагуды оклады, ©з кдпьиъш езгенщ кцтзьпы уппн курбандыкца шалды. BipaK, : | онысы ак;галмаса, амал не?..— Крте б1рдеце айтьт крйдым и ба, ез1м де бкмеймш дегендей, льпын кцкац егюзш, Мука I 1 Кдбыш агата 6ip, маган 6ip карады. — Жен, - дед! Кабыш aFa ж ы миьт. Кезш жумып, басьш изедг— Алдымен ез камын ойламады деп, мен жецгемд1 сегем. ©з камын алдымен ойлау да табигилык, па деп, сен меш сегесщ, е? Екеум1здщ мысалымыз ею баскалау, oipaK, сешц ез мысальщнан туйген ойьщ ете дурыс. Мен де жецгемд! кшэлап отыррам жок, 6ipeyaln жеке басыньщ iciHe не деуге болады. Мешю эншешн apoip жеке бастыц iciH
Ы уттЦ оргак, мудеге орайластыру жаты. Жиырма терт жасгащ келшшек тары 6ip отбасы курып, тары елпрге уш-терт азамат экелсе, кдйта сорыста курбан болтан агамыздын, орны сонда толмас па едр, жецге>пздщ кдйгы-муцы да аздап жещлдемес пе ед1 дегешм гой. \"Кдйгым да оз1мдца, куанышым да ез1ме кртысгы, менде ешюмнщжумысы болмасьш\", —деп, юсшщ езьмен e3i томага-туйык, кдлуы да тым тар угым сиякцанады. Екеулпздщ, менщше тгарЬпздщ торысатын жер1 — езщд| де, езгега де, езщ GMip cypin отырган органы да умытпау. Солай емес пе? — Солай, кеке.— М ука жымиып желкесш касыды. Мьшалар не деп отыр дегендей, Акцоты жецгей ацырып маран карады. Эщтмега эд ем кррыткан агата да, бурып кала бермей iiiKip айткдн Мукдга да мен шггей риза болып отырдым. — Солай болса, солай icTeyre тшсшз. EKi адамньщ жарастыры — ж еке бастыц д а ici, Ty6iH куа берсец, халык,тык, та нэрсе. Сондык,тан Ак,тоты еке^пздщ жеке готерще аздап араласканымызды кррамдык, м уде деп тусп-пцдер. М эселен, сен iHiM болмай, 1лескул менщ карындасым болса, кайтер ем? Уйге алып келер ме ем, келмес пе ем, крлай ойлайсьщ? — Эрине, экелмейсаз. — Неге? — Ендь.. Не деуге болады? ¥ят к,ой. Халкдплыздьщ етикасьшда, эдет-гурпьшда жок, — Дурыс, казак,тьщ етикасына келмейдд, ез карындасын бетен жМтпен 6ipre уйге альш келу — 6i3ine уят, намыс. Ал жалпы адамзатгык, етика бойынша карасац, кршндыкка ушыраган адамга крльщнан келген кемегщдр керсетпек — парызьщ. О л тургыда далага крнбак, болтан екеущад уйге альш келуом — адамгершшк. Сонда менщ бул арада кай етикага барынтаным дурыс? — Кртын сурик, екен, кеке. Кдй етикага барынсацыз да, аздйа дурыс болар едд деп ойлаймын. — Ак^алу унпн, эрине, солай. Eipan, бгак адамгерпплж керсетш, мэселеге жалпы адамзатгык, туррысьшан келуге умтылсам ше? Онда утылар ма еддм? — Онда да утылмайсыз. — ¥тылмауьш утылмаймьш, 6ipaK, ергген, осы кряльпымлы елеспсе, хальщгык,етикага сальш мега ганэлаушылар шырады, сегедг Сейпп, журтка жаманатым тарайды. Солай емес пе? — Солай. 110
ёфм-М нтнъф I — Солай болатыньш 6L\\e турып, крлымнан кайсысы да Зкеле турып, ею принциптщ ец бш гш тацдап алсам, f прогрессии! адам деген мен емесшн бе? М енщ шамам j келетш жерде устанатын принщб1м — осы, айналайын 1 [лескул. Егер сен менщ туган кррындасым больш, касьщдагы Мука далада калса, оны уят санамай-ак, сонда да екеущду уйге шакдярып келген болар еддм. ! — Рас, айналайын, рас. Ол сейтеду, — дедд тыныш отырьш калган ж енгей сезге оцтайлы араласып.— Ойбуй, бул агацньщ мшезш менен жакры б1летш к м бар дейсщ. ©згеге болмасын деген жер1 жок, Ж иырма жылдан асгам отасьш келе жатырмыз. Б1реуден кешн, б1реуден wrepi шыгармыз, oipaK, ез жумагымыз ез1м1зде. Барына — риза, жогына — кднагат. Жецгейдщ сезш белмей, Кдбыш агай томен кррап тьщдап *отырды да, о л Kici ток;гаган соц тагы 6ip iriKip айтгы. 1 — Мен, жалпы, халыкуын, эдеп-гурпьш, етикасы мен мадениетш ешюмнен кем санамаймын. Алайда жеке адамньщ * кукдлмен санаспайгын жагдайдьщ бариче кдрсымын. \"Жок, ' алай болмайды, мен айтгым, — бггп” — деп езщнен кшпнщ . icine билж айту боде ал1бар. Улкецдд сыйлау, улкендд тьщдау — !халкд1мыздьщ жакры крсиетч; алайда улкен бола бдлу де мэдениег. Bi3 бупн мана сендерге жолыкданда, жакрш 6ip •j досымыздионен келе жатгык, \"¥лы сездщ уятгьпы жок,\" ■[ дейдд кдзак, сол досымньщ ж еар отырган карьпчдасы бар. ( О да осы калада. i Kyfteyi ипкен бе, ажалы ма, шопыр едд, авариядан елдд. Yiu баласы кадды артьшда. Сол досым оцашада карьпчдасына • ренжш маган муцын шагады. \"Карындасым бейме ипркеу • болды. Аргынан есек eperiri кершедд. Bip-eid p er урсып та !керддм, крймайды, кайтем?\" — дейдд. \"Кдйдан еспдщ?\" \"Эйел1м айтады . Оган д а ж етю зу н п лер бар гой\". \"Карьшдасьщньщ аты эрюммен 6ip шыга ма, жок, туракуы 6ip жштгщ аты-жега бар ма?\" — деддм, \"©й, ана 6ip жшт, — деп мен танигын 6ipeyAi айтгы. — Карындасым крймайды, анау абден басын айналдырып алган болу керек, ендд сол жштгщ кезш куртайьш деп журмш\", — дейдг Мше, мэселе кайда? Элп жерде екеум1з ажеп-rayip айтысгык, Мен айтам: “Ол жштгщ KiHaci не? Кезш неге куршакрьщ?\" \"Бузылгаи. Огбасын алдап жур, —дейдд.— Кудырам жумысьшан\". \"Алдан жур ме алде баска ce6e6i бар ма, сен оны кайдан бмесщ? Карындас сепий болгандык;ган, Kmaai емес те; жш г баска 111
балгандыкуан, кшам ме? Кррап отырып, ана жктггщ отбасын бузуын, мумюн. Сонда не пайда табасьщ?\" — деймш гой. \"Кррындрсыма жоламасьш, маран баска ештемесшщ кереп жок,\", - дейдд крлын С1лтеп. Ол крлын стлтегенмен, жаратылыстын, зацы езгере ме? Ол ж т т жоламаса, кррындасына баска ж т т жолайды. Оран юм кетлддк бере алады? ©йткеш жиырмадагы бойдак, ж тт ге р отызга келш K,aAFaH к елш ш ек к е у й л ен е м е? У йленбейдь А л ол келшшекгщ е з кртарында бойдак, еркек б1рен-саран FaHa. Сонда ендд ол эйелдщ: \"Мен бэленшенщ кдрындасымын, агама уят болады\", — деп, ез жайьшан бурьш агасыньщ намысын ойлаганы ж ен бе, жок, элд е агасыныц: \"Жаратылыстыц зацына ш кдрсы турады? ©frreyip, абыройсыз жолга тусш кетпесе екен!\" — деп, кдрындасына жаны ашыганы жен бе? Мундай дилемадан дурыс жол табу, эрине, имге де болса оцай емес. Б1рак, ез намысьщды крргап отырып, баска ушш кдм жегенсудд, 6ipeyai айыптау аркдллы езщдд адал кдып керсетудд крю керек. Кррындас сенш болса д а кукиша крл сукра. Оньщ кукдын сыйлау, айналып келгенде, езщдд езщ сыйлауын, болып шырады. ©йткеш кэрындасьщньщ жеарлисген кэншалык, крсарет тарггып жургенш сен 6epi6ip оньщ езшдей б1ле алмайсьщ, сондьщган ез крслретш калай жещлдетгаа келетшш тек карьшдасьщньщ e3i FaHa быедд. \"Маган уятьщ тиедд, сондьпрган сен ейтпе!\" — деудщ 63i уят. Эрине, тусшген адамга. Эщтме непз1 осылай ербш, дастаркрн басында узакц-ау отырып крлдык, Кггаптен окрпан жакры адамдар бурьш маган жер бетшде жок,сиякуанатын, ендд Крбыш aFa солардан 6ip де кем емесгей кершдд. Мен Муканы суйгешме, Муканьщ Крбыш агай мен Акдокдыдай жецгеа болганына куандым. Куды осы уйге бугш келген б1реудей емес, ежелп адамын- даймьш. Шайдан кешн Акцоты жецгей кулагыма сыбырлап: \"Уйдщ уш-ак, белме екенш езщ керш турсьщ. Бдреушде балалар, йршде aFan, екеум1з жатамыз. Крйным кунде залга диванга жататьш. Бугш онда сен жат. Крйныма да, амал жок, ендд, залга... жерге тесек сап беруге тура келш тур. © дет сейтп деп ренжш журме, жаным\", — дедд. Анандай жылы сезге кэпы жауап крйыру еш мумюн емес-тт. \"Ренжьмеймш\", — деу де оцай тимедд. Ундемедсч. Шынымды айтсам, ептеп урейленддм. Крыша жакры керсем 112
& *а*Ь тяш 1, |де, уйленбей жатып житгпен оцаша белмеде жату едепаздеу |нерсе сиякцанды. BipaK, баска амалдьщ жокцъпына кез1м |жетш тур. ] Маган тесек диванга салынды, Мукдны диваннан сел жогары жерге жаткц1зды. М ен шамды euiipin келш кшмшец кцсайдым. Еы-уш минет екеум1з ун а з жатгык, Сонан соц Мука орньшан ушып турып: I — Менщ уйк^ш келмейдь —дед. Тесепн диванньщ кдсына 1суйреп экелдг— Осип ец курымаса 6ip бойлыкцъщ бойында жатайын да. Онысы маган epci кершбедд уйк,тагансып ундемеддм. ; Крлын созып меш й д е д Мен де крлымды берш, алакднымды Iаиггым. Кцгсып устады да, крзгалмай жатты. I Мен тацертец шошып ояндым. Крлымныц сыртынан Мукдньщ суйш жаткдньш сеэдм. Уйдщ иелер1 керш кдлар деп уялып, крлымды тартып алып, кезьмдд ашсам, Мука : екеум1здщ бас жа!ымызда паласкд журелей тоерлеп жецгей отыр. Кезщде жасы мелт-мелт етедд Зэрем уиггы. — Айналайын! Айналайындарым!— дейд! кемсендеп. гТукке тусшбей басымды кетерш алдым. Мука да оянып кетп. 1 Басын жастыкхан жульш альш: j — О не? Не болды? — дед! шошынып. — \"Крркдан да, KyaHFaHда 6ip\" деген. Куанганым гой, — » деп, жецгей 6ip крлымен меш, егашш крлымен Мукдны езше i тартып, ортамызга таман жылжып отырды.— Асуйге етш бара жатып, оянды ма екен деп есжген сыгаласам, б 1рщнщ ; крлыцнан 6ipiH, устап уйкдап жатыр екенсшдер. \"Кудай-ау, | тесекта булай салмап ем гой\", — деп крям ез1ме е з 1М. f. Кдстарьща келш кррасам, жарасып жатырсындар. Тойган ^ крзыдай турлерщ журепмдд елж 1ретш жзбердь Bipirv\\i 6 ipin I Устал жаткдн крлдарыцнан сушп ем, итгщ тумсьпындай суык, 1 тид1 ме, 1лескул оянып кетп. Мен тецеуше мырс ете кдлдым. 0 3 i д е ыржиып мэз. | Ацкдглдак,адам жер бетшде кеп шыгар, эйткенмен е з басым I Акдоты жецгейден еткетн керген еместн. Мука мерекеден к е т н Алматысына крйтгы. Менщ де ь\\е- I шала сессиям басталды. Хатпен, ара-тура телефонмен хабарласып турдык, Bip-6ipiMi3AeH бетен адамдармыз деген ой б!зде сол кезде-ак,болтан жок, Жазган хатгарьш, арнаган елецдерш кэйта-кдйта окдш, катгы сагынам. Соларды ощясам, сагынышым басылатьшдай кершедг 6ipaK, окапан сайын зораяды. Сагынышым аурудан бетер азапкр айналып, шыдай 113
алмай жылаймын. © не бойымды куй/урген от жалын басылмайды, сессияга эз)рлену ушш кпеп окч алмай азаптанам. Алматыга бартан соч сальш жаберген фотосуретщ 6ipece жастырымнъщ астына тытъш, 6ipece кейлепмшч кеуделтне салып журш эбден майысгырып бггпм. Урлеген сайьш удейтш ертгей сатынышым сурепне кдраган сайын ершидь Суйгешнчщ кдсында жургеннен аргык,бак)ытжорына кунше мьщ мэрге кез жетшзем, сондай кунге жетуд! мьщ марте ацсаймын. ©crin сагынып жургешм/у, езш осыншалык, жанры KeperiHLMAi Мукрта да бьуурпм келедь Сейгсем, м ет ергеген сарыныштьщ оты Мукрга да ауысатындай карем. Сырымды айтьш хат жазуга бекшем. Жазарга келгенде алп ойларым, сездерш кецьммдеп эршен айрыльш крла бередь Крйгадан ой 1здеп, ой терш ауре болам. Куб1рлеп журш 6ip куш ез1м т д елеч курастырып шырганымды 6ip-aK,байкудьгм, Алгашкы уйкдс аузыма тускен соч, аяк^ап шьпу парыз сиякуанды. Кун-тун журш сондаш щыгарган алечйчд1 уят та болса саган окщткщм келш агыр, 3epin. Акщндык, ештечеа жок, арине. BipaK, гашыкуш екеш шьш. Мешч сол кездеп кецЬ\\ куймдд, жан дуниемд» жащяндагычкщрап таньгга ма деген ой, эйтпесе влечьчшч енер емесш езьч де б1лем. Сен де кенпр1ммен окщ, кщзым. Экен/у жанры кергеннен атдян больш кете жаздаранымды б к е жур. \"Не екешн бтлмей журin махабаттыч, Жаным-ау, ойда жок,та с е т таптым. Арбайды жанарычда Hem 6ip куш, Баурайды, сен сейлесеч, м еш T a iri ун. 0 ртейд1 кез кдрасыц жанра унап тым, Жанычда мелдДрлш бар булак,тыч, Жайтандап жарыс 1здеп кызынасьщ, Бойычда М1нез1 бар аррымактыч- СуйгешнД! сагыну да ауыр-ау, 1здейд1 екен, иид1 екен омырау, Сез1ч сен1ч — жай сез емес мен ушш, Кумб1рлеген кум!с унд1 крчырау. Сеш ойласам, есш де ауъш кете ме-ау, Сую деген ашшы нерсе екен-ау. Кочыр кез1ч — жай кез емес мен ушш Кеюрепме rycin кеткен еш алау\" 114
________________________________________ & ж -Ы ш тш 4 Осы тектес ете узак, елец. Кейб1ршде кэдуш тдей уйкдс та жок, ой кдйталап, eirreyip, т э т а сездердд тазбектей бершпш. Эйткенмен е т р м н щ елеул1 ескертгапп екеш i езш е аян. Анда-санда еткенщлд еске алып, кемшшгще кулш, уялып отырран — ганибет нэрсе, Kerim iii курск^ кешш, енд! ауылка кдйтсам ба адде келем деген Мукдны кутсем бе деп ею ойлы жургешмде, ауылдан: \"Апац ауру, тез жет!\" — деген жеделхат алдым. Ауылга :<жеткенше жаным кдлмады, куш бурын жыламасын деп жасырган гой, елш кдлган шыгар деддм. Уйге юрген бойда ;гесекте жаткрн апамды керш, даладан таяк,жеп келген балаша баквдэып барып бас салдым. Ж ер бетшде дал Kp3ip м е т ец «жанры керетш ею адамныц 6ipiHeH айрыльш кдлдым ба деген |урей жол бойы жуйкемд! жукдотып бпкен екен. Баурына жылап тырылатын анацньщ бары кдндай артыкдшлык,?! Мукдра деген сарыныш та сол кез жаскэ крсыльш кета. Анацньщ &\\лынабарып жыласац, буюл крйры-муцыцаы шагът . жылайды екенсщ, баска жащ>тыца ейте алмайсьщ. Апам катгы ауырган соц, амалсыз ауруханага баруга « кешггп, xaAi онда тым нашарлап кеткеннен кешн, кекемдер 1 уйге iiibiFapbm алыпты. Дэртердщ де, cipe, умгг узген chkj.i »бар. Содан дал мен келепн куш бет! 6epi кдрап, аскд зауцы 1 сорышы. Сабагынан алацлдтармыз деп, оньщ 6ipiH де маран li>жазрызбапты. ©3i де эш еш нде арык, адам, апам эбден ыцыршагы шырып жудеггп: суйек пен тер<ден езге денесшде дэнеце жок, Нагыз кдйыстай кдткдн кара кемшрдщ ец1 едд, 03i саргыш тартьш езгерцгп. Ею-уш кун еткен соц апам ептеп эцпме airryFa жарады. Айналшак,тап куш-туш кдсынан шыкдаймын. Аж ал келсе, мен жокца экетш кдлатындай, 6ip куш ел жатар алды крсына келш ем, кез1мен ымдап жак^шырак, шакрлрды. Крлын созьш бкепм нен устады. Сыйпай сыррытып экеп алакднымен алакднымды кдгсты. — Он шацты куншц пшнде е ле крймаспын, — дедд кьгрыдлай сыбырлап. Мен жылап ем, ез1жубатгы.— Ажалдан Кррцыт та кдшып кутылмаран. © лм ей м ш деп eTipiK айткднмен де елем. Жиырмадан астыц, ендд оц-сольщды взщ ойла. Bipey-Mipeyin бар ма? — Бар.— © rip k айта алмай, уялганымнан темен кдрадым. — Крй жердщ баласы? Окц ма? — Кдвылорданыц баласы. Алматыда окцды. 115
W iafmm 'Нф/иЬ-уш — Ненщ окуында екен? Аты гам? — Газет шытарады, елец жазады. Мука деген. — Мука?— Мен басымды изеддм. БетЫе бажайлай кдрап 6ipa3 ун а з жатгы.— Е-е, елец жазса, онда кепиплжтщ адамы болды гой. Сега шын жанры кере ме, жо жай ма? — Шын сиякуы. — C ypeii болса экелни, турш керешн.— Дал сол арада капы сасгым. Капзарып кеткен болармын, бетЫ ду ете кдлды. Не д е болса ауру анамныц алдында аягына дешн ашылуды угаардым. Омырау тусыма тыкцдн фотосуретп суырып альш керсетпм. Апач оган узак,кэрады.— Акргмак,емес кершем, ~ дцд! бар-жогы. Баскдша сын айтпады. BipaK, суретп маран кдйтарьш бермей, крлына устаган куш 6ipa3 ойланьш жатгы. Б1рдеме айтпагын туанддм.— Bip акд1л айтайын, — дедд суретке тагы 6ip карал кайыра 6epin жатып.— Ушне рана керек, ушнен артылып езгеге иплш тимейтш еркек болады. Ушнен repi елше керек, уйден тузде жумысы кеб1рек еркек болады. Мынауыц cipo, мен адам танысам, соныц еюгашсше жакаш шыгар. Ылайым солай болсын! Жакры еркек тек эйелше бай, бала-шагасына оке емес, ел-журтына азамат, ушшц камьш калай жесе, елшщ камын солай жейдд. Ондай еркекп уйкушж етш устаймын деген эйел — акашак, Осы айтканымд ы ешкашан есщнен шырарма! Кавганыш деген кагзыл итген аулак, бол. Еркек Kj.i3FaHFaH эйел абырой алмайды, тек еркектщ багын байлайды. Апамньщ айткан акщлы — осы. Ол акагл ылри есте туре ма, талай умытып кетш, талайдан кешн кайта еске тусп. Апам, байкаймын, б1здщ болашагымызды 6ipa3 дурыс болжаган. Маган ашып айтпаранымен, Мукрныц мшезш туршен дурыс таныран тэр1зд1. Ойлап карасам, сол акаглы маран: \"Муканьщ мшезше бешмдел, оньщ туздеп iciHe орьшсыз каиганыш керсетш кедерп болма\", — деген ескертпеа сиякуы. Мен апамньщ сол акагльш толык, мойындаймьш. \"Ердщ ж акры сы елгмен ойласады , эй елдщ жакрысы epiMeH ойласады\", - дейдд гой халкамыз, мен сол ергммен ойласуды акагл санаймьш. \"Тек мега ойла, менен артылсац гана елще кагзмет жаса\", — дегенше: \"Маган жасамасац жасама, елще пайдалы б1рдеме жаса\", — демеймш бе? — Мен олш кетсем, енггецеге кдрайлама, кафкапяды етюзген соц, осы ж тт щ е кете бер. Саржан — еркек, влмейдд, оны уайымдама. А л кекец кап баланыц жай-жагдайын б1лмейдд. Б1лсе, озщ д е к о р т журсщ гой, Дэмеш буйтш не 116
Щ ип-ЗаЖышыла^ 'уш жок, не туран-туысы жок, адамша далада кдцгып кдлар ма едь \"Барма дегешмде, e 3i кдшып кеткен, кересюш енд1 , e3i керсш\", — дейтш uibiFap. Ол да сейдейтшш бш п келмей |жур. Ана жынды куйеу! акдфы арак,тан елдь Оньщ Tipi ]жургеш де дэтке куат па едг юм бкедь Аш, жалацаш болтаны ||аздай, кецшн ж епм кдшиайык, ертен, сен эпкецдд «здеп барып, жай-кушн ез кезщмен керш кдйт. Епн/уде 6ip кемшр- шалдын ушн жалдап турьш жаткдн кершедь Ею куннен нргык, крнба, оньщ жагдайын сенщ е з аузьщнан есгшн, тез кдйт. Ана Саржанды ертш ал, ержетш кдлды гой, кдсында кдрайып журсе, сырткд сес. Акыры мунда 6iTipin жаткдн | епггецеа жок, Сейт. Кдз1р уйкуа да, гацертец кун ысымай кетщдер. Мэ, мынау жолдарьща, — деп орамалга туйген .б1рдеце устатты.— Артылганын эпкене берш кет. Епнд1ден эпкемд! оцай таптык, б1здщ ауылдатыдай адамдар 6ip-6ipiH мунда да жакры бкед] екен. Оньщ уйше жеткенше ешеп жай-кушн бшп те улпрдж. Эпкем азык,-тул1к дукеншде | сатушы больш, ею эйел алма-кезек ютейдд екен, бугш ушнде больш шъщгы. Дэмеш Саржан екеум1збен жылап Kepicri. Аса жудеу данецеа жок, кдйта бурынгыдан repi бойын куге ■басгаганы байкдлады. i! Эпкемнщ айтар арызы кеп екен. Кезшщ жасын келдепп ,» отырып Саржанекеуушге куш-туш жыдады. Kp3iprici кудайка шуюр, еткенш айтып жылайды. Жанашьгры жокцъгтына кушнедь Айдаладагы мына кемшр-шал болмаса, элдакдшан не ез1м, не уш балам аштан елер едж деп ексидг \"Не icreirriH ! жумыс жок, не жумсайтын акща жок, ушеуш апаратьш * балабакща тэты жок, жылаганнан баскдга шамам келмей, осы I уйде олш кдла сакщдым. Жанымды альш калган — осы юолер. №0 з ауыздарынан жырып 6i3re бердь \"Кейш берерсщ, бермесен I• крярсьщ\", —деп, Kf>icбоны уйге акц1алмады. Осы уш баланы \" елпрмей альш калган аке-шешеса де, жанашыры да осылар. Сурастырып, кдрасгырьш журш мьша жумысты тауьш берген де осы Kickep. Алгыстан адам кегерсе, кегеретш д е осы юалер\", — деп, буларга дан риза. Акр.фы эпкем жумысьшан суранып, б1збен 6ipre апамньщ кецш н cypayFa келдь Бэршен кдтты екпелеген кекеме бэршен узак, Kepicri. \"Тас екенсщ, 6ipre тумагандытыцды карсетпц\", — деп, кецшцдеп кцокылын да айтып салды. Кекем Ke3i жасаурап, кш эсш мойындатандай: \"Жэ, КДЙДД1ЫНЫ а й т а , екпелесек те, ештеспешк, ойтпе!\" — деп аркдсынан кдк,ты. \"Крй, Дэмеш, ата болтан адамта ауьф сез
Ы ут т Н & иЬ-цш______________ айгпа, мына юшкентайьшды берип, кекец кетере турсын\", — деп, 6ip жецге.'пз эпкемнщ кшп ульш жерден ала 6epin ед, ол откэ тастаталы жаткандай бакдфып кря бердд. “Bapi ецкей бакырауыктар гой\", - деп. некем кецк-кецк кулд1. \"Соны айтам-ау, iueuieci бакдфса, баласы одан асырып тур гой\", — деп, алп жедгем^з адеMi дипломатия жасады. Epreci тацга жуык,жецешем келш беттмнен суши оятгы. \"Апам адам ганымай ж атыр, сен баршы\", — дед| жыламсырап. ¥шьпт турып, ini кейлекшед жупрдш. Уй тола nici екен, ешгамге кдрамай жанына жетш бардым. Елекпр шамньщ жарьпында апам 6ip турл1 кульмареп жаткандай керщдд. Крльш устаганымда барьш кауш-кдтерд1 журепм сезд): алакрным суык, таска тигендей тгпркенд!, “Кдрады, 1лескулге карал жатыр\", —дед1 элдеюм. Мен б1рак,апамньщ кдрап жатканьш байкай алмадым. K©3i ашылтан да емес, жабыдган да емес, жансыз беддрейдд. Тфшшкгщ тук белпа жок, Bip сэт сел дем алтандай болды. Ышкынгандай элаз ун шыкры. “Сейлеп жатыр, тьщландаршы!\" — дед! гаты 6ipey, Мен аузына кулатымды тоса 6epin ещреп ж1берд1м. Крй- крйлатан дауыстар шыкцы да, акрф аятында олар да жылаута ауысып, у-ш у болдык, Апам сол жатканнан ес жимай к ета Осы арада крлжазбаны мен б1раз к&скррггым. Эммнщ артын кутуге байланысты эдет-рурыптар, сол твщректе анрьщшакд/зметкорсеткенai-айын-туысгарэцпме болыпты. Оньщ 6api окдтрман ушш аргык,нарседеп ойладым. Бесшип курста окуды 6ipiHiui кдфкуйектен бастадык, ауылшаруашылык, жумысына бармадык, EKiHmi Kyui кешюсш жатафсанага Кабыш aFa мен Мука ойда жок-да гарш келдь Оларды кергеннен-ак, K03iM жасаурай бердд. Алдымен кеп Кабыш ага иыгымнан кушакуады. — Ападньщ жаны жэннатга болсьш, кдза кайырлы болсьш, 1лескул! - дед1кьыдар усьютан орындыкка отьфып ж атьт. — Жылама, айналайьш. Аз жыларан жок,шыгарсьщ, одан пайда жок, сабьф фял. Аулыда бар ьт та кедъ\\ айтар ек, есгшей каддык, айьш етпе, айналайьш. Мука ундемей монтиьш отьф. 0кпел1 ме, бымеймш. Апам кайтыс болтан сод, не дертмдд бьлмей; оган хатжазбай кротам. Кдйдан ecrice де e 3i йреуден еспген болу керек. Кдедар
$!вй-ЗаАыпта<ф j шай крйды. Мукд екеум з егггеп амандык,сурастык, Апамньщ (кдлай кдза болканын, ауылдакы танымайтын туыстардьщ ]жакдайын Кдбыш акай кдзбалап сурап, кдйта-кайта меш сэзке тарта берд1. Онысы менщ кециим/у беюткен кулы^-ы екенш кешн, кдгздар TyciHAipreHAe, биуум. Bip-eid кесе шайдан сон, Крбыш акай макан кдйыра токуау айтгы да: — Крзак,тын, курпын бэрщ д е биесщ дер гой, - деп кд1здарка кдрады.— 1лескулдщ кетрлш аулап тамакдэ шакдгра келдтм. Бэрщ 6ipre журш, 6ip кеш курбыларьщньщ кещлш кетерюш кдйтьщдар. Мукд да суранбай, старостасьша кана айтып асыкыс келген екен, журщдер, кыздар, 6ipre больщдар. j Жецгелерщ кеп кутит крлар, тез кишит шыка крйындар!— • Уялысып, себеп айтпак, болтан кдгздарка жымиды да,— Bi3 сырткд шытъш куте турамыз, — дедк Сейтш, белмедеп торг кыз тугелМ збен Кдбыш акайдшне барып кдйтгык, Мукд бтздд жататдсанака дешн шыкарьт |салды. Уйден шыкарда Ак^оты жен,гем: \"Такы 1лескулд] 1 шргтзбей крйып журмесш , тез кдйт!\" - деп ж аткдн 1 кдйнысына. М укд екеумтз аз кана оцаша эцпмелесш (ажырастык, Белмеге келтп ем, мен ктргеннен-ак, кд!здар Кдбыш акай мен Акцоты жецкемд1 макуады дейсщ, 6ipiHe ■6ipi кезек бермей дуылдасты, J — Мундай аддмддр гатэпте кана болады деп журсем, — j дейд! тан, кдльш.— Сенщ батъщ бар екен. Элт сен келшдер1 ' емессщ гой, сонда да келшдершен бетер кугедт — Ей, ата-жетцесшщ алтын болканынан бутан не пайда? Ана Мукдсы унады ма сендерге? Соны айтсанд аршы. — Осыньщ барит уйымдастырып журкен — сол. Эйтпесе I 1лескулдщ uieuieci елгетшт атасы мен жетцест кдйдан б1ледд? I — Сураса, айтпайды-ау, цпркш. Ана Kici жетцем1здщ к козше шеп салды ма екен, жок, па екен, э? j — Сен д е кдйдатыны айтады екенсщ? — Дал сол юадей жМттер 6i3 кртарлылардьщ арасында I него жок, айтьщдаршы? Сэл эцд) жшт кореец, оныц 03i сатан | дейш ец курыканда ею кдтзбен кд1дырын крйкан болып j ишиады. — Осы кунплердщ ещ де, C03i де — 6api жарнама. Bapi этпууул1к ушш «джек К о зм з уйкцтка кеткенше айтыстык, Epreci Мукд Алматыка кдйтты, Кулондэ екеулпз шыкарып салдык, Кетершде крлыма хат устатып: \"Ауызба-ауыз сейлесем, сенщ асытыс жауап беруще тура келер едт Ойланыи барып айтарсьщ\". — дедт Кдтцдьщ иш ку деп жатады гой, сол рас. Уйге к е л т хатын 119
Ы сцш т окдеам, айткдны дел менщ ойлатанымдай: биыл кузде уйленешк депп. С е т и де, менщ де бес жыл 6ipre окапан студент достарымыз бар, уйлену куанышымызга солардьщ ортак, болтаны 1дызык, крй, кейднге кдлдырмайык, деггп. Мукдньщ талабын дос кддздарым да куп кердь Меш 6ip Faria нэрсе бегей бердо: шешемнщ жылы етпей жатып куйеуге кетш кдлганым эдепаздок емес пе? Ел не децад? Ауылдащ агайындар, a c ip e c e кекем кдлай кдрайды? \"Апамньщ ез рукраты бар\", — деп Kp3ip юмге айтам, айткдныммен юмд! иландырам? Ащ>фы ары ойлап, 6epi ойлап: \"Эке-шешец кекемнщ алдьшан етсш!\" — деген п ле к айтгым. Отан Мука куана- куана KeAicri. Алайда нитей мен куана алмадым. Кекем мен ж ецеш емнщ макан ренжитш ш алдын ала сездом. BipaK, олардьщ кэндай шеипм айтарын, бул icriH; немен аякуаларьш acbiFa кутпм. Б1здщ ауылта ею Kici кетйгп: 6ipi — Мукднъщ ез eKeci, eramirici ауылдарыньщ алпыстан аскрн акракрлы. М у ка эк есш маган сы рттай таны сты ртан: сорыскд катыскан, сол крлы иытынан шолак, биыл кырык, тертге, аты-жеш — Сагъгн Калжанов. Кекем де майдангер, 6ipaK, Муканьщ экесшен кйш, отыз бесте. Ок, пен оггы басынан кешкен адамдар озари оцай тусипсер деп умптендом. Акргрында кептен куткен кекемнщ жауабын да естдом: мега тьщдаса, шешесшщ жылын кутсш; тьщдамаса, 63i бысш деггп. YKire деп апарган акдгаларын да алмапты. Онысы, эрине, тойта рана емес, жалпы куда болута карюылык, Казаннын, мерекесш е карсы М ука меш Алматьна шакргрды. KeAicriM. Ойлап карасам, келнпеске ебдом де калмапты. Варган кудаларга кекем анандай жауап айткрн соц, тук есгш, тук кермегецдей мен ауылта кдйтш барам? К уйеуге кетпек болганымды 6epi6ip би\\до Foft олар. Ендд кетпей калганымды керсетуге барам ба? ©йтш уятган бенмдо куйдоргенше, одан да осы бет керсетпеген куш кете бергегам тыныш. Bip ок;галган беимнен ендо кайтпайын деген ойга келддм. Вокзалдан тацерггец кутш алып, Мука мега “Еак\" к р н ак уш н е ор наласты рды . KemKiciH ж олдастары м ен таныстырьш, саябакр-а кидырдык, 6apiMi3 сонда кафеден гамакц-андык, Фотоаппаратгары бар екен, ка^аганымызша суретке туспк. Жегший караша куга солармен кртар парадка катыстым. Алацнан шыщфн бойда Медеуге бардык, тау араладык, Кун бата калата кайтгык, Epreci тацертец Мука келш крнакуйдщ eciriH как,ты. Касымдары эй ел тунде 120
&Ш^пта4I__________ _________________________ Укрнбаган, ез1м рана болтан сон, белмеге юрпзддм. Крл ында Ужукдлтым рана папкасы бар екен. Устелю апарып панкасьш ||крйды да, орындьгккд отырып, маган теск е кррады. \"Айткрлы дсугыр, —дрд|мвз1мнен-езш ыцрайсызданьт, оцашада житггщ ||нешайтпагьш шпм сезедь— K^3ip бастайды\". Сойткешмше Мука: — Ресми эл! уйленбегешм1збен, менщ сеш эйел1мдей (санаута какдям бар ма, 1лескул? \"Кдлайша мен Муканы танымай келгем? Шынымен-ак, ||ойыньщбузылганы ма? Ендд кдйтпм, не деп жауап берем?”— ! Мавдайымнан шьш-шып тер шьгрып кетп. \"Бар\", — десем, i бас салатындай кершдд, бупн Typi 6ip турл1 суык, Ерте ме, кеш пе, 6epi6ip Ty6i айтылатьш эцпме гой, тэуекелге мшддм. ! Не де болса тайсакхамаура бекш: — Бар, —деддм мен де бетше теске карап. Ж уз1крлма-крл жылып, жалма-жан папкасьш ашты. Жымиып: — Ендеше, мынаньщ уакд>ггын белгке, — дедд. йшнен екеум1здщ фотосуреткпз басылран 6ip крра шакдлру билетз шыкхы. Тек той болатын куш мен айы рана керсеткм егт, кддранынын, 6api даяр: Алматы кдласы, “Ka3ip 03ip\" кафеа, кешю сагат жеттде. Куткешм бул болмагандыкхан, не деркддд бкмей дардарып калдым. — М ы на с ур ет к е 6 i3 к,ашан ту сш е к ? — дед1м саскднымнан б о лу керек, кеш ел1 6ep ri туск еш м 1зден шыгарьш алраньгн бш п турсам да. — Саябакуа тускемз, — деду шынымен мера бкм ей тур деген оймен.— Ж шттер тушмен акдялдасып, акдяры осылай уйгарысты. Шакдлратын адамдардын; аты-женш белетке жазып кекендерге сальш жаберейж. Bapi болмаса да, тойра, теп, делегат есебшде терт-бесеу1 келетш шыгар-ау. Кднеки, кднш а адам болар екен, к 1м -к1м д1 шакдяру к ер еп н есептейшш. Ец 6ipiHuii, эрине, кекец, жецешец. — Эпкем, — деддм ойланбастан,— Демеш деп жаз. ©стш отырып жиырмага жуык, жакдян туыс таптым. Кдлганын кокем е з 1 шакдярар деп, толтырылмаран жиырма шак,ты белетп таза куйшде ж1берудд уйгардык, Мунша белетп поштамен салып ж1беру — уят, сондык;ган Мукд арнайы адам жумсайтын болды. Борще улгеру ушш 6ip ай уакдят жетедд деген оймен, той отетш кундд сембше он алтыншы желто к,сан деп белпледдк. Б1зддц ауылга шакдяру билетш Мукдньщ еы досы апарды. Кокем уйде жок, екен, жецешеме тапсьфыпты да, 6ip шай 121
Шоцряан ^ iiuin кдйтып кегагп. Kecin жауап бере алмай, жецешем: \"Акдглдасармыз\", - д е г т . Сонымен, тойга дайындала бастадык, Алматыга мен тура той куга баратын боп келюпм. Bip кун бурын Мука 63i келш, кдсымдагы кццддрмен крса пойызга отырдык, Кдбыш агай мен Акусггы жецгей сэмелетпен уиггы. Кепшшктщ ортасы кещлд! жудегпейд1, эйткенмен куанышым ба, муцым ба, кдйсысы басым екенш ез1м де бшчейпн халдемш. Келепн болса, кекемдер хабар берер ед, тырс еткен дыбыс жок, Элде б1зд1 аурелемей, тойга 6ip-aK, тобымен кеде ме? Онда осы пойызга отырар едг керер един. Ж оцкекем ез! жалгыз сэмелетпен уиггы ма екен? ©зш жубату ушш адам езш e3i кцсынсыз ойлармен де адлдйды екен. Bipax, не керек, бэршен де ез куанышыцда езщнщ куана алмаганьщ к)п,ш екен. \"1лесжан, не болса соны ойлай бермесещш! Журт оныцды баскрша туспгап журер. 0 зшд1 зорлап кещлденип! — деп Мука жалынады. \"Шынымен-ак,ешюм келмес пе екен?\" — деген урей мыйыма кашауша крдалады. Акдгры ауылдан адамдар келмедд Луп еткен куаныш пен зырк, еткен урей элг аралас. Кермей отырмьш ба, байкамай каддым ба деп, устел басындагыларды ей-уш кайтара кезбен с у з т шыкуым. Таныс ешюмнщ Te6eci кершбейдь Келсе, ayeAi мегамен амандасьпт барып отырар едд гой. Соны бшп турсам да, есек даме елендете бередд BeiiMAi жуган жасымды токз'атарга шамам жетпедг ©кеш ж 1бермейш деп ткггегап, Мукдныц алаканьш мыкз’ап кцгсып устап алдым. Кекеме катгы назаландым. \"Осыдан кешн бетщ/ц кермеспш, уйще юрмеспш. М е т ц осы хал1мдд, е з тойымда жерге карап отырарымды ойламаганьщ ба? Ж аныц ашымай, e3i кетп, езше обал жок, деп табалаганьщ ба? Бар б1лген улкендптц осы ма? Bip екеден тараганмен, шешем1здщ белек екеган акьгры eciMe саддьщ ба? Баскдцды умы тсам да, осы кррльпыцды еле-елгенше умытпаспын!\" — деймш ун аз еплш. Yin баласьш тастап эпкемнщ келе алмасьш бглгем. Ержетш калды дегенмен: \"©леем де мен барам!\" — деп тепешетш Саржан ба? \"©кпелеп сен бармасацда, мега жгбер. Елден уят, тойга жиналган журттан уят!\" - дегевдд айта алмаган жецешем де жат. \"IHeineci б елек ттн ютед] дер, мен-ак, барьш келешн\", — дей алмаган Кулше эпкем де жат. Бэршщ сыры белгш болды. Ендд менщ ешк1м1м жок, Ешгамге керепм жок, Бауырльщгары эншешн ыдэлда, алдамшы, б1рдеце екен. Акргасы шыкрайтын, уакдггы кетпейтш кезде 122
________________________________________ fifa h i ll(w h W рана бауырмьш, — сьш сатге ж алшзбьш, жатпьш. Жалгыз калуга болмайтьш кезде жалгызбын. Апамньщ жок,тыгы- ай! Емшек супн кекке сауса да кекемдд ж1берер едд гой. Ол ; келмесе, елитн суйретсе де e3i келер едь ©3i келер едд-ау, 1 кдйран апам! Сенщ жокцъпыцньщ еткет-ай ! Апатайым. ©зщнен кешн ол уйде маган меШрдм жогын езщ де б1лген - екенсщ гой. Рукрат бергенщ сол екен гой. Сол екен, ендд тусшддм, Менщ енддп TipuiwiriM тек Мукрмен 6ipre, енддп I жанашырым — осы. Кез жасымды суртпестен жымиып Мукрга бурылдым. !Ол жалтак^ап журтка 6ip, маган 6ip карайды. \"Жылаганын, не, жымиганьщ не?\" — деген жанарында урейл1 сурак, 11 Крлынан тартып ез1ме жакд>щдатгым. \"Енддменщ эке-шешем ■де, эпкем де, бауырым да — 6api 6ip езщсщ. ©ле-елгенше :осы айткрным айткдн!\" — деддм кулагьша сыбырлан. \"Сен |(менщ куанышымсьщ, жанымсыц, бакытымсьщ!\" — дедд ;f'М ука да менен бетер то л к у т. Кез жасым куаныштьщ табымен Keyin кета. Журналшы жйтггер тамаданы асаба дед!, мен бурын еспмеген екем. Eip кезде асаба жшт: \"Келеа сездд1лескулдщ атасы Кдбыш агайга берем1з\", — дедд. К уанганым ба, ©з т агамныц жок,ты1ы на кррланганым ба, кеудемдд ала куйын аралаганддй, кецшм 6ip тур/ижаман болып кета. BipaK,Кдбыш аганьщ: \"Айналайьш менщ 1лескульм\", — д егетн еспгенде, кез1мнен жасгьщ крлай шыгып кегкетн байкрмадым. Сэлден |'! кеган Акдоты жещем сейледд. — 1лескул мен Муканьщ бала кундер1 co rac жылдарында j ©та. Муканьщ ©Keci герт агайынды едь содан coFbic жалгыз I калдырды. Агасынан [лескул де айрылды, — деду женгем. ■ Э дем айткан болу керек, жацылуы мумкш емес. Буйткенше fj согаста © лгет артык, едд дегендей эсер етп.— Агамнан, ! экемнен мен де айрылдым. Осы отырган кебЬпз согыстьщ KeM-KeTiriMi3. 1леск ул м ен М ука с о л кем -кет!п м !зд1 толтырыссын, ypiM-бутакты болсын! — деп пледь Шьш журектен шыкдфн ык,ылас, жылы с©з куанта отырып | жылатады екен. Акц-оты женгемнщ Мука екеуМ зге деген адал пейшн кейб1реу кезше жас а л ь т тындады. Тойга келген 6ipAe-6ip туысым жок, мен жылас&м жен, ©зге журт неге жылады? Адал пегалге жылады, менщше.
____________ КЕЛ1НШЕК БОЛЕАН КУНДЕРШ Сейтш той его , eciin уйлендж. Алматыньщ тойы ол кезде тащ и алтыда тарайтын, ейткеш сол кезде кешенщ келжтер1 кдйта журе бастайды. Бы де сейтпк. Уйкдгсыз еткен тун уйкысыз кунге жалгасты. Куга бойы Кдбыш араларды, Мукдньщ эке-шешесш, менщжолдас кдгздарымды шыгарып сальш, эбден крс кррайганда рана М ука екеум!з оцаша крлдык, Жалдаган уйЬпз крз1рп Абай дащылыньщ басгалар гусында, Абай ескерткшпнщ сырт жагындары усак,уйлердщ 6ipi болатын. Эйел болуым осылай басталды, кдазым. Онын, езге егжей- тегжешн саран айтып жатуым артыкдау болар. Адам ага мен Хауа анадан келе жаткдн жардай. Алайда, кызым, акикрпъщ алдында арамдык,жасамайын, шынымды айтайын, экец е к е у т з ерлйбайлы болтан 6ipiHXiii тунде екпелесш крлдык, Оран себеп мен болдым. О л кезде менщ жасым жиырма егаге ендд аяк, баскрн, акеннщ жасы жиырма беске крраран. Ерлйзайытылык, женшен мен эл1 сэби болганмен, Мука тэж1рибел1 больш шыщы. Пак екетмдд корд, куанды, Еркелетш жатып аузыма e 3i соз салды. — А л сен ше, сен пэк емессщ бе? —д е д м мен де еркелеп. — Кецшм пак, —дед1 кумыжш. Пале сол сезден басталды. Bip кшэрэт бар екенш сезддм де, солкд,1лдап жыладым. Кдлай OFaH реюгомессщ, крйтш акдхл токзатып, кдлайша сабыр кр!ларсьщ! ? Аппак,ниетьме арам б1рдеме араласып кеткендей эсер етп. \"Эй, бакытсыз эйел болатын шырармьш\", — деп крркуым. Мукрньщ жалынраны, акзалганы титгей де эсер етпедд. СезЬпм, денем — 6api таска айналып кеткен тэр1здд. йшмдеп мешр, махаббат дегендер кез жасыммен 6ipre агып кеткендей: жылау да жок, жылу да жок,— BipiHim туш буйткешм1з — жаман ырым, — дейдд Мука жалыньш.— Балалык, крхелшм гой, кеппрпп! Мен ешюмдд саган дешн шын к е щ л!м м ен суй ген eMecniH, энш ейш еркектж кдлзырушылык, — дейдд. Bip кезде жылады.— Жалган айта алмаганыма жазыкцы болдым. \"Алгаш кергешм — езщсщ\", - десем де нанар едщ гой. Жаныммен де, ташммен де жакры керетшпч езщсщ, — деп екадд. Нангам жок, OripiK, алдайды деп ойладым. Жакры кермесе, суймесе, крлайша оны кушакдайды? Кушакдамаса, аймаламаса, кдяз кдлайша оньщ бауырына юредд? Жок, Мука eripiK айтады. Ергеннщ, Умбетгщ бул да 6ip сорты. Булардьщ 124
Вбершен крйта Кер1мбек адал. Осылайша екпем таркрмай I|тад атты. вкпелеп журш тамак, та р д Ы . ©кпелей журш IMyKpFa тамак, берддм. Ендд мэцп баки осылай етуге, coFaH ,мойынсынуга ш лей б1ржола бекщадм. Кунддз уйге Мукрнын, 6ipre о киты н достары келдд. Шетшен шешен, калжыцбас, кулегеш . С вйлемеещ е „крймайды, кулмесще болмайды. Одарга сыр алдырып, I окпелегешмдд быддрген — уят, сейлей журш, куле журш ■квгедм ептеп кетеръ\\ейш д ед . Мундай жагдайда не icreyiM |!керепн апам маган айтпаран сиякуы. Айткрнда да, оньщ мысалдары мен тэж4рибелер1 менщ ттрш ш пме тура гкелмейпндей. © й т к е т апамньщ e 3i экемдд д эл мендей сешммен, дэл мендей адал сеям м ен суйе алмаган. Адал сутспенш ш к бар жерде, менщ ойымша, тттм дей юршжке : де KpnripiM болмауы керек. Эйеы крндай таза болса, куйеу |де сондай таза болура тгас. Т еедк, ею жактыц б1рдейлш |деген — со л Тек эпкемнщ эйелд бар ©шрханды крлай жакры Iкергеш ес1ме туссе рана сэл дагдарып крлам. [ К епш сш тобы мы збен саябак,кд бардык, Араладык, [ кдддырдык, кдкгама жедж. Мукр крбаш н шытып, унем1 Iэлденеш ойлады да журдд. Ега-уш рет елдщ взше сейлеп келе жаткрньш да байкрмай крлды. Мен epucm аландап, крйта-кдйта бетш е к,арай берддм. К ейде тнгп к ез ш е жыламсырап келе жаткдндай керднедд. Kp3ip байкддым, Крдзылордада алгаш кездескендмдзге Караганда кэддмпдей жудеггп. Ж ак,ел жукррып, шыкщьггы инке ептеп тартылган Tepi3Ai. Э лд еб 1р со зд 1 ж акдм ай крлып н ем есе ойына элдекрндай жайсыз б1рдеме тусш, крбагын шьггса, кезшщ айналасында, асгында шашыраган сэуледей усак, эжпчдер быжьшап кететш болыпты. Тойдьщ крмы, менщ крмым оцай тимеген-ау, T0pi3i, Bip кезде екеум1здщ коз1м1з окрдс тугасш кдлды. Мен 6ipiHiui тайдырьш экетпм, ол кдлалып беттме узак, кррады. Жолдастарына байкртпай келш бмепмнен устады да: — Неге крйта-крйта кррап келесщ? — дедд. — Сен кешке дейш кдмдд ойлап келесщ? — Сет. — Сок, eripiKTi. BipiHuri керген кызынды ойлап келе жаткрн шыгарсын.— Неге екенш крйдам, кдз!р рана жаным ашьш келе жаткрн сиякды ед, ендд аяк,асты жанын ауырткрш келдд. Шьггынып, бетше 6ipey суык, су бур Kin ж1бергендей тыжырьгнды. М е т бдлепмнантартьш, журюш юлтбаяулатгы. 125
Ы & ш ш Цr t b f c - j . Шалкэя курсшш, жол щетшдеп кдрагайдыц уп тя басьша кдрады. К^грылдацкдфаран дауыспен елец окмды. Крита жас, кдншама жыл OMip cypin, Мен ceHi сарынушы ем б1лмей турып. Жолыкса деп жак,сы адам жан урыскдн, Тула бойым сыздайтын сарьгаыштан. Таптым ceHi, табысьш аймаладым, Кушарыцныц крзында кцналамын. Туралы 1здеп жургенш тауып алран Халшдемш мен крз1р диуананыц. Крнша жас, кдншама жыл OMip cypin, Сен жок;га да журд1м-ау ойнап-кулш. ©ткешмшц 6apiH де сызып-сызып, Кдлай внд! тастаймын тшп-тшп!! Т1лгешммец, сызранмен, тазарам ба? Кдз1рп — адал, бурынрым 6api арам ба? Ак, кдрамды айырып белер болсац, Тшм-тшм денемде жан кдлар ма? Жак,сы кору — ол да дерт, емес цызык, Ондай дергген арылу — бакдггсыздык, 9 р кшамд1 тергенше y3in, cy3in, Бэрш ортеп 6iripuii 6ip-aK, Ti3in. ©ткешм/у кешпесец — кутршшк, © тк етм аз емес пе шик! TipAiK? Кермесек, кездеспесек кдйтер едж? Тэубадан да турар-ау бул -пршшк?! — ©й, мынау жаца елец гой? Уйленгеннен кейнп 6ipiHXiri елец! — К,ане, кдйта окдяшы! Бас жагын тыцдай алмай кэддык, — д еап жнтггер езара дабырласып кегп. BipaK, ол елецнщ туу сырьш менен езгео йлм ед. Мен туонгенд) олар тусшбедь — 0Ai 6ipa3 ецдеу керек. Ертец окрт берем, — деп Мукд елецш кдйталамады. Арнайы елец арнаткрн сол кдараныш кепке дейш кецшмд1 орныкцырмады. Жадырап, жайнап, умьггболгандай журем де, аяк, астьшан есаме тусед1. Ол еам е туссе, откд 126
май карындай бырысып-тырысам да калам. С ез >н ак^ал крлма-крл емдей алмайтын талай ганэрэтп уак^гг келе-келе емдей/у екен. Ею аптадан кешн, Ж аца жыл кррсацында, М ука меш язылордага экеп тастады. Уш кун аялдап, крланьщ шепнен ■ржалдады да, сол жылы сепзшип б т р е тш йпсш — осы 1уке аганды ауылдан эке/ип, екеумкуу coFaH орналастырды. |\"Бурын уйге келгенщмен, занды келш ендд болдьщ, еспс 5рсетем1з\", — деп, Кдбыш арайдпо тары ушне шакафды. [ука екеумЬ алашапкдш болып 1здеспрш журш Акцоты щгейге адеш 6 ip кейлек анардык, 0 3 iM ол уйден басыма •рамал салып, успме кейлек кшп крйтгым. Сол K ic k e p эуел |бастан ец жакдш ара-жецгемз едь эл1 кунге деган солай. [Мукдра екпелесем, Актоты жецгеме барып муцымды шарам. Ол Kici кабагымнан тусше кряды. Ара да авдампаз, жымиып отырьш еш нэрсеш кдры с Ж1бермейдь бэрш байкдйды. Олардьщ жарастык,тарын керген соц, езщ д е жарасып журуге асыгасьщ. Багымызга тутан 6 ip жакры адамдар. Мука Алматыга крйткрлы жаткщд а, Крбыш ага оран менщ кез1мше былай дедЬ — Бара салысымен экеце хат жаз. 1лескулдщ кекесш уйге шакдфу керек. Ж ен йлмейтш кдзак,тар болды деп журмесш. Ш ешесшщ жылына деш н карамаранына карындасына екпелесе, кдзакы женмен оныю дурыс. Агайындары ауы лда бетш е басады, содан каймы гады. С орыстын,зардабынан окр алмай, заманньщ бетш токч алмай калган ондай адамдарга кеплртшен кррау — б1здщ мшдетапз. Олардьщ орньшда болсак, 6i3 де, бэлюм, сейтер еддк. Кд1скд1 демалысьща орайласгырьт, кудэларды шаквдэт. Жумсасандар, мен-ак,барьш келем. — Акраннъщ бас кезшде босармын. Сол он-он бестерше шакьгртайын. — Сен де, [лескул айналайьш, кекпплдж жасама. ToftFa келмегендерше екпелегенщ орынды, эрине. BipaK, кек пен о к п еш e M ip бакщ c a ip r a y F a б о лм ай д ы . B ipA iK пен бауырмалдьщтыц жауы — солар. Tirrri сонау канте ri с замандарда да халык, кек кдйтарран батырдан K eunpiM жасай б|лген батырды артык, санаган. Ол бачырларга Караганда бшмдфек болатьш уакдпымыз жетп, Кешсе кешер, кешпесе, ез мойнында кетер; кекеце не жеуешене жардайынды айтьш хат жаз. Тойдагы халщд1де жасырма, хат барран соц, б1разы окиды, ел де ecriciH , ойлансын. Кепшшк куцгалдей бастаган соц, кемшшгш кекен, де тусшедь Сейт, айналайьш! 127
'Ш аушт Ц ^ дЬ -цщ ___________________ KiMбмеде, кэоым, кекемедеген бауырмалдьпы1чдыам сакзап келе жаткдныма, балгам, Кдбыш аганыцде cemiri тиген шыгар. Балюм, менщ хатымды окдеганнан кейн кекем мен жецешем оцашада ойланган болар. \"Жауластырмак, — жаушыден, елдеспрмек — елппден\", - дейде халык, Кдбыш ага б1зд! бтмдеспрпсз келген елапдей елесгейде Ол Kicrni макгай беруге мен шаршамаймын. Ондей адамныц бар екешн йлу, кару — адалдык, адамгершшк сьшды асыл кдсиетгердщ шындык, екенше каз жетюзш, крлмен устап кергенменб1рдей. Тек, этгец, Крбыш ага уйреткен акд1л какеме эсер етпеде. Кудаларын шакдерура Сагаш атамньщ e3i барып кдйпы. Жазга салым шешейдец жылын бергел1 отырмыз, сонан соц акделдесып керерм1з, — деггп кекем. Онысы шыгарьш салма саз екенш ишм сезген. Апамныц жыльш беруге бйде шакырмадеа. Жадад Саржан еныншы класгы 6hipin Алматыга окуга барды. Завет инстгаутынатуоп, сонан соц бпге келде. Сейтпт, менщаргымнан туцгыш цдеп келген сол болды. Б1рде жексенб|де Нуке алденеш сылгауратьш мектебше кетп. Ж элеыз ез1м угод жиьш, ыдыс-аякхы жуган соц не iстешн, ишм пыса бастады. Элденеге ерекшп журепм катерЬлгендей болды ма-ау. Кдйдан ойыматускеган, аз-аз1мнен турып куырдак, жепм келде. Не де болса Ак^оты жецгеммен 6ipa3 эцпмелесш келуде ойладым. Шакьгртпай, аз бенммен aAi 6ip бармаган екем, кдйныма ттлхат жаздым да, юлтп табалдырыкхыц астыцдеры жаман шуберекке тьпъш, жаяу аяцлддым. Агай моншага кетш, жецгей уш баласымен уйде екен. Кудай-ай, со гасшщ куана быешп-ай! Меш кергеннен жуз1 гул-гул жайнап, жупрш келш, бетошен суйп, кшмймде win элекке тусп де кдлды. Бытырлатып эрнеш сурап та жатыр, оган жауап аль т улпрместен a3i тагы 6ip эщтмелерде бастап та ж1берт жатыр. Ай, 6ip алтын адам-ау! — Агац Kp3ip моншадан келгенде шгсшдеп, шайга куймак, жасап жатыр едш, — деде асуйге жоргалай кетш бара жатьш.— Саган не жасап жгберейш? Тэбетщ неге тартады, айтшы! Кшгкене шыж еткззш куырдак, жасап ж1берейш бе? — Куырдак,жепм келш тур, —дедем кулш.— Оны кдйдан бглдецЬ, жецге? — Е-ей, айналайьш-ай, жецгец осы кушнде даяр кдтын боп туа кдлды гой деймкщ. Журегшде лоблытьт, шыжгырган май кускдецды келпрмес пе екен? Залга-ак, огыра крйшы, даусымды сол арадан да еспрсщ, мына жер ысып кетп, терезеш сал ашып кряйын.— Tinri, бармасыма крймай 128
^м -Забы пвы м ф Лкрлтыкуап экеп диваота отыргызды,— Агац е к е у м з д а 6ipa3 Згарихымызды 6L\\e отыр, — деп, дэу-дэу ею альбом экелш |бердд. — Мынадан бастап кара. Агац мундайга мукцят, Естындаты жазуьшан-ак, талайьш тусшесщ. Г Онысы рас екен. Алдымен кара дегеи жецгейдщ ез албем] болып шыкцы. Б1рак,эр суретгщ асгынддгы тусиокгерд! агай -жазыпты. Bipimui бепнде жузше шуацуялатан эдем: ак, куба Ктадкгн суреп. Астында: \"Ак?отыньщ тотыдай турленген млаты\", — деген ж азу. Шынында да, турленген шагы. Кдз1рпсшен ашац. Жымиганы, жайдарлылыгы — айнымаган осы кдлпы. Менщ ойымша, егер жецгейдщ бугал болмысьш ггендей етш еюге белее, Typi жар1ы казынасын, ал мшез1 егаш т жартысын курар едддеп ойлаймын. Бул гасшщэдемш п б1рден кезге туспейдь кдсында болтан сайын 6ipre-6ipre кершедь Ол гасшщ куанбайтын кез1 жок, эделп кершбейтш Ke3i де жок, Еганш1 элбемдд колыма ендд ала бергенде, 6ip табак, куырдакцы альш жецгем залга жетш келдг — Кел, агац келгенше 6ip-era асап ж^бергш! — Кутешк те, уят крй. — ¥ят-пуятгы кря тур. BicMwva, келип езвд асатайьш!— Bip кдсык, куырдакгы кесш альш аузыма карай ала ж упрдг Амалсыз аузымды анггым. Ондай тэта куырдакгы OMipi жеп кермеген сиякгымын. Аш келген адамша карбытьш 6ip-era асап Ж1бергешмде, шекемнен тер бурк, ете кадды. Bip кезде куырдакган басымды кетерсем, жецешем кезшщ жасын суртш, матан ипш-жеп карап отыр. К^сылтанымнан касытым крлымнантуеш кетп.— Айналайьш, куырдак,жеген аузыцнан айналайьш! — дейдд м е т дэп 6ip ега-уш жасар баладай. — ©3iM жей бершпш гой, жецге. Ci3 де келсещзнп!— 0p i кулш, api жылап кеп жецгем меш кушак^ай алды. — Б1рдемен, бар екен гой, айналайьш, бар екен! Булдьгр-булдыр б1рдеме санама гаргендей болды. Сураулы кесганмен состиып жецгеме карадым. — Н ей айтасыз, жецге? — Айналайьш сенен! Э л! езщ б1лмейсщ бе? БэрМ з де сейткеиз. ¥рпак,ты боласьщ, шуйшгш! ¥рпатьщ кебейсш, айналайын. Агаца бглддрмей гана ©3iMi3 нитей 6yriHri дастарканды той санаймыз. Енд1 кутш , eKi адамсыц. Б1рдемеден крркьш кальш журме. Таза ауада кеп жур, тамак, 'ш-— Не icrey керепмд жецгей жарты сагатка жуьш, айтып тауыса алмады. Кдгзык, e3i: кеп сейлеуш кеп сейлейдг 6ipaK, 129
frfg g i. ___________ 6api Kepeicri сездер. Oirreyip, мен езьм о гасил жалыкрай тыцдаймын. : Б!з ецпмемен отырганда куырдак, суып кдлды. Таудай куырдакгы тауысардай ем, табепм крйтып, жепм келмедь Крйтадан элбем кдрауга KipicriM. Ж ас куншдеп арай да жецгейден 6ip кем емес: K03i жайнап, толкршды крра шашын арткр тараган кара юры жИт. Суцгак, суду. Ею-уш бетген кешн эдем! 6ip кыздыц суреп шыкуы. Ж алгаз Tycirrri. Cipa, элдеюмге сыйлау уппн арнайы тускен болу керек. Ол да бойын керсепп, агай кусан крлына гатап усгапты. Белым, •riini, агай eK eyi 6ipre барып 6ip фотостудияда тускен болар, сы рт жактарындагы кабырга да уксас KepiHAi: жара эктелгендей тан-таза екен. Ойыма арамдык, юрдд. — Женге!— дедом тэуекелге Minin. Ол Kici жоргалай безш жаныма жетш келдд. Элбомдо жаба крйдым.— Bip нэрсе сурасам, ашуланбай шыныцызды айтасыз ба? Неге ойткенш ез! б1\\едд, сэл шытынгандай больш ойланып крлды. — Сурама десефз, сурамай-ак кряйын. Ренжьмеймш. — \"Ауызга келген тую рж — крйта ж угсац мэкурж”, —дед! макдлдап.— Сезш т е турган сиякдымын, сурай рой. Сенен бугш сыр жасырмайын. — Айтьщызшы, агайдьщ азден бурын да суйген... ендд былай... жакры керген кдязы болды ма? — Е-ей, айналайьш-ай, осыны Ty6i 6ip сурарыцды оз1м де бйлгем. Сураганьщ дурыс. Бул 03i — кезшде 6ipa3 адам бъмен хикая. Сенщ де бшхзнш, жен шыгар. Жецгейдщ жанды жерше тигешмдо бмдом. BipaK амал кднша, берер сурагымды 6epin крйгам, ендо айтпай-ак крйыцыз деудщ реп ж ок жузйчдо томен бурдым да тыцдай бердом. Акай, жецгейдщ айтуынша, жас куншде ете encip жнтг болыпты. Онысы мшезшен aidде байкдлады... “Ол 6ip жерге Kipin келгенде, отырган журт оньщ жузше epiKci3 6ip бурыльт кррайтын едо\", - дейдд жецгей. Мен кезтощгататын крйсьщ бар дегендей, агай да айналасьша айбынмен кдрайтын кершедо. Kp3ipri кыздар училищ еа бурын Кдозылордада педтехникум болыпты, сол техникумда елуипш жылы агай мен женгей кртар окдды. Ол кез халыкдъщ жартылай кшнш, жартылай тойынган кезЪ кшмнщ сэншен бурын юсшщ ©Hi. Mme3i козге шалынатьш дейдд. ©зшщ айтуьшша, акайга жецгей 6ip кергеннен гашьж, болады. \"Он торызра келген 1.40
tym -S adbrnm aaf) агац о л кезде от эншешн. Кдсымнан жанап етсе, кулан кдла жаздайтынмын, — деп куледд.— FauibiK, болганда да сумдык, FauibiK, болдым. Кез алмай урлана кдрап андитынмьгн да отьфатынмьш. Отыз ж т т гщ шпнде оньщ даусын жацылмай танитынмын. Арт жагымда келе жатса, аяк,басысынан бь\\ем. BipaK, кдлз куррырдьщ бетшде кдггыгы кеп, о л етш кеткенше жуз!мдд жерден кетермейтшмш\". Осыншалык, FauibiK, болыи журген ж ецгеш з oip куш кдлздардан агайдьщ аулында суйген кдлзы бар екешн естидд. Ол кмзбен мектепте 6ipre окдштгы, ауылда 6ipre ecimi. \"Алгаш оны бЬменде, ондша 6ip жерге барьш, эй, кеп жыладым-ау\", — дейдд жецгей. Жылаташ'а басылып, екпелегенге умытыла ма 6ipax, агайдан кещлш еш суыта алмайды. Bip жыл окдгп, жазда булар демалыскд шыгады. С ол жаз агай длрапгкд»! махаббатынан айрылып кдйтады. Элбемдеп меш куддкке итермелеген сурет сол Кдлрмызышю екен. Кд>фмызы кеп улдын, iiniHAe жалгыз жэне аса аукдтгы адамнын, кдлзы большты. Агалары ауданда, ауы лда белдд кдлзмегкерлер екен. А л Кдбыш акайда агайын-туыс бар болранмен, 6ip кшддктен жалгыз. Сагын атамныц экеогагд eKeci мен Кдбыш аганьщ экесшщ э к е а агайынды екен. Кдфмызынъщ эке-meuieci, агайыны api кедей, api жалгыз бала деп менсшбейдд, алдына барган шешесше уйден куып шыкдфндай кд>1лык, керсетедд. Ашынган агай ендд салмакхы кдэгздьщ езш е салады. Екеу[ уйленгенге д е й т урланып жольпысады екен, агай алып кдшуга дайындалады, кдлз келкедд. Саткдлндык,деген нэрсе ен, кдсиетп icira; де крсынан шыга келедд емес пе, Кд>фмызымен агай урланып кдшкдн туш корил уйдщ келшшеп кдлздьщ агаларына айтып кряды. Олар да устатпау ушш, алыскд кетудд ойлап, пойызбен Кдлзылордага тартады. Аман-есен жетгж-ау деген ж ерде дал вокзалда усгалады. Кдлздьщ агалары телефон coFbrn крйган болу керек, булар вагоннан тускен заматга-ак, 6ip топ житг Кдбьпн аганы дереу крршап алады. Кдлрмызыны ею житггщ устап жаткднын керш, ага атылып алплерге умтылады. Жалгыз адам не icreciH, жабылып урып жыгады да, Кдлрмызыны арбага Kerepin м ш п з т ала ж енеледь С онда кдлз ойбай лап: \"К,айда апарасындар, агатайлар? Мен оньщ эйелВпн, Кдбыштан бала кетерш крйгам!\" — деп жылапты. Оны Кдбыш аганьщ esi де ecriirri. Кдгздьщ эншейшп кдйласы деген болу керек. \"Жап аузьщад.1!\" —деп, тапа-тал тусте Кдбыш та, кдлз да танымайтын б1реулер зорлап аль т кегйгп. 131
Ауылга апарган бойда кызды агалары аудандагы салык, жинайтьш агентке крсады. Ол e3i жуас, момьш жптг кержедг Кцфмызыныц агалары OFaH Tiperi мыкцы деп кдозырыпты. Жэне ол жылдары жеке мегпшк малы кеп, аукртты адамдарга аген та^ аузын алу да пайдалы болтан сияцты. Кузде педтехникумдаты журт Кдбыш аганыц ецпмесш айтып гу- гу етгаедъ \"Мен oFan куанарымды да, кайгъфарымды да бЬшеддм\", — дейд! жецгей. Бурынгысынша жарц-журк, етш журмегешмен, уайым-датанымен, эдемшп эм сол кушнде. Ж ецгей eKeyi елу ушшхш жылдьщ кцюында туаш седг К,ырмызыны aAi умыта алмай, артынан 6ip-eid рет 1здеп барып, оны б1л1п калган Kyfteyi атаны жаламен турмеге жаптырмак, та болыпты. 1с насырта шауып, ацыры ага крмалуга айналганда, Кцфмызы оз1 apaFa туседг Ара тускега со л— \"Кдбышты кудалауыцды крйсац, мен с е т ен/у сыйлап етем, эйтпесе олтхрсец де сенен кетем\", — дец у куйеуше. \"Эйелдщ сулулыгы да суык, кару\", - деген кдлжыц бар, сонъщ, cips, шындыгы да бар. Эйелшщ сол крруы да дымын куртцан бо лу керек, аген т Kyfteyi а раны ацырында каматпапты. \"Тагдырыма мен кендьм, ендд сен де кон. Пр1де умьгтаймьш. Сенщ балагуры туам. Баска ерлж крлымнан келме/у\", - деген Кдфмызыдан -плхат алкан соц да суына алмай ага 6ipa3 эурелешгт. Жаца-жаца ес жнкандай кезшде коз1 Акцоты жецгеме тугрлг \"Агац м е т дал мендей уната крйган жок, Оны езхч де бьуум. Кафмызьпгы умыта алмай жургеш, жуырмацда умыта алмайтыны созшен де, цылыгынан да кершш туратын, — девад жецгей шындыщ-ы мойьшдап.— Соныц бэрш 6L\\eтура, коре тура ез1мд1 тоцгата алмадым. Ацыл айткандарга: \"Кабышты еюге более, макан 6ip б о л т де жегедГ, — дцддм. Шындыгында, солай ойладым\". Агадан, расьгада да, жукп бон калган екен, барганына торыз айтолмасган Кдрмызы ултуьш, атын Адлдныш кряды. Куйеуш coFaH кен/уригп. Адамньщ эр турл!а бар, Kyiteyi де сонъщ 6ip Typi болу керек, кошгт. Жасы, журггьщ атуы на Караганда К^фмызыдан 6ipa3 улкен коршедь Бэлгам, ецаздеу д е uibiFap. Соныц 6api крсылып, сулу эйелдщ алдында байгусты cyMipeftTin ж1бере ме, гам бхлген. Мшез1Цй,е, акцьчында 6i3 бЬлмейпн тагы талай сыр жатпаканына гам кегал. Кермеген, бглмеген адам жайлы калан шгар айтарсьгц. Акуоты жецгей айтып отырып кезше жас алды. Эншешн кулш жургенге, ылри ecrin ежелден кулш келе жаткан 132
^М -За^ыптаиф |сияк,танушы едд. Сейтсем, кулю нщ астарында кулкщдд келт1рмейтш талай сыр жатады екен. \"Менщ махабатым жылап оянган махабат крй, e3i суймеген ж ш та езрм суйддм. |Агацньщ сутспенш ш гш ен мегага алдекдйда артыкдау еда, тецд,ессе, енда-ендд кана теадескен шырар. Алганпды жылдары агацды мен ауруды емдегендей емдедам. Кдармызы салган кушкт1 м ахабаты ммен емдеЙМ\". — д ей д ь Бул уйдщ |жарастыльвында мунддй сыр жатыр деп гам ойлаган?! Бурьш маган акдоымен, ез принциб1мен aFa ылги алдьщры кдтарда |(турушы еда, енда оран Акдоты жецгем кдтарласты, аганы жецгемнен белш кдрау куна екен: екеушщ eMipi 6ip тарихтьщ era тарматындай. Пендешшкке дауа жок; \"Жецгемдагане кдраганда, менщ I жагдайым жещл екен-ау\", — деп ойладым. Аганьщ Tiirri |Кдфмызыдан тугаи баласы болыпты. Соньщ барш бые турьш |cymrrri, тийтп. Ак^оты жецгеме кдйран кдлам. \"Егер Мукд Iсейтсе, соншалык, суйш турсам да, мен онысын кешпес ем, |тимес ем\", — деп ойладым. Ойлаганньщ езше ен е бойым туршпсп. Суйдам деп те мойьшдап турган жок, эншейш балалык, кдтел!пм дегеншщ езш кеше алмай журсем, бул Kici суйгенш де бкеда, оны умыта алмай куйшгенш де быеда, сайте тура езшщ кыз деген атьш кдлай сыйламаган? 1иггей кдйран кдлып: \"Сонда кдлай, Акдоты жецгемнщ махабаты куигп ме, мегпга ме?\" — деп салыстырам. Купят махабат куш тш гш ен Kemipe алм айты н тэр1здд: 03i таза адам FauibiFbmaH да сондай тазальщгы талап етпей ме, ал э л а з махабат ондай талап кря алмай, ез элаздагшен кррыньш, шарасыздык, жасайтындай кершеда. Махабатга мьщ тарам жол, миллион турл1 тагдыр болатынын о л кезде мен бьле крйгам жок,-ты. Сыйластык, дегенда 613 элбетге сутспенш ш ктен аласа санаймыз. Онымыз, эрине, былайынша дурыс. BipaK, сол сыйластык, дегегащздщ G3i сутспендак сез^пнщ курамында болатын кдсиет екенш ескере бермейм1з. Сыйламаган адамьщды сую мумюн емес, б1рак,суймей де сыйлай беретш адамдарьщ болады, Tinri еркекп еркек, эйелда эйел сыйлайды. Мэселе ода емес, менщ айтайын деп отырраным — кулл! i3ri сез1мнщ туп непз1 сыйластык, екеш. Соньщ шпиле ол — махабаткд да непз. Менщ ойымша, Кдбыш арайдьщ Акдоты жецгеммен отбасы куруына алрашкдг кезде осы сыйластык, ce3iMi Heri3 болтан. Сол сезЫ уакдгг аткен сайын улр'ая-улгая, бшктеп KeAin махабаткд уласкдн. 133
Ы ц/ш тЦ + М t e * А л Кдфмызыда эу басга-ак,ана куйеуше деген сьшласгык, болмады, сондыкуан оныц к уй жецгемдшнен мулде баскд. Егер ол куйеутнщ адам суйер крьлыгы болса, уадыт ете келе Кдфмызы да оны сыйлаган болар, олар ушш сьшластыкде жету де, менщше, кеддмпдей жефс. Ал -riirri ана куйеущщ а д ам гер ы н лт аса зор адам болып шык,са, к еле-келе сушспенддк сезм Кдфмызыда да оянар е/у деп ойлаймын. Алпыс екшпп жылы экец екеуипз оку бтрдцс. Ауылга бардык, Bip ай тана жумыскд араласып, мен уйде отьфьгп кэддым. Мукд уш жыл Терецезекпц аудандык,гэзетшде icren, содан Аралга редактор больш барды. Ол арада тага терт жыл icren, жетшс 6ipiHiui жылдьщ кдрсацында обылыстык, газетке орынбасар болып ауысты. Bip кдлада болтан сон, Кдбыш аталармен кдйта араласьш ж е л а л кдлдык, Акуты жецгем екеум5з сол кезден бастап ун е й сырласып келемй Алпыс еюгаш жылы кузде Терецезекте сен тудьщ. Экен аудандык, газетге, жумысы алашанкрш. К уйМ з ашты-токуы. BipaK, балалы болтанымызта кэтгы куандык, Куанганда тек М ука екеум1з тана емес, бутил аулет!м1збен куандык, Мукдныц aKeci Саган атам кунше сеш 6ip кетермесе коцш кешшмейтш. Жалгыз крлымен кеудесше кдгсьт, он-он бес минет элдилеп елец айтады. Ол шсшщ елендер1 кызык, тек \"элди-элди\" дегеш болмаса, баска сездершщ 6api балага арналмаган, юлец “Ей, кдлкд, неге келдщ? Неге кеггщ?\", \"Каратам айналайын алгыным-ай\", \"Оймак,ауыз, куым кез гашык, жардыц суйгеш-ай\" болып келедг “Нагыз бала жубатагын эндер гой ецшец!\" — деп енем келекетш куледг \"Е, Heci бар? Балага еуеш керек те\", — деп атамнын, 63i, езше крсыльш бэрй*из кулемш. Атам ж алгаз крлымен де жайлы устайды, ол Kici кетергенде eMipi жыламайтьшсыц. — Осы сен бала кетергенге кдйдан эуес боп журсщ? Жытып алып 6ip жерш мертаотресщ. ©з балаларьщныц oipiH жубатпай-ак, шал болдыц гой, — деп, апам б1рде 6ip шындыкуьщ бетш ашты. — Атам Мукдны да кетермеген бе? — дедом мен кулш. — BipAe-6ip баласьш кетерген емес. Жылап жатса да жоламайтьш. ©3i кдсында отьфьш, далдод журген маган; \"Эй, бала жылап жатьф\", — деп айтай салатын. — Отыз жыл отасса да, апад сьфымды aAi бшмеддо, — дед] атам.— Адылы жетпейдо. Мен балага жоламайын деп жоламаушы ма ем, жолатпайтын. Алдымда уйленген ею агам 134.
_______________ , улкеншде бала жок,еда Мукдны кебше сол кетеретш, ■одаи кдла бердд там бар о л кезде, сол кетередг Олармен Ужагаласып, бала мента дегендей менщ де кетергетм уят Цемес пе? Ею агам да, там д е согыста елдд, raiui агамнан 6ip Зуд, 6ip Kj.13 к уль т ед1, жен.гем!з екеутн де сакуай алмады. IIнiм у й л ен б ей K e rri. С о гы стан к елген со ц к ер ге н «перзентгергмд!, рас, жалгыз крлыммен кетермедгм. Тэрбиемз ]солай ма элде мшез бе, шггей жакры керш турсам да, сыртым |суык, Ендд куртайган сайьш ойга эрне туседг терт агайынды г>к, содан жалгыз кулыппын, балалы больш, немере суйгегам i сол елген бауырларымнъщ етеушдей кершедь 3epim i жакры керш кетерш жургешм — сол.— Соны айтты да, сега экелш крлыма устатты. Мен атамньщ жузше тасгеп карай алмадым, улкен Kicire Teciain курау — уят, 6ipaK, сол сет ол гасшщ жанарында жас турганы даусыз деп ойлаймьш. Tepic карал Iунс1з уйден шьпып кеткеш содан. ©йткеш он минет етер- етпестен куйта Kipin:— Балам, — дед| маган,— мына шешецнщ кезшше айтайын, 6i3 бакупты болсьш десец, ’ кастарьгнда куанышТы жургегам!зд1 куласац, 6i3Ai немереден куюта. Терт бауыр едщ, тертеушен жалгыз калдым дегендд бекер кулак, кугыс куглып тургам жок, Сол бауьфларымньщ да есш-енетш улесз менщ мойнымда, атацньщ сол карызын етес, карагым. Баска еттаипм жок, Kyftcbi6ipeyep кусал 6ip- ею балага куратып крймасац болды. Жалпы, атам — MiHe3i к а п ы адам. Не болса соган уайымдап, кершген иэрсеге кушне бермейду ©frreyip, 6epi imiHAe, сыртка шыгара бермейду Айкайлап урсып, акуф ьт- бакуфып жаткун ол Kici жок, 6ipaK, бэр^из куймыгамыз. ©йткеш апамньщ е й байкап сейлесш, Timi касынан абайлап акуфын етеду Соны Kepin турып 6i3 калай уйдд басымызга кетерем1з. Муканьщ iHici, уш карьшдасы — 6opi де ездд-ез! жанжалдасып бажылдасып жатса, атам Kipin келгенде, кря кряды. Атам бглед! олардыц урсысып жатканын, сездерш де естиду 6ipaK,6Mipi олардьщ ic in e араласпайды. \"Эй, итгер- ай, тагы суйекке таласып жатырсындар ма?\" — дейдд де кряды. Атамньщ бул тэрбиесщ 6ipey дурыс дейду 6ipey тым куталдык, дейду менщше, езгешелж. ©з у т н щ мшезш ол Kici езшше жасал алган. Атамньщ Meftipi саган ереюие тусп. Сенен кеганплердд де кетерген жок, ©зщ бглесщ, ол Kici тек Бейганды кермеду баскуларыньщ бэрщ Kepin, жегтпс алтьшшы жылы елу тогыздан асканда кайтыс болды. ©зщ кердщ, айрыкдга жакры 135
керген немереа едщ, сондыкуан ол Kici туралы саган несше кеп айта берем. BipaK, 6ip нэрсега есщнен шыгарма: агам сендердд ез бауырларыньщ етеущдей санады. Оны улкешма сен умытпауга тгассщ. Атам сол сездд бекерден-бекер айта саман жок, эдеш 6i3 еспсш, баласыньщ баласына есиег егсш дедд. Ол есиетп орындау — алдымен саган парыз. Есшде кдлды ма жок, па, \"Алпамыс батыр\" жырьшда \"Жалгызда меш рм жок, деген\" дейтш сездер бар. Менщ ойымша, сол создеп улкен сырды K33ipri жасгар умытып, онша укдгай барады. Каз1рпдей ток, баршылык заманда racire не жетпейдд? Кгам кок, тамак, коп, 6api жегкшкп. Егер 6ip нэрсе жепспесе, бауырмалдык,жегпспес. Жалгыз бала, жалгыз шеше кебейш барады, бауырмалдыгы бар аддм баланы жалгыз, ш еш еш ж алгы з кдлды рар ма? Балалы уйдщ баласы бауырмаддыкцы беогшен уйренедд, 6ipiHe 6ipi суйенш, 6ipm 6ipi жубатып, 6ip 6ipiHe мешр! тусш есед!. Жалгыз оскен баланы эке-шешеа эуектетедд, эуектеткен баланьщ кошм кокке жетелд. езшен баскдны кезге имей уйренедд. Немесе e3i жылап, 03i жубанып, езшен баска жанашыр кермей, езшен баскрга жаны ашымай еседд. Мейр1мгнщ жокдыгьшан ол оз басы, балгам, ©Mip бойы жапа шекпейдд, ез ырызгысьш 03i та уьт жеудд туа уйренген бала гой, есесше журт одан OMip бойы жапа inerin eryi мумкш. \"Мейршпнщ жоктыгы-ай!\" — деп талай жылаганды еспддк, керддк. Атам мен апам ешкдйсьщды балабакдпага берпзбедд. \"Балалы уй ©3i де балабащна, — дейтш атам.— Bi3 бурьш баламызга: \"©йтпе, уят болады. Ж олдасьщмен урыспа, жолдэсьщды урма!\" — деп уятгы болуга тарбиелеупп ек. Осы куга: \"Ол урса, сен де ур. Жылама. Ол д а сендей бала, немене, крркдсыц ба? Есендд ж1берме, уялатын ештеце жок,\", - деп уятсызддзждфтарбиелейтшдер шыгыпты\". — Соныаитьш басын шайкрп стгыратьш. Атамды апам да крштайды. Аптасьша баласьш ею-ак, рет уйге алатын интернатгыц бар екенш еспгенде, ол Kici 6i3re ©TipiK айтасьщдар деп нанбады. Куйеушен ажыраскдн жалгызбасты эйелге юсапары кеп жумыстагы еке-шеше ушш ондай интернатгьщ кажет екенш Мука екеумЬ жабылып жатып азар тусшддрсек, б(раздан кешн: \"Байгус балалар-ай, a! Tipi жетон гой. Эке-шешесш калай сагъшады екен, а!\" — деп, солар ушш кцналып отыр. Бала багудьщ acipece шешеге крлбайлау болатьшы, орине, рас. BipaK, куанышы кеп екега де рас. Кдйсысын тандау эр 136
Щ оЛ-ЗаАтт*4 эке-шешенщ ез еркщде. Ал, менщ ойымша, ep6ip баланьщ jadepri теп езщнен басгалранмен, aprei Ty6i ата-бабаца, халкьща Ибарып преледь Халкдщньщ да, сенщ де болашатьщ тек балага ■ёайланысгы. Сондыкцан: \"Ойбай, бала багатын хал1м жок,\", — Ядемес бурын дуниеге келген бала тек саган рана керек емесш и|де ойлап крйган жен. Нешс халкдшьщ эдеби плшщ непзш ■iналагай Лютер деген Kici балалар унпн кудай кдмкрр болады и]дейдд екен, ал казак; “Эр баланьщ ез neci6eci бар\" немесе ! : \"Bip крзы туса, 6ip туп жусан аргегк, шыгады\", - дегендд Яайгады. Халык,тьщ мундай дэстурш кдралау, ганелау — S.шдениегоздж. Тусшу кажет, тусше алмасац, сыйлау — мщдет. , Менщ ез апам да бала жайлы кеп айтатын, балажан I адамдарды жакры керетш. М а й ул жецешем oipAe баласына I урсып катгы-катгы сездер айтгы. “Осы б1реудщ жылацкдгсы- I ай, не тунде, не кунддз Kicire маза бермей/у. Осыдан мен не г опа керем гай дейсщ. Теп, елттретш болды\" — деп кейдд. [* \"Крй, ей, — де/у апам,— ейтш акдгмак, болма. Баланы адам I' опа керем деп таба ма екен? Сен опа кермесец, ертец езшщ ! бала-шагасы кередд: Баланьщ болашарына гайбат айтпа!\" — I Сейде/у де, бурынты ещтмеден 6ip мысал келнрдг ;• Кднгелд! деген Kici болыпты. Э лп батырдьщ уш улы бар If екен. \"Ата — балага сьшшы\" деген, 6ip куш суык, кузде Г балаларын сынамакдсд далага жаткраады. Тацертец турып | кшнедд де, батьф кдылышын асынып балаларьшьщ кдсына j келедд. BepiH бакдялап жаткдн efteai акдгрын турегеп артьшан I ередд. Келсе, улкен баласы керпесш гандцтне дешн ашып I тастапты, кеудесш е кдлрау турьш уйк,тап жатыр дейдд. Ортаншысыныц басы да, аяты да апгык, шалкдсынан тусш талтая жаткдн кершедд. Кенж еа керпемен тумшалап басын буркеп алыпты да, гандргшен темешт жагын ашык,тастапты. Кдзакуа кдтьпездж пен MempiM ежелден катар журген гой, кызым. Ашуланран батыр кенжесш шауып тастамак, больт кдрлышьша крлын апара бергенде, арг жагешан ейел1 келш устай алыгггы. — Батыреке, сабыр. Сен е к е а болсац, мен анасымын. Женшдд айт, - десе керек. — Мына ею ульгм ез м е тартъш батыр болады. Басгарын ашып жатыр, булар бас саугаламайды, Басын крргап, бутын ашьш жаткдн мынау — жасык, Суйепме тацба кылгашпа, басын ш ауьт тастаймын, — деггп. — Оньщ рас, д е г т эйелр — era ульщныц ез1, ал мына кенжемнщ урпагы батыр болады, сондыкц-ан ол томен жарын 137
куйеуге шыгьш кеткеюм, шьшында, эдепаздок болган-ак, шыгар. Сонда мен ол эдепаздоктен кешн кекеме кдрындас болмай кдлганым ба? Суйгегаме крсылганым да соншалык, кеппржмес куна ма? Осыныц e3i екпе ме алде акпелегенстен сылтау ма? Шьш мега жанры керсе, \"Элде 1лескул жукп болып кдлып сейткен-ау\" дегендо неге ойламайды? Сол оймен тойга ен; курса Дэмеигп жзберсе кнйтедо?\" - деген куджтер KOKiperiMAi тырналап маза бермедо. Кекеме ендо м етц де крным кдта бастады. Балалары жас, эпкемгац шамасы эз1рше хат ж азута гана келедь Саржан, айтеу1р студенттМн пайдаланып, кекеме айгпай 6ip-eid per келш кетп. Егер ол келш коцнамдо сэл-пэл демдемесе, мен теп, епкемдо, ауылды сагынып елгендей екем. Балац бауырыцда, суйгенщ кдсыцаэ болтаимен, туган-туысты да ацсайды екен адам. Bip куш Мукдмен акдолдастым. \"Кекемдер келмейпн болды. Мейль Ол мега елюе есептесе, мен де есептедом. Б1рак,екеум1з 3epimi аль т Дэмеш эпкеме барьт кдйгайык, Кекем кезшде оны да (здемеген. Сонысын акдоры маган да ютедо. Тым курыса апалы-сщлш екеум1з 6ip-6ipiMi3AiH, амандыгымызды бшп араласып турайык, Атама айт, рукрат сура\", — дедом. Ойымды Мукдаан еспген соц, атам езйчмен сейлесп. — Балам, эпкеце барьт, 1ргесшдеп агаца бармай кеткенщ кдлай болады? Кдсгарыца мына шешецдо крсьш берешн, заумен, сый-сыяпатымен барсацдар крйтедо? — дедо. — Ата, алдына а з ею бардьщыз, KeuripiM сурап мен хат жацдым. Кррьшдас керек болса, кекем буйтпес цдо гой. Олар сагынбаса, мен сагыцдым. Ауыдды сыргынан 6ip керш, Мука екеум1з эпкеме жолыгьт кдна кэйтсак,деп ем. — Оньщды ел не деп ойлайды, кекец кдлай тусшедо, балам? — Кдлай ойласа да меши, ата. Эдега солай icreriM келш отьгр. Атам ойланып крлды. Kecin б1рдеме деуге кцналды-ау, cipe. — Барсын, - дедо апам кенет крткдол дауыспен.— Еркек басьщмен сен барганда елемеген адам ендо эйел мега елей ме? 1лескулдш дурыс: эпкеспйкше барсын да кдйтсын. Ол кудагаю не есеп e3i? Тиер кррындасы куйеуге тшп кеткен соц, уш жыл бойы ш екке екпелегега уят емес пе? — Е-е, сенщ сыцайыц белгш болды, — деп атам кулдо.— “Таспен урганды аспен ур\" деп жатушы едо бурышылар, 140
^оя-ЗаЛылтуиф кэйдан бкеган. Меши, барса барып крйтсьш. Тагысын тагы , кере жатармыз. 1 Сонымен, сен, экеч уш еушз пплденщ бас кезщде Егшддго Ьелдцс Эпкемнщ орталыкц-агы улкен дукенге ауыскднын, ,жакдшда уй алгалы жаткднын хат аркдолы еспгем . Bi3 келерден д эл он кун бурын со л уш тиш, эпкем вбден \"'куаньшпы екен. Уй жийазына Караганда, турмысы да тэп- ireyip тузелш калган сьщылды. Келген куннщ epTeci эпкем крй сойып 6ipa3 крнак, шаквдэды. Арасьшда баягыда взш уйше паналаткан кем тр- шал да бар. \"Сенщ келгенщдд булар кекем мен жецешеме нртеч-ак, жетюзедд. Bip баласын ж 1бер т e3i шакцфтпаса, маган кел\", - дедд эпкем. Bipax, кекем шакдлртпады. Ендд Мука екеум1з кайтсацпа дегендд ойлана бастадык, С ол арада эпкем тагы толкдлды. — Кекеме ездерщ барсандар кайтедд? — дедд.— Мен де талай кермесшн деп кейш ем, акдгры кврддм гой. С ен де 6epi6ip iy 6 i кересщ. Сенщ кекец жаман екен деп, 6ipey 6i3re жанры кекесш бере крймас. Оган 6Ь екпелегенге, ол содан ацы лды болы п езгер ш к е тс е жак,сы. © згер е крймайтыны белгш. ©йтш езгермейтшш б1лген соц, одан да e3iMi3 жетш барайык, кайтер екен. Мен ойланып калдым. Эпкемнщ бул сезшщ жаны бар сиякзанды. KinriairiMi3 тагы бар. Мукамен акдллдасуды жен керддм де: — Онымыз кдлай болар екен? Ертечге дешн ойланайык, бугш ауылдан 6ip хабар болмаса, керерм1з, — деддм эпкеме. Мука эпкемнщ акцслын куптамады. \"Bi3 де ецкейгенге 1 ецкешп, шалкдйганга шалкаяйык, Кекец шын тасбауыр 1 болса, барганьщмен ж1б1те алмайсьщ\", — дедд. | Менщ шпмде уакдэггша бугып жаткан ренин кайта бетке шыцты: “Ш ынында, м ен неге ж алы ны ш ты болам?\" Шеипмдмдд эпкеме айтып ем, бурынш сезшен ол да босацсып калган екен. \"вздерщ бк\", — дедд. ©3iMi3 бкддк те, epreci I Терецезекке кайтып кетпк. Кдйтканымыз курсьш, ж ол бойы ripi тозакца туспм. Ж ан адамга кереп жок, далада калган жеттмдеймш. Экенщ каны 6ipiKTipe алмаган б1здей туысты ендд не б1риспрмек? Шешенщ белекпп ажыраткан 6i3Ai кайта табыстыратын кдндай куш? Араздаскдн агайын кекеммен араздаса жатар, урсыскан абысын жецешемдд кшэлап жерге карагар, б1рак,ендд одан маган келт-кетер1 не? Ж ер бетшде баскага бар кекем маган будан былай б1ржола жок, Мен 141
Ы уш н уппн ол ел1, ол уш н мен де елйчш. Айдаладагы Мукдныц экесше, шешесше, атасы мен жецгесше бала боп, кел!н боп 1лесжан, 1лестай атанганда, ез кекеме, ез жецгеме кектиынга керепм болмады-ау!— Ж ат журпыщде жаралтан сорлы кдз, ез угшвдде де жат екем з гой. \"Кетер жа1ъща кеттщ, ендд 6i3re керегщ жок,\", — дегеш-ау кекемнщ?! \"Мейл!, матан де сенщ керегщ жок, М укдм аман болсын! Кдлзым аман болсын!” — деп, сеш кушакуап пойыздьщ шпнде агыл-тепл жыладым. Мука жубатпай, сазарьш ез ойымен отырды. Ыцылдап 6ip мунды эн айтады, сеш ойнатады, сешмен сойлеседд, матан ундемейдд. 0 3 i жаралы келе жаткднде, байкдмай одан бетер жаралап алармын деген болар. Жылай- жылай шаршаган сэттмде, жасгыкдде сэл кдсая берш ем, буй рек тусым булк-булк ете кдл д ы . Сонда Гулназды кегергеюме бес айдан асьш калган. \"Жылама, мама. Жылама! Мен бармын\", —деп жаткдндай. Алакднымды сол булк еткен жерге апарып ем, бойымды ерекше 6ip жылылык, билед. \"Мен кекеме керек болмасам да, ез балаларыма керекпш. Осыларым аман болсын!\" — деп -пледгм. Сол зтлеуйшен ал! тантан емесган, кдязым. Сендердщ амандыкдарьщнан артык, Мука екеум!з уопн ештеце жок, Bi3 ауылга келген сон;, апта еткенде, кешкурым 6ip кррап автобус келш кдкра а\\дына токхады. Мука жумысган жаца кел!п, мен уйте самауыр юрпзгел! жаткдм. Алдымен автобусган эпкем тусп. Оны керш умтылып барып токхай каддым: артынан кекем Tycin келедд екен. Самауырдыц кдсында сол состиган калпым крзтала алмадым. Уйден де euiKiM ш ы кдады , к елген д ер д е к,акдадан шрмедп Есенпреткендей ею ортада мен турмын. Не icreyiM керек? Алдарынан шыгам ба, кермегенсш уйте Kipin кетем бе? А втобустан алты -ж ет! адам шыгып ошарылып тур. Куб1рлескендер! кулагыма келедд, сездерш анык,еспмеймш. Эпкем дауыстап элдене дедк Майгул жецешемнш, aKeci Жаркдянбек кекемнщ даусын таныдым. Акдяры сол Kici акравдай бастап 6api какдадан юрдд. Сол кезде кдрсы ж урейш деп ем, табанымды 6ipey шегелеп крйгандай, аягымды жерден ала алмадым. — 1лескул! Ой, айналайьш! \"Алдьщакелсе, атацньщ кунын кеш\" деген, каратам* Кекецнщ алдьшан щык, Шыта крй! — деду Жаркдшбек кекем. Шыта к,ояйын десем , аягымды кдлай крзгарымды б1лмейм1н. Буынымнан эл кетш, та ем ддр-ддр етш, кулап кала 142
Щж-За&ышътф жаздап турмын. Тэй-тэй баскдн балаша крлымды Жаркцшбек квкеме карай созьш, 6ip-era атгаган бойы кулап бара жатгым. Кез1м жаскр толып ештецеш кермей кетпм. Кушакхай алкан кекем екенш т е ш е н бшддм. К,ыз куш м де талай жуган жейдемнщ Hid. Есисгщалдыцдакы абыр-дабырды ecrlri, сол арада уйдеплер де сырткд шьпъшты. Кезьмд! ашсам, мега кушакхаган куш кекем мурнын эл1 пыс-пыс тартып тур. Ендд eidpin, даусымды шытарып жыладым. Б1рдеме депм келеду деган десем, тш м келмейдд, екеж бэрш басып кете бередь — Кря крй, айналайын! Кекецнен баскдмызбен де кер1ссещш. Келе крй! — деп, Жаркьшбек кекем крярда- крймай кекемнщ кушакынан ажыратып мандайымнан суйдд. Эпкем Kepicrieyyi, энеукуга тана кергем дегендей, 6ip те тк е шьтып алыпты. Ж аркрш бек кекем квз1мнщ жасын орамалымен cypTiri, айналып-ушршп жатканда, элдеюм шынтатыма суйкенгендей баулы. Кезьмнщ крытый салсам, Мардан кекемнщ кдсында жылап туркан Майгул жецегпем меш кушакцаталы умтылып к елед екен. Ш угал терк айналып кетпм. Ж ецешем сонда да ту сыртымнан бас салды. Ж отама мандайын -ripen, кдпсыра кушакхап а л ь т е п л т жылады. — Bi3 кшалЬиз, кшжентайым. Кекенде юна жок, бар кшэ менен. Мен акцгмак, болдым. Keiuipe гой, кинкенгайым, — дейд!. Меш acipece ж ецеш емнщ \"кшжентайым\" деген1 жылаггы. Бурын мега ол ешкашан вй-rin айшайтын. Арнайы ат крймастан, \"эй кьи\", \"б1здщ алп кь!з\" дей беретш. Мына ce3i арнайы ат крйганы ма элде аузьша ез-езшен т у с т кеткен сез бе, тусшбеддм. BipaK, ете жылы, ете жакцш тарткан сез екен. — Ал, кудалар, жылап болсак, уйге шрелис Есисгщалдында у-шу боп жатканымыз кериплерден уят! — дед! Сагъш атам. Сейтш, кдгзым, кекем мега ойда жокха, эбден кудер!мд| узген кезде !здеп келдд. Есисгщ алдында жылаганнан кешн мен кайтьт жылаган да жокдын, ешюммен кигаласкан да жокдын. Жецешемнщ: \"Кшэ менен\" — дегега д е жетюлисп. Куш-акын казбалап жатудьщ кажет-iжок,деп ойладым. Оныц усгше кызыныц юнэсш Жаркдшбек кекем аргьиымен жуып- шайып кеткендей квршд!. Келген куш тугамен, epieci де, кайтарда да — уш кун бойы бар сездщ йзпнш сол Kici усгады. Адамды адам кунде Kepiri ж ургенш ен бглмейд! екен, Ж аркдшбек кекемд! бурын кднша кергешммен, бул 143
жолтыдай бЬлген емесган. Апам айта беретш жакрылардыр 6ipi екен. Сатын атам о Kirira айрыкрта унатьш отырды. Сездер1 Мукрны да уйытгы. Саган атам ертесше кдратпай сол кекемдер келген куга кешке-ак, мал сойдырды. 0з1мц араласатын ею-уш уйддр адамдарьш шакдгрдык, Кдзан- ошакрр араласа журш, узш-узш болса да, 6ipa3 эрпме апам екеум1з де еспдж. Жаркршбек кекем жарауы келшкен жуйрйсгей, к атан гарсем де эншешн елд1 аузьша каратады да отырады. — Кудам — шолак, мен — акрак, 6ip-6ipiwi3re сай жолытыптык, — деп кряды. Тага 6ip рет юргетмде, езшщ eMipiHайтып жатыр екен.— Булдуниеш 6ip жалыкрай кутан адам мендей-ак, болар. Аятымныр барында да кудым, шолтандап жотында да кудым, сауымда жегюзбеген дуние акрагамда мадайлата ма, акрфы жетюзбедт — деп кулана кулдь— Мен мьша антгы сусынды да 6ip и одей шткен адзммын. Осыны коп шжен 6ipey муратына жетсе, epairi мен-ак, жетер ем, — деп тэты кетп.— Мен e3i адамта гамак, ж еу керепн быгел! 6epi TeMip жолды емш келе жаткдн кдзакрын. Турюабнпр тегар peAicin мьша Туристаннан сонау Айнабулакрд дешн жаяу аркдладым. Сол ербекпр аркдсында Стаханов атандым. Б1зд1 согаскд алмады. BipaK, мундага кугам1з де сотыстан кем болмады. Куга-туш уйры кормей icreAiK. Согастан кеган де батым жанды. Ваты жантан адам куанышын сырткд шытармай, унеш ишне сакуап кдлай журед|? Мен де журе алмадым. Э кем аракуан елгендей ал кеп штейн. Эй, йпкенде де ешгам мендей irae алмайгындай iurriM. 1шуден де Стаханов болуым керек крй. Акргры болдым. Кудайдьщ ypFaHbt сол жумыстан да, штуден де катар Стаханов боламын дегегамнен курыдым. Жарайды, оны репмен айта жатармын. Сонымен Стаханов болтан сор, Мэскеуге баратын болдым. Пойыздьщ жолы 6i3re тепн. — Э р пм еа жакры екен мына Kicimp. Тырдайын десем, кдзаным кугап кете ме,— деп, енем есж жакрд алардай кррады. — Ana, ci3 тырдай 6epipi3, крзанды мен керш келем гой,— деддм. Крзанды керш келгегамше Жаркртнбек кекем де Мэскеуден келш крйган сиятргы- Апамныр кдсына отыра кетпм. — Содан тарертер 6ip стансата токцадык, Басдеген сынып барады. 1ш улып ол жатыр. Кезйтдт укдлай ашьш, елмен 6ipre мен де сырткд умтылдым. Ол кезде эр сгансада крйнак, 144
& ФМ шпта4 су болады, оны куйып алатын ыдыс менде кдйдан болсьш. IБайкдймын, aAi Крзакртаннан шыкдаган сеюдддмз. ©йткею |вокзалАДгы журтгын д е м казак. Бурында 6ip болтан жерЫ ‘ сьпуялды. Б1рдеме-б1рдемелер1 6ip rypAi таныс. Дэл б1здщ стансадатыдай куртакдндай базары бар екен. Кункдрар узын такз'айдьщ астында алты-жеп кдтьш отыр. Алдарында курт, j кдтык, айран. Айранра карай ентелеп келе жатыр ем, ец IJapFbi in erreri эйелд>Н к ез!м е ж ы лы уш ы рай к еткеш : айнымаган менщ эйельм. \"Ой, тоба, адамга адам украй беред1 екен-ау!\" — деп крям. \"Жо, элде менш эйелйм бе?\" Басына тарткдн орамалы да украйды екен езшщ. Уйде ею бие байлап сауып, езш1зден ар1ылранын стансага апарып анда-санда afleAiM саудалап келетш, сол ма десем, ол Крзакртанньщ мьша (шепне кайдан келрлд? Эй, не де болса езошщ эйелгме украган юсшщ кричызынан кнешн деп, алпге карай тартгым. \"К^гмыз шпца,ер! К^шыз!\" — деген даусы да, кудая тоба, тап менщ эйел1мдиа \"Ой, тоба, осы меш жын урып кегкен жок,па?\" — деп урейлене жаны на келд1м д е: \"К,ане, кдгмызьщды |Гкорей lk\", — деддм.- Э й ел беп ме жалт кдрап: \"Кетек!\" — 5дегеш. Крлындары кымызы кесе-месешмен ушып кета. Торсыгы 'пзесшен домалап жерге тусп. \"Эй, кара баскргр, |i; кайдан журсщ?\" — дегенде барьш, элпнщ ез эйел1м екенше | сенд1м. О, кудайдьщ урраны-ай десещ гп! Арак, итгщ j1 аркасында станса сайын тусш-шыгьш журш, тунде Мэскеу (жактан келе жаткрн пойызра Kepi агырып кетш тн гой. Бала- ] шага, арайын-туыскд кдрайтын бег жок, уйден шыкрай I жатып тары шгпм. ©зьмше куйш гетм гой. Сейтш журш, : узьш сездщ крюкрсы, пойыздьщ астьша тусш кетш, 6ip аякщн Р айрылтан сон, 6 ip -aK , тыныш таптым. Солай, куда, ci3 | крлыцызды сорыскд берсещз, мен аягымды аракцд берддм, айырмамыз сол рана. Эй-reyip, жейтш нанымыз таусылмаган соц, акрар|дап журш жатырмыз. Кокемдер уш кун больш кдйтгы. Олардьщ ейтш туткрыл келу себебш оцашада эпкем тусщгурдь Bi3 кайткан куннщ epreci EriHAire Саржан келнтп. Эпкем б1здщ келгегам1зд1, кекемдерге бармай кеткет^з/у айгкдн екен, ол томен карап кезше жас алыпты. \"Соньщ жылап отырраньш кер/ум де, жыным келдь Шын долылырым устаса, сумдык, екем, оз1ме- 031M кдйран калдым. Ж ать т келш Саржанга урысгым, — дейд1эпкем.— Эйелдер кусал сен неменеге жылап агырсьщ? Мен жылаймын, 1лескул жылайды, ол аздай ецгу сен де жылаймысьщ? Еркек деген атьщ бар, сен неге айтьш-айтып 145
Ы у ш ш !Щ * ч т тастамайсьщ кекеме? БэрЬиз крсыльш жылайтындай не кун туды басымызга? Сен ержетш ала ара тусуге жарамасац, онда мен-ак, айтам. Басын б1ржола ашам, бугшнен кейн сен де сол уйдщ босагасын атгама. Атгатпаймын. Era эпкен керек болмагацда, oFaH сен неменеге керексщ ? - дейдд де, балаларьш альш автобуспен Талдезекке келедд. Келсе, кекем дш нде Ж аркдшбек кекем, Гулжанньщ экес1 Баймолда кекем — 6epi тамак, жеп отыр екен. Уйде Kici барьша да кдрамай, епкем ейктен гарген бойда жылап кря 6epiirri. © зш щ куйеуте та ем деп тарткдн азабын, ©м1рханнан кдшып ш ы ры п кдлай кдцрырып кдлганын, сонда крл ушын кекем бермей, айдаладакы адамдардьщ кдрайласкднын, одан к е й н т менщ жагдайымды — бэрш тернгп де: — Мына еЛдщ кезш ш е айткдлы келддм, — деггп.— Ала аркднды б1ржола к еасем . Т1{йщзде 1здемеддаз, ёндд 1лескул екеум1зддц ел1пш зге де келмещз. Мен аш кдлсам, меш мен 6ipre аш болады, елеем, 6ipre еледд, кдз1рден бастап Саржанды да ез1ммен 6ipre экетем. Улкен басьщызбен белшудд ci3 басгадьщыз, ендд бщдщ аянарымыз кдлган жок, — деггп. — Уйдщ ipreciHe келш турып 1лескул неге 6i3re келмей кетп? Улкен гой деп, кекесше келш 63i селем берсе кдйтетш едд? Оныга дурыс па? — деп, жецешем сезге аралаекдн екен, — \" Ж б ер м еген — мен,— деггп епкем.— Бауырды алдымен еркек 1здейдд. Шешесшщ жылын бергенде де шакдгрран жокрьщдар. Ол екпелемейдд, ылга сендер неге екпелей бересшдер оран? Жендд ол бглу! керек пе, жок, сендер ме?\" Жаркдлнбек кекем тьщдап-тьщдап отырыпты да, Майгулге урсьптгы. Кдлзына урса отырьш, акдфында кекеме де кдтгы айгьшты. \"Кдрындас сенпо. Бул арада ганэ да сешга, Мардан. К,удаларьща, ceHin кдрындасыца екпелегенщ емес, бауырмалдыгьщ керек. Бауырмалдык, керсетаей турьш, бауырра екпелеу — уят. Сен согыстан осы бауырларьщньщ илеуш е аман келгенещ, Мардан. Сенщ артынан 6apyFa кджегщ келмесе, мьша Д эм еп т eprin, кдтынымды альш мен- ак,1лескулдд (здеп барьш кдйтайьш. Жэнеш шешесшщ аруагы ухшн, о гасшщ крльшан талай дам таткдм, куйрык,-бауыр ж ескем !з, Kici алаламайты н адам едь кдлай тербие алмаранддрьщды кдйдан бмешн\", — деп кешггп. 146
^ __________ _________________________ ^фм-^а^швтчкф Сол юсшщ сезш ен кешн сед крзгалыпты. Солай, Зершжан. Агайын-туыстыд ара 6ipAiri деген д е одай шаруа >мес. Г Отбасыныц кдындыгын кейде ез!ш з крлдан жасап кламыз, КД13ЫМ. Оньщ ce6e6i б1рде мшезден, 6ipAe абайламай, пйланбай сейлеген сезден, кейде таги amyFa уят нэрселерден Г1а,е болып жатады. Сен SAi 6ipre толмаган кезде 6ip окдга болды. Мен [лрюретгемш. Алпыс yimrairi жылдьщ майы. Тередезектем1з. Сол куш Мука жумыстан ©те кеш келд). Сен де, атам мен апам да уйкуап кдлгансындар. Осынша уакагг кдйда жур деген кудж ондайда эргамге келедг Алуан-алуан ойларга мен де кетам. Ондайда ойдан да ойран шьпъш кету] кэдж. \"Kp3ip кдндай сылтау айтьш келер екен?\" — деп, шггейдайьгндалып кутт1м. ©TipiK, шынын ж д ете сур ап осы ж олы 6ip аныкцамакрьш. Ойдан шыгарьш eripiK сылтау айтса, кдзбалай берсем, кдшанты кдсынын тауьш кдыстырады. О л келгенде уакдгг ту н п он ек!ден аекдн. Ею e3yi кулагында, ейельм кугш отыр-ау, эр 'iypAi ойга кетш куджтешп отыр-ау деген кдпершде жок, Кулгегамен крймай, сол юрген бойда меш кушакцамак, тагп. Аузы арак, сасиды. — Кдйдан журещ?— Кдбагымды шьпъш, гайбат керсегш жатырмын. Дэусымнъщ зш, кабагымныд катк^ьддьпы титгей эсер ететш -rypi жок, Крлында умаждай усгап алган oip гэзеп бар, тайрачдап залга юрдь— Атамды оятайын ба? — дедим, крркдггуга ез1мнщ шамам жетпей бара жаткрн соц. — Оятсач оят. Уйде арак, бар ма? Папаммен согысгырьш 6ip рюмке йнешн. — Эрюммен iimn-iurin, ендД жетпей турганы экедмен шжен ед. — Солай больш тур гой, 1лесжан, солай.— Меш кушакуай алып, вальс билегендей 6ip-eKi айнальш токуады, Келемеж жасап жур деп ойладым. Жыным келдд. — Сен 031 маспысыд, немене? Кайда журещ? Жешддд айтсацшы! — К окетай-ау, окдгеадшы м ы н аны !— К,олындагы умаждалган газегп маган бермей, усгелдщ уетше курай ладтырды.— М ука Кдлжанов деген Кузадстанда ж ада акуш пайда болды. Оны буюл Кузакутан болып тойлап жатса, Калжаиовтыд ез кутыны: \"Кайда журещ? Куйдун келдщ?” — деп такудтайды. Кдйдан келупп едд Кулжанов? Тойдан. Жуудан. Ресгораннан. 147
Ш у ш . П ф +^з-ут________________________________ \"Ленинипл жас\" топтама елецш суреттмен баскдн екен, Кергенде куаныштан журепм шымыр ете кдлды. Жеп-сепз елец. Ж ене cypeTi. Bip кеш турмак, он кун кепнксе де KeiiiipiMAi екен. Альт-ушкан кендлмен ол елевдерд сол арадд окдш жатуым, теп, мумии емес-тг — Б1зге айта салсац кдйтетш е д ? — д ед м кешп.— Уйде езМ зш е куанатьш цдк. Атамдар ушртап кдлды гой енд. — Олардыц уйщап кальаны жакры.— Ол кушатын ашгы, мен ушьш келш Kipin кетам. Куаныпггыц ортак, болганына, 6ipre KyaHFaHFa не ж етон! \"Ленинипл жастагы\" елецнщ аркасында екеум!з аймаласьш, крсарланьш журш оцаша шай iuriiK. Арка-жарка куаныстык, Тесек салып Мукдны жаткдздым да, газетгеп еленд асуйге барьш окддым. Оны окдп кермей уйк;гай алмайтьш ед м . Окдмай турьш та, окр бастаганда да бойымнан 6ip урей кетпед: жакры елец бе, жай елец бе? Куйеутм акрш болса д еген д мен ешкашан армандатан емесшн. ©йтш армандау мумюн деп те ойланбатам. Облыстык, газетке М укдныц елецдер! уш дуркш басылганымен,, республикалык, газетгер 03ipre жарияламай журген. Енд елецдерш республикалык, газетпц басуы оны акдн деп танумен б1рдей-д. Кеп елецн!ц нишей тандап алган болу керек, 6ipiHiui, екшид еленд ене бойымды шымырлатгы. Жакры екен. ©з куйеуьм болган соц imiM бурып турган uibiFap деп, кдйталап, сынай окрш кердм, сонда да жакры. Ушшгш, терпнипо e3i де ортада тур екен, орташа кершд. Сонан кейшплер1 де унады. Куйеущнщ ондай елец жазганы, эрине, макуаныш. Coufki елещ кургырдыц унаганьш да б^лмеймш, унамаганьш да бммеймш, aftreyip, 6ip кдтгы ынтьпргырган Kj.i3Faарнальптты. Кешп, кдльпы маган украмайды. Bip карын майды 6ip кумалак, m ip irri де Kerri. А лдыцры елендердц эсер1нен тук те кдлмады, кдзганыштыц кдра цылышы олардыц бэрш 6ip-aK, шапты. \"Сушп едм , — д е й д элп елецшде,— сенщ де куйш ернщ, иьпыма суйендц ертеп демщ\". MeHi куйдргеш елецнщ олай басталганы емес, \"Бак,бак,тыц шскен басы улгалдейд, Ернщнщ д р ш н е украп сенщ\", —деп мадакцаганы да емес, \"Крсерйч шашьщжатгы крса кулап\", — деп аякталтаны болды. ©йткеш ондай крс ер1м ч и п менде Мукрмен таныскдлы болтан емес жэне ол шапггьщ иеомен крса узынынан кулап жатуы тепн емес. 148
&М-ЗМ>жтя4 И<дсынсыз нэрсеш щлзгану акр1лсыздык, болар, ал мынандай «Зш-айкрш нэрсеш кргзранбау мисыздык, емес пе? и Кдлзранышкд угам айту ете кцын, кдлзым. Emdip зац Вяикдндай тыйым оны токката алмайды. ©Mip суруге оныц К а ез кдкдгсы бар. Оны токуатса, туралы 6ep i терпштеп [ройьща ciiflpiri келе жаткдн шло жиынтык, кдна ток^атады. ВГарс токката алмаса да, кдтерм екшнш тежейдь А л накыз махаббатга кргзганыш болмайды дейтшдерге мен ез басым Вкрсылмаймын, ce6e6i кдшаныш — махаббатгьщ компонент! Урмес, эргамде эр турл1 дережеде кездесегш, адам бойындары |||кдсиет. Экецнщ элп елецш окдграннан кейдн, сол кдсиет галд а меш алкргмнан. Елестету кабглеттмнщ ерекше екенш |1|эз1м сонда бйуум. — Бул ig>i3 кдй кд13? — деймш кдоганыштан куйш- 1*жаньгп.— Маран деш нпй ме, жок,кешн тапкдн жацасы ма? ИКрс epiM шаш накуы a/ypic крй, оны бул крйдан алды? Крс lepiM кулап жатыр деген сез, о л кдщдьщ кулаганы емес пе? ||Демек, аймалады рой. Еркелетп, шскедд, кушты. Маган ■айгкрныньщ бэрш оран да айтты. MaFaH icrereHHiH бэрш тстедь ©з ойым езицад куйддрш, шыбырткд1 тигендей тула ■бойым ттттркенш к е т . \"Опасыз! Еюжуз/у!\" — дедом ез- 1ез1мнен куб1рлеп. б ш ш те, ыза да, екпе мен кдмастык, та араласкдн оцкей 6ip удыц крспасын абайсыз iuiin алг-ан адам |Т8р1здомш. С ол крепа ишмдо ертеп, куйддрш, паршалап кесш кцкрмдап турап жаткдндай. I Асуйде кднша агырганымды б1лмеймш, 6ip кезде Мукд uu кшмшец жетш келдо. 1 — ©й, негып отырсыц? Куге-куге уйкуап кете жаздагптын. — ¥йк,тай бер. Менсаз крркдсыц ба? — Ойбай, мынаган не болтан? Ж ада рана сау едщ гой? Меищ томсырайып отьтрранымды о л сонда байкдды. — [шкеньме ренжш отырсыц ба? Ой, сен де... буртнмай- тынра буртиып. Республикалык, гэзетке елерр шырып жаткрнда аздап арак,iiunereH акрш да акын ба? Kyfteyi кунде iuiin жаткдндардьщ жаны кдлай шыдап жур? — Арарынды iumecen, агауынды iin! — Э й-эй. С е т жын урран ба? Кдлай-кдлай сойлейсщ? — Кдлай сейлепм келсе, солай сейлеймш . Кдоздыц кдсында кдлай кулап жаткднынды сен республикалык, гэзетке жазгандя, мен ез ушмде ештеце айта алмаймын ба? Мукдныц б е л лып етш кроарып шьпа келдо. Бэленщ кдцаан шыккднын ендо туандо. Беттме ойьпгы ма, шыны ма 149
Ш и/вж Ц ^ аЬ -у* дегендей api тацданът, api шошына карады. Кулюден керглт, кудисген жиырылып, аз сэгге e3yi алденеше кубылды. — Ой, aKjjiMaxJ Ай, акдомарым! — деп, еденге ттзерлей отыра крлып аягымды кушты.— Ол елец гой. — Иэ, мен акагмакдын, сен-ак, акаьлды бол. Мен туралы жазганьщ да елец болатын. Ол шындык, та. бул eripix пе? Ш ындыцты обылыстык, газетк е ж азасы ц, eTipiKTi республикалык, газетке бересщ, солай ма? Тапкдн екенсщ алдайтын акашакцы! Одан да оньщ гам екенш айт. — Ой, маскрра!— Басын шайкдн, бетш алакднымен басып, сол 'пзерлеп шырган куш узацтецселдь— Муныцды менен баскд жан адам еспмесш, 1лескул! Ойбай-ай, маскдра- ай! Ой, итгщ кдтыны-ай, осыншалык, гамзганшак, па едщ? Жур, тесекке журил, тусшддрешн. Муны едебиетш сен бммесец, баска кайдан бь\\ед1? ©стш мен куаныштыц аягьш шым-шьгтырык, к^глып та Ж1бергенмш, кагаым. Сез1мшц 6api жакры: жакры керу мен жек керу де, сую мен к^етану да, куану, кайгыру, егану — 6api де. BipaK, шегшен асып кетсе, солардьщ кай-кайсысы да жаман. K^i3Fa анасы айтпайтьш, айта алмайтын 6ipa3 сырды бурышы кезде ж ецгеа айткан. Оны есгущ бар шыгар. Ka3ipri кунде ондай жегцетайлык, жок, Айтатьш жецгец болганмен, жецгецнщ 63i де бглмейтш жагдайлар бар. Сенщ ез крйган шартыц шындьпргы букпей айту болгандыкган жене бэрш айтьш, муны бугш калсам, отбасы ешршщ тугел шындыш жазылмайтындьпрган, эдетте уят саналатьш 6ip сырдыц бепн аша кетгам келш отыр. Оньщ успне халкамыз: \"¥лы сездщ уяттыгы жок,\", —деген гой. \"¥лы сез\" дегеш, менщ ойьгмша, шындык, сез. Сенен кешн Гулназ бен Бейбггп туган Ke3iM. Эйел аташаныма бакандай бес жыл. Уш балалымын. Ерлнзайыпты ем1рдщ ерекшелшн, купияларьш 6ip гаодей-ак, 6L\\in алган сык^1лдымьга. ©з1мнщ осы эйелдж жагдайыма бек риза пешлдемш. BipaK, ойда жокда олай болмай шьпргы. Мен ол куншц есебшен eAi жацылгам жок, Алпыс жегший жылдьщ жазы болатын. Жексенб1 куш Мука екеумзз, атама к^мыз экелем1з деп, базарга бардык, Тацааймыз деп журш талаи крлмыз iurriK, акафында ец жакры деген era сатушыдан бес литрден алдык та, оньщ оньш да бидонмен Муканыц e3i кетердг Kepeicri кекешсген 6ipa3 альт, оны мен кетердии. Bi3 келгендепдей емес, кун эжептэу1р ысыды. 1шкен к^гмыз 150
_________________________ & ш -М члт *4 баска шыкуы. Он ли-rip кргмыз Мукдга кэдЫпдей жук, арен, басамыз. Баланыц ce3i дерлж тей б1рдемелердд айтып, сонымен ж ол крлскартып келе жаткдмыз. — Bip нэрсе сурасам, ашуланбай шьшьщды айтасьщ ба? — ;де/у Мука. О л кулш турран соц, мен д е кулш жауап берддм. — Айтам. — Сен мега бар ыкагласьщмен жакры кересщ бе, жок, жасырын сырларьщ a/vi бар ма? — Осы ма сурагьщ ?— М ука басын изедь— Бар ыкдтласыммен жакры карем. Сенен жасырган сырым жок,— Соны айтарын айтып алдым да, мен туралы 6ip ©сек еспген болар, айтуды умьггьш кеткен 6ip жагдайларым болды ма екен деп, езьмнен ез1м куыстанып кдлдым. Умытканын есше TycipciH деген адамша ундемей, Мука менен a\\i мойындау кутш келе жаткдн сеюлдд. Жасырган сырым жок,-ак,сиякды: Кершбек, Ерген, Умбет — бэрш де айткам. KiM де болса 6ipey, cipa, eTipiK жала жапкан.— Шреуден б1рдеце еспдщ бе? Нега жасырып жур екем? — Мен б1реуден есттгенге сене салмаймын гой, аз1м бтлем. — Нега б!лесщ? Менщ жакры кермейтппмдд ме? Жок, жасырган сьгрымды ма? — Екеуш де. — С ен ей тш eTipiK себ еп 1здем е! Т т с к щ келсе, сылтауратпай-ак, шынынды айт. \"Шьпаргым келш жур”, — де. БЬлем, сен соцгы кезде бузыльш журсщ, — деп, долдана бастадым. — ©не, 6ip саз айтсам болды, бас саласьщ. С ол ма сенщ жакры кергенщ? — Сен мега мазак, кдхласьщ. Эдеш ашуландыру уипн айтасьщ. Мен саган адам емес, ойьща келгенд! icren ойнайтьш куыршакдын. Жайдан-жай келе жатып тшскенщ eTipiK пе? — Ой, кудай-ай, 6ip сом берш жырлатып, он сом 6epin крйдыра алмаймын-ау енд1 сега. Мен саган тшсш келе жаткам жок, шынымды айтып келем гой. — Шынынды айткдньщ кдйсы: менщ сеш жакры кармейпгам бе? Сол ма сенщ шыныц? Одан да езщ жакры кермеймш десендц. Сол гой айтпагьщ? Эйелдщ 6epi ела з бе элде мен солаймын ба, тура-ак, десе коз жасымыз даяр турады гой, ол кургырдьщ кезщнен кдй кезде ы тьт кеткеган де кейде байкдмай кдласьщ. А л ед/у мьшандай кепе-кернеу жалага жыламаскд амалым жок, едь ©кпем кдра кдзандай больш, Мукддан оздым да кетам. Уйге 151
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 474
Pages:
