ШсуШШ жаткрн кдйсымыз бар? Ойламасак, ойламай келга шыгармыз, енд1 ойланатын уакргг жегпедд ме, aFa? Балага керсегкен i3erin халкрща крйгады. Балага бергеь •гарбиен — едщнщ ергецше крскрн улесщ. Осыны 6i3 умыта берепн сиящымыз, aFa. EpeHci36i3. Бала тэрбиесше енжар адам ел-журтьш суши те жарытпас. Суйем детеншен, eAi уипн крбыргасы крйыспас. “Отбасы — шагын мемлекет\" болгандык,тан, улкен м ем лек еттщ TipiniAiriHe содан тэрбиелемп баруга тшсгаз. СЬбасылык, тарбиеден баскр тарбиелеудщ жолы жок,деп отыргам жок, ага. BipaK, баскр тербиенщ бэрше де тек сол непз болу керек деп ойлаймьш. Кеп эддс, кеп тур 6ip макразтьщ удесшде тошсып жатса, жакры гой. Мен ез басым анге, куйге деген талгамым уипн шешеме емес, екеме кррыздармын. Папамныц анпплер шпнде nip тутатьшы — маркам Манарбек Ержанов. Шыны керек, мен жогары класкр келгенше папамньщ талгамына тан крлып келдьм. Оньщ бойында 6ip жацсак,тык, бар сиякданатын да туратьш. Ол: “Па, мангазым-ай! Крзакдын, тауы мен даласьш, нуы мен суын кез алдьща экеп шыркрйды-ау! Эй, дауысы дауыс- ак,крй!\" —деп Te6ipemn кеткенде, турше кррап менщ кулюм к елетш . © йтк еш о л дауы стан мен ондай лазэт ала алмайтынмьш. Папамньщ кд>1лыгъшда элдеб1р жасандылык, 6i3re гстеген эдейш к бардай кершетш. Сейтсем, эндд, эуендд, тусшу уипн д е тарбие кржет екен. Манарбек Ержановтьщ даусьш радио мен теледидардан осы куш еспсем, крнша асытыс болсам да 6ip токдап зейш салмай eMipi етпеймш. Ол Kicit-tin, даусьш уйкрдлы ояу ж атьт танимын жене сол сет ылри папам есше туседд: \"Орньшан ушьш турган шыгар? Кезш жумып, крндай суйсшш тур екен?!\" — деп ойлаймьш. Бала кундер1мде булбул Кулештщ де дауысьш онша унатпайтьшмьш, кулагыма тым шьщылтыр Tepiapj есплетш. Келе-келе, ести-ести оныц да эдемш пн аштым. Сэбидщ еркелитндей сьщгыр уган еспсем, кендл сарайым бул кунде кецш сала бередд. Домбыраньщ даусы, крбыздьщ уш де тербие аркдллы танылады. Ага, аздд \"ага\" дей отырып, айтайты н нэрселердд айтьш жзберддм-ау. Оньщ бэрш ci3 мен айтпасам да быепн боларсыз.
________________________ Щпй-Зайштымф TAFbl Б1Р ЗОРЛАНУДЫН, ТАРИХЫ Натима екеу>пз кдянаткд ушьграганнан кеган мен ерл1- зайыптылардыд арасындагы эр тур/й мэселелерге кдтгы кегдл белетш болдым. Iuiiii келш Бержтщ Нашманы ренжггкенше айдалада журш мен ренжимш. Егер шьшдьиды ашып айтсак, эйел! жасаган опасыздыдгы б!ле тура кеипретшдер бар гой, ага. Оныд крсында Берисгщ кдйгъгрып кдналганы ез сезйчшщ осалдыгъш буркеген б1рдеме сегалдь Эйткенмен зорлыкдэ ушыратан эйелдщ трагедиясын тусшген еркектен айналып кету керек крй. Аяу, м уаркеу, жаны ашуды айтпаймын. Агрган кусал оны куш керсегу aKTici ретзнде айьптгай б1лген еркекп айтам. Qcrin зорлыкдр ушыраган тагы 6ip эйелмен таныстым, aFa. Ресгтубликага белгий arnui, Казакртанныд едбек cifflpreH aprici. С ол Kiciran купия сырын бглгенде, жазушы болыгг к етам келдь Жазып та байкддым, ага. BipaK, талантым жетпейдд деген шеипмге келш, е з 1мд1 ез1м дер кезшде токхатгым. М е н т эншешн элп эйелдщ жан сырын ecrin толкдпан кезде туган талпыныс Te6iperricrep болу керек. Акханньщ инстизугга 6ipre окдлан 6ip досыньщ атасы Бурабайдагы демалыс орныныд б1ршде дэрнер екен. \"Келшдер, кдзакхыд адызка айналган эд ем жерш аралап керш, аунап-кунап кдйтындар\", — деген сод, сексен бесшгш жылы жазда Кекшетауга бардык, Ж иырма торг кунддк жолдама та уьт бердд, Адган екеум13Д1 ара-арасында ала к етт Б1ржан салдыд, Акдн сершщ, YraAi Ыбырайдыд жерленген жерш д е кврсегп. Бэршен де Бурабайды айтсадызшы, ага. ИЕрюн-ай, юсшщ кдялындагыдан бетер! Суы да, тасы да, орманы да Tipi сурет. Bi3 жаткдн демалыс уйшде Ж1бек дейтш энип эйел жане менщ папамды жакры танизын Тунхат дейтш жазушы aFa демалды. Энни мен жазушыньщ атгарын мен ез уйгарымыммен взгертпм. Кд1дыра журш Адтан ек еум з олармен жакры араласьш кезтж. Елдщ еззншл бойынша олар сол арадагы жургпен кездесу еттаздд, Жзбек эн айтгы, Тудгат агай суракдр жауап бердт кепшшкп кдзты риза щллды. Алайда екеушщ журюше 401
тм и * 6ipa3 журт Kjj3biKji,i, балгам, кызганыш та болтан шыга кейбДреулер куцюлдеп сектД де. Эз1лкрй ада.мдармен араласып кету оцай гой, жас улкендДгДне кдрам ай, мен Тун^ат агам ен тэп-тэуД энгДмелестДм. \"Ага, уйдеп жецгемДз сДздщмундд эншДайелме 6ipre сайран салып жургенщДэдД б1ле ме?\" - лемм бДрд( \"Эй, Мукднын, мына кдгзы менД тергейш дедД. “Ойна суратанга шындап жауап бер\" деген, шырагым. М ей демалып жаткднымды, мунда ЖДбектщ де бар екенДн о жецгец бДлед>. ЖДбектщ ж ейр екенД, куйеушщ жок, екен одан артьщда era улы кдлганы — 6api оган малДм. МенЬ кдлжьщбастьпым, ЖДбек турмак, бетен 6ip эдемД эйелге д эз1л айтьш эчгДмелейп кдлура арекет жасап, эйтеуДр, кррш журмейтДнДм о л ж ецгеце айдан анык, ЖДбекпен 6ipn демалранымды бДреу болмаса бДреу бэрДбДр оган жетгазед гой, сондыктан бар шьшдыкзы оган езДм айткдм\". Мен тац кдлып бетДне кдрадым. Э зш шыгар деп сенбедДм \"СДздД, езщДз айткрндай, кызганбаса, онда жещ’емДздщ йзд суймегенД ме, ара?” \"Неге кызганбасын, кызганады гой. О/ 6ip менщ барыма жольпдфн адам, айналайьш. Бэрш акд1лн салады. Мен уипн езДнен комбат эйел баласы жок, екенп- жак,сы бДледД, м еш езш ен артык, эй ел баласы суйе алмайтьшьш да бДледД, сол с е т и оны да, менДде есек-аяднан жала-бэледен сак,тап келедД. \"Малдьщ аласы сыртында адамньщ аласы ДшДнде\" деген гой кдзак, талайлар уйге телефон сорып арандатып та байкдды, бетен эйелмек крлтык^асып бара жаткднын ез кезДммен кердДм деп куалДк жасагандар да балды, бэрДне жечгец: “Оны езДмде бДлем, ей бДрак, макан оны не угшн айты п оты р сы з?” — деп, есектеушДлердщ езш сасгырады\". \"Сондай ад амлы с атьт жургенщДз жакры емес екен, ага\" \"Сатып жургенДм жок, жаным. ЖДбекдеген — жакры керуге, сыйлауга, сый-курметке белеуге барынша татитын эйел. Ол езД емДрдДн, бДраз талкдасьш керген, ашшы-тэтгДсДн таткдн адам. Оньщ кдсында элдеюмдер жургенше, кдлДрДн бДлетДн, ерке-назын ептеп те болса туеДнетДн бДздщжургенДмДз жакры емес пе? Эрине, жесДр эйелдщ жанында журудщ есеп кеп. Алайда емДрдД есекке багындырура болмайды. БДрДмДз зйелДмДзден кррк^т, егагпяДмДз есектен кдшамыз деп журш, era ортада ЖДбектей жакры эйелдД не болсац сол бол деп, тардырдыц таутфметДне жалрыздан-жалрыз кдлдырганымыз кдлай болады? ЖесДр, жалрызДлДкгДэйелдердщ жанында тек 402
$ Ы -,М т т а(ф очбарацлдр мен бузылгандар журу1 керек пе? Мен ез басьгм, 3epin ш ырагым, Ж абектщ к,ара басы н ею ер к ек к е айырбастамаймын. Оньщ досгьпы енерге деген адалдыгымен, буюладамзаткд жакрылык,ттлейтш улкен журепмен комбат. Екдан 6ipi болса, OFaH тек эйел деп кдрасам, онда, эрине, ащзме баскдша\", — деп, свзшщ соцын онша айкьгндамай, (курсше ойланьш бтрди Одан ары кдзбалай беруге мен де ыцрайсыздандым. I Ж1бек те Kicire ушрсек, сахнада пандау кершгенмен, aMipAe ете кшппешл эйел болып шьпдгы. О л ысшщ отбасы жардайын, жеке басыньщ кейб1р еырларын б 1лген соц, туган it эпкемдей Kepin кептм . Эцпмен1 кдндай эдем1 айтады. р Эсерленш, айтьш отырган жардайын басынан кдйта кешш, саган соны елестете суреттеп, бершп айтады. Сонысыньщ I 93i шыншылдыгынаи сек1\\др Сахнага кеп шыкдднныц I дагдысы болар, анда-саида кдсын керш, сенщ калай эсерленш келе жаткднычды мшдетп гурде байкдп отырады. Ынтамен J тыцдар^иды унатады. | Сш Жабекп танитьш да боларсыз, сондык,тан тур-тусш I- суреттеп ауре болмайын. 0 3 i д е енд1 эйел гой, 6ipa3 сырьш бшеннен кешн кез1ме бурынрысынан д а эдеш кершетш ’l болды. Аласа бойы, ак,сары жуз1, кул1мдеп юм екенщд] б и т а ! кеп кдрайтын бадана к ез1; ашык, ептеп тпсгеу мшезр 1 кршеметке куана бшп, кепшшк ортасында езш соншалык, ! суйюмд!, эдем] эдеггплжпен устайтьшы — 6api унады матан. I Bcipece Тунуат аганы кезшщ астымен багыи, жакры керетшш I журтган жасырып, 6ipaK, соны элсш-эл1 байкдтып а л ь т отыратыны кдтгы тадлднтгы. Тущат aFa да аялап сейлеп, жанын ауыртатын эзьл-кдлжьщ айтьш кдлмаура тырысып отырады. Ж 1бек эн айтса, эщтме айтса, ерекше суйс(шспен ем1рене кдрап, жуз1 жайнап кетед). Елдщ ортасында отырын га коздер1 ту тсш кдлса, eKeyi куаньш, 6ipiH6ipi ун а з тусшш отырады. Бэлюм, ага, езш е унаган адамдардьгц кд1лырьш мен оарелеп кдбылдаран болармын, алайда менщ 6ip анык, б1лепрпм: эйтш сыйласу осы куш эримш ц крлынан келш журген жок, Олар оцашада шекарадан асьш Kerin ж ур ме, жок, па — онда менщ жумысым жок, ол — екеушщ езара ici, ал журт алдындары жарастьидары, сыйластыктары ерлн зайьпп-ылардыц езш кь!зык;гырарлык, Турчат ага да, жалпы, Kepbcri Kici гой, Ж1бек эзыдеп, еркелеп б1рдемелерд! айтса, нурланып, куаныштьщ шуагы бушл тула бойына тарарандай ажарланьш шыга келедг Кдлай десещз де, aFa, екеуш мен
Sfc)щ т И & Ь * . к^тгы сыйлап кэйтгым. Сыйласымдылыкуыц Typi де, теп д адамдардьщ мэдениепне орай байи бередд екен-ау деге ойдамыы. Акуанныц досы б1здщ таепмщ/у орындап, 6ip демалы кун1 Акдн сершщ зиратына алып баратын болды. Bi3 >Ki6ei пен Туцгат аганы oipre барып келуге шакмрдык, \"Ойбай-а^ айналайындар-ау, ондай мумкшдштерщ болса, 6i3 неге кара болайык,?!\" — деп, Туцгат ага оран кдггы куанды. Уш жец1 мэшинемен тацертец жолга шыкуык, Кдсында бодрыми келш, Акуан екеудпз ад ей Жзбек пен Тунуат аганьщ жаиыш отырдык, Ду-дудьщ токуырымен Кекшетауга жетш 6ip-ai тамакуандык, Ж олай Зерендпй каре кетешз деп, солаг бурылдык, Колдщ жагасына келгенМзде, кун жылыньт табигат та мейрл1 куйте тусп. \"Ал, жолдастар, суына 6ip ш омылып шыкдасам, Зерендппц Meni кепие й урады, кетпм\", —дедд де, Тунуат ага шешше басгады. \"Крй, Туцгаща урран кепиет м е т урмас дейшсщ, мен де кетпм\", — деп, Ж б е к те кдлка 1здей басгады. Екеушщ эсеримен улап-шулап 6apiMi3 д е сура 6ip-6ip тусш шыкуык, Ce3iMi3 aAi онша уйлеспей, б1р-б1рЬпзден жахыркрп келе жаткдн сиякды ек, Зеренддге шомылып, 6ip-6ipiMi3Ai жалацаш керген соц, бэриупздщде теп 6ip, Tipnmiriукрас адамдар екешмпге кез1мв жеткендей, арка-жарка болдык,та кдлдык, Экемдей Kid болса да Туцгат apaFa эз!лдеп: “Ойпырмай, ага, оргьт-оррьт жузед екенс!з гой. Мен ауелг1д е cyFa батып бара жаткдн соц сегаргеш шыгар деп, шошып кдлдым\", — деп ем, ол Kici крю кара муртьшан тамшылап турран суды алаканымен сыйпай рахатгана 6ip к у л т алды. \"Эй, мьша Муканьщ кцпы м ет келекелейдьей. Мен кейб1реулерше бексем булгалдеп итше жузбеймш гой, opFbm-opFbm аррымакща кулаштаймьш\", — деп легаре кальт еде “Эй, макуаншагым-ай, суга багьш кеглей аман шык^аныца да куанып турмыз гой\", — деп, Ж 1бек аузын басып сылц-сылк, кулдг \"Бул журт исшщ ез кабметш езшен артык, б1лем деп ойлайды. Менщ ж узу талантам Алматыда кел болмагандыкуан кершбей жур\", - деп кулдд де, маган: \"Тзгец езшен жакры жузептмдд кере алмай тур\", — деп кезш кцгсьт крйды. Оран Ж :бек жымиды да, езше Q3i сейлеп журген idtinie куб!рледь “Кдфыкуан аскан шал сура абайлап тусш, тез-тез кйнш, ауьф ьт калмауьш ойлау керек. Белщнщ куяцы барын умьггкан екенсщ\". Туцгатага ттл алгыш балаша бортац-бортац басьш бутаны айнала бердь Бэрш ecrin турран мен ундемей, есттмегенсш келдщ арры бегше 404
________________________________________ $Ш -&4ыптаф коз тастадым. Келдщ беззндеп кдймак, толкдшдар 6ipiH 6ipi иыгымен кд!у<дндай еркелеп шайкдлады. Куннщ сэулесшен жалт етш 6ip сынык, сынып тускендей, кейде толкдшныд б ел жаркгжурк, шагылысады. Тусш ж аз 6ip ыстык, то лкут кеудемд! сокга>1лай женелдь Ж аца Туцгат ага айналып кеткен бута жакда кдрасам, ыржиьш Акуан элденеге мэз болып келед! екен. Тез-тез басып келш крльшан устай алдым. Ол шошынып бетш е кдрады. \"Мен сен уш ш таза кдлпыма кел/ум, Акуан. Зерендшш, кдсиетп суы меш бар былганыштан тазартгы. Мен баягымдай тазамын”,— дедом. Дерш десем де, шпмнен: \"Осы меш б1рдеме урып кеткен жок,па? Акуанды ашуландырып алмас па екем? \"Саган не кершген?\" — демес пе екен?\" — деп сезжтешп турмын. “Сенщ таза екенще мен кдшан кумэнденш ем, жынды? Ж ур, журт «драп зур\", — деп, иыгымнан кдпсырып езше тартш . Зерендонщ ар жагьшдагы таумен жарыса созылган тас жолмен келе жаткднымызда, cipKipen жылы жацбыр жауды. Л ь т ете шыкрдн жауыннан кейш онсыз да шьггтай таза табигат ззпзз турленш шыга келдо. Ыцылдап, шопырдын, кдсында элдеб1р ой мен элдеб1р эуендо кдтар жарысзырып келе жаткдн Жзбек кенеттен-кенет: “Токуашы, айналайьш, токуашы!\" — деп кдлды. Не бо ль т кдлганын б1ле алмай, 6i3 6ipece Ж 1бектщ беззне, 6ipece ж олдьщ шеззне кдрап, ештецеге тусше алмадык, Алдымыздагы машине байкдмады, сонымыздагы кдтарласа токуап жаткднда, Ж1бек жутзре басып таудьщ етегшдеп жеке 6ip тебенпкке кдрай ентелеп бара жаггы. \"Сен артьшан бара крйшы, айналайьш!\" — деп, Тунуат ага маган кдрады. Ж йектщ артьшан уша женелдом. Акдомакдын гой, аза, сонда о л KiciHi дэрет кдосып бара жаткдн mbffap деп ойлаппын. Bapi де солай ойлаган шыгар, гам быедо. Шептщ суынан балтырымыз кдозара берззп; тебеге Ж1бек екеум1з кдтарласа шыкуык. Ары асьпз кетсек, машиненщ кдсындагылар б1здо кормейдо. Ж1бек 6ipaK, асып кетуге асыкрады. \"Ай, айналайьш ата-бабамньш, жернай! Осьгадай сулулыкуы бала куншен кезшп, кврйз ескен Акдн агам кдлай эшш болмайды? Мьшандай сулулыкуд мальшган адам не aHiui болуы керек те, не жынды болуы керек крй, 3epin\". Солай дедо де, сахнада турган racime крлын айкдсгыра кеудесше басты. Мен ззксше, тандана беззнен кез алмадым. Эн айгкдлы зурганьш тусшгенде барьш, ез1ме езш келдом. 405
\"Ауылым кротан Сырымбет саласына, FaiuuK, болдым ак,суцкдр баласына-ау, еркем\". С атн ы ш пен оюншгген кегареп каре айрылган Акрнны мунды эш б1зд1ц де коюрепмДздд сыздатьш, ене бойымыздд шыдгырлата женелдд. Ж1бектщ соза, кербез шыркрган ур белпаз сагынышымызды, кдйрылмасга кдлып кегкен кргмба кундер1м1зд1, 63iMi3Ai езЬпзге адам санатып журген ада ce3iMAepiMi3Ai еске туаргеидей. Эн созыла берсе деп един б]рак; “Кдрындас-ай, ендд есен бол\", — дедд де, юлт токда1 кдлды. Айта туссе екен деп, анадайда уйып тындап тургандар “Таты! Таты!\" —деп шулап, крл шапаладтап жатгы. Жлбекти неге TOKjan кдлганын сонда быддм: молт-мелт еткен ке: жасына не бола алмай, кайта-кдйта жутынып, жымия жыла! тур екен. Иэ, ж ы мия ж ы лап тур екен, aFa. \"Тэте жыламацызшы!\" — деп кушакцвй алдым. \"Айналайын тэте алтьш адам екенспз\", — деддм бетшеи суйш. Ce3iM acepiMer айткдн сол сезшмен мен 6ipaK,эл! кдйтпаймьш, aFa, о KicimF енерль сез1мтал, ете муцлы, ете ойлы адам екенддтне со/ сапар анык,кез1м жетп. Ондай адам алтьш болмаса, ендд кв алтьш? Жлбектщ жылап турьш жымиган сол сэтт менщ кег алдымнан эл1 кетпейдд. ©ле-елгенше кетпейтш де шыгар Сондай сэтше куэ болганыма, сол сэтгщ есерш эл! сакдап алсш-ам есм е а л ь т жургешме мен ез1мдд д е т дурыс адам санаймьш. Акрнньщ б е й т н е карай бара жаткдн жолда эйгш Крскеддщ жагасына тары токуадык. Кол дегеннщ орньшда куйган дымыздан Ty6i кершген тегештей ею келппк жылтырайды. Осыдан он шак^ы жыл бурьш улкен куйьш келдщ суьш кшерш экеткен деседд, содан калган саркрпгшак Акэннан калган саркдптай. Аз, эдемшпнен айрылган кел Акдн атына байланыстыльпымен эл! де ыстык, вм!рдщ езгеретшше, жацаньщ кенеретппне Крскеддщ калдьпы да Tipi куэ ic nen i — Е-е, — д е д ! Туцгат ага мэш инеге к,айта M iH in жатканымызда к ур ан т, — \"Крскел жакда барганда киш келген, Бешпетщдд 6epin кет туймеамен\". Акдн энге крскан сол Крскел осы де. Тозады екен-ay табигат!? Бэрвпз элденеге ганэл1 адамдай ундемедж. Кеп узамай тас жолдьщ жагасынан отыз-крфык, мепрдей гана жерде жаткан Аканньщ б ей тн е жетпк. Ертерекге 6ip крршалган екен, ол тозьш, жакршда юргпдгген жада крршау тургыза 406
________________________________________ ^Л-ЗаЛшаым^ бастапты. Белуарга дешн кетерш крйъш, содан узак, уакрт крл тимей кеткеш кершш тур: кдлай болса солай шашылып жаткдн кдлауыш пен курекке жукддн сылак, аз дегенде ай бойы усталмагандай тас беркп боп кртьш кдлыпты. — Кдрсы болмасацдар, менде 6ip усьшыс бар, — дед) Туцрат ага.— Акдн агамыздыц а т н айтпай, махабатына кдыыкдай ескен арамызда, ripe, ешюм жок, ©3i ескен, e3i энге крскдн мына даладан эркдйсымыз 6ip-6 ip шок, гул экеп басына кряйык, Акдн агамызга деген ризашылыгымызды сейтш б1лддрегак. — Эй, шалым-ай, басьщ 6ip icren кетп-ау! — деп, Ж1бек ризашылыкпен кулдд. BepiMi3 куптап д ер еу жан-жащщ жупрдж. — Ж еке-жеке келмей, 6apiMi3 гулдд 6ip кезде акелш кряйьп^ — деп, Тущ ат ага соцымыздан тэты айкдйлады. — С ол дурыс, — дедд Акуан маган гана еспртш.— Bi3 гой, кудай бьледд, соньщ барше булай мэн бермес ед1к, керш кдна кете берер ек. Бу юйлермен 6ipie келгешдш кдндай жакры болтан. — ©нер адамдарын елдщ неге жындылау келе/у деп жататынын ендд тусшдич. — Кдйтер екен деп, Актанта о д е т солай дед!М.— Рас екен. — Heci рас? Жьшды екеш ме? — Тущат аг'анын, эй-шай жок, Зерендпе шомылам деуъ Ж1бектщ жол-женекей бэрвиздд ток;гатып ен айтуы, G3i айткдн аннщ асершен 03i жылауы, сенше, жындылык, емес пе? — Bi3де шомылдык, крй, ода не тур? О л xici жаца жылады ма? Мен байкдмадым. Бесе, узак, айтагын шыгар деп тур ек, тез тощай кдлды. Ол — жындылыщщ жатпайды, сезичталдык, — Кдйыс Лэйлпе гашык, больш жынды, мэжнун атанса, енерге гашыщар да солай болу керек. Тунде шамньщ жарыгана карай умтылып, акдфында откд куйш олетш кебелек-ri жынды кобелек дейшз гой, сол кобелек те хан кргзына гашык,болтан ж шт керш ем о п ы жаркаграп турган хан щлзы деп умтылады екен, Батыгина умтылган кобелек екеш кобелек те жынды атанганда, адамдар крлайша жынды атанбасьш? — © й тт жьшды атангандардыц арманы жок, — Ж урт опяршщ авдрында Акднды да жынданды, першщ кД1зын алды деп кдуесет тараткдн. 407
ГуммдздД T e p in бей птщ басына кэйта келгешм1зде бэрЬпздщ жиналганымызды шолып байкэды да. Тунга ага oip \"пзерлей отырьш крлындагы гулш жартылай кдлангаз ю ртш моланьщ тубше крйды. — Ал, Ждбек, баста, \"Сырымбетп\" крсыльш айтатыв кезМ з келген сиякры. ©3i елее де, аш елмегенш Акдн агамы: еспсш. Туцгат аганыц бул т е п н 6spiMi3де ею етпеддк. Он шакры адам крсыла шыркэганымызда, дала кэддмлдей кундренщ кетп. Бар ынтамызбен, даусымызды жерддц астьшда жаткдн Акдн да еститшдей эсермен айтгык, Э н бггкен сон,, ауырлай бурыльш мэшинелер1шзге бетгеддк. Сонда байкэдык, б13дщ машинелердд айнальш етш, ец алдьгаа бетен ак, \"Жигули\" токр-апты. Б1здерден улкен, Туцгат агадан жастау ею жшт сыртымыздан тындап тур екен, б1здщ 6epi крзгалганымызды керш, кдрсы журдд. Кдзакы женмен алдымен Туцгат агадан басгап бэрь\\пзбен жагалай крл берш амандасты. \"Жакдлн арадагы ауылдан еддк, дауыстарыцьгзды естш бурылдык,\", — дегендд айтты. Жен сурады. Акр-ан б1здщ топты тугел таныстырьш шыкдфнша ею жшт уцдемедд, еш сыр бермедд. \"Апырмай, Туцгат аг<шьщ тугш окцгмаган, Ж1бекгщ эиш еепмеген б1реулер болды- ау\", — деп ез-ез^мнен кдясылдым. — Бэсе-бэсе! —дедд бетшде е т е п шубары бар, жолдасына Караганда езш батылдау устайтын кдра жшт.— 0 з1м де енер адамдары болар деп ойлагам. Ал, Туцгат ага, онда не турыс, аулымыз осыдан ею-уш шакргрым гана жерде, калганэцпмеш жата-жастана айтпаймыз ба? — О, ниетгерще ракмет, жштгер! Бдз крнак, болуга емес, Акдн агамызга амандасуга келгемз. Ол макрат орындалды, ендд, cipa, кдйтатын болармыз. ©йткеш келк иелершщ де жагдайьш ойлауымыз керек. Бурабайдьщ тубшде демалып жатыр ек, оган кэйта жеткен^пзше де кдяруар уакргг кетпей ме? — С1здерге келж тауьш беру крлымыздан келедд. Егер асыгыс жагдайы бар машине болса, кэйта береш. — Жок, осы ю скер он кун мш емз десе де, бдз дайьш, — деп кэлды 6ip жшт, — Онда, ага, мен етшшпмдд жендеп айтайьш.— Кэра шубар жшт кестеудей алакднымен мандайьшан иепне кэраи мурньш мыжырайта 6ip сыйпап алды да, куле жакдяндап, Туцгат аганы крлтыгынан устады.— Танымасын сыйламас 408
________________________________________ $>rt-3a4bmmaaj> деп, cb, cipa, менщ сез1ме сенщюремей турсыз-ау, осы. Оздщ \"Табылган эн\", “Келшшек сыры\" дейтш era шыгармацызды 03 басым елш-еийп окддаан адаммын. Творчествоцызды тугел б1\\ем деп мак,тана алмаймын, 6ipaK, газет-журнал бетшен азге кдтысты еш нэрсеш криле жлбермеуге тырысам. Уйдеп келшщ з “Келшшек сырьш\" окдлганда, спзге хат жазбак, та больш едд, эй, соны мен жаздырмадым-ау деймш, ага.— Ж тт гщ 03i де, 6i3 де оган даланы басымызга потере кулдис.— Ci3 eciriMi3Ai атгасацыз, 6i3re сыйды ci3 керсетеоз. Дал а з ушш уш мал сойып тастасам да, шыгайбай келшпфз кдэщк, демейдд. А л ендд Ш бек эн айткднда, менщ мьша курдасым жылап тьшдайды.— Заты жуас ж т т болу керек, крсындагы ак, сур ж т т кулагына деган кдлзарып кря бердд. Оньщ ьгржиранына кдрап, кара шубар ж т т гщ co3i эз1л екенш, шын ек ен ш аж ы р а та а лм ад ы м .— Ак,ан агам ы зды ц I \"Сырымбетш\", \"Макдалын\", \"Мацмацгерш\" Ж1бекше айта I алатындар халкдлмызда кеп емес. Радиодан, теледидардан I тьшдап: \"ПДрган-ай; T ipi корер м е едд!\" - деп журген адамбыз I рой. C i3 ек е у щ 1зд щ т э у е п ет ш Ак,анны ц бас ы н а I келгендерщ 1здд, соны коре туры п ауы лга экеп крнак, I кдллмаганымызды еспсе, ауылдьщ адамдары ертец менщ I беттме туюредд. Тущат ага томен карал басын шайкрды. Жагалай шолып I бэрЬпздщ ниетйздд байкдды. — Ж олдастар, мен мына мак,тауга кдтты кдшалып I турмын, — дедд кулш. Бэрй^пз упин жауагпы Ж1бек айтгы: — Ендеше, бул ауылдьщ д а т бгзге буйырран екен. Сейтш, 6apiMi3 М ереке деген шагын ауылга келддк, совхоздьщ шагъш бельмшеа екен, бар болган-бпкеш кдлска гана era кеше. К,онакжайлык,тары мен гастк тер ш айта берсем, кеп эцпме. Кара шубар ж т т эн айтъш, домбьфа тартатын, енерге жакдлн адам больш шыкзы. Дасгаркдн yen Туцгат aFa менщ д е экемнщ акдлн екеган айтыи кдльш едд, “Kimдеген акд>ш?\" —деп кдлала кетп. Мука Крлжанов дегендд еспген бойда: \"Ойбай-ау, “Э йел тагдырын\", тойыс \"Эйел арманын\" жазган Мука болды гой. Кудай-ай, бут1нп менщ крнакдарым гал каймак,пен галегей екен-ay, теп! Ой, айналайьш, сен де халык,сыйлайтын экенщ баласы екенсщ, келий бетщнен суйешн\", — деп KeAin беттмнен суйдд. Актанта да талай-талай кршеметп тегш тастады. Omeyip, eripiK кегшйк тасгап, жалган макдамайтын сиякщдды. ©йткега экемнщ дасганьшан ега-уш шумакды сол арада ойланбастан жотхр сорып ж1бердд, Экем 409
Ы п ш тН Щ ь -г. ушш сонда 6ip керемет мадгандым, ага.Экемдд мадгап, алецш жакры квргеш ушш. уй иесш мен де шггей жакры керш отырдым. Онсыз да жакры керуге туратын Kici екен. Жатарда ею уйге бвлшдж. Кекшетаудьщ ез житггер1 уй иесшщ еке-шешесшшне — керип уйге — барып жатгы. >Ki6eK екеум!зге одаша тупю белме тидг Жатар алды екеумц бой сер гтп далага шыдгык, — Эй, кепшМктщ ортасы крндай жакры, 6ip жасан кдлдым-ау!— Ж1бек кергле кушагын жайып, суйсше кен тыныстады.— Пах, ауасы кдндай. Турган 6ip шипа гой жарыдгыд! j А уы л iprecinAeri тогайдыц шетше жадындап барып токтадык, Кенег, крлай кезш тускенш бьлмеймш, тогайдьщ шетшдеп оюиау кдрагайдыд тубшен крраддаган ею адамды байкдп крддым: 6i3re кдрап, бакмлап турган сиядганды. — Ойбай, тэте, кршайыд! — дедьм Ж1бекп крльшан шап oepin. Крл-аягым ддрыдеп, зэрем калмады. — Не болды? Неден кррдгыц? - Ж1бек, теп, тенген Kpyiroi тусшетш емес. Ka3ip аналар жетш келш бас салса, 1 6iniK. Крльшан уй жадкр таргсам, Жабек тйгп сылд-сылк, I куледь — ©й, мынаган не болды? Сонша урейленетшдей не кердщ? — Ана кррагай жакде кдрадызшы. Б1зд| аддып екеу тур. — Е, турса тура берсш. Тертеу неге турмайды? Б1зге тгасетш немеге де журек керек шыгар. 0 й, крй, елден уят- ты. Ауылдьщ ipreciiiAe турып крйдагы 6ip кррайганнан кррккдныц не? ©здер! урланьш журген кр13-жштте, екеумщд! аддып Heci бар? Tyh, осьшша /ур^деп-крлтыраганын, не? Эй, баламысьщ деген. Олар 6i3re жакршдаса, бугал ауылды басымызга кстгермеймз бе? Крй, крркдагыдды бас, журтган уят. \"Тук кермеген эйелдер екен\", — дер. Уйге юрген сод да урешм басылмады. Баягы басымнан кешкен кдянат тагы крйталана жаздагандай кершш, езше 03LM ие бола алмадым. Кудйтм раскр шыгып, кэз1р терезеш тарс-турс сьшдырып, б1реулер Kipin келетш тэрвд. Шеппнш тесек к е жалгыз ж атуга батпадым. Адтанньщ крсына барганым тагы уят, эбден кргсылдым. Келе тесекке Kipin кеткен Жлбек жастыдган басьш кетердг — Эй, сен бала бурын 6ip зорлык, кергенсщ-ау, cipa. Эйтпесе адам бекерден-бекер буйтш крркрайды. Куйеу балага суйп крсыльш па ед e3i? — Иэ, суши крсылгам.
— Оньщ кершш тур. Ондай зорлыкуы ез1м керген адаммын. Сондыкуан оньщ кдаретш 6ip юс1дей б1лемш. ©зш де булддрдд, езгеш де булддрдд. Аярымды д а бммеймш , кдргарымды да бшиеймш кэз1р. — Балаларьщыз кдйда? — деддм у н а з тындай беруге ьщгайсызданып. — Ею улым бар. Ka3ip каникул болгасын, эке-шешемнщ крлында. Жалпы, Алматыда, е з крлымда окрды. \"Олар Тунуат аканы тани ма?\" — дейсщ гой, солай ма? — Жок, олай дегем жок, — Демесеч, деп ч келш отыр, 6ipaK, сураута уялып отырсьщ, Солай ма? — Солай. — Таниды. Ит пен бала жакрыны жазбай таниды, ею улым: \"Туцрат ага кщпан келедд? Неге келмей кетп?\" — деп, осыны жокуайды да журедд. Бул да баланьщ тш н биуетш пале, уйге келсе, екеуше крсылып уш ш ш бала болып кетедд. — ©з акелер1 ейтпей ме? — Крй, айналайын, сен сурак, крйьш, мен жауап 6epin, 6ip-6ipi>ri3AeH сухбат алып жаткднымыз жараспас. Одан да анпмемд1 басынан бастап айтайын. Сыртым бутш кершгенмен, мешч шпмде де талай тутш жатыр. Биыл отыз тертгемш. Кешнп жагдайларды жакрырак, Tycmyin угшн, уй пшмшч хал-жагдайьш да бглгешч дуры с шыгар. Акдар айгатын болтан соц, айткугм келгеннщ бэрш айтайын. Мен мектепке алты жарым жасымда бардым, 6ipre ойнап журген балалардьщ 6api окута Kipin кеткен соч, кдстарынан мен де кдлмай крйьтпьш. Эн деген айналайынга ана супмен гашьгк, болтан адам шыгармын, cipa. ©йткеш бэлен окчгадан кейш эндд суйш кетпм дейпндей em6ip ерекше окдгга еам де жок, airreyip, ес бш ел1 эн десе шжен асымды жерге крям. YuriHuri класс окд>1П жургешмде, экемдд 6ip совхоздьщ ортальпъша кдгвметке Ж1бердд, сол бартаннан осы кунге дешн эке-шешем сонда турады. Аудан орталытьшан жиырма бес шакдгрым. ©нерге эуес ад амдарда сондай 6ip ерекшелж бола ма элде эрк1м т ч ез табигатынан ба, мен бала кушмнен к е т щ ортасын унатам. Ж ане де, несш жасырайын, журтгьщ азш е кандл аударып, кршемет жасамаса да, санасып отыртанын жакры карем. Ka3ip ойласам, кдгялилау, ем1рддч аншгы жа1ъш мулде естен шыгарган бала екем. Ертепдей адем ш кп ачсап, соган жететнпме сешп, барлыгьш соган багындырьш а с т т н . Тиш маган еч жакры ж т т гашык, болып, еч жакры ашрдд 411
Ш сцшт __________ __________________ мен суреттаме де еенщад ед1м. Маган уйршп, кдсымне улдар да. кыздар да шыкдайтын. Солдаты эдепм э й кэлга жок; бэрше шыдасам да, жалгыздьпуф шыдай алмаймы 6ipaK,.. Жарайды, ол “6ipaKjca\" 03 репмен келермЬ. — Баланыц улкешоз бе? — Улкешмш. Менен кейн уш сщйм, era там бар. Сол ei ул — кенжемлз. Кдй жерге келш ем? Иэ, сонымен, бойжет басгадык, \"Энпп га>1з\", \"Omni Ж1бек\" деген ат та езьмме 6ipre улкейп келе жатгы. Келе-келе энге крса сахнага шыры 1спектагалде ойнаранга эуес болдым. ЖИтгерден хат бора келш жатады, 6ipre огатгындардьщ 6api дерлж хат жаздь жогары кластарылар да кэлыспайды. А л менщ еол-дерга aaipre ж тт ге емес, сахнага шьп-уда. Эн айтып шыгып журмг гой, е н д т ойым — гапекгэюлде ойнау. Аудан орталытынд керкеменер-паздар театры бар екеган быем, Ирак, coraj жетудщ жолын таба алмай журмш. Акырында онын, д орайын келт1рд1м. Обылыстагы медучилшценщ ауылд филиалы ашылыпты. Твуекел деп сепзшип класган кейт соган туспм. Ауданда шешемнщ жалгыз туган imd бар, со. нарашымджшде турып жаттым. Шешемнщ туган сщлга таи осында турады, орайы келгенде, ол уйге де крна салам Экемнщ агайын-туыстары, ез1мнщ жолдас кыздарым таи бар, налагай у й м е крнып кдла береттнмш. Училищег кабылданган бойда сарт етш театрдан 6ip-aK, шьщтым эуелгтде эн айтып, 6ipre-6ipre юпектэгалде ойнауга да крльв жетп-ау. К елеа алпыс алтыншы жылы б1здщ -геатрга хальп театры деген атадберыдр Алпыс жетташ жылы Бугалодакзъп фесгивэлге катысьт, лауреат атандык, 6ipiHuri орынды жецц алдык, Мэскеуде Кремы теачрында “Жалбырды\" крйдык Атарымыз шырып, айдай 6ip заман туды. Ауданньп басшылары да, халык, та бастарына кетердг ¥зак,ундемей калган сон, басымды кетерш карасам, мен уйсгап калды десе керек, Ж1бек oepi караган куй жымиыг жатьгр екен. — Тыцдап жатырмьш, тэте, айта берщЬ. — \"Тэте\" деген сездд кайдан уйрешп ж урсщ sai Кдгаылорда жакуьщ казакуары \"апа\" демеунп ме ей? — Э лп айткан Нагима екеум з окдш жургенде Алматы Талдыкррранныч кыздарымен кеп араластык, солардаг жугасан. _ — \"Жугафн\" дегенщ кдгзык, екен, ауру жукрднлаи. Иэ, сонымен, 6i3де сейтш журш, 6ip жшт устайтындай жардайга 412
_ _______ ______________________________ Щ>М-4айытш<ф Sii жетпк. Ол жылдары он 6ip класс окртын едд гой. Он 6ipimiii ! класта окдатын Кумюбек дейтш ж ш т кецш ме унады. Оньщ Ий шешесше менщ экем нагашы больш келедд. Жалпы, ауылдагы • жург 6ip-6ipiMeH аралас-куралас бола беред1 гой, дегенмен 1 ол ею уй езара сыйласымдылау болатьш. Мен театрдьщ тэп- etj Teyip apTicivriH, бугш аякымды кдйда баскднымды андыган « журт ертесшде-ак,бш п кряды. Кушсбек екеумдздщ арамызда а олдене басталганын 6api бш п журдд. ТеатрFa кешюсш iji жинальш, тунге таман тараймыз, Кумгсбек ылга кутш турады. |cji Ол да, мен де 63iMi3me ж урт козшен жасырынган боламыз, I|I б1рак,ауыл-дакылар 6ip-6ipiH журюшен немесе киш кшсшен- ак, тани бередд гой. О л кездеп кыз бен ж ш тгщ тунп кдядырысы тамаша екен-ау, теп. Болашак,тагы бакдпъгмызды ойлап, 6ip-6ipi»ri3Ai солай болатынына сендДрш, rim i aai тумаган кундерге тамсанады екем1з. Сейтш болашак, бакдлтымыздыц буьша масайып журш жатгык, К умкбек , 11 домбырага крсыльш он салатын. Даусы сьфшыл, унддлшнен all еуездш басым, маган кдтгы унайтын. Ж урт м е т ак, сэры ■ дейдд гой, ал Кумгсбек нагыз бидай ендд. Онердд суйген Ilj адамдар да ар турл! бола бередд, ол 6i3 кусал легарш, шалкдяп I журмейдд, салмакды. Ca3i де, мшез1 де орныкзы. Уш жас lj улкендш бар. Былайынша ундемей жургенмен, кдйсар, айткднынан онайлыкрен крйта крймайтын бала екечп бшнш туратын. ©зше ун амаган адамныц кдсында байласац i| турмайтьга. Жак,тырмайтын эц пм е шыкддн жерден де IJ бурылып журе беретш. Мен, жалпы, еркектщ сондай ipi \\J мшезддсш унатам. Шыж-быж бон эйелшен бурьш езшщ eci ii| шыкып кететш еркектердд керсем, солардьщ орнына езймнщ lj еркек болмай кдлганыма еюнем. Жарайды, сонымен, алпыс :| жетшпп жылы кудде Кумгсбек пединституткэ тусп. Арамызда ! елт-ошкен ынтык,хатгардан езге ештеце болган емес. Алпыс ijl ceraiHixii жылы мен медучилищем бгпрддм де, ауруханага I акушер больш орналастым. Кумюбек сол кузде эскери И мшдетш отеуге Крыр Шыгыскд барды. Арамыздагы жалгыз I дэнекер — гакы хат. Сол куз б1здщ театрга аскери мшдепн I етеп кдйгкдн Батырхан дейпн ж ш т келш крсылды, менен I алты жас улкен, эп-эжептэу1р азамат. Музыкалык, I училищенщ уш курсын 6i'ripiri, т е р т и п т а н д е жургенде Я аскерге кеткен екен, содан окуына бармай, сол жылы ауданда Ц кдлып крйды. Обалы не керек, энд1 ете жак,сы айтады, 1спектаюлдерде ойнауы да жаман емес,— ондай адамнан театр айрыла ма; 6ip ужымда журген соц, эзшойынымыз 413
жарасып журш жатгык, Кыскд карай Батырхан ниегш ептег ангарта басгады. Ацкаусып, сезбегенсш, 6ipa3ra создым. Сак* *йпт оган токц-амады. EperecripceM, езЫе жендл тимеа гать белгш. Кум1сбек келгенше б1рдеме erin шыдай туру керек болды. Куррыр, былай кдрасац, буюл мен танитын ждтггердш шпндеп жиип татитыны сол, оден кдш-анып, маган араше тусетшдей тары еш им жок, oapi Батырханра батпайды. Егер шынымды айтсам, Батырхандей жптгке крлы жетпей журген кдв толып жатыр. Керек десен, оньщ маран кртрындеганын кдгзганып, онысьш сезддрш алып жургендер де болды. BipaK ез суйгенщ болтан сон, езгенщ 6api оран жетпей турады. Батырханньщ жакры жактарын багалай тура, езшен ептеп крркртынмын: эдеш маран бЬдурмей журген 6ip мшез1 бар сиякуанатын. Э к еа елген, шешеа, эпкелер1, 6ip атасы бар болатын. Елдщ айтуынша, шешеа де, атасы мар amceaepi де — 6api уй шпмен iujKluj коршедь Bip-ею рет Батырханныц аузьшан ботен men байкдгам, соден де секем алган болармын, aftreyip, байгускд шдм жылымайтьш. Оран енде айла жасап кугылудан баска тук кдлмады. Алпыс тогызын ты жылы кектемде дейынделып, онынты класгармен 6ipre емтихан тапсырдым де, аттестат алдым. Алдым де, консерваторияга тартгым. Сапарым 6ipaK, сэгаз болды, тусе алмай кдйтгым. Кдйтьш келген бойде кдгзу жумыскд тары rapicin кетпм. Театрдьщ кдсынан курылган эн энсэмбшмен 6ipre гаспрелге I шыкуым, автоклубпен ауыл-ауылды, малшыларды араладым. Халыкрен, ечбек адемдерымен ен 6ip етене араласкдн жылым болды. Канат бггкендей кернам кетершп, шаршатпайтын шабыт 6irri. Эн де айтам, юпектаюлдерде де ойнаймын, бэрше улгерем. Ж эне кршжылмаймын, дейта кулшынып турам, ©йткеш жанымньщ o3i соны плейдг Жастыкхьщде жалыны болар, 6ipaK,ен басгысы енерге деген таза сезтм, ынтыкзъпым шырар деп ойлаймын. Эй, уйк;гап делдын ба? 0з1ме 03iM айтьш жатпайьш. — Жок, тэте, тындап жатырмын, айта берйрз. — Унс1з тындемай, ара-арасынде: \"Е, сонан кешн\", — деген сияк;гы б1рдеме айтпайды екенсщ, 6ip жаманы. Мега осы тындап жатден 6ipey бар ма, жок,па деп, адем дегсылады. — Е, тэте, сонан кешн. — Е, сейтсещга.— Эдеш, жарасты кулгаймен Ж1бек сыцк,- сыцк, кулдп— Эр-ric атаулы кршеметгщ кулы, 1лтипат кормесек, эцпме де айта алмаймыз! Сол дею ез1мнен де дете болды ма, бммеймш, Батырхацды 6ipa3 жадегндатып 414
^чЛ-ЗаЛыплтуф аддым. Репетициядан кейта уйге дейта унемД шьтаарып сальш журдД. Теьцрепмде эрккмдД бДр жылтьщдаткднша, сейткегам дурыс секДлдендД. БДружымда ДстеймДз, 6ip сахнада ойнаймыз, эзДлдесемДз, сейлесемДз, ендД сырткд шыкдфнда эй-шэй жок; \"Оз ендД кдсыма жоламацыз\", — дегенДм кдлай болады? Бойдак;гык, емДрден езтащ жалыкданын ол эдейДлеп 6ip-eKi рет кулак,кдрыс к^глганда: \"Оньщызга менен кемек дрметпей- ак,крйьщыз, кутта журген жДгДтДмбар\", — деп ашып айткдм. Алгашкд>1сында ундемеген, соцкы айткднымда: \"БДлем. БДз де | сол бала курлы суйе алатын шыгармыз\", — деп зДрк ете j кдлды. \"Кдй баланы айтасыз? — деп ем, крлын 6ip сДлтедД 1де, кдйтып сейлемей крйды. \"Е, эншейта бопсасы шыкар, КумДсбек екенДн элД бДлмейдД\", — деп ойладым. СейтДп | жургенде, кектем келдД, жаз шыкуы. Он кунге демалыс аль т „ ескерден КумДсбек келдд. Дэл кдй куш екенД кэзДр есДмде I жок, эйтеуДр, маусымныц ДшД едд. А уданда дуркДреген i шопандар тойы етгД. ЭнсэмбшмДз улкен кэнсерт крйды, бДзге ■ крсылып КумДсбекте эн айтьш жДбердд. Жубымыз жазылмай I екеумДз ылки бДрге журдДк. Бурын екД ойлы, дудэм ал •[ журеттадердщ бэрДде КумДсбек екеумДздщ арамыз кэддмгДдей || екентае кездерДн жеткДздД. Он кун дегенщ аттай ж е л т етш ! бара жатгы. КумДсбектщ кдйтуына ендД екД кун кдлканда > KHHOFa бардык, Одан шыкдсдн сон, кд1дырып ауылдын, (! сыртына кетгДк. Ондайда айтылатьш сездщ негДзта езщ де j бДлесщ, кдндай сез айтсан, да бэрД акд>1лды, бэрД керек. — Оцаша ж алш з кеткеннен крркд1адыцыз ба? — КДсДсуйген жДптДнщ крсында крркд ма екен? ЖердДн, ) тубДне экетсе де кете бермеушД ме ек, бДзге юм тиедД? — Жо, КумДсбектщ езтаен крркрадьщыз ба дейДм? — Э, анау ма? Жок, кррк}<дм жок, Шынымды айтсам, i ойыма да келген жок, БДрак, о л макан сол жолы баскдша I ойы барын байкдтып кдлды. \"Кдшан уйленгенше, \"жолында елем\" деген жДптке д е жонынды сипатпа\", — деп шешемДз | кулакка вбден куйып крйган ауылдьщ тэргДбш бДлесщ гой. Мэселе менщ алдап кетедДдеп КумДсбекке сенбегенДмде емес, шешем байгус мен он ушке аяк, баскдлы берД: \"Кдгз еркектщ кдсына эйел аганкан тунД капа жатады, одан бурын жатып крйган кызда кддДр болмайды\", — деп кдкраумен келедД, сол сездДц бэрД санандагы сакщыдай кррауылдайды да турады екен. Сол жаз КумДсбек жиырма екДде, мен он тогыздамьш. Хатган озге байланысымыз болмай, бДр-бДрДмДздДсагыныппыз. КезДнде кдбылдай алмддым, бДрак, кэзДройласам, КумДсбектщ 415
____________________ де кэп C03i керегендж екен. \"Сен бурынгыдан коп езгершсщ, Ж1бек. Журт саган бала демей, баскдша кдрайтын болыпты. Ерекше эдем болып кетшсщ, — дедг— Естушше, эргам- эргам тещректеп журген кершедь Сенен айрыльт кдлмай туртанда, осы жолы уйге гарпзш кетсем кэйтед!?\" Елге акдгл айтып, сабырта шащлрып уйрегап кдлран адаммын, Кумсбекке де токуау таптым. \"Уйще юртзш кдмап кеткенде, ол крлай болады? Енддуш-терт айда езщ де б1ржола келесщ, шыдайык,\", —деймш. \"Эй, Жбек-ай, 6ip кун кдсында болсам да, менщ эйельм екетндд елге эйплеп кетсем, сенен ендд айрылмайтыныма сешмдд болар ем. Сонда сатан ешгам сукуанбас едь Тэуекел дешюш!\" Тэуекел деу1м керек екен, дей алмадым. Era кун болса да кдсыма жатып кетгаа келш тур-ay деген арамдык, бегелте бердь Bip кезде Кумсбек -пзерлеп отыра кдлып балтырымнан к,ушак,тады. С онда барып сан ам ды урей билед!. \"Кдйтайыкщы! Уйге кетегак\", —дей бастадым. Шыгыс жак, бозандана бастапты, таща дешн кэддыртанымыз гой. Сотан дешн талай сез айтылды, талайы умытылды. Тащы бесгщ шамасьшда Кутсбектщ уш алдьша келдщ. \"Жур, —дейд ол матан,— уйге Kip. Акдф Ty6i гаретш уйщ гой\". \"Юрсем, Kipe салам, — деп, мен де Кумгобектщ сез астарын чусшбегенсимш.— Сен жокц-аталай Kipin, талай шай шкем\". Сырпуы шарбак,тан етш, eciK алдындагы жащъфыкдд отырдык, \"Уйге кетерш экетш эйел1м кдгла салайьш ба?\" — деп Кумюбек калжындады. \"Кетерш эуре болмай-ак, крй, уш-терт айдан кейш ©з аягыммен-ак, гарем\", —деймш. “Сол уш-терг айга шыдамай мен елш кдлатын сияэдымын, журпд, гарпп уйге!\" — деп, орнынан утпып турып м е т крлымнан тарпы. Есйсгщ алдында дабырлап, екеум13 6ip-6ipiMi3Ai kjci алмаймыз. Мен ез1м жатвдн нагашымдшне барам деймш, ол осында-ак, уйк,тай сал дейдд. Сейтш ойнап турьш ecirai таргьш кдлып едд, шгген ьмнбегт, ашылып кетп, \"Ойбай, жындымысьщ, екеушздщ 6ipre жургенЕмзд! керсе, уят емес пе?\" — деп, мен сырткд1 кдкдата кдрай умтылып ем: \"Эй, Ж1бек, уйге rape гой!” - деген шешеанщ уйден даусы шыкзы. KepepiH керш крйган сон. кдйта бурылуыма тура кеда?. Мен уйге Kipin босагада турьш кдлган кезде, Кумсбек шамды жатьш ж1берд! де, шешесше: — \"Тэте, Ж 1бек е к е у м з уйлендш. Мше, уйге альш келдш\" — дед!. \"Ойбай, не дейдд? Шьш ба? Эй, CaaiM, турегел!\" — деп uieineci эбтерлендд де кдлды. \"Тэте, eiipiK 416
________________________________________Щоп-ЗаАыттшф айтады\", —дел, мен жылап ж1бердм. Эп-сетге эке-шешеа орындарынан турып, сенер-сенбестерш бьлмей б1здщ 6eTiMi3re кдрайды. \"Татетай, Ж1бекп уйге алдап экелдм, осыдан шыгармай-ак, крйшы. Папа, осы 6ip тентекпхтмд кеппрсендер, татем екеуще еле-елгенше ризамын: Ж1бек екеум1зд уйлендре сальщдаршы, тойымызды дэл бупн жасап берщдерш!\" —деп, эке-шешесше Кумюбек кдтгы жалынды. Э кеа толкдш, кене жаздап кдлып отырды, 6ipaK, uieiueci: \"Ойбай-ай, нагашы агадзн уят емес пе? К^гзын кдйтш тун i ортасында уйге гарпзш аламыз? Ертец ренжюе, не дейгшз? (Уш-терт айда мшдетоед 6rripin келесщ, OFaH дейн Жзбек кутед, сен келген ку м тойларьшды жасайык, теп. Солай гой, Ж1бек? Кутесщ гой?\" — деп эбден шыр-пыр болды. !“Солай, тате. Кутем”, — деймш мен аман-есен осы уйден шьпатыныма куанып. Жабылып жатып Кулпсбектт азар й кендрдк. I Жалпы, ауданньщ, обылыстьщ басшылары маган кдтгы I кдмкррлык, жасады. Мак,танды десец де айтайын, айтпай I кеткегпм оирж кдлымсу болар, мен ойнаган Кдрагезд, Баянды, Акуок,тьгны макуап ауданньщ, обылыстьщ газет пен j радиосы, теледидары — тугел тыным таппайтын. Бутал- | одак,тык, керкем енерпаздар конкурсыньщ жегцмпазы | атанганнан кешн республикалык,газег-журнаддар мен радио, I теледидарлар д а аянбай дэр1птеп жатты. Басыма бак, крньш, I атагым дур1лдеп тур Fanтуе. Былтыр барып консервагорияга I тусе алмай кдйтканыма аудан мен обылыстьщ басшылары I ез1мнен бетер рщналган. Биыл алдьш ала кдтынас кдгаз I жазып, кун1 бурын кдм ж асаган едг ЦПлдешц он-он б1рлершде консерваторияньщ актерлж фэкулгегше шащлру кедд1. Тебем кокке жеткендей куандым. Он тортнош нплде кунгт сагат егаде обылыекд ушатый самолегке билет алдым, апыл-гапыл аке-шешеме барып жеьпмд айтып келдм де, дереу окуга Kepeicri кужатгарымды эз1рлей бастадым. Он упп кунл кешюеш гана мтнездеме керек екегп есМ зге туеш, оны epreFi он б1рлергед ети аудандык, мадениет белМ аз1рлеп крятыи болды. Алматыга экетепндер1мд буып-тушп, кннкене кецишеддрмдеп спырганымда, уйге Батырханньщжерцеа келд. Bip уйден кешн рана туратын керш едД. \"Жинальт жатырсьщ ба? Енд сен осы кегкеннен жокрьщ рой. Уй д актеп жатыр ем, кшжене кемекгесш ж1берсегцш, —дед.— Кетер кдзды Kepin кдлайык/га\". Kyfleyi зоотехник, айлап, агпалап ушнде болмайды. “1шед, шженде мшез1 жаман\", — деп журетш журт. Тур) 417
Ш атш И б Ц гт. Батырхаша украс екенш былай байкдп жургешм болмаса 0МФ> сойлесш кермеген адамым. Ал эйелш бэлендей жамеи ЗйЭмдегендд еспген еместан. Кпэпхана усгайды. Ашык,мшезд1 ацкылддк.адам. \"Жарайды, б1раздан кешн барайын. Агам ми жецгем крнакд<д кеткен, эжемнщ шайьш берешн\", - дедм. Нагашы аганыц карт uieuieci бар, былайынша д е т сау, тек куланы ауырлау, далага Kipin шьпуы киындау, сол Kicire шай берддм де, алп шакдлрган уйге бардым. Барсам, Батырхан, тэты 6ip актер жшт; жацагы ж ец геа yuieyi шай шпп огыр екен. Алдарында ортасьшан темен шплген арак, Ана актер ж ш т ете кулддрп, эзьлкеш болатьш. \"Жолынды жуганды бьлмейсщ, ундемей-тундемей кетш барасыц\", - деп, ayeAi м е т жазгырып алды да — ал ендд жолыц болсын, окуга т у с т кдйт! Сол ушш взщ де 6ip ремке алып жзбер\", - деп желпштп. Онысьша кенбеддм. Ет араластьфьш каргешке куырган екен, мен барган соц, табак,тагынын, устше ысьпът э к е л т тары куйды, содан жеп, шай шшм. Ана ж ш гщ эцпмеса, теп, 6iTep емес. Обалы не керек, езу жидырмайды. Жакры актер едд, амал не; к е т н шпп кетш бар абыройынан журдай болды. Эцпмеге алданьш отыра бершгпн, байкдсам, 6ipa3 уакдгг больт калган сиякды, ал ж ец геа уй эктейтш адам сыкд1лды емес, асыкдайды. Ендд кдшан юке KipiceMi3 деп ым жасасам: “Кэз1р, мьша жптггер кетон\", —деп кряды да, тары отьфа бередд. Мен келгенде кун жарык, рдд, ымьфт ушрьле бастады, уйге шам жагылды. Bip кезде актер ж т т \"Темею тартьш келешн\", —деп, тыскд пгьпът к е т \"Ойбай, уйде бары 6ip-aK, шетга екен, саган 6ipey тауып келешн\", — дедд де, ж ецгео де к е т . Батьфхан екеум^з крлдык, Уноз api отырдык, 6epi отырдык, Не актер жок, не жецгео жок, \"Тым кеш боп кетп, мен ендд уйге кетем\", — дедум де, есжке кдрай журддм. Батырхан да орнынан турып соцымнан келе жатты. Сырткдл eciicii таре жауып тастапты. Успме суык, су куйьш жабергендей тула бойым муздап кря бердд. Ойнап тур ма дегендей куддкпен eciicri ары сглкуум, 6epi сшоддм,— сырттан ж ауы п кеткенш е эбден кез1м ж егп . \"Иттщ баласы! — деддм Батьфханга жалт кдрап.— Аш eciicri! Кдфатам бэрш, аш!\"— Терезеге кррай тураумтылдым. Жете бергешмде, аягымнан тартьш кдлды. Еденге етпепмнен туспм. Уйлер1 терт белмел1, 6ipiHeH кдшып, 6ipiHe барсам, Батырхан крса барады: не ш еп, не кулпысы жок, ецкей ашык,-шашык, еспсгер. Bip кезде еденде жаткрн кдра кизден баскр мулш жок, 6ip уйге тыгылдьш. Кдру кд>1лып устайтьш 418
крлыма тук шкпедь Уйд1 эктеуге эз1рлегеш рас шыгар, теп ртндр ештеме жок, Бар у м т м , терезеде, соны бузып шьпудан баскд басымда ой жок, BipaK, терезеге крлымды Батырхан жетюзбейдг Жулкдянып кеп жакцауына шксем, кетерш экетедь Уй арасы болтан соц, жещл кейлекпен тана кеде салгам гой, 6ip-6ip тарткднда-ак, оныц 6api быт-шыт болды. Bip кез шамды енпрш ж1берш бас салды. Екеумгз кшздщ усйнде асты-усй домаладык, Сырт кейлектен де, iiu I кейлектен де ештеме кдлмады, Адам езш eATipreAi журген адамга кдлай жанталаса кррсыласса, мен де солай жанталасьт | кдрсыласгым. Жылаганымнан, боцтаганымнан бей кэйтпады. || Элареддм. Эйелдщ э л а з д т мин болса, кемшшп болса, м етц кшэм — сол. Элаздитмнен жец1лер1м/у сезген соц, 6ip кезде Батырханта жалына бастадым. Ай, куигплйсгщ куддрей-ай 1 десецпп! Айтпасымды айттырды-ау ацыры. \"Айналайын ., агатай, бупн аман жгберпп! Сатан тиейш. Крлымнан кдгаз |] ж аз ь т береган. Тек консерваторияга тусш келуге рукрат I берил!\" — деп етшддм. \"Мен бууем сенщ гамге тиейнщу. У Кумгобек екеущ ш ц хикаяларыцды есйд1м: кузде J уйленбексшдер, ертец кетсец, сен матан жокрьщ\", — дедь I Уйге алагеу1м жарык, ю рт, тацгы тауык, шакдяра бастады. | Алдап-сулап тацды аты рсам -ау деген ой юрдь К,айта 3 жальшдым. \"Кумгсбекй умытайын, езще тиешн, тек куншен i маскдраламашы! Эйелщ болсам, ертец бейме кэййп j кдрайсыц? Зорлап уйлендд деген соз сатан да жаман. Эке- шешемнщ алдьшан ет\", —десем. \"Тац area, Алматыга тартьш ■ отырасыц. Билейц де, докумейц де даяр турганын мен бымейдд деймгсщ. Консерваторияга 6ip кетсец, сен крлта | тимей кетесщ\", — деп кенбейдь \"Консерваторияны да ' кряйьш, Алматыга бармайын, тек, ататай, зорламанги! ©з ерюммен-ак, тиешн\", — десем: \"Жок, сен алдайсыц. Кдяс боны шытарьгп сальт жургенде кет api емес сияцты ец, сен Кумюбек келгеннен кешн кдйта бузылдьщ\", —деп куйддрдь \"Жок, меыщ коцйим сенде болтан ж ок, ж ала жаппа. Шытарып салсац, ж ай 6ipre icreri журген адам ретшде шытарьгп салдьщ. Мен сатан кдшан суйем деп айгып ем?\" — дегеним сол: \"Энеки, сен ылги алдап согасыц\", —деп кдйта бас салды. Несше басыцды ауыртайьш, акырында йлейне жепп тынды. — \"Эйел e3i осалдык,жасамаса, еркекйц алг келмейдд\", — деп куйдгрепндер кеп-ау, тате. 419
S fe in » « i ________________________________ _ _ _ — Оны мен де есгитшмш. Эрюм-эрюм оны маран ем д< айтады. ©зщнен де бар гой дегендд ацгартып эдеш айтады Bipan, менщ байкдганым, эйелдд еркек кушпен де, меюрмш де жецед1 екен. Кумкбек мешрмен меш мойындатып, e3i д( менщ айткдныма мешрмен Keniri едд, Батырхан кушпи жещп, кушт1лтн ен жылап-сыкщранымды тьщдамады. ¥эт та болса айтайын, кезичнщ оты жарк,ете кдлганда, аузымнан \"Жауыз!\" — деген сездщ кдлай шырып кеткенш ез1м де бымеймш. Жылауга да шамам келмей, кара кшздщ устали кдлжырап кал!ып кегш тн. Батырхан успме пэлте экеп жапкдн екен, баж ете кдлдым: ене бойым крлдырап куйтеидей кшм тштзбейдд. Турегеп жука керпе тесетшке ораньт отырдым. Тац ата женд-eci келдд. Есштен юре бере- ак, бэрш байкады. BocaFara отьфа калып жылады. Батырхан юддрмей сыртка шырып кетп. \"Меш кдркамашы! \"Мойньща жецгелж карыз\", — деп крймады. Батырханньщ ез басы жакры гой, тек meineci жаман. Онымен 6ipre турмассьщ. Айткдндарыи орьшдамасам, мешч де куларымнан кику кетпейтш болды. Keuiip! Крррама! — деп жалынды. Мен тушлген кдлпым тук демеддм. Ол жылап тур, жалыньш жур, опьф-топьфы шыккан ушн аралап Kepin, бэрше кез1 жетп. Менщ успмде керпе тесешштен езге em6ip льша жогьш тары керш отыр. Уст1ме 1летш б1рдеме тауып бер! — деддм, Соньщ б1рдемелерш киш уйге келсем, арам мен жецгем жумыстарьша кетш кальппы. \"Жумыстан с е т 1здеп келдд гой. Самолетщ кдшан едд?\" —дедд эжем, \"Бармаймын\", — деддм шорт. Эжем не десш, ундемедд. Кальшдап керпе жинаран тесекке шыра алмай, аярымды тэбуретке крйып шьщтым да жаттым. Элден уакдггга мэдениет белпмшде ютейтш эйел келдд. \"М ш ездемеа даяр, келсш\", — депть \"Мен ешкайда бармаймын, мшездеменщ кереп жок,\", — деддм. Б|раздан кешн элп эйел кдйта келдд. \"Бармаса бармасын, бфак, келсш\", —д е т ! “Уазикке\" ездщмнен мше алмай, элп эйел суйеп эрец мшпздд. \"Ойбай, сен кддз сау емессщ\", —дед- Аудандык, мэдениет бел1мшщ мецгеруппа кэбинетшде жалрыз отыр екен, есжтен юре бере бакдфып кря берддм. Жылап болганымша ол K id ундемедд, сонан соц: “Юм?\" — дедд б1рден. \"Батырхан\", — деддм. \"Кдлай?\".^ \"Алдады. Жендеанщ уганде. Алдьш ала уйымдастьфьптгы\", —деддм. О rad де yHci3, мен де ун аз 6ipa3 отьфдык, \"0зщ кдламайсьщ
_______________________________Щай-Забышьтф ой оны?\" \"Жок,\". \"Онда, окуьща кете бер. Ол уйдд мен де /натпаймын\". \"Кэйтш кете берем, ага. Бугш-ак, 6api елге жайылады гой\". “Жайылса жайыла берсш. Жаньщ кдламаган адаммен сен 6api6ip тура алмайсьщ. Тэндеп Kip кетедд, жанынды таза сакц-а, окуъщнан кдлма. Сен театр ушш тугая адамсьщ. Окдлмасац болмайды, бойындагы талантьща обал, внерще обал\". \"Не д е болса енд1 осыган тием, а га”. \"Шатаспа! — деп мецгерухш орнынан ушып турды.— Егер ол сеш шью суйсе, окуьщ а мумкшддк тугызады, кешн уйленедд. Окуъщнан осы жолы кдлма!\"— Оган коне крймаган , оц: \"Бар, уйще барып ойлан!\" — дедд. Сырткд шыкрам, eciKалдында Батырхан тур екен. \"Шешецлд ме, туыстарынды ма, гамщ болса да дал бугш б4здщ уйге >Ki6ep. Ата-анамньщ алдьша барьш рукратьш алсын\" — дедум. Ол куаньш тура жупрдд. — Од cipa, е1здд шынымен суйетш шыгар, тате? — Егер сую дегеш мз елш-ошкен куштарлык, кдна болса, оньщ суйетпо рас. Ал егер сую дегенде акд.1л, ес, мэдениет, тагы-тагылар да бар болса, оныю оган украцкдлрамайды. Жарайды, кджет болса, бутан кешн орала жатармыз, кдз1рше сездщ жуйесш бузбайык, Сонымен, Алматы жайына кдлды. Нарашымджше барайын десем, жолай Батырханнын, агасышюнен етем, ал ол уйдд керп м ж ок, Суйретш п шешемнщ сщлюшжше келддм. Олар шй еиггеме ести крймапты, ауырып турмын дедум де, келген бойда куладым. Тун шпнде матасеюлментарсылдатып мшгест-ушкдсып экем мен шешем келдд. Олардьщ дабырын естш, орнымнан турдым. Шешем екеум в жылап KepicriK. Экем ундеген жок, \"Ойбай, буларга не болды? Жылап керюкендер1 не? Жок, I сумдыкуы шыгаргандары Heci?\" — деп зэреш ушып, шешемнщ ciryvici шыж-быжы шыгып тукке тусше алмай жур. \"Бурыннан быетш бе едщ?\" —деду шешем. \"Иэ, театрда oipre гстейм^з\", —дедум. “Кейтешн, кудайдьщ жазганы шыгар. Булай боларын и м болжапты\", — дедд м е т де, езш де жубатып. Урпиген куш эке-шешем матасеюлге мшгесш уйлерше кетп, урпиген кдлпымда мен кдлдым. Адам тезбейтш ауырлык, жок,-ау, теп. Мына тэтец сол жагдайдан кешн де ripi кдлды, aAi Tipi жур. Б1рак,эуел1тде мен ушш 6api бггкендей, енд1 OMipAiH, еш кдлзыгы жок,тай халде кдлдым. Неге ейткешмдд 03iM де бымеймш, болтан жагдайдыц бэрш жасырмай: \"Сен уйще кдрпзш алмак, болганда кенбеп ем, ендд мьшандай мазакдсд ушырадым\", —деп, Кумкбеккетугел 421
Ш ^Ш тЦ Щ ц т жазып яоберддм. Оныц крлында ол icri озгертетщдей куддреЯ жогын белеем де, еюншпмдь куйеуге тигел1 жаткднымдьЯI айтып бфжола краггастым. Крштасарым крштасып алыпЯ 6api6ap нитей одан хат кутпм. Bipax, келмедь Тамыздьщ они алтысында аудандык, мэдениет ушнде тойымыз о т . ТойдьщИ дэл ортасында eciicri ашып сыргган Кумгабектщ uienieci гард|Л| Орамальшьщ 6ip шел к^сайтан, уш жасар кдгаы >Ki6eicriB крлтыгына жастыкд!а кыстьгрып алыпты. \"С е т жакрыИ коргегам ушш кдрындасымныц атын Ж1бек крйдым. ЭкеШ шешеме бой бермей крйдырдым\", - деген КумюбектщИ кррындасы осы. \"Bip уйге era Ж1бек кептеу емес пе?\" - Щ деп мен кулгем сонда. Еркелеп кулгем, кейн оньщ шындык,И боларын бымей кулгем. Кумюбекгщ uieuieci отырмады, 6i3re 9 6ipa3 кдрап турды да, крйта шырып кета. \">Юбектщ тойы I шьш той ма, жок, па?\" —деп, соны анык^аура р'ана келген I сиякуы. CbipFbm коз1мнщ жасы танауыма жеткенде, сэлИ суьгаран болар, салкдш табьшан жылап отырранымды I байкддым. Батырхан да бэрш багет отьф екен, буйр1мнен ■ т у р т т кдлды. Оран бурылмастан алакдныммен бепмд1 |НЯ сыйпадым. Сонымен, не айта берето-и бар, сол туш келш боп Батырханньщ босагасьш атгадым. EpTeci шайдан кейн 1 эке-шешем, б1здщ ауылдан келгендер атганатын болды. 1 Мэшинелер1 крзрала бергенде, артгарынан: \"Меш альт | кетщдер!\" — деп тура жупрдим. Нагапгы агамньщ уйндеп | жецгем жерге туеш: \"Кдррам, келген адам кетем демейдт | Акд1льщ бар гой. Bi3Ai уяткд кдлдырма\", —дедь Олар кетш I крлды, мен огаре жылап уйге гардам. Жылауымды басып, I 6ip кезде басымды кетерт еддм, Батырхан сурланып кдсымда тур екен. Жатымиан тартьт кеп ж1бердд. Турган жертмде жьпылып туелм. Ж ецгеа, осы менщ бакдггсыздырыма себепкер болтан жецгеФ, жпе-жапар болып су бурюп жубатьш жатыр. Жудырыктай 6ip туйн шпмде капы да , крлды. Уйге гарген-шыгафндардьщ 6ipiH кермеймш, есйсгщ ашылранын, жабылганын — бэрш бйип отырсам да, одан б1реудщ rapin келе жаткднын немесе шырыпбара жаткднын мулде анрармаймьгн. Ауру да емес, сау да емес халдемш. Элдеб1р уакдггга Батырханныц мешмен жасты арайын I кдрьшдасы кулагегма келш сыбырлады: “Газет арасында саган хат бар екен, кдйда кряйьш?\" Кез1ммен ымдап диванныц бас жарын корсетам. Оцаша кдлранымда, элг1 хатгы ала сап | крйныма тык?ым да, эжетханара кетам. ©31 крмакхы, кдлыц хат екен, Кумгабекген екенш 6ip кдраганда-ак, биуум. Ашьт 1 422
окдпт, алкеп жылайьш. Эй-reyip, маран дегенде кщюы келмей, кцсынын таппай турран 6ip дуние. KyMic6eK хатты госпиплден жазьшты. Менщ хатымды алып есецпреп келе жаткднында машине кдгып, мыйы шайкдлып госпттлге •(ycirrri. Кепке деган хат ж аза алмай, жагдайы келгенде жазганы екен. \"Батырханра барма. К дйтт онымен турасьщ? Мен кдлайша баскдмен крсылам? Кегле, кут. Маган елдщ ce3i де, eripiK намысы да 6ip тиьш. С е т ана кезде уйде а л ь т I кдлуым керек едд, бекер эке-шешемд! тындадым. Мен енд| оларды кермеймш. Керпм келмейдь Менщ сенен айырган — солар\", — д е т ! О л хат крлыма 6ip кун бурьш тисе, кайтер г>л1м, Батырханга тиер ме ем, тимес пе ем — e3iMде б1лмеймш. ' Кдлайда зорлык, керген ейел керген зорльпын еле-елгенше умыта алмайтьш сиякуы. Мен ез1м эл1 умыта алмай келем. Элщ жетпей, езщ зорлык, кересщ. Ж ене оран езщ юнэл! боласьщ. 0зге ге куш керсетудщ кдншалык, кдшрет, 1 адьчетаздж екеган тек езш 6ipey зорлан кеткен эйел рана ! анык, гусшетш тэр1зд1. © й т т зорлап кеткеннен repi, бэлгам, л кей жардайда алтарт кеткеннщ e3i аргык, Менщ ойымша, I| мэдениегп адам, м эдениетаз адам деген категория бар болрандыкц'ан, мэдениегп ел, мэдениетаз ел деп те айчуга * болатьш сиякцы, Алайда жеке адамга такдан кшэ буюл елге И ылги да кдтысты бола бермейдь ©йткега кдндай да болмасын И ел шпнде адамдардьщ категориясы алуан турль Дегенмен if орта децгей дегендд ойламай болмайды. Халыкуьщ орта I децгейшщ e3i баскдга жасаран озбырлыкуьщ кдй турш де Я крлдамайтьш д эрежеге жетсек, менщше мэдениетгщ бшк I децгей! сол кезден басталады. Менщ зорльпдсд ушырауым, I сзрэ, б1здщ ал1 ол децгейден алые екешмззд! керсететш сеюлдг — Юм бгледг тэте. Кепке топырак, шашуга бола ма? — Эрине, ел айналайынды 6ip-eid бузыкрд бола кдлай жамандарсьщ. BipaK, 6ip-era бузьщгьщ ойьша келгенш клей я алатьшы, OFan кдрсы сенщ дэрменаз екенщ кршжылтады | рой.Ьшпалган айуандар ец мэдениетп деген елдерде де болуы | мумган, 6ipaK, кд!з зорлауды махабат деп туешепн ел кэз1р, I кудай бкед!, жер бет!нде жок, — Крйьщызшы, тэте, саз тым терецнен кдзып кетгпцз. I Содан кейш не болды? — Содан кеши не болушы едд? Кдтын болдым, кдзан II устодым. Кдрашада Батырхан екеулпз Алматыра бардык, Ол I музыкалык, учили!цедеп окуьш ары жалгасгырмак, болды. ©3i I де эскерге сол нейэб!рде кеткен екен, тертшпп курстан 423
крбылдады. Петер жалдап турдык, Уйден екелген азык,-тул ащиа дегендер таусылып, крлада -гуру кдтындай бастаган со мен жумыскр орналаспак, болдым. Акдлры телекер1м д!1кгорлыкдф конкурстан OTii1 крбылданып еддм, ергесщд \"Дикторльнуф бармайсьщ, — дедд Батырхан.— Bepi а кдскдярдай жаландап, ауыздарыньщ суы курып оты бармайсьщ. Ауылга кет, сонда босан\". Байрусгыц едзраныщ кызьщедд, адам тусшетшдей кылыкд-ан repi аурудьщ эреке сиякды. Ауру да HJhirap, юм 6iAiim. Сонымен, ауылга кдйтгьп Туцкыш улыма майда босандьм. Жазда ол окуын 6iTipi келд! де, аудандык, медениет белв-пне орналасты. Жарасы кетерм^з деген умггпен журит жатгык, Айтута да уят, apai адты-жеп ай салыгт тары ж уки болып крлдым. Жазга тама ол кезде iudMAeriM е м жарым айлык, 6ip куш кешюа кудык,тан барып ею шелек су экелддм. Ол кезде Батырха екеум^з ж еке турамыз, аудан уш болмел! уй берген. Суд] e3i экелш, ауыр персе кетертлей, екшип балама жукп болтал) 6epi Батырхан зыр жупрш журетш. Сол куш, кдс кджиандат уйде су жок, Батырханда жок, Ары кутш, depi кутш, келмеге сон,, кун кешюрш бара жаткрндыкуан, озш бара салгам. О тун ауа шш кеду де, дереу босатадан атгаган бойда су тол ею шелекке кррады. \"Юмэкелшбердд?\" —дед-пстенежеюг “Озимекелддм. Мен, немене, ею шелек суды кетере алмаймьв ба?\" — деп ем, \"Саган 6ipey экелш бердд. Сайкдл!\" —дед де, перш ж!бердд. Шаткрякд-ап барьш жырылранда, диванны) жакдауына басым тидд. \"Ой!\" —дегеннен озге уньм шыкцадь Тацерген,турсам, басым айналады. Динара кррасам, беттмнц алды кекп ен бек. Жылаганддм болар, кез1мшц асть домбыкдщн. Кезьмддainca'i да, жумсам да, отырсам да, турса> да басым айнала беред. Крзгалсам бггп, мен бе, жер ме крйсымыз екенш, ай-reyip, 6epi шайкрла женеледд. \"MaFai жеделжэрдем шакд>ф\", —деддм. \"Мен не беттммен шакдграм ез1ч шакдяр\", — дед. \"Мен крзгала алмаймьш. Шакырьп бер де кет\", —дедм. Шакдфып бердд де, кетш кдлды. Содар ею-уш кун ауруханада жатгым. Мыйым шайкрлыпты Артымнан Батт.фхан келш едд, екелген тамагьш алдьфмаг крйдым. Bip ай дегенде барьш эрец-ерец орнымнан тургызды Крбьфрага суйенш крна зорра далара шырам. Bip куш туе элепнде бике кдяз: \"Ci3Ai 6ip жшт шакнфьш тур\", - дедд \"Куйеуич бе? Ол болса, бармаймын”, —деп ем. “Жок, бетен Шакдярьщызшы деп жалынып крймайды\", — деп кулдд. Крбыррага суйенш кдябырлап шыкрам, ак,шалбар, ак,жейде 424
Щой-ЗаАыптьшф киген Кумкбек. \"Мен бэрш б1лем. Еспддм, - дедд.— Ke3ip сеш алып кетем\". \"Кэйтш? Кэйда альш кегесщ?\" \"Алматыта алып кетем. Жур. Ka3ip жарты сагатган кешн самолет кетедд, к елМ п келд1м. С еш асы раймы н, кр рк да. “Ойбай-ай. сыртымда 6ip бала, шдмде 6ip бала, мен сатан кэйтш кэтын болам?\" \"Мейль маган он балац болса да 6api6ip. Жур, Ж1бек. ! Бул ж олы айткдны мды орында!\" “Жок„ — дед1м .— Бармаймьш. Сен kj>I3а л М ен ещ\\дбггпм. Era баламмен кэйда барам, будан кетпеймш. Кудерщдд уз, К умкбек! Менщ мшез1мдд б1лесщ юй, eripiK айтып алдап туртам жок,\". \"Эй, мен де 6ip бакрггсыз сорлы екем. Хош, ендеше!\" — дедд де, бурылып журш кетп. Аурухана ауылдьщ ен шетшде едд, эуежай сол арадан кершш турады. KyMic6eK тисе ешкдйда бурылмастан эуежайта тартгы. Ол кеткен сон, 6ip сатат болар- болмаста далбакцап ш еш еа жетп: \"Ойбай, К умкбек келягп гой?” \"Иэ, келдд. Келдд де, кетп\", —деддм. \"Не дейдд?\" “Алып кетем дейдд\".— \"Неге кетпедщ? Сеш 6i3 сегетш бе еддк?\" — деп жылайды. \"Мьша кугаммен кэйтш кетем? Era баламмен з кэйтш сыям?\" — деп мен жыладым. Кумкбектщ жагдайьш ij шешесшен сонда естрцм. Ол ж еттан гш жылы матан | госпит1лден хат жазтанда уш не де жазыпты. Той eiin н жаткрнда iueuieci сол х ап ы матан керсетпек больш келитп I де, тойды буза алмай кепггп. \"Меш Ж1бектен сендер айырдьщдар, ендд екеу1ндд кермеймш\", — деп, содан эл1 уйге I 6ip сокрапты. Э скерлж мшдет1 6inceH сор, обылысгыц I пединститутынан Алматыта ауысып алыпты. \"Сенен тана I емес, Кумкбектен де айрылып сорладык, крй, кдлз-ау!\" — II деп, memeci байгус маган муцын шакды. Ол Kici кете сальш Батырхан келдд. Басым ауырьш тесекте крзгалмай жаткэм. Н Шакдлрткэньша шыкдай крйдым. Жанжалдасып журш 03i I келдд. Кдсымда жаткэн ею эйелдщ кезш ш е:'1К умкбек келитп ■ гой, не кдлп жур?\" — дедд. \"Меш а л ь т кеткел1 келпгп\", — I] деддм мен де турасынан. \"Неге кетпедщ?\" “Ол жшт, мен | эйед тещ болматан сор кетпеддм\". Адам озгергенде сумдык, 3 озгередд екен. ¥яц, жылай бергеннен баскэ крлынан тук келмейтш адам еддм, Батырхан акдиры бепмдд ашты. Ол айтса, мен де айтатын болдым. Егер менщ сондаты айткдн сездер1мдд I шешем байрус естш турса, меш танымай кэлар едд. Таныса, ! талып кдлар едд. Баскэ амалым кэлматан сон; кэйтешн, кэсарысьш кэра ттлмен кек кэйтардым. — Татетай-ай, кермегендд Kepinci3 гой, теп. Озддн, кулш, 425
эзмдеп, жаркр,1лдап журген мшезщрзге кдрап, мунды ада* деп ешюм ойламайды. Мен мунды адам еместн рой, жаным. Унеш кулш те YHe.Mi кдйгырып та ем р суруге болмайды. \"Кунше жуз мыв пале жолыкра да, сонда да кудер узбе 6ip алладан\" —деге» елец бар, Соны сен, немене, аллара сен де, шалкщнан жата бер деген сез деп ойлайсьщ ба? Ол олай емес, шырак, Крили жамандык, кореец де, жакрылыкран кудер узбе деген сез Мен жакрылыкран кудер узбеймш. Жарайды, ендр ацпмеге кешейш. Ауруханадан шыкрерн соц, ауданга токрамай, тисе эке-шешемдрюне тартгым. Дэриерш тары 6ip айра булеген берген, туцгышым эке-шешемшц крлында болатьш, шггей: \"Ендр Батырханнан кетейн, шдмдеп баладан кутылайын\" — деген кррытьшдыра келдрм. М етц ауруханадан шыкреднымды ecriren соц, жакрлн агайындар Kipin-шьпъш хал сурады, акрллдарын айтгы. Ауданда мен уйлершде турып журген нарашымньщ эйел1 де арнайы келш: \"Айналайьш Ж1бек, баланы алдырьт тасгаймын дегенщлр крй. Bip бала не, ею бала не, ауыртпалыры б1рдей. Айрылыссац, куйеущмен айыры лыса бер, 6ipax, баланы сацта. Ж алгыз бала жатбауырлау болады, eKeyi 6ipiH 6ipi сыйлап 6ipme 6ipi кррайлап журш ержегедр. Акрллымды алсац, баланды ту!\" — деп кцылып етшдр. Сол жецгемдр ете кдтгы сыйлаушы ем, айткднын тындаганыма тук те еюнбеймш. — Тудыцыз ба акряры? — Тудым. Жетгас еюнщ крлсында босандым. — Эке-шешердздрц уйшде гой? — Е жога. Куйеу1мнщ уйшде. \"©3i де 6ip бетуа жок,ейел екен\", —деп ойлап жаткрн боларсыц. Солай болса солай да шыгар, бммеймт. Акрллдылырым да, арп»1крнылырым да емес, еншейш ею баламды жетш етпейн деген есек дэме кузге кдрай такы Батырханмен бас крстырды. LLIeuieci, еraced мен жездеа аке-шешемнщ алдьша жырылып, кеппрьм сурап келш рлр, олар менщ бейме кррады, мен оларды жерге кдратпайын дедрм. Бул балалар турканда Батырхан да Ty6i тузелейн, туешетш тэр!здендр. Bipaic, не керек, олай болмады. Жап- жакры журедр, оцальш-ак, кетейн сиякрвнамыз, мен де, теп, Min тапкр>1збаура тырысам. Ойда жокра irain келедр де, бутшделш кдлган •пршшпм1здр кдйта быт-шыт крллады. Себебш мулде туеше алмай-ак, крйдым. Крлзранады. Bipaic, крлзраньпнтыц да кцсыны болмас па? Ода ондай кцсын жок, \"Сен неге буйтпц? Bipeyai жакры керш сейтйц\", —сиякры 42В .
Щоп-ЗаЛьттлхф зорлык, сылтау. 0Ai жететшш быедд, акуала бастасам-ак, ал кеп урады. \"Осы бале ауру шыгар\", — деген де ой келш журдт Арак?ы кеп iuiKen адамда сондай 6ip ауру болады дегенд! ешс-ешс еспгешм бар, сондай б1рдеме болды ма деп те сезисгенддм. Егашт улымды босанганда дэл он сепз кун толганда, декэб!рдщ отыз 6ipina,e, жетшс уиннин жылды кдрсы алуга дайындалдым. Улкен улым еке-шешемнщ крлында болатын. \"¥лыстьщ уды куга гой, Батырхан да бупн ез тупганщ жылуьш сезшсш\", —деген ой келдт Уйддтазалап, едем1леп ж инастырдым да, дэм дыеп тамак, ж асады м . Батырхан кеыпге бердь Кдс кдрайды,— жок, Tyrai он ею болды,— жок, Жаца жылды жабыркру кррсы алдым. \"Таты iujin кетп-ау\", —деп крна ойлаганым болмаса, \"Эйелдермен элде кдяздармен кдядырып кеткен шыгар\", — деген кудисп ол кезде ойламаймын. Неге ойламайтьгаымды езш де бымеймш. Тунп б!рлерде акдгры келдк Мен уйцтамай, баламньщ жергектерш упктеп жаткрм. Есжтен к!рдД де, жасаулы устелге, успндеп элдекдшан суып кдлган тамакдф теарейе кррады, \"Мынаныц бэрш гамге жасап крйдьщ? Юмдд кутгщ?\" —дедг \"Кеп куйеугмнщ кдйсысы бурьш келер екен деп кутш ем, эрец-пэрец сен келдщ гой\", — деддм кейи к у р а н т.— \"Кеп байьщ барын б1лем. Соньщ 6ipi де ендд бетще кдрамастай етейш бе? Сенщ сикдфын, мына жылтыршан бетщ бе, бетщйд кэз1р крлай кцсайткрнымды кер\", —деда де, устелдщ ушьшда турган упки ала сап ж1берш крлды. \"А-а! — деп атылып кеткегамде, иьпыма тая тгап барып уп к анадай жерге ушьш кетп. ©лпредд екен деп ойладым, аягымдагы тэпнпкеммен кейлеганец далага атып шыкцым, Табалдырыктан атгай бере-ак,тэшшкем тусш крлды, жалацаяк, кур кешш кррсыдагы паркке кррай кдиггым. Крсат кррга аягымды тыгып альт ушып туспм. Артымнан куып жетш, крлымнан суйреген куга уйге а л ьт келдг Содап тэты ауырдым. Кдлзуым квтершп, сандырак,тап уйде уш кун жатгым. \"Эй, Кумкбек-ай, сен мега кургадыц-ау\", —дейтш кершем, Жазда гана урганьшан ауруханага ж ат ьт шыккрм, оны ел б1лед1, ендд дартер шакдярайын десе, гагы маскрра болам ба деп крркдш, Батырхан уш кун бойы д артер шакдфмай к,ойды. Тертшхш KyHi ез1м eciMAi ж иып шакырттым. “Суык, тидд ме, тер кутгы ма, бымеймш\", — дцлдм де крйдым дэртерге. \"Меи кеппрсем, оны крргасам, онымды Батырхан да тусшер\", —деген у м т м болды. 497
— \"©зщ неге кешггш келесщ? Кдйда болдьщ?\" - деп eMipi сурамаушы ма едндз? Айтуьщызга кдратанда, ылги cis ж ада босанган кезде кетшгед! екен. ©si cay болмаган сод, сонысын сезддрмеу ушш, эдеш ттседд гой деймш. — Мше-мше, \"бурый ш ы кд а куладган содгы шыккдн мушз озы ты \", —деген рас. Менен элдекдйда кйш сен соны ойлап жатырсыд, ал мен оиламаппын. Б1ршипден, ойлауга уакдггым да болмаган сиядгы. Bipece анау, 6ipece мынау, ырыд-жырыцмен жургенде, Kid жендеп те ойлана алмайды емес пе? Еганнпден, мендей эйел1 бар еркек тэты баска эйелге кез салады деген сезжке менмендпъм де Ж1бермедйаудеймш. Жакры кермеген эйелге де еркек бара бередд деген урым ол кезде менде ж о д Сонан сод балальпътм, быместтм болтан шытар, сезисгенбеппш. — Кешн де сезжтенбедщз бе? — Асыкда, езш де соган карай келе жатырмын. Bipece куйшш, oipece умптешп, балендейтузелт те кеглей, балендей кдсайын та кдлмай кун кешш ж атгы д Bip жаскд тола салысымен емшектен шыгардым да, еганпп улымды да эке-шешеме апарып берддм. Дереу жумыскд шыдтым, автоклуб MeHrepyiirici болдым. Эндд, елдщ ортасьш абден сагыныппын. ©кед жадсы акдш гой, бэлюм, сен б1лерсщ, ap6ip онер кутан адамныд шпнде 6ip думпу болады. Оны oipeyAep куш дейдд, дергдейд], бэрше де украйды. Солдумпу кшде сыймай сыздатса, саган ештеде тоскдуыл бола алмайды, ене бойыдды дысдан енерпуд елще таратып б1тпей тодгамайсыд. Сондай 6ip кулшьшыспен юте/ум. Ой, жаиым- ай, сен б!лесщ бе, б1лмейсщ бе, елдщ алгысы, батасы деген 6ip керемет нэрсе гой. \"Tan.i 6ip эн! Тагы!\" —десе, тартынбай гадка дейш айта берем. Тамад та, тесек те тук кереп жод Маган журтгыд: \"TaFbi! Таты!\" —деп суйсшгеншен кдтмбат сый-сыяпаг ж о д Алайда елге icreren едбегщ еш кетпейдд екен, жеттпс алтыншы жылы мен ауыл едбеккерлерше керсеткен мэдени дызметтм утшн Бугалодадгыд Ленин комсомолы сыйльпыныд лауреаты болдым. Атак, 6ip Kicire бер1\\гешмен, оньщ куанышы коппплжке ортад екенше сол жолы аныдкез1м жетп. Аудан, обылыс болып куандыд Атагы шыкдэдды гам ж ек керсш, крнатганып, кдгамепме улкен кулшыныспен KipicriM. Жеттпс жетшдп жылы кектемде, крй крздату кез!нде, Батырханды ауданнан он шадгы шадьгрым жердеп 6ip шопанга сакданшы дым ж1бердт Уйге келмей кеткендерше аптадан асьш кеткен сод, im кшмдерш жуьш, 428'
r fit»' M m W yriicren, белесепедпен ез1м апарып берпм келдд. EKi ара ж азык, демде ж етш барам. Акдяр бариан соц, кур крл барганым кдлай болады, бауырсак, nicipin, каштан калган кдзымды крсьш, гашкене ет асып а л ьт барайын деген ой келдд. Соньщ бэрш icren бпхешмше кдс кдрайьщкдярап кддды. Тацергец барганым дурыс шыгар деп крбалжыдым. Сол ой жецш, ыдыс-аягымды асы кдай жинастырып жаткднымда, 6ipey кдкрастан-ак,сырткэ1ecucri ашты. Баягыда * мектепте 6ipre окдшан бала екен. \"Кел, дэм ауыз ти!” — деддм бауырсак,тан 6epin, \"Су берсец, жетедд. Шелдеп турмын\", - дедд. Кесемен су вперддм. Bip-eid уртгады да j кдйтарып бердд. \"Ашшы су бере ме десем; кэддмп су гой\", — дедд кулш. \"Ашшы с у арманыц болса, Батырхан барда j циерсщ. Kp3ip саган бар болса да бермеймш гой\", —деддм I мен де кулш. \"Байьщнан кдтгы крркдсыц, э ? LUeuieci оган: \"Аюга акдял уйреткен — таяк, Басьгаан таяк, арылтпасац, L эльак, табанынды жалайды\", —деп уйретедд дейтш, сол рас I болды-ау, моп-момакдн болып кдлыпсьщ\", — дедд есж ке бурыла 6epin. Крлымдагы кесемен желкесшен nepin ж1бере I жаздап барьш токдадым. Еркектщ кшмш кип, кртынныц свзш айткдннан уялсандны, байгус!\"— Истеши туры и а соцынан солай деддм. Ол бурылды да, мырс e n i: \"Мен бе, ' сен бе байгус? KiM байгус екенш бштд келсе, дэл кэз1р Батырханга бар, 6ip тамашаньщ успнен тусесщ\". Ол eciicri | таре ж ауы п шьпъш к е т а . Мен ызаланып дереу кише бастадым. \"Таты imin а л ьт Батырхан 6ip нэрсега булддрген ! шыгар\", —деп ойладым. Кдрацгы т у с т кеткенше кдрамастан 1 жолга ШЫК.ТЫМ, Келсем, крйлы ауыл жым-жырт. Кел1мдд- I кеттмдд Kicire эбден уйренген итгер де урмедд. Белесепед1мдд | уйдщ бурьипьша суйей салып, евмкемдд устап уйге юрдум | де, узын дэл!здщ сол жагындагы 6ipiHuri eciicri аштым: ас уй екен, ыбырсып, ыдыс-аякдъщ шашыльш жаткднынан-ак, жаппай imic болтаны бшнш тур. Ол eciicri жауып, кдрсыдагы edicri аштым. TeMip твеектщ уетше ею бала, жерге eKeyi шала uieiuiirin ж ата кетшть Одан erixi терп уйге шреем, Батырхан тыржалацаш, усп-басы жартылай ашылган, езшдей мае ейелдщ кдсында жатыр. Бет-жуздерше I кдрамадым, экелген семкемд1 сол куш аяк, жакдарына кря салып кдйта шыкдым. Крл-аягым ддр1лдеп, 6ipa3 узаганша I белесепедп ж аяу жетектеп журддм. Ызаландым, кррландым, 6ipaK, жыламадым. 429
Ы с у тн П Щ ^ я ш _____________________________ — Ойбай-ай, тэте-ай, ашумен тым кап ы кетш калган жокрыз ба? Тук те болмаган шыгар кайдан бкеаз, мастыкрен жатьш калуы да мумюн гой. —Эй, шырагым-ай, сен ойлаганды олкезде мен ойламады деймкщ. Ьинетщдей ьлдалдэш мен де )здеддм. Таппадым. Еспген 6 ip баска да, кезбен керген 6 ip баска болады екен. Содан кейш барып крна бурьппы кешжкендерщ есьме алсам, акд-айтындай тук таппаймьш да, каралайтындай 6 ip нэрселер кылтия бередд. Барлык, кдллыкы, жацагы сен айткандай, \"крркдан бурьш жудырыкуайды\" дегенге саяды екен. Yui кун уйден шыкдай ойландым. Шыгарса шытарып жДберсш деп, ж ум ы ск д д а бармадым. М енщ к,алай маскдра болганынды барлык, журт б1летш сиякцы, бурьш да бшп: \"Байтус-ай, 6Ь бмгендд сен б1лмейсщгой\", —деп, сыртымнан муаркеп жургендей. Елге кай беттммен караймын деген ойга келд1м. Ак,ырында абыройыныц айрандай гег1лгешн Батырхан да 6L\\ce керек, не келмедд, не хабар бермедд. T ep riH in i куш жумыска шырып, автоклуб айдайтын ей жштп экелддм де, ине-ж!бш калдырмай Батырханньщ бар киЬп мен дуние-мулган тугелдей шешесшшне берш жзберддм. \"Апарьт тасгандар да кайтындар. Б1рдеме сураса, 6i3 ештеме б1лмейлпз дендер. Ecririci келген жауабын езьмнен ecrip\", — деддм. LLIemeci мен жездеа, атасы дэп 6 ip крл жиып жауга атгангандай кешюсш жетш келитп. “Бул кай басынганьгд? B i3 зацра жупнем1з\", — деп, 3ipK-3ipK етедь \"Зацра жугшсендздер, мен крркд<анымнан жугшбей келдд деп жур екеназдер гой. Сыйларанды бглмейтш дал слздердей уй шпн мен керген емесган\", —деддмде, Багырхан ктейтш кепелекке калай барганымды, не кергешмдд — бэрш жасырмай айтып берддм. Атасы б1рдеме урпап келген болу керек, кайта-кайта; \"Сен де кшелкщ. Сенде де бар\", —дей бердд. Жен бАмейтш осылармен жен сакдап сейлесш отъгрганыма6 ip кееде езичнщ ж ыным келдй Орнымнан турдым да: “Ал ендд уйден шырыцыздар. Ж ен жыл келш болдым, ж ен жыл керсегкендершдз жетедд. Балаларьщ бул уйддцтабалдырьпъш ендд атгамайтьш болсын. Атгаса: айтпады демендздер; не езЫ елем, не оны елттрем. Шыдаган адам мендей-ак, болар. Басымды ауыртпай, уйдд босатьщыздар!\" - деддм. Енддменен ум!т жорьш сездд гой деймш, суйретш-суйреттлш уйден шьпды. —Эггеген-ай, ертерек сейтпеген екенсззде. Талай емрпрз текке Kerri гой. 430
Щоя-За&ыптмф — Юм быедь кейде е з м е де текке кеткен сиякуанады, ею улым еске туссе, ол ойымнан крйтып крлам. Сол Батырхан болмаса, о л екеуш маган и м бередд? © к и п я т болса да, ез ем1рщнен крйтт бас гартасьщ? Бастан кешкенщнщ 6api боскр кетуяп ме едд? Б1реулерге жанымыз ашыса, крйгы- муцын тусшсек, крлымыздан келсе кемек етш, келмесе сезбен де болса суйеу айтсак, сонын, 6api сондай-сондайды 03iMi3 кергендж тен ем ей не дей сщ . Б екерден-бекер кррташанша, керетшщнщ бэрш керш крртайган дурыс та. Солай емес пе? — Оптимис екенспз, тате. Онъщыз унайды. — ©Mip уш ш ayeAi езщ куресущ керек. Кемектесю а келген адам кемектеседр кемектеспесе кряды. А л езщ куреспесец, сен уяпн 6ipey боскр тырахятана ма? ©зще керек емес сенщ ем1рщ баскрга неменеге керек? — Мен д е солай ойлаймын, тате. Keft6ipeyre ренжитипм де сол: бакрггсыздыгын айтып жылай бергеннен repi, ез жыртыгын e3i жамамай ма? — Ей, сол кейб!рщдд крйшы, эуел! Батьтрханды 6iTipin ■ алайыкщы. — Жарайды, тате, ары кррай не болтанын айтьщызшы! — Ары кррай мен алацсыз жумыскр KipicriM. \"Алацсыз дегенде, \"Батырханды м улде умытып Kerriм, уйдеп жалгыздыккр оп-оцай уйрешп алдым\", — деп отьгргам жок, жумыстан баскр еш кргзыгымньгц болмаганы н айтып | отырмын. BipaK, эйел бала бакрай, уй тарш ы тн гстемей, I 6opi6ip ез1н нагыз эйелмш деп сезшбейдд екен. Улкен улымныц 6ipinini класкр баратыньш сылтауратьгп, аудацдагы мектептен окргсын, уйге келгенде 6ipiH 6ipi !здер, eKeyi 6ipre болсын деп, ею улды; мен ауыл-ауылга гиъггып кетсем; ею балам ездер! крркрр деп, 6ip сщ/ймдд крса ©з Колыма а л ь т алдым. Кррап оты рьт 6ip yrnpAi жан болдык,та крлдьгк, BipaK, баягыдр 6ip кем тр: \"Огыз ульщ болганша, осырак, шальщ болсьш\", —деген екен, сол сеэдщ айтылуы бекер емес. Эйелдд еркек уяпн, еркекп эйел уяпн жараткрн табигат. BipiHci3 6ipi тамак, жей алады, кгам кие алады, бэрш ютей алады, алайда екеушщ 6ipiHe 6ipi бере алатын нэрсесш жер бетшдеп баскр еш нэрсе де бере алмайды. Жаратылыстары солай. Оган акры да, зац да, баскр толып жаткрн жагдай д а токтау жасауын жасайды, 6ipaK, 6api6ip олардьщ табига тыекгерш тыя алмайды. Акры мен зац да оны тыю керек дегендд ешкршан айтып керген емес. ©йткеш em6ip акры, еяжрндай 431
зац адам табигатына кдрсы немесе оран кдйшы келе отырьт эдь\\етпмш дей алмайды да, эддлетпк уипн куресе де адмайды Адамньщ ж еке какдюы жеке e.Mipi деген табигилыкрен зткелей байланысгы, сщтм. Мысалы, менщ 6ip Kicire жетерлж акдллым, жумыс icrey кабжеззм, соган ылайык,белгш дэрежеде беделш мен бедерьм бар. Жеармш. Жаспын. Казак, сьшайылан жатпай, \"салкдщ эйел\", ''шыдамсыз эйел\" деп сырггай 6ipey\\epre мш тагып жатады. Алайда, шынында да, эйел табигаты солай. Былым тшмен айтсак, та йреулер салкдш, ягни фригидп эйел, ал шыдамсыздар \"темперамензтз\". Ж эне e3i мшездщ салкдшдыкы мен зезддп адамньщ жыныстьж, салкд>щдыры мен тезддгше yueMi уйлес келе бермейтш коршедд. Сонымен, мен жацады и1ыдамсыз эйелге жатгым дейш. Сондане icreyiM керек? Кдшашы шыдауым керек? \"Крй, буйткенше\", — деп еле салуым керек не, жокДрдеме кдш eMipсуруъм керек 1 пе? ©Mipсуру уилн eMip сурудщ забита залабын орындауым керек крй. Ал онымды журт бшп крйса кдйтем? Бедельмнен айрыльш, жаманаткд калам гой. Оны балаларым естидд, эке- шешем бЬледд, жакдя ндарыма да жетедд. Содан кешн журпыыльжден кдлай араласам, оларга кдй бепмдд айтам? Кордщ бе, жалгызшкзз эйелдщ жардайы кдндай курдель Ж алгызшкзз эйелд1 кеп ж урт кдраптан кдрап журш жакдырмайды, кунам адам деп кдрайды. ©йткеш ол кдлайда езгенщ егшше зуседд. BipaK, кейде былай да болуы мумюн: ез эйел1\"салкдш\" еркек жалгызшкзз эйелдщ езше ылайьпъш зауып алып тьгаьпдз’алады, с ей тт ез озбасын сак;гайды. Алайда OFaH карап, 6api сейтедд, бэршш дурыс деп 3BFbi айта алмайсьщ. Жалпы, жеке адамньщ eMipbie крл сутуга болмайтыны содан, эрюмнщ ез! бжетшдд сен кайдан быесщ? Жэне б1здщхалыкда бурын жалкызшкп эйел болмаган, оны мнздетп турде зорласа да 6ipeyre крскан гой. Сондыкдан жеардд олар езге хальжуан ropi катгы сегедд. Амалсыз кдлага кдшып тып.1лады екенсщ. Кдлада заныстык, шекзеум, ауылдагыдай сырыцды 6api бшп, 6api алдын ала урке карамайды, алдымен кандай адам екешцм 6wiici кеп карайды. Сейтт, сщлдм, сексен 6ipituiii жылы Алмазыга ауыстым. Ауыспасьша болмады. Базырхан баска эйелге уйленш, одан балалы болса да, inrin алганда уйге келш, оны журт сез КД1ЛЫП, ол сез ана ойелшщ Кулагина жетш, есек-аяц аягымнан шала бердд, Ж еар екенщдд бкген соц, бакьш 6ip сьшап керетш еркекзер де кеп болады екен,— .432
^fai-3a4nnnnaaf> бастыты, баскдсы бар,— оньщ бэрш жауьпргыру да жец1л тимедг \"Суду кдгадын, мойнында мьщ куна бар, 6ip кунэсш ел бьлсе, сорлы болар\", — д е т т гой баягыда б1здщ 6ip акдш арамыз. Сол айтпакщы, кезЬпз кдра, бет-жузйуиз таза болтан соц, б1реулер: \"Эдеш екен-ау езП\" — деп эншеган кдрайды, кдйсыб1реулер: \"Кдлай крипа туарсем екен?\" - деп, кулкдшы курып кдрайды, кдйтш оларра тыйым саларсьщ? Оцайы кдшып кутылу болды. Астанага келш, анердщ ордасына 6ip табан жакдшдасам, ол да кеп нэрсеш умытгыра ма деген I у м т м болды. Кулагла шуюр дерлж жардайым бар, содан ' i5epi \"Кдзаккэнсертте\" ж у р т жагырмын. — О-ой, ci3Ai сьгртьщыздан кеп ж урт биедд тэте. Менщ экем ci3 эн айткднда, б1рйуиздщ аузымызды аштырмайды, тырп етпей отырьш тындайды. Теледидардан, радиодан а з . эн айтып жаткднда, жумысын кря сап тьщдайды. Эншешнде ойьш белсек, кдндай урсады, ал а з эн айтып жагкдньщызды I ecrin: \"Ж1бек айтьпг жатыр\", —десек, ушьш турегеп жупредг \"Курдастарьщ ба, “Ж1бек тэте\" демейсщдер ме?\" — деп урсады 6i3re. Жалпы, папам аздд де, ci3 сияк,ты жакры энгшнщ бэрш даусынан ажыратады. Кейде радио к!м екенш, I не екенш хабарламай кэнсерт бередд гой, сондайда: “Мьшау I Ж бек\", \"Мьшау Кшжентай\", \"Мьшау Бигайша гой\", — деп 1 кебш танып отырады. — Ондай экеш кдлдрлеп ж уру керек. Осы барраньщда менен кеп-кеп сэлем айт. Аман болсьш, аз жазса да журепмен жазсын. “Сыртьщнан бгледд екен, елецщдд унатады\", — екен де. — Рак,мет, тэте. Бэрш айтып барам. — Эй, бэрш айтам деп, айтпайтындарды да айтып крйып журме. Батырхан екеум1здщ быльпымызды айтпай-ак, крй, экеге айтатьш сыр емес. — Шешеме ше? — Шешеце айта бер. Bapi6ip оран айтпа десем де айтасьщ. — Шынында. — Менщ 6ip Агрготы деген жакры жецгем бар, тэте. Сол гаймен жэне шешеммен рана сырласьш вскен адаммьш, ейткега эпкем жок, баланьщ улкетм ш . Ci3 маган дэл K93ip Э1жем сиякуы ыстык, кершш отырсыз. Ийркш-ай, эпкецнщ болтаны кдндай жакры! — Оны бьгсец, ендеше ез сщлглерщдд солай тэрбиеле. Сырласудан барьш сыйласым туады. — Булан былай свйтем, тате. С ез жок, сайтам. А л ендд ащтмешддд жалрастырьщызшы! 433
Мен Алматыга сексен 6ipiHmi жылы казан айында кедадм. Мэдениет ммспрлш жатагдсанадан 6ip белме бердд. Кдзакцда мектепке ол ара алые болгандык;ган, ей баламды игпернаткд орналастырдым. Уакдлымныц Keoi гаспрелде, ел-журптыц оргасында етедд. Оцай, кдязьгкдеп айтпаймын, кдшн. Жалпиз адамга тйтп кдгын. Bipax, мен кепшшктщ алдына шыгып эн айтпай отыра алмаймын. Шаршасам, кешшрек шаршайтын да шыгармьш, эз1рше сахна деген жарыкдык;гы ацеаймын ДЭ турам. Эбдеи уйренш кетпм бе, жок, жаратылысьгм ба, e3iM де бЬлмеймш. Алматыга келгетм е уш ай еткенде Батырхан кдйтыс болды деген жеделхат алдым. \"Пршшкге калган кондл \"елдд\" дегендд еспгенде, езгерш сала бердд. \"Эй, сорлы-ай, inrin журш сорлады-ау!\" —деп аядым. Еюбаламды да интернатган сурап альш, обылыс аркылы ауылга уштым, Эуежайда алгапг жолыкд<анб1реуденсурап ем, ойлаганымдай- ак, Аягезде кешеде кдтып елйгп. Кэддмп эйел1 кусап-ак,дауыс сап жок;гадым. Кдсымда ана эйелд де жылап отырды. \"Ж1бек-ау, ceHi сыртыгщан кергенде де риза боп журедд екен гой, сен кетш едщ, айрыльш кдлдык, Батырханнан\", — деп, uieuieci жылады. ©кпем о Kicire де ыдырап кдлган сеюлдь Сейлест, кдлай елгешн сурадым. \"Ку аракдъщ кеарш ен кешеде кдтып елитп. Кдлтасьшда крштаекдн хаты бар екен\", — дедг \"Не деггп? Окдгыншы, мен жайьшда ештеце айтпап па?\" — деддм. \"Жок, айтпапты\", — дедд memeci. Ары 1здеп, 6epi 1здеп, акдлры хатгы таба алмады. \"Анау альш па едд? Мьшау альш па €дд?\" —деп, таги аягьш алыстатьш экетп. Жылаган, KepiaceH б1реулер киш кетп де, мен де тандкуап 1здетпрмеддм. Акдгргы хатында Батырханныц менщ атымды атамаганы, 6ip турлд, тусшйсаздеу, жумбакдау кершдд жене жаиыма ауырлау тидд. \"Саган не десш? Сен уппн ол баягыда елмеп пе едд? \"Кенпрдьм\", \"кепгпм\" деп ештеме айтпапты\", —дедд эпкесь Эдеш, ел еспсш деп айтып огырганын туандьм. \"Мен Батырханньщ алдында юнэл1 емеепш. Кеппрйчдд мен емес, сураса ол сурауы керек. Ею баласы топырак, салсын, кей н ержеткенде меш юналэп журмесш деп кдна келддм. Тфюшде керек болмаган Багырхан маган елюшде кднша керек дейсщ, керек болса, балаларьша ендд тек аты керек, — деп, ею балам отырган жакд<д иек кдкзым. Беталысьшды байкдды да, 6ipAe-6ipeyi ундемедд. ¥зьш сездщ кдлскэсы, бурьш Tipi ажыраекдн байдан ендд б1ржола айрылдык, 434
фи-ЗабьтппУкф Сексен тертш нл жылы ж азда обылыстан Алматы га г пойызбен келетш болдым. К упеде ж алгыз отыррам, I кдсымдагы жас кдлздар сьгрткд шьпып терезеге асылып | турран. Bip кдра ж т т купенщ алдынан ары erri, 6epi етп. К и м жупыны, e3i купмаздеу, кудйсттлеу кершдд, IuiKiurriri ещнен бшнш турранмен, мен жакдсд неге урлана карай беретш жэне урланып кдрары бар, неге кецшмдд аударып кдйта-кдйта ететтга жумбак,тау болды, Басымды кетерш, ! бетше тисгеу карал ем, элп жптг тетргап: \"Ci3 Ж 1бек ем есаз I бе?\" — дедь Менщ Ж1бек е к е т м е K03i жеткен соц: \"Ci3re I б1рдеме айтуга рукрат па?\" — деп, дал 6ip эрюмнен жаб1р 4 Kepin журген Kiciuie жан-жагына жалтак,тап, сыбырлап 1сейледд. \"Рукрат. Келлцз, отырып айтьщыз\", — деддм. Крлы калтырап келш карсыма отырды. Отырды да, блрден: \"СЬ . Батырханньщкалай елгенш6L\\eci3 бе?\" —дедд. “Выем. Кдюга if катьш елдд\", \"Жок, — дедд ез-езшен еюленш.— О л асыльш елдд\". Бакжиын бетше карадым. ©щ eiipiK айтып отырган I Kicire украмайды, сезш е сеннд деген мулэшмддк бар. “Оны $ и м айпы?\" — деп ем. “Мен езш айгьш отырмын. ©йткеш ,) о л менщ ушмде олдд\", — дедд. \"Калай?\" \"Тургмнен де керш * отырган боларсыз, мен аракдъщ артьшан кеткен адаммьш. I Терт балам бар, эйел!ммен ажыраскдм, уш м осында, вокзалдьщ тубшде. Кдсында сырахана бар. С ол сыраханада s турранымда арык, езш сиякзы узьш бойлылау 6ip ж т т келдд. Не сейлесш, не крйганымыз K33ip тугел есимде жок, бДрак; \"Эшш Ж1бект1 быетш шьтарсьщдар, мен соньщ куйеуЬин, Кэз1р Ж1бек Алматыда, кузде кеткен, ендд мен артынан кетш барам\", — деп турды. Сейтш б1збен эцпмелесш турранында, пойызынан кдлып крйды. Бас кода, тоны, шамаданы — 6api пойызда кетп. Ендд сондай жардайьш керш турран соц: \"Уйге жур\", —деддм. Екеу\\из уйге келштеледидар керддк, езМ зш е шай никен болдык, Сейтш отырганымызда: \"Алтыбакэннан\" с!здД керсетп. Bip жакры эн айтгыцыз. \"Мьшау кдидай эдем! болып кеткен, ей?\" — дедд сиге тацданып. Тун ауа ек еум з уйкуадык, Epreci кенже мен жумыскд кетпм. Кочегар больш штейтшмш, exi кунде 6ip барам. Т утм ен жумысга больш кдйтып келсем, Батырхан жок, Уйге от жарылмапты. \"Мына кцгста кгамаз кдйда барады? Элде менщ кшмдер1мдд кшп кетп ме?\" — десем, oepi орнында тур. Менде де есебшен жацылатындай кдй кеп кгам бар дейаз. Кррага Kipin барсам, саландап асыльш тур. Шошып кетпм, Зарем уппы. ©з1мнщ пикни деген атым бар, 6ip пэлеге 435
KA^FaH екем деддм. AipiMen, кдлтырап келш тесектщ асты- успн, жасгыкцъщ о жак,-бу жагын кррасам, ештеце жок; хат жазьш та кдлдырмапты. Крнша iiindui болсам да, ез жанымнан кап ы крркып журмш. Кррага терт дурюн юрт, елжке крл типзуге батпадым. Акдгрьшда арен,деп кдлтасына крлымды салып ем, ттлдей кргаз ш кп. Окдюам: \"Менщ елгешмдд ешгамнен кермендер. Бэрше сен кшэлгсщ, мама. Суйепмдд шыгарранда, басымда Жабек отырсын!\" —деггп. Элгин о кц т куанып кетпм. Кдйтадан калтасына салып крйдым да, жупрш кериплерше барьт, кррамда 6ip житг асыльш калыпты\", — дедш. Кдлтасында хаты бар екешн оларга айтпадым, 63i жазып крйды дей ме деп крркуым. М1лисэ келдд де мега альш кетп. 0здер1 керер деп, оларга да хат туралы ештеце демеддм. Калган шындык;гыц бэрш м1лисэга жасырмай айтьш бердьм, —дедд жшт. — Ойпырмай, нандыцыз ба? Айтканы шьш ба екен? — Менде де булдыр 6ip сезж болтан едд, ке тн 6ipaK, сол ж т т п ц айткандары шындык, больш шыкуы. Крлтасындагы хатты окапан соц, малисэ жштп босатыпты. Cipa, хатгы Батырханныц e3i жазганьш аныкхаган болу керек. Хабар бер1лгеннен кейш суйепн алуга amceci мен жездеа келедь Олар элп жштке: \"Батырханньщ басында ондатра малакдйы, устшде тоны бар болатын. Екеуш де 6i3 альш бергешз. Солары жок, муны 6ipey тонаган\", — деп бале салады. Акцфында жшт крлтасьшан шьпдсдн хатгы керсетпрш эрец кутылады. Кешн 6ip айдан соц атасы да келш: “©лирген сенсщ. Сотгатам!\" — деп кркандапты. \"Оны елтарген — шешец. Соггататын болсац, соны сопат. Жазьш кеткен хаты бар\", - деп, бар шындыкзы айткан екен, “Ойбай, оны аузыцнан шыгарма!\" —деп ж уз сом берпгп. Соньщ бэрш айгьш-айтьт келш: \"Буша алем бе, ертец алем бе, мен де алем. Мойныма карыз болмасын, а зге шындыкуы айгсам- ау деп журупп ем, бупн peri келдд. Айтпадеп берген агасыныц ж уз сомын сол кут-ак, inrin крйгам. Мыц сом берсе де, 6apioip ci3ie бул шындыкцы айшай крймайгын ем\", - деп, элп ж т т пойыздан Tycin к,алды. М ен ац мен тусп ц арасындагыдай халде Алматыга ж етпм . Жатпадым, , hi I дмады I — Сыртыцыз бупн болганмен, iuii4i3 TyriH екен-ay, тете, — деддм курсшш.— Кднша дегенмен кцмайсыз-ау деймга куйеуйцздд? 436
— Кртмайтындай кдй кр1лыгы бар дейсщ? Эншешн ельмге 1фмаймын, айтпесе менщ де, езшщ де ем р ш ондырмады гой. Не маван бай болтан жок, не балаларьша эке бола алтан жок, ейтш жакры кергега юмге опа? Сртодщ, жакры керудщ д е езшдцс мэдениеп, мшде!1 болмас па? Ода оньщ 6ipi д е болмады. Bipimui куш жасаган кщгаатын еле- елгеншше жасап етп. О л будддрген ©М1рщ д1 эл1 бупндей алмай ж ур т, кдлайша оны кщмаймьгн, не ушш щгмаймын? Мен бтмейтш, ci3 б^лмейтш мундай муц е л йшнде кеп болар. Зорлыкда ушыратан адамньщ муцын yFa б!лу де улагатгы ic. 1згшктщ непзп езеп — езгеш рту. Солай екешне мен. ага, ез басымнан кешкен icrep аркдолы кез жетюзддм. Ж1бектей сулу ейелдщ муны анау болганда, керпсаз кдоздардьщ кдйтысы кдншалык, екенш и м елшеггп. взш ен aigjAbi элдекдйда том ен б1реулердщ ж аны нда бетш щ жылтыраганы ушш гана жшатердщ уш рш п жургенш кору оларга кдлай оцай болсьш. Жанньщ сулулыгьш тани бглу, багалай б1лу ж тт ге р ушш ец улкен сын емес пе? С ол сьшга ж тт ге р езш e3i неге жвндеп эз1рлемейд1? Ж1бек тэтемнщ жардайын естш, менщ 6ip келген кррытындым: езгеш тусшгенщ — езщдд тусшгенщ. Осыданкетн менщ \"Беу, кдгздэуретм\"жайында б/раз жылы свз айтыпты. Окдгрман ушш оньщ кджет/ аз болар. Б/рак,мына 6ip niidpiмаранда, окдгрмашада ой салатындай. Адам — еркекте, эйелде — ешкдшан жалгыз e3i бакрпты бола алмайды, aFa. Оздщ Гулбаршыньщыздьщ жаньш мен жакры ртам. Алпамысын 1здеп аласурганы к,ыз баланыц квбше таныс. Оньщ жаньш Ж умаш та, Кдйдар да укдады. Алайда Алпамысты таппай Гулбаршьшга тыныштык, жок, менщше. Ол ез махабатьша жолыгуга тшс. Бакрпгы бола ма, бак^псыз бола ма, болжау кнын, 6ipaK, ол 6ipey,Ai бар жан-тэшмен суймей басылмайды. Жумашгьщ кемшшпн ол вте кеп керед!, ейткеш суймейдг А л Кдйдары — эншешн кртелж. Эдеш сейтпщз бе алде 6ip себептермен журексй1дщ1з бе, кдлайда \"Беу, к^з Дзуренщй\" битей калган дуние сияк^ы. Соны аякуарта батыльщыз бармаган-ау, cipa, вйткею енд! Гулбаршьш тагы куйеуге тиед1 деп ез басым ойламаймын. 437
а Сонда оран еад> махабат калай жольпеды? О з соны айтум> кэшкансыз. Менщше, бекер кашкансыз. Ci3 бен Ш кашканмен, шындьж, беден каншайды. Бф Гулбаршын емес. 6apiMi3AiH де кд!з дэуретмЬ келешекке лаиындыкрыз em . Куйеуте тию. отбасын kvdv.1 уиге ж эн е куйеуге калай ие болу сияк,ты ец ниЬп| мэселелерге алдын ала эз1рленбеддк, баска гускен соц барып тыпырладык, KiHa кдяздан рана емес, улдан да екенш| аичъшсыз: жауапкершшк Жумашта ж е т е й жагса, Кайаардз мулде жок, ол Tiirri спбасы болу турман, еркек регшде де ол! сауатсыз екенш o3i бимейдк Сондай e3i Силметтндер 6apin будадредч, ага.
ЬЬяшт НзНиЬ-яш Из, менщ ойымша, бул тектес сыр ap6ip ата-анада, ap6ip уйльбаранды адамда бар. \"Тек езще жэне сенщ жаратушьща рана белгтм нэрселер бар. Оларды, эрине, жария етуге болмайды\", — д е т ! унд1 халкашъщ улы перзенп Махатма Ганди. Бул кггаптш,макраты — купия сырларды айтып тауысу емес, купия сырлардан кдшбат ой тую, эрюмдд ойландыру. Bi3re дешн ата-бабамыз аялап келген махабатгы аздырмай, тоздырмай 0з урпагымызга табыстауга 6i3 де мшдеттопз. Одан улкен мшдет злемде зл! болтан емес, болмайды да. \"Махабатсыз — дуние бос\", — дегенд1 Абай жайдан-жай айта салмаган. Махабат жайьшда жайдан-жай айта садуга болмайды. Ол — зулие. Ал эулиеш сыйлау керек, ец дурысы — оран табыну. Уй болу, оньщ татульпъш сакуау оцай емес. ©йткеш ©лпрдщ03i де; сол ©Mipain ец тэтгкз махабат та тек мерекем сэггер дщ т 1зб еп емес. М ахабаттыч чызынына карай кнынд ьпы да мол Алайда крсагын келш кушагьща юргенде, балац келш мойньща асылганда, кнындык^ъщ 6api куанышкд айнальш, буюл ттриплтч куаныш больт шыга келе/у. Эйелддн асыл кдсиеггерш 6i3 эл1 крипта айтсак, та айтып тауыса алмай келем!з. Оныц ce6e6i не? Табигат эйелдд кулл1 махабатгьщ K©3i кдьлып жараткдн: ол алгашта эке-шешесше — кди. Ал ата-ананын, щязына деген махабаты кдй махабатган кем? \"Кди — epic\", \"Кдв — ырыстьщ басы\", - деп дэрштейдд халнымыз; бойжеткенде, гашыгыньщ — суйгега. Жптггщ махабаты оны элемдеп ец сулу, ен, ак^лды деп таниды; куйеу упдн — адал жар. Тамам кыздьщ шпнен тацдап алган махабаты, ©лпрдщашшы-тушшысын еле-елгенше болт тататын крсагы, тэш мен жаныньщ тен, жартысы; балаларына — ана. Перзент махабатынан ©таен таза махаббат крйда? \"Т1ршшпшздщ туп тамыры, жарык, дуние сыйларан жаратушымыз\", — деп табьшады олар. Туганнан ©лгенге дешн буйпп махабаткд бвленетш бул дуниеде эйелден баска шм бар? Ешюм. Ендеше, жер бетшде эйелдщ ©зшен асатьш асыл жок, Менщ ойымша, махаббат жолында \"эзэзьл\" дежольтады, кудж пен щязганыш та кезьгедд — 6api болады. BipaK,сондаи сэтгерде ж ш т жМтппн ж асау керек, эйтпесе оньщ неа ж тт?!
к у п ИЯ МАХАВАТ Кулдардд керш турып бурылмауга Бекеннщ дап бармады: данша дегенмен да:з кунщдеп гашьшы гой. Олда сонадайдан байдап, сакхыклен жан-жагына жалтакдап даpan улпрдд. Жолыкданьша куаныштылыгын жасырьш-жаппай, жымиып амандасгы. Жымиганда, оц жак, бепнщ уйренпякп шудачры тубше сорылып бара жатдан rapiMсудай лып пайда болдыда, жылдам жогалып кетп. Бурын муны кергенде. Keai кулич дагып, дабагын 6ip кетерш, 6ip Tycipin, езуш озер жиып, ерши дагмдагра крячъш. Солдаглыгынанам айнымай, бурынгысынан толган, бокселенген эдем дара торы эйел алдьша кеп тура далгацда, Бекеннщ туда бойы шымырлап кря бердь — Амансьщ ба, келшшек? Келущмен! — Бекен келшшек дегенд! эдеш ерекшелеп айтгы: дагз куншде суйгенсщ, ендд далайсьщдегенасгар бар-ды. Жаны ашыганы маалдеewiжадаы керетшш ацгартданы ма: — Жудеусщ гой? - дед1 бетше Кулдэр 6ip сэт тодаала дарап. — Мейрамга келш пе ец? Ендд данша боласьщ? — Ертен, дайтам. Озщ mi? — Bip айдай болды, мен оеындамьш. — Куйеущ де ме? — Жок, жалгыз 63iM. — Неге? — Булдыр 6ip куддк ойлап. соны аныкщйтындай сыр берер дедд ме, Кулдэрдщ бетше кезшщ астымен с ы р т дарады. — Ол узак, эцпме. — Куддгщ дурыс дегендеи кез1 жыпылык, етп. — Маган айтуга болмай ма? — Бшщ келсе, кешке баягы жерге кел. — Жарайды. Кулдэр 93i келе жатдан дукенге, Бекен e3i бара жатдан теменге беталды. Кулдэрдщ куйеуден дайтып келгенш Бекен аитпаи-ак, тусшдд. Тек: \"Онда менщ кшэм жок, па екен? - дегендд 442
■пксше ойлады. — Юм б1ледд, бар болса бар да шытар, 6ipaK, Kyfteyi соньщ бэрш бш п уйленбеп пе екен?\" Ею жыл жумыс icreMereHAi одута кабылдамайтын зад шыгып, оныншыны б тр ген н ен кешн Бекен ею ж ыл крмыс зауьггга гстедг Зауыт Ж аркентгщ астында, © сек езеншщ 1леге дуяр шытыс бет1нде-тш. Адж азыдпен ею арасы шамамен отыз бес шакдгрым. Д эл осындай жазтытурым ш ад едЕ Кенже деген жолдасы eKeyi зауытган шыгып, Кекталдан 6epi жаяулап туе ауа Аджазыкда жеткен-дь Ауылдыд шытыс ж ад шетше булар кеп ж ада шккенде, сол арада моншаныд тубш деп дубырдудыдтан Кулдэр су алып жатыр екен. \"Мен ж уре берейш, езщ одаш а сейлес\", — дед! де, Кулдэрмен алыстан амандасып, Кенже кайырылмастан тисе тартты. Бурын 6ip-eKi мэрге ойнатан боп бетшен сушп, кушадгап альш, эзЕ\\-калжын,га батылдау барьш журген дызта бурылмай кету Бекен ушш, эрине, житгпк емес-Ti. Кулдэр ауылдаты е д эдеш уш -терт дыздыц 6ipi едЕ Ж ука жакдан бояудай бет кдпылы кдтсы-жазы езгермейтш адам — бул ауылда жалтыз осы Кулдэр. Кулсе, о д жак, бет!не оймадтай игудыр пайда болады. ©pi езгеше, api суйюмдЕ Кдгздьщ к£,1лыгынан мулдем кет api емесппн ацгартандай больш, Бекен одан даме узбейтш. Бупн кэзше кдп айрыкды дулггырьш квршдЕ — Кешке клубта б!рдеме бар ма екен? — дедД дызта кемейш сол сурауымен адтартьш. — Бымеюм. Бупн уйден шыкдан жокцын. — Бар болса да, ж о д болса да барайыдлы. — Ж о д болса, неменесше барамыз? — Bipa3 кд1дырамыз да кайтамыз. Мен ауылды сатьшдым, шыньш айткадда. — Ауылды тана ма? — Ауылды сагындыратын сен емессщ бе? — Кдрашы дубыла кдлуын. — Бас сап сушп алгым келш тур. — Кд1лжадтама. Клубта б1рдеме болса, матан жолдан сота кет. Мен жегтден вткенде осьшда келешн. Егер кино ж од болса, эуре болмай-ад осы арадан уйге кайтам. Ж арай ма? — Жарайды. Кд1зды д эдеш адтарматансьш адгалды д жасап, шын м этнде кездесуге келкап туртаньш Бекен, эрине, тусшген, 443
Ы щ ш т Я ф & Ь-цт Уэдел1 уак^ггта кубыркудыкгьщ крсына кел1п, кыздын, шьпуьш кугп. Кулдэр едау1ркеппкп. Б1раздан кешн кещлше к у д к Kipiri: \"Осы kj.13 алдаган жок, па?\" — деуге айналды. Тегррек кррацры тартып, кетерш не тары куге турарын бымей эбден тыкодэши бастаранда, кыз сулбасы уй жак,тан каран, етп. — Кеп куггщ бе? Keniip, кшжентай сщлмд1 уйыкуатып uibiKjcamua осы болды. Kp3ip ол тары ояньт кету1 мумкш, менщ 6ip жак}ф барралы отырранымды сезш, кезш 6ip ашьш, 6ip жумып сак, жатыр. Соны эбден уйык,татып 6ip-aK, шыгайьш, кшпсене куге тур, — дед де, муньщ келк1мщ кугпесген, крйтадан ушне карай жупре женелд1 Кекекпц туш Бекен/у б1раздан кешн тондыра бастады: сэнденщюреймш деп жука кишген-д. Мьша тур1мен к^збен крйла барарын ойлады: крлтырап журш крлай к^гдырады? К^здьщ кеде жаткрнын керш, кррсы ж урдг Б1рден байкэды: ол крлындау кганшть — Кинога барамыз ба? —д е д Кулдэр куланып. — Крйдагы кино? Ел жатура айналды. — Онда 6i3 де жатайык, бар, уйще Крит. — Жылы уйден шыкдрн адам далада муздап турган адамга жаны дчш ма десе, сен бЕрден KyyFa айналдьщ гой, тшп. Крл-аярым кртып крлды, жыльпшы! —д ед Бекен езше карай КД13ДЫкрльшан тартьш. — Туу! Крльщ придай тастай! Эбден жаурансьщ гой. — Эбден жауратыппын гой, —де. — Эбден жауратыппын гой. Ауырып каларсьщ. Уйге журил, 6ip-eKi шыны шай inrin шык, — Экец урьш елтрер, одан да ауырганым жакры емес пе? — Экем уйде жок, кррыкра. Bapi Сарезекке кеткен. Нагашым кдзын узаткрн. Балаларга карал, мен рана калдым. Жур, жылыньш шык! — Кушакз'атсан, да жылынам. Кулдэр тартьша кушакгаткрн, булкдна турьгп суйгЕзген- д|. Артынан иырына басьш суйеп e3i кушакгады. Бекенд элс13 Fana езше тартып: — М ен ылри ceHi кутумен ж урем, - дед1 KypciHe сыбырлап. \"Мен де сейтем\" деген ж ауабы болар, Бекен крита кушакуап, бул жолы булкднбаган, тартынбаран кдзды 444
аузынан, тамагынан кдйта-кдйта алкаша аймалап узадтау суйд. Содан адыры eKeyi уйге ю рд. Крржьш тамуйдщ 6ip шетгасшде уйелмелнсуйелмел! ею iraci мен 6ip-eici жасар ciHAici тэта уйыдгап жатыр екен, eneyi кррсы белмеге барып текемет устшдеп керпеге отырысты. Кулдэр оргадгы уйге от жагьш, шай ысытгы. Ж ерге дестаркдн жайды. Ж ада уйленген ерлизайыптыларша 6ip-6ipiHe жымындай кдрап, жарасгы ынтыгыспен шай iurri. — Bipey Kipin келе ме деп кррк^ш отырганымыз болмаса, ерлнзайыптылар сиядгымыз, —д е д Бекен украстыдгы дэл тауып. ¥мтыла кеп керпенщ шетшде отырган Кулдэрд еркелете бауырьша тартты. — Ылга 0стш саган шай куйып берш отырсам, арманым болмас ед|. — д е д жымиа KypciHin. Оган Бекен онша мэн берген ж о д бул эрекетМ з уйленуге уласа ма, ж од па деген кдздыд задды кудп деп дана удгы. — Осында текем етад устше тесек сап берпп, тац ата турып кетешн, —д е д еркелеп. — Сальш берешн. Дасгаркрнды жинайын ба? — Жина дегенд б1лдрш, Бекен ун-туназ бетш сипад>1. Ыдыс-аядгы ортадгы уйге альш ке та де, кдйта Kipin, Кулдэр ун-гунс!з тердд 6ip шетше тесек сала бастады. — Ал ж ага бер! — дед жамылгы керпега тесектщ усгше тастай берш. ©3i уйден шыгып кететш Kicinie босагага барып шам eimprinm шырт етюзд. Бекен ыршып барьш кдпды усгай алды. — Кетпе! Кдсыма жат! EKeyi кушадгаскрн крлпы тесекке умар-жумар кулады. Бекенге Кулдэр естш ез ерюмен берш ен. Араде жиырма шадгы кун еткеннен кейш крмыс зауьггган крйта 6ip келген Бекен Кулдэрдд куйеуге тиш кеткенш: ecrin, ад-тан, болтан да калган. Kyfteyi сол эке-шешеа гойга кеткен Сарезек жадган кершедг Бул дьтзды соден кешн керш отырганы бугш. Кубырдудыдгыд басында Кулдэр бупн кеп кутюзбед. — Таты муздеп крлган жокрыд ба? - д е д келе Бекеннщ крльш устап керш. — Муздедым, уйще апарып шай бернп! — Саган ейтш шай куйьш берш огыруды кудей маган жазбадя юй, - д е д деусы кенет дрмдеп. Сол туш де дэл осы сиядгы 6ip сез айтып e/\\,i, Бекеннщ есше сол туей. BipaK, 445
одан еш тую н ш ы гара алмады. Сондагы ойьш тары кдйталараны ш ыгар дед1 де крйды. — Журил, уйден ауларырак, кетешк. Жаца туган мамырдыц т у т ден ет женДлранаттркентедД. Кек крльщ, ызыддаран маса эбден мазаны алады, жаз шьп-а тшп шыдатпас. КулдэрдДю mend уй болгасын, eKeyi ауыл сыртьша 6ipa3 узап барып оралды. Bip-6ipiHin хал-жагдайын бшсп. КулдэрдД эке-uieuieci зорлап узатыпты. КуйеуД б1реудщ жалгыз баласы екен, э дегеннен-ак,екеушщтузы жараспапты. 1шш алса болды урады екен жэне ею куннщ бДршде инедД екен. Тагатын бар кш еа: \"Сен маган кд в бон келген жокрьщ, менен баскр да байьщ бар\", —деп бокуайды екен. Акдгрында шыдай алмай жакдшда уйше кдйтып келигп. Эке-шешеа: “Кдйтадан бар, шгкенш крятьш бопты\", —дейтш кершедь А ртьтан кеппрДм сурап ата-eHeci к е л т кэйтыппы. Бул: \"Бармаймын\", —деп кдйтарып жДберштД. Бул сырды еспгенде, Бекеннщ вне боны муздап кря бердД. Шьшьш айткднда, ол кдзДр КулдэрдД умьпуга айналган. ЕндДгД балалы-шаралы боп, ол да м е т у м ь т ы деп ойларан. Бекен келДншектД кушак,тай крлтык,тап жолдан аулак, шетю уйлердщ кррьпы ж аккэ экетп. 1шга ойы — кезден таса жерге бару. — Элтай аганьщ беделДгДне ю рт отырайык, — дедД езД солай бурыла 6epin. Келшшектщ: — Крршауынан кдлай втем? — д е ге т кдрсы болгандык, е м е с-Ti. — Мен кетер т алам. — Кд13ку тм д е кетерт керген жокрыц, ендДквгергенщнщ кереп не?! КДндДк тусьшан сэл жорарылау келетш сокда тамньщ устДне ceicipin uibiFbm, Бекен КулдэрдД крльшан тартгы. Сонан соц сеюрДп тусДп, кушагын ж а й ьт кдрып алды. БДтДк ескен кдльщ беденДч ортасын аягымен таптап отыратьш орьш жасады. Ши баркргг куртюсш uieiuin, тапталган шептщ устДне твседД. © 3i куртюнщ шетш баса отырды да: — Кел! — дедД Кулдэрге ж анынан орын керсетДп. КелДншек сакмана жан-жарьша кдрады. Огырганнан кешн де не боларьгн болжады б1лем, эуелД т!зерлеп, сонан соц крлын тДреп, жДгДтке суйкене отырып ж атьт: — Маса талайды гой, —дедД еркелей кулДп. — МенД жамылып жата крлсац, таламайды. — КетшД! — БекендД келшшек иыкымен итердД.
_____________ __________________________@/Ш-&4ыптУкф — \"Келин!\" — дегенщ бе? — Ж М т келшшекп жьгга тартып кушакхады. Оньщ да крлы мойнына оралып, ершдд ерш дегйраздене 1здеп, куныга табысты. — Ж аны м! — д е д 1 келш ш ек ж ы ларман ынтык, дауыспен.— Ацсаганым-ай с е т , сагьютаным-ай! Тек с е т ойлап жыладым. \"Кудай-ау, тагы 6ip керсетсец, арманым жок,\", — деп ттледдм. Сенесщ бе соган? Керддм, куштым, ендд арманым жок, Ею жаскд Элтай агаларыньщ кек бедеа некел! тесектен кем болмады. Естаптырмаган албырт ceaiMсэл саябырсыган сэт Кулдэр > Бекенге 6ip сыр анггы. — Есшде ме, алраш екеум1з кезж кенде, cem e3iM Т шакыргам. А л неге шакдгрдым, сен соны бдлесщ бе? — Мен жылынсын деп. — ©3iM де солай дейтш шыгар деп крркдт ем. — Ендд кдлай деуьм керек еду? — Енд1 еш теце демей-ак, к,ой. Будан кейш кдшан ,} кездесетшгупздд кудай бысш, 6ip сырымды айтайын, бые |! жур. С е т сол уйге апарганымда, мен езЬшщ узамай куйеуге 1 тиетппмд1 бметшмш . Эке-ш еш еме уэде бергем, 6api я шешыген. Олар крярда-крймай кенддрген. Кенбегенде | кдйтетш еддм? Сега сыртгай суйгенш болмаса, арамызда ;| уэде де, тук те жок, едд. Кдлжындайтьшсьщ, эзыдеп 6ip-eid И рет с у т п те алгансьщ, ©рак, шындап 6ipAe-6ip p er сез ; айтпадьщ. Мен шггей унатып, ендд кдшан сен сез айтар екен деп кутим де журддм. Акдгрында кудыкхын, басы екеум1здд [1 ойда жокд-атабысгырды. С ол куш жолыкдасак, 6api баскдша болар едд. С е т керддм де, кецш м тл д ей бузылды. ©з1мше крлымнан келген кдрсылыгым болу керек, суймеген адамга I су таза бариям келмедд. BipiHuri тутмдд саган э д е т кндым. Бекендд эуелде урей билегендей болды, артынан оган 1 танданыс араласты: е р л т ме елде акылсыздыгы ма мьша i эйелдщ? Бэрш кугсе де, дэл муны Кулдэрден кутпеген-дд. I ©зш ол осыншалык, суйер деп мулде ойламапты. Оп-оцай кендд, оп-онай куйеуге кете салды деп, кдйта rirrri екпем II журити. Ризалыкден, езгеше ынтызарлыкдтен Кулдэрдд кдйта кушакд’ап, куштарлана тецкерЦдд. Кубыркудык,тыц кдсында крштасып турып Кулдэр ' Бекенге жудырыкхай гена ораулы 6ip нэрсе усынды. — Мен сенен ендд ештеце де д эметпеймш. Сенщ бакдлтты I болуыца, суйгенще крсылуьща шын т1ле1сгестн. Эке-шешец 447
'И + Ж М -ун кдндай плдеуш щ болса, м е т д е сондай ттлеулпм деп тусш . Т ек мулде ум ы ты п кеглей, анда-санда есщ е алып, керген ж е р д е елеп ам ан дасьш ж у р с е н болды, - де д 1 6ipim iri p e r Бекендд e3i алды м ен с у й т . Ж ы лап ж1берермш дед» ме, ж алг буры лды да, ж ы лдам -ж ы лдам басьш узай бердь О раулы затгы Бекен у т е к е л т кдраса, т у й т букгеген бегорам ал екен. Т уйш н ж азы п ццщ депсш кергенде, сенер- сенбесш б1лмей сасы п кдлды. М эн-магы насы н сал кейш рек тусш дь Беторамалдьщ 6ip ш етш е екеу1нщ атын кестелеп ж а з ы п , о р т а с ы н а к р с у б е л п с ш TirinTi. А л о р ам а л д ь щ ш пне туйгеш б ес сомды к, уш сомдык, т а га 6ip сомдык, кдгаз акдш м ен ендей он тны нды куан ж инаган то кран тиын екен. Он coMFa он т и ы н ы н ж ет га зе алм ап ты , Бэлю м, ж етгазш , сонан сон, ж огалты п алды м а, гам б ксш . Б екен орам алды бетш е б а с ь т оты ра кетп : ойпырмай, т ы н суйед! екен-ay м уны ! Акдганы б уй тт тиындап окудага б а л а с ь ш а ш е ш е р ан а ж и н а й т ь ш uibiFap. Ш ьш суй едд е к е н - ау! Ш ын суйетш ш км з кезш де крлай байкрмаган?! E preci Б екен тацертецп автобуспен Алматыга кдйтгы. Ай м а екен , ап та боны ма, бул о к е а н ы ауык,-ауык, ойлап журдд де, одан к е й н акргрьш -акргрын ум ы та басгады . Ж азда ауылга к е л г е н ш д е , о з к у й е у ш е К у л д э р д щ к д й т а к р сы л га н ь ш есптдД д е , ендд о н ы т е з 1 р е к е с ш е н in biF ap yFa т ы р ы с т ы . Bipaic, м ул д е у м ы т ы п Keryi м у м га н е м е с ед ь Уакри' зымырап, ай арты нан ай, ж ы л артынан ж ы л е т т ж а т г ы . Б е к е н о к у ь ш 6 m p in , а у д а н д ы к , г а з е т к е кг>1з м е т к е р болып орналасты . Т уган ауданьш ъщ тугаир-тукгпрш аралау оран к р ггы ун ап , кулш ьш а ж у м ы с icreA i. К е п у з а м ай бел1м мецгеруппсш е, одан сараш ыньщ орьш басарьш а кетерыдь К у л д е р о л к е з д е эм С а р е з е к ж а к у а ж у р г е н . B ip к у м о н ы ауп ар тко м н ьщ 6ipim m хатш ы сы ш акэдэды. А удандык, газетке р е д а к т о р , ярни с а р а ш ы е т т т а га й ы н д а р ы с ы к е л ет ш ш ай т гы . Х атш ыдан куаны п ш ы кдда Б екен кеш еден ете берш кррсы келе ж аткрн Кулдэрдд кердь E x e y i ж ы л ы а м ан д а с ь ш , 6ip-6ipmeH а у - ж а й с у р ас л ы . Б ул к е з д е Б е к е н 6ip ул , 6ip д ы з д ы болран э к е -т ш . А л К у л д э р е з ж агдай ы н аш ьгп айткдгсы кел м едг \"М ен де бай да ж ок, бала д а ж ок,\", — д еп , д е р ега л е у кеш дь Т а г а а ж ы р а скд н ы н ук ?ы да, Бекен крзбалап еш теце сурам ады . Ж акрш да Кекгалга ж у м ы с к д о р н а л а с к р л ы ж у р г е н ш б^длд д е , 03 i 1з д еп х а б ар л асур а уаде бердь Ж а н а крометтщ кррбаласымен ж у р ш , а р ад а Ьекен era-
Щ /м-За&ы птaaf> уш айды етш зш адды. Еш тен кеш ж акр ы деп, к е к гем ге салы м Ж аркентген арнайы Кулдэр уш ш Кокталра ж о л тар п ы . Ж акры ютагткд к е зю п кдлам ба деп, у н е ш у м п т е н т ж ур етш э д е т ш е н К е к т ал д ы ц K ipe б е р ю ш д е п д у к е н г е б у р ы л д ы . Д укеннщ шпнен ауы лдасы К ен ж е ж олыкцы да, жакдгнда Кулдэрдщ Ж екен деген ж т т к е тагы куйеуте ш ыккднын айтгы . Соны еспдг де, сол арадан кеш н крйтгы. Б екен келеш ж ы лы А лм аты га ж астар ж орн алы н а кы зм етке ауы сты . Содан былай ауылга ж олы гускенде таны стары нан сурастырып, Кулдэрдщ ам ан -есендтн, ел кртарлы отбасы к у р ь т , 63i М аден и ег уш нде ж ум ы с гстейтшш сы ртгай бш п ж урдь К еш ш рек елдерден ею улды болганын есп дд. © M ip ж о л ы ж е н д 1а р н а г а т у с к е н ш ы г а р д е п , К у л д э р д щ алды н да юнэл1 сею лден етш куди сп сез1м нен содан кеш н а р ы л га н -д ы . Б ]р д е К у л д э р ж о р н а л г а э д е ш 1з д е п к е л ш , ж у р е п ауы р ы п ж урген ш , тан ы с A apirepi болса, ж ен деп кдралуы н а кемектесудд етш дг. Б екен ж олдастары аркы лы аур ухан ага жаткргзьш , уш апта ем детп. Риза больш, ауы лга ж азыльгп кдйтгы . С ол ж олы белетш anepin, автостан сага ш ы гарып салды. А втобус ж ур ген ш е 6ip сагаттай ресторанда отырьш, eKeyi ж а с к е з п е з кргльпргарьш а к у л !с ш , 6 ip r e е с к е н б а л а достарш а тэту эзы десш оты ры сты . С одан кеш н 6ipa3 ж ы л exeyi та р ы к е р к п е й к е т п . Кдгзмет ж ен ш ен бары ж аны п, Б екен ж орн алга бас сараш ы болды. T ayip жорналш ылардьщ 6ipi санальш , ел арасы нда ептеп бедел-абы ройга ие бола бастады . Бедел-абыроймен 6ip re , в з ш ж ш а л ь т к р й ган д а й , о н ь щ о с ы д э р е ж е с ш к о р е а л м а у ш ы л а р д а ш ы к ц ы . Б е г ш е ж а н а ш ы р с ь т , б ы л а й шьгр-а баскд се з гарататы н ж акрш ж олдастары пайда болды. \"Туыстарьщ, досгарьщ — 6api ею уш ты, сол себеггп досьщ нан душ пан куигп\", — дегендд дан а А байдьщ н еге айткдны н содан кеш н гана адгар а бастагандай. Э й тсе д е \"таспен аткднды асп ен ат\" дейтгн кдгидамен к е к сагргамай, кегш р куу болура тырысты. © зш ен еш кдш ан ж аулы к, керм еген адамдардьщ кдраш ан-кдрап неге ж ауласаты нды гы на басы нда кдтгы кд й р ан Kfin ж ур дд. С е й т с е , к е й п ен д е К а р л М а р к с гщ : \" © ш р — курес\" дейтш ш ecrin гдлзметке, ш ен-дэреж еге таласум ен ш атастырады екен. А дал достары аз адам га элгш дейлер эж ептеу1р к д у и т . Ондайларра шю рлес, ниетгес ж ш ттсрден Ke6ipeK д о с -ж а р таб уд ан б аск д кдр сы л ы к, ж а с а у кд т е ек еган Берддбек деген ж азуш ы агалы к, акдгл к д т ай тгы . \"О лармен ж аулассац, М м , екеущ нщ еш тецед кетпес, алдымен ел 449
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 474
Pages:
