Б. Нұржекеұлы. т4

емес, К.ЫЗЫМ. TipuiwiK жаралгалы берьак, жамамдык, пен жакрылык, адалдык,пен арамдык,узджаз Kypecin келе жагыр. Б1рде жамандык, кейде жакрылык, устем тусеттнш тарихтан ©зщ де б)лесщ. Алайда адам баласьш ©шрге куштар erin 1лгер1летт келе жаткдн — жакрылыкка деген улит. Кеп дэстур, к©п Fypbin — сол умггпен кдгылган кдзыкуар. Ондай кэзыкуар ойланбастан кэгылмаган, ойланбастан жульшбауга да тшс. Крзак, еркек-ri отагасы дейдъ эйел — казан иеа, отанасы. Еркек отагасы болгандыкуан, эйел отанасы саналгандыкуан, 6ipi кррлап, eKimirici кррланбайды. Егер оган кррланатын болса, \"куйеуГ, \"эйел!\" деген сезден де кррланулары керек. Сондыкуан, кд1зьгм, куйеушдд сыйлаудан арланба. Оны сыйлаганыц — езщлд сыйлаганьщ. Не болса соны еркш ойлауга бэрь\\пздщде кэкрсмыз бар. Б1рак,ойымызга не келсе, соны айта салуга, ктгей салуга кэкэшыз жок, ©йткеш 6i3 кдсымыздагымен санасатынымыз ушш саналымыз. Акуанмен ылги санасьш, акылдасып отыр. Есесше ол да сешмен сейтетш болады. Еркекпен тен, кдкэглы екенМ з рас, 6ipaK, еркектщ ©зшен 6Ь ешкдшан б1рдей бола алмаймыз. Эйел эркдшан эйел больш кдлуга тшс, табигат берген оньщ эз мшдеп бар, оны орындау бшмдд эйелге де, окьгмаган эйелге де б1рдей. Эйелдщ нэзйсгш, эдеггплш мен !зетплш, T in xi OACi3Airi м ен д э р м е н ш зд ш — 6 a p i еркектен артыкдпылылык, \"Мен жаны мды е р к е к а з д е бахам, тамагымды еркекоз де тауьш жеймш\", —дейпндер кдщллык, тецдпс пен табиги ерекшелпсп шатасгырады. Нэзштлтнен, кылыкхылыгынан айрылган эйел еркекке емес, езше екпелесш. Еркек те эйелдщ крлындахы кдзьша, кэзынасын ein 6ip патша, ешкдндай куддретп бай да о заманда-бу заман кэлай болса солай шанжан емес. Ендеше, ез кэзьшасьш ©3i шашьш эйел неге ак^пнак, болуга тшс? Бурьш да 6ip елецш мысал еткен Ж анкел ак^ш былай дейд!: \"Эйел, еркек эр icri дана кылар, 1с болар ма жаманга шара кылар? Кдндай еркек акылды болганыменен, Bip-ак, эйел eMipiH ада кылар\". Осы ©TipiK пе, щлзым? Мундайды мен туп л сен де Kepin улпрмедщ бе? Уйдщ сыртк^г саясатын еркек, шш саясатьш эйел журпзедь Бул ею саясаттьщ 6ipiHci3 6ipi кун коре 202

- i майтыны кэз1р клмге купия? Билжке ел боп, мемлекет боп ! насады, жумыста кцвметкерлер таласады, енлд уйде куйеу1 :н эйел1 таласудыц не кдж еп бар? Э йел билегеннен I к?лты, еркек билегеннен бакдггсыз болмайды гой адам. Бурын еркектер шеше, эпке, курбы, кдрындас деп . грметгейтш едд эйелдь Kp3ip еркектер байкдймыи, жасы i I еепзде ме, жок, отыз бен кцфыкзыц арасында ма, катар Ij, кнш ме элде улкен бе — оньщ oipine де карамай, эй-reyip, I>тен эйел керсе, ургашы санап, кецш н биууре басгайтьш I 1ЛЫПТЫ. ©йтпесе, эйел затьш екпелетш алатындай. Бутан ч|м кшэл1? Тек еркектер ме? Эйелдщ урташыльщган баска ш сиеттер1 кдйда? М енщш е, Kina eKi жацтан д а бар. *йелдердщ ез K iiiaci кенлршсЬдеу. ¥рташылык, — жалпы j ^ануартатан. Ал эйел — адам. Ж эне ец нэзж адам. Еркектен ар артыкщылыты да сол нэзпспк. Буйтш артыкщылы- Мымыздан айрылып жатсак, онымен кдлай гецесеш з? йджетгшк езще гана емес; езгеге жасалады. Сондыкуан ■нгемен санасудан артык, эдглет жок, Куйеуш кыскдн эйел f »3i де кдгсылады. Ж урт кдлай десе олай десш, еркекп М'ыйлауда кдзакзъщ дэсгурт менщше, жаман емес. Еркектщ шара басын сыйлауды халык;гы сыйлаута уластъфатын дэстур <длай жаман болады?! Менщ e3iM усгантан эдепм бар: куйеу1мнщ крлтасын ликдшан кдг’ып алмаймьш. ©йтсем, оны ойда жоцга кррлап I алуым мумкш. Мэселен, 6ip топ елдщ шпнде Мука да келш дукенге гардд дейж. Эйел журген жер — еркекке эркдшан I сын. Айталык, элп жерде 6ip эйел жакры epiH боягыпггы |керш: \"Кдп, эмиянымды кдлдьфьш KeTinnin-ау!.. — деп кцнала крлса, Мука оган: \"Жарайды, саспацыз! Bi3 бармыз ;гой\", — дей алмаса, еркек атына ьщтайсыз емес пе? Сондай |жатдайда, кдтыны крлтасьшда бес-он сом крлдырмайтын еркек кррлаибай ма? Жарайды, калтасында anj.na жокуыг'ына ! бола 6ipeyf\\i 6ip ey кшэламас. Алайда 6ip адамныц — элп эйелдщ керши ocipin тасгайтьш анандай к уп ы сэт ылг-и I кайталаиа берер ме? Эр нэрсенщ батасын нэтижеса бередг Эйелдщ KyfteyineH талап ететш ец гугаб нэтижеа жакры кере ме, жок, па деген мэселе. Эйел куйеушщ кецш н кдсында жаткдндаты [ кылыгынан, кушатыиан, сезш ен, унш ен, алакдныиыц аясынан, eMipeHiciMen ацтарады. Жарыныц ацсап зурганын бглгон эйел, эрине, бакдпты. Мука менщ жанымды жалац нэпсшен 6ipAe-6ip p er жаралатан емес. Мен сондьщган ол 203

Ш яш тШ Н гт. жайлы есекке, эдпмеге эрдайым бшктен кдраймын. Ощ 6api м е т Мукддан айыру ушш кггелген эрекеггер деп бие Мукдны менен артыдеппим бь\\мейдд. сондыкзан мен взЁмв аз бглетшдерге ешкдшан сенбеймш. А л сегомнен куигп i бар? Сезш де куигп, б1рак,сл аумалы-твкпелЕ взгермел1 го ал сейм — орныкзы нарсе. Куйеуше сейм! жок, эйел - ) суйе алмаган айел. Жолыга кетсец, куйеуш жамандай женелетш эйелдЕ бар. \"Жакры-ак, керш -rain ем, ендд, амал жок, айрылысаты шыгармыз\", — деп тудьледд. Ажыраса кдлсак, куйеуЫй KiHaAi ек ей н ескер1ндер дейтш сиякхы. Мен онда эйелдердщ \"жакры керш-ак, тигейне\" куманденем. Жакр керген адам ейтш кшэлэуге умтылмайды, кдйтсе д айрылмауга арекет жасайды. Айрылысуга асыгып отырга адам, менщше, сугоп крсылдым деуден уялуы керек. Б кпаптен мынадай жайды овддым. Ян Рубенс деген Kici саяс жардайгабайланысты кдшып Кельнге келедг сонда Вильгель Оранскийдщ сарайына паналап, оныд эйел1 Анн Саксонскаяга кдлзмет жасайды, кейн ол эйелдщ жансуйе ашынасы болады. Екеушщ махабатын сарайдагылар сезг кдлады. Ен/у зад бойынша Ян Рубенс жазалануы керек. Со арада й к е Рубенстщ карапайым рана зайыбы Мари Пейпелинс араласады. Ол ез кднын тегуге дейш барса дг куйеуш крррап калуга бел буады. Акдгрында Марияньп махабаты мен турак,тылыгы жедш, Рубенске Keuiipif жасалады. Сол о кд гадай кешн Мария мен Ян екеушп болашакулы сурепш Петер Паул Рубенс туады. \"Есептеска ел болмайды\", — дейдд халык, Kyfteyi кезше шоп салса да e3i шын суйген Мария оны, махабатъш да сактап кдлды эр элемге улы cypenui атанган перзент сыйлады. Бул да ойлар журетш нэрсе, кдпым. ©зш кйндЁрт, балаларын тойындырьт отырраиы уши де 6ip еркекпен OMip cypin жаткан эйелдер бар. Оларра “Сен бакдггты емессщ \", — д е у едглет пе? Э йелш н элдеюмдермен байланысы барын сезсе де, сезбегенсп журген ерлер бар, оларды бак^ггсыз деуге бола ма? Эйелш алдап куйеуг куйеуш алдап эйел1 сыртган ашына тауьт жургендер тары бар. Оларра билле айту одай ма? Б1здш билтмЁз оларга кажет пе? Bipax, кдлай болгадла да, адамдар ойына келгенш гстей бермей, 6ip-6ipiHeH кысылуы керек. ©йткей дуние бэр1\\пзге бфдей ортак, оны булддрш алмауды эркдйсымыз да ойлаура тшегаз. 204

^фМ-ЗаЛытьииф ( Мен айткрн 6ipa3 сырдьщ йразын экец де жазып жаткрн Lrap, гам биедь Мукр сендердщ бэрщлд де жакры кередг 1|ьщ жакры Kepyi, бэлгам, меш кшен r e p i акрьлдырак, (цгышы болтан сон api езше гарткдн кг>1льпыц уцпн, ол с е т 1рык}иа жакры кередг Енемнщ айтуынша, жас кушнде Мукр рн энмен жубаткднды унатыпты. Э н салып алдилесе, |ужырап тэта уйкуайды екен. Сен де сейтетшсщ. Мукд бауырьша кргсыпэнмен жубататын. Кейде уйкцап крлган [ен деп, тесекке жаткрзгалы ецкейе бергенде, жалма-жан (|3щд1 ашып алатьшсьщ. Ж ане сонда кезщде уйкро жок, ргек шатьшап туратын. Тек эн тыцдеп крна жататыи болуьщ ■рек. Катерш жургенде кейде эн айтпай крлса, кезщ жумулы мтылтебшепнон, ыцырси булкршьш кррсылык,бъууретшсщ. ж?амай эн айт дейсщ. Уш-тертке келгенщше сейтгщ. Кдры [лып шаршаса де, сен уйкцаганша экец сотая шыдейтьш. ен экецнщ мешрше айрыкща кунггар болдьщ. Кртльпргарыца кдраганде, соны кутш сатьшып жататьш дм сиякрысыц. Жацылмасам, терт-бес айлыгьшде-ак, оны 1усы нан таниты нсы ц . Ж у р м е б е с ш к е ж апры зы п )ятынбыз, Кешгасш жумыстан келш уйге гаргенде, деусын гпп куатаннан шык^ллыкцап, жаткдн жерщде тыпьгрлап «пгаленш кететшсщ. О л келш кдш ан. крлына алганша >ймайтьшсьщ. Тындеп-тьщдеп крйып, ток^ап-токцап барып шта тепгаленесщ. Сенщ эр кмлыш цды к^зьпргап, екеум1з пектагал кергендей куанатынбыз. Bi3 сендердщ бэрще куандык, \"Бак, — узатылган кр!з, шлык, — еритш муз, бала — артга кдлган i3”, — деггп ^рынзылар. Бы экец eKeyiMi3, жалпы, балажанбыз. Мукрныц алажандыкы меш кш ен сэл басцарак,, менен repi мдемдылау. Мен сендер жыгылып крлсацдер, ездерщнен »рын ойбайлап кря берем. Ол ейгпейдт Жаны ашьш, менен отер аяп турса де: \"Тур! Тура гой, ештеце етпейдГ, — ■темнен 6ip жазбайды. Еркекке, мешцше, сол жарасады. Нерестенщ wiciH сагындым, тагы 6ip перзент керсек айтедП\" — деген ттлеп бар экецнщ. Оны эл1 алдегы eMip UveAi. Арасына он жил салып сексен твртшп жылы 1лескул еп'зшппбаласыБетанды туганынок/армацоррымньщесше ycipiii крйганым артык, болмасдеп ойлаймын. 205

Емшегш емзш , бауырына басып отырган соц, барлык сэби шешесш жакры кередт Ол ушш бэлендей улкен сана кржет бола крймас, т а б и т датдысы жeткiлiктi. Сендер шуркьграп экелерще умтылып жаткднда, мейц кеудемде кумб1рлеп куй ойнай бастайды, ш еказ куанам. Мен еш кмге ештемемдд мшдетсьмеймш, сендер аман-есен болсацдар, анпы-токцы кушме кабак, шытпаймын. Экеоне сенген, экесш сыйлатан баланьщ еркелнтн, балаларын бакьгпф белеген куйеушщ -приплтн керш, сол уйлеам уппн езшщ eMipin сарп еткен эйел бакцгггы. Мен езшд1 сондай эйелмш деп есептеймш. Мукдныц ез!ме деген махабатьш сакц-ау ушш, мен од окди-ан кггаптердд де окура тырыстым: ой бишне ь\\есе алмай кдлмайын деп крркуым. Ол сыйлатан адамдарды мен де сыйладым. Менщ юнэмнен, менщ жамацдауыммен Мукд куш бупнге дешн 6ipAe-6ip адаммен кырга кабак, болтан емес. Оны мен ешгаммен жауластыртам жок, шаман келгенше бтспр упп болдым. Мукдны тусшу ушш, оны угу уппн, жазыкрыздан-жазыкрыз незж жанын жаралап алмау уш ш , унем1 мен 1здетпсте болдым. Суйген адамымды уздисаз есу аркылы тана уздисаз суйсште алады екенсщ. Оран жолытуы мумган, жолдан тайдыруы мумкш айелдщ бэршен де рухани жотары болута умтылдым. Менен аргык, жар таппасын ол шггей мойындаса, менщ макратым тасыл. Мен ушш Мука — адал жар, куйеутм, балаларымньщ экеа, акщлды еркек, мешр1мд1 жан, езгеге крмкор Kid, ел кдмын жейтш есп адам, кез келген жатдайда гаолгпн сак;гай биетш азамат, кцюкдсы, жакрьшьщ 6ipi. Менщ де сатан айтарым сол, кцгзым. Акуанмен крсылдым, 6iTri, ендд татульпс, ез-езшен орнай крлады, Kp3ipri махабат, ыстык, сезш осы кдлпы еле-елгенше сакуала бередд деп ; ойлама. Махабатгы сакхау унпн унедп ecin, ылти рухани жотарылап отыр. Тэнщд1 тэрбиелемесец, жаныцды тазаламасац, акылынды кебейтпесец, махабат та токщу судай тобарсиды. Махабат унпн де кунделпсп курес, кдранайым ецбек керек, кргзым. — Бакцпты бол! Бетщнен жарылкдсын! Шешец 1лескул Ескдракд1зы Кдлжанова, кекек, 1961-жыл.

ЛуКДНЬЩ сыры нелесе Элшианьщ айрыщпа лахабаты

Ш ейнин Цффекв-фы 1лескуядщ сырынан кетн Мукдньщ жазганын окра кврсем, б/'разкдйталауы бар екен. Эквнщкызга сырайтуц арине, шешеден repi крыидау. Акршейлшен аса алмай, юб1рпктей беред}. Осындай себептерге байланысты оньщ жазсандарын квп кр/екдрпъш. Мукд вз жазбасын \"Экецнщ сыры\" деггп, мен оны б/рьщгай болсындеп езгергпм. [ Ьф1зым, келюш бойынша, уйлену тарихимызды шешец жазады; мен уй болу, отбасы, куру жайындагы жалпы ойларымды айтам. Менщ ойымша, бь\\сш деп, балага бэрщ айткрн да дурыс емес; бала гой деп, атыльщ сыр айтпаган д а дуры с емес. М енщ сырым осы ею кдкиданын, как, ортасьшан шыгады, ойлап-ойлап баска амалынтабаалмадым. Акдш-жазушылардьщ шыгармашылыгын сез ка1лгаеда. сыншылар кей жагдайды: \"Кейшкердщ емдрше кртыссыз, окща, байланысы жок,эрекет\", — деп багалап жатады. ©Mip б1рак,тек элдеюмге кажетп немесе байланысты окщалардьщ •пзбеп емес. Мэселен, кешеде куйеуш дауыстап урсьш келе жаткан эйелд! кореец, кандай турппгесщ, кепке дейн коз алдьщнан кеглей, кайта-кайта есще туеш эурелейдг Айналып келгенде, сол кездейсок, нэрсе де сенщ ешрще катысты. Сол сиякуы, отбасына да тек ерльзайыпты era адамньщ емес, талай адамньщ катысы бар деп ойлаймын. Сондыкуан мен тек Глескул екеулпз жайында айта берм еум мумган. \"BipiH 6ipi кцнайтындар — 6ipiH 6ipi суйген адамдар\", — дегенд1 еспгенщ бар ма, кдозым. Bip Караганда, кулкш нарсе сиякзы. Эйткенмен осы шгардд агылшынньщ аканты Байрон да, жапонньщ жазушысы Акутагава да айткан. ©p6ip шын суйген адам ондай жагдайды басынан Keniipyre тшс. Кцнаусыз, кцналусыз era адам оцай туенпеш кете алмайды. Махабат тек таги, куанышты нэрсе дейтшдер кателесед), ту еш бей тш д ер гана с е й т т айтады. \"Б1здщ TipnriAiK болмысымызды кебейтухш махабатгьщ ец бакагггысыньщ 63i б1здщ муцымызды да кебейтедГ, — дегендд XVIII- гасырдьщ философы Гельвенций де айтыпты. Алайда, кдвым, 6ip-6ipiH тек унем1 кцнай беретш адамдар уй болып узак, тура алмайды; кцнау мен рахат кезектесш, 6ipre-6ipre рахат басым туеш отырмаса, адам жаны мукалады. Адам баласыныц жаралгалы 6epi толык,багындыра алмай келе жаткан жалгыз купи — махабат. Оны окумен де, бш ммен де игерш ала 208

шайсыц, тусшддрш тары бере алмайсьщ. О л — б1реуден штын, 6ipeyre беретш буйым емес, сез1м. Ж эне жай сез1м чес, кумарлык, билеген сезш. Ол кумарлыкзы унд> халкы ан кумарлыгы, тэн кумарлыгы жэне акдол кумарльпы деп 1даап, сол уш кумарлыкуьщ крсьшдысьгаан махабат туады ■йдь Окэшыстылардьщ 6api сол пш рмен келюедь Менщ >одан бетен ез кдкидам жок, Алайда, кдкзым, жер бетшдеп барлык, адам махабатгы 1стан кешедд, барлык, адамда сондай бшк сез1м болады агенте клану кдтын. ©йткеш махабат — жай ce3iM, жай умарлык,кдна емес, ен, талантгы сезьм, Сондьщтан оран кез елген адамнын, крлы жеге бермесе керек. Алайда талантсыз 1мдар да ж ер бетшде eMip суруге кдкддлы емес пе, сол иякды тэ лет н е талантгы сез1м жазбагандар да отбасын мурура ти к крй. I f \"Еркектщ тагдырында махаббат ец Heri3ri нэрсе емес, ал Нйел ушш эш р мен махабат — 6ip-an,нэрсе\", —дейдд Байрон ||Ьйгш \"Дон Ж уан” дастанында. Мен Байронньщ бул сезш гезшше тусшем: демек, махабапъщ кдддрше еркектен repi I‘шел жетйс. Мунан да аныгырак,айтсам, махаббатгьщ туткдсы Гда, уйткд1сы да — эйел. Махабат жайыпдагы менщ жалпы I кезкдрасым осыган саяды, кдлзым. I Сен етшш! жасаган соц, 1лескул екеумдз езара келкгпк. |Herbri сырды сол айтады. О л айткдн сырда менщ де улео м ш ар деп тусш . Саган айтатьш басы ашык, б«р сырым, (Ьпындырым: спбасылык, жагдайда шешец менен кеп бгак. А Сырт кезге шешец кеп кдрапайым эйелдщ 6ipi, ал мен ушш 1 I)леге сирекгщ e3i. Бэлгам, б1рдщ e3i. Ондай эйел мен сиякри IМбакэгггы адам га рана кезкедд. BipaK, кызым, 6i3 де б1рден |{оцай тусМсш кете крйгамыз жок. I Мукдкелпргенdip-еюмысалI.'лескулдедебар, соидык^ан -1\\ардыкд/скдргып тастауыма тура кел/у. ЭКЕЦН1Н, AJIFAIIIKJ>I МАХАБАТЫ Мен 6ip адам жайьшда айтпасам, жаргы шындырымды жасырганмен б1рдей. Сол адам меш eMip бойы ойлантумен келедд, Дэл онддй таза жанды арманшыл эйелдщ мешмен бала жасган таныс болып, белгш дэрежеде мешмен 6ip 209

ортада кдтар e,Mip cypyi бакьгг деп багалай крймаган кунде де, улкен сэптлж. Мен оран кеп жатдайда кдрыздармын. Кем жардайда, бэлюм, онын, алдында юнэльмш. ©зще кртысгы баталы шындыкуы баскдга. оньщ мшило е3 кдшыца айту ere киын, алайда айту — мшдет. Шындыкры кдндай да болмасын 6ip себептермен бугш кдлудан repi ыцгайсыз дэ болса жарыкда шыгарган жакры. Олай дейгш себебш: мен баяндаталы отырран махабат, 6ipey\\ep учпн макцаныш, ал б1реулерге к^яли нэрсе, тйгп кейб^реулерге басган-аяк,немесе жартылай ойдан курастырган нэрсе больш KepiHyi эбден мумкш. Бул махабапъщ Heci — ешкдшан ток, е м р сурудд макрат етпеген, беделш KppFan сыр букпеген, тек журек кдлауымен 0Mip cypin, негеде бола адамдыгымен жегем деп армандаган адам. Улкен дадлдык, атакцы адамдэрга рана тан деп адасатындар буран сенбейдд. А л ол — бар-жогы кдтардары рана кдрапайым жан. Алайда емррден керген кркдйы жаръшан кртардары адамнын, 6api онымен тецесе алмайды. Оны эншешн агаты, ерекше кдимеп болмагандыкуан гана \"кдтардары\" деймш, эйтпесе жаны мен ары кеб^пзден бшк. Бижтисдегеннщ не екенш б1лген адам, мегащие, оны тусшем оньщ адасуынан да аддлдыръм таниды. Эсте, енердд суйген адамдар эдем ш кке куштар. Ал эдемшрсп танудьщ алуан турл! мектебх ултгык,жэне кезенддк ерекшелйсгер1 бар. Turn 6ip адамньщ e3i бала куншде эдемр детеншен кдргайранда жеррну1 мумюн. Адамныц, оньщ шпнде эйелдщ эдемшгш тану да тарбиеленетш, езгеретш нэрсе. Мен ceri3iHuii класта аскдн суду 6ip кызды унатгым. Ол кезде орта мектеп ауданымызда жалгыз-тьш, же-пшшш б т р г е н д е р жан-жак,тан жиналатынбыз. Ушм1з аудан орталырыньщ ез1нде болгандыктон, мен сол мекгептщ непзп окушысы саналам. ЖегшиiiHi ею класс 6rripin ек, сер1з1нппде oFaip тары ею класс крсылды. Ж ана келгендердд тексерш кдрау, сынап кдрау — 613 сиякды байырры окушылардьщ ен басты ici. “Ойбай, ceri3iHiui \"В\"-да сумдык, 6ip суду кд13 бар екен. Tipi Баян суду!\" - деп кедлд балалар. Tipi Баян сулуды керуге ром кдгзыкрасын, баскдлармен 6ipre мен де 6ip керш калуга бардым. Бардым да кердгм. Кердйм де, пшме у тусш кеткендей болдьш: шынында да суду екен, кезге сонадайдан туседд. Алраш маран, Teri, аппак, болып кер1ндд. Топ кдгздьщ шпнде рейд Tirrri ерекше, epixci3 б1рден езше кэратады. Кдсы-кезр шашы кдп-кэра. Cipa, содан да ещ айрыкща ахтак, сиякуанатын болу керек. Ke3i д эу, Kipnin 210

рын, алденеден крркдт, жан-жагъша жга жалтакзай беретш гарадй Эуезов айтатьш \"уркек сулудьщ\" дап e3i. Балалык, !сездщ MiHe3i кдшык, крй, кдаы м . Кзазыкрыты сол: 6ip кергеннен-ак, элп кдора рашык, болдым. Крсына келш :ейлеспедЫ, жакдшдап таныспадым, анандай жерден, хлыстан кррап, сырт пшднш керддм де куладым. Онымды йрсшк деп ойламадым. Кермей де рашык, болтан талай эатырдьщ хикаясын естш, о к д т журген маран керш турран сулура рашык, болмаудьщ ез) ерсш к болар едд кдйта. Менщ рашык, болуым aypyFa украйтын: ештецеге заущям сокрай, ешюммен сейлескгч келмей, 6ip 6eArici3 куйте туспм. Б1реумен сейлессем, сырымды бш п крятьш сиякзы, ал мен купиямды адам баласьша ашкртм келмедь Не деп б1лддрем, ол крв мега менсше ме, жок,па ел! белпаз, епггеценщ кдрасы жок, бекер макз'анганым уят. Анандай сулу кыз маран кецъ\\ беле кряды деген де сетмьч жок. Бадана кез аппак, кррз куш-туш кез алдымнан кетпейдг Сабакц-а да, уйде д е соны ойлаймьш. Tirm баскд шршшкгщ бэрш жинап крйьш, бэршщ орнына 6ip соны ойлаймын. Армандаймын. Менщ бакрптылытым мен бакдггсыздырым сол кргздьщ мехи сую- суймеуше байланысты екега езш ушгн басы ашык, Эрине, ол кр1здьщ мега суйгенш, бакьпты болранды кдлаймын. BipaK, бакрггсыздыкз’ан да заредей крркдм: тым эдем1 Kj>i3Fa тец еместеймш. Кещл ппркш а л ь т ушкднмен, акрхл-ес ептеп аягынантартады. Буттн Базизага рашык,екегамдд айтсам, ертен, достарыма Базизанын, мега суймейпнш де айтуым керек крй, сондык,тан алдьш ала сыр ашпау керегше, afrreyip, акртлым жетп. Бала кунп мшезщдд есейген сон, еске алсац, epi кртзык, api уят. Балалыкрд рана жарасатын 6ip ражап щ мыкзвр бар, оны ересек кездщ кдлыбына салсац, кел1спейдь Ceri3iraui класта халык,ауыз адебиетш етем13 гой, соньщ да, cipa, acepi болар, Базизаны мен крялымда Балета, Жзбекке тецеймш, оньщ керк1н Кун астындавы Кушкей щ лздыкш ен кем кермеймш. Екеум1здщ келеш ек кундер1м1зд1, б а к р т ы махабатымызды крялдау, соньщ тэ та сэтгерш елестету, армандау — басты жумысым сол, кдлраныньщ 6api содан кеганплер. Мектепте эр узш с сайьш эдега кдсына барьш кезше тусем, эрнега сылтауратып сейлесуге тырысам; уйде соньщ бэрш кдйта eciMe Tycipin, кешепсшен repi бупнп кыльиынан 6ip езгешемк, маран деген ш ипат чабуга тырысам. Менщ жакры коретшщд! Базиза й ле ме, бьлмей ме — маселе

Ш у шш __________ _____________________ енд! ocbiFaH -прелдд. Ол б1лмеген соц, менш енш ейт бос эурешшк крй. Крйткенде де бмддру керек деген ойга келддм. BipaK, крлай? Ойлап кррасам, хат жазудан баска оцтайлы жол жок, жэне елецмен жазганым жен сияцты. ©йткеш ез суйюпениплжтерш Крзы да, Телеген де елецмен айткан гой. Жай сезбен ойьш эрюм жазады, елецмен тек шьш гашыкд-ар жазбай ма? Солай екенше кумэндэнбеддм. BipaK, еле ц кусан лыкрып, вне бойымды куйддрт- жандырып турран сез1лом елец боп оп-оцай куйыла кетпедд. Махабат 6ip кцнаса, елец ею кцнады. ¥йкастыру, бейнелеп сейлеу сияк,ты нэрселерден хабарым бар ма, жок, па, кэз1р ес1мде жок, efrreyip, ею-уш жол жазып тастаймьш да, кдйта жыртам: жетпей жатады. Нешц жетпей жатканьш дал бшчеймш, б1рак,бул мен жазган сездер Разизаныц бейнесше де, OFaH деген менщ сез1ч1ме де тец келмейтш тэр1зденед1 Тец келетш сез габам деп тары жазам, тец келмейтшдей кершш, тары жыргам. Ацырында басьш кара сезбен, аягын елецсымакцен бтрддм-ау. Хат бггкенмен, ic онымен бггпедд: ендд оны цыз крлына жетюзу де оцайлыкка туспедд. Алайда оньщ да ретш таптым: багып журш, Разиза сал оцашалау калган сеггге жанына жепп бардым да: \"Мьшаны окдлпы!\" — дедум. Бала icrereH кулыкды кдлз цпрюн сезш туратын болу керек: \"Ойбай, ол не?\" — деп тацдашан болды да, касына KeAin калган кднздарды байкап, буктелген хатгы алаканына жасыра крйды. Маган соныц e3i жакрылыкдъш, нышанындай сездлдд. К,ызым, м ен саган Базизадай с у л у кдгзга FanibiK, болганымды макд'ан кдялайын деген ойдан аулакдын. Жене де менщ саган айтпак, непзп адамым Разиза емес, баска Алайда мен Разизаныц жагдайын ашып айтпасам, сен сол баска адамныц жагдайын да жакры тусшбейсщ. Сондьщган, кдизым, вкецнщ балалык, кезш балалык, кезбен багала. Кшэлэсец юнелей бер, 6ipan, ешрддц аниды шындыгына ашык, кезбен кара, кер, елестет. BipaK, куры керу, биу ж еткш каз, кещлщмен б4здщ халге жакдшдап, кшэнщ езш юнэазддктен жасап алганымызды ук, Жастыкдф гана тан жагдайымызды жастыкдса тан кендлмен тусш. Ж ауап бере крймас деп ж уз топшыласам, беретш шыгар деп жуз умптенем. Урей мен куанъпн алма-кезек. Крльша хатымды устатканнан кешн ушднпп кую кдгз жанарынан касына шакдыргандай ма елде Кеп июней м е т 1здегендей ме, 6ip жумбак, езгергс байкддым. Ж урек байрус дурсглдеп 212

________________________________ f i Ь -З а 4 т м я 4 гырылды. Арбауьша тускендей айналшакрап, узш с ыз тешрепнен узай крймадым. О л да жалтакрайды, урланы п у зд й ем . К,ыздыц ещ жак,сылык,тыц Йабаршысьшдай: жылы, ыкдьласты. “Мен д е с е т унатам. I оны айта алмай уялып ж ур ед1м, ен/у еле-елгенше ек еум вд 13ip-6ipiMi3AeH ешюм д е айыра алмайды\" — деп, жалындап кказылган жауап алатыныма кумэн аз. Kjbi3 мен жакда эр вдраран сайьш сол кумэннщ 03i epin-балкдт 6irin барады. Чумэнмен крса e3iMде epin бара жаткдндаймын. Жакрылык, •хуткен кдндай жак,сы: эр сэттщ тэ ттш п езш ен артык, тэтгш кке жетелейдь Ен, сочгы сабакдд Kipyre крнырау ?:опз1ЛРанда барып, уйкдгмнан селк етш оянгандай болдым: •1угш жакдшдасатьшдай мумюнддк ен/у жок, К уй бойгы 'куткен тэ тп л тм iuriMAi удай куй/урдт Алданранымды yFbin, ••жыларман халге ж е п т м . К^рык, б ес м и н ут сабак,к,а I«пышакрьщ кдфында отыррандай зорра шыдадым. Крцырау сьщрыр еге кддранда, тэтп умгг тары оянды: Iтжолай интернаткд жеткенше 6ip мумюн/ук туып кдлар, ' балюм? Кластан жупрш шырып аулада алакрап турган м е т |>'Разиза кер/у де, кулш еткендей болды. Ымдарысы келгендей <!ыдрайлана берш ед1, 6ip кдкз крлтьпынан устай алып ырык, ’J бермедь “Кердщ гой, мумюндж бермей/у\", - дегендей Разиза тары кульм етп. Ендд менде соцынан ермеске epix калмады. ©кшелеп, арата ею-уш адам салып iAecriM де отырдым. Кдяздьщ дэп кдндай катты, Разиза артына 6ipAe-6ip сэт бурылып кдрамады. Келе жатырмьш ба, жок, на — оран 6api6ip сиякры. А л маран оньщ караран-караматаны — бутш . 6ip дуние. Интернаттьщ какдасына жакашдаган сайьш дуние I MaFanтарылып барады, ал Разиза былк,етер емес. Шыдамныц | да meri бар, ката-мага касынан ете шыкдак, болдым, кещл « аударса аударар, аудармаса крйсьш. Беюнш, ен/у умтылральг I турганымда, Разизаньщ касындагы кд13 erin бара жаткан I 6ipeyre айкай салды, ол токрап, сол eKeyi сейлесш жатканда, I Разиза маран кырын карал турган к уй : “Тура тур, кэз1р мен 1 кайта шырам\", — дедь Эл11 сездд eciyi.M муц екен, аспан мен | жердщ арасын куаныштьщ э р г жалыны алды да Kerri. \"Разиза менш! Менш!\" — деддм ш алкдт. Тула бойымды кернеген ысгык, таскдш журепмдд рана емес, буюл денемд1 бурк, етюзш жарып ж1берет1ндей. “Тура тур\". — деген Разизаныц сез! болмаса, ен/yri уйге карай ушьш, ею-уш кэшей элдекашан етш кететш ем. Осыншалык, куанышка калаи крзгалмай шыдап зуртанымды бьлмеймш. Мектептен 213

s ап.1лып шыкдан окушылар кеше-кешеге сщш, интернатии шырып мектепке бетгегендер де б т п , кдкра алдында жалгыз кдлд151м. Кудж ипркш де жуйрж, умгг те итжанды. Bip кезде \"Эй, сод кдп келеке кд|дып журмесш?\" — деген урей Kip/y. О л урейдД куалап: \"Жо, жолдас кдгадарын кдлай алдад шыгудын,амальш таба алмай жаткдн uibiFap\", —деп дэмегпм. Дегенмен уакдгг еткен сайьш умптен repi урей устемдеу бола бастады. \"Енд1 жузге дейш санаймын, 0FaH дейщ шыкдаса, кетем\", — деп ойладым. Ж ылдам санарая сиякц-андым, сондык,тан оны есепке алмай, асыкдай Крита санадым. Сонда да кете алмай, енд1 ею жузге дейн санап шыкуым. Алданраным анык, сиякцы, 6ipaK, элдене эл1 де сенддрмейдд. ¥рлана басьш Разиза кэз1р кдкдадан шьта келетш тэр1зд1 Bipece сырп етш, 6ipece сырт erin кдкраньщ ар жагынан аяк, дыбысьт сан кубылып есттледь Елец erin кдраймын, жарк,еге кдлган Разизаны кутш журепмлутлдеп аузыма тьпылады. Bipep рет бетен б1реулер шыкзы, баска дыбыстар сол дыбыс к уй кдкданыц аргы жагында кдлды. \"Менщ кутш турранымды умьггып та кеткен болар?\" — деген оймен езйчдд езьм мыскылдап кдтгы налыдым. Не де болса тэуекел, белмесше 1здеп барайын деген 6ip батыл ой келдь Алдайтындай, кррлайтындай мега гам деп жур? Кек кдкраныц адам ететш титгей eciriH тартьш кеп крлып ем, ар жакында терт-бес кддам жерде не ары кетпей, не 6epi журмей Разиза тур екен. Кдту кдбарымнан ез!м уялдым. \"Негып турсьщ?\" — дед1м жакдшдарымды да, жакдшдамасымды да б1лмей. \"Сен кетш кдлран шьжар десем. Мен елец жаза алмаймын, кеппр!\" — де/цде, алакднында эбден умаждалган буктеул1 кдразды крлыма устата салды. Кдйтып бурылып кцрамастан кетп де кдлды. Мен состиып йраз турдым да, б!реулердщ байкдп кдлуы мумкш екенш ескер)п, тез кркданыц сыртына erin кетпм. Крлымдакы кдраз алакднымды ертеп барады, ашып окджанша шыдам жок, Кешенщ кдрсы бетше ептм де, теректа кдлкэлап турып кдраздьщ буктеуш жаздым. Хатдеуге де болмайтьш 6ip парак,кдгаз екен. Кэдьмп окушы дэптершен асьпыс жулып алган, туп жаты жулым- жулым. Оньщ 6ip жак, бетше ipi-ipi эрштермен ега-уш кдна сейлем жазыпты. \"Мукд, маран арнаган елецще ракмег! Дос болып, булан былай хат жазысьш зурайык, BipaK, б1реулер бш п кдлса, уят, сондыкуан ете сак, боларсьщ. Селеммен мен\", —дептт. Сакзъжыболар, хатсоцынаатындажазбапты. Мен 6ip турл1 api-capi куйде кдлдым: куанарымды да, 214

Щ оя-Забыптшф анбасымды да бшяеддм. Мьша хаты жауапка жата ма, ж, па? Мен кушп-жанран махабатымды елец кдш жазсам; 1т,ш \"елецще ракдгетщ не? Мен ташык, екешмдд айтсам, 1ьщ \"дос болайыты\" жене \"хат жазысып турайьпы\" не? ■латаны ма, укдосы келмегеш ме? Белшм, жек керетшш умбакуап биуургега болар? Онда, \"хат жазысып турайык,\" ■гешкдлай? А т куйрытын б1ржола кесюетш адам ейте ме? мздьщ жумбак, кульиыи тусше алмай ебден басым кд-гты елб1реп уйге келд1м, бер ш е кулык,сызбын: не жеп 1гыртанымды ац р арм астан тамак,таны п, н е окдлп «гырранымды тусшбестен гатэп крратан болдым; калайда, eireyip, к^*1здьщ кральнында меш темецдепаа келгендей ниет lap сияк,ты, сол ниет кецшмдд з1лдей басады, с е р т л е лмаймын. ] Ойдыц кдндай жуйесш, кдндай жулгесш куалап келш ■апкдным K33ip ео м де жок, 6ip кезде: “Ойбай-ау, Базиза нега 3Ai жендеп те б1лмейд1 гой, бьшейтш KiciciHe б1рден: тМен де аздд суйем\", - деп кдндай kjj3 айтады? Хат казысып турайык,дегеш 6ip-6ipiMi3Ai б1ле тусешк дегега емес lie?\" — деген ой басыма сап ете кдлды. Бар жумбак,ты гонымен шенгпм де, шатгыгымда т е к болмай дереу еюнпп t капы жазуга огырдым, Bipirairi хат елецмен жазылган соц, ( *рине, екшнп хат та елецмен жазылута .uric. Эйтпесе к*»13 I л\\дьгц1ы хатгагы елец/у e3i жазбаган екен деп ойлауы мумкш. Ал бул елецнщ 6ipiHurire Караганда мыкуырак, шытуы тары ( кажет. j Кдлскдсы, кдлзым, Базиза ек еуш з содан бы лай хат : жазысьш турдык, Мен елецмен, ол кара сезбен, Мен е лецу хаталрантут-ак, курастырып, epreci газа кеппрталып барам, ал Базиза аггга аралатып барып зорга жауап бередь Жаза алмай журе ме, жазганьш бере алмай журе ме, ол жарьгн бАмейхпн. Интернатта жаткан адамга оцаша калу да оцай парсе емесш ептеп сезем, сондык;ган кеппккен сайын Газизаньщ жауабьш ынтьпъш кутем. Базиза екеум1здщ жатдайымызды, cipe, ез балальпъш умытпаган адам рана жакры тусшер. Ол кез — б1здщ жасгык, шакзъщ куаньппына шомылган шуакхы кундерЬпз. Акр1лды сез1м билеген, сез1м/у кцял жегектеген кайран кундер! Кцялымыцда шек жок, ед1, болашакуа юм болдмыз десек те крлдан келетш дей к,уд1ретп едж . М ен акдш болуды армандадым: с уй гет м т ц сулульпъш жырлап, оньщ журегш ерггепн елец жазу мен уппн ол кезде ку/урегпц куддреп едк 215

агылып шыкхан окушылар кеше-кешеге сщш, интернатган I шьпып мектепке бетгегендер де бгпп, кркда алдьшда жалгыз I кдлдым. Кудж цпрюн де жуйрж, уш т те итжанды. Bip кезде: \"Эй, сол кд!з келеке кы льт журмесш?\" - деген урей к!рдд! Ол урейд1 куалап: \"Жо, жолдас кщздарын кдлай алдап шыгудыцамальш таба алмай жаткдн шыгар\", —деп дэметпм. Дегенмен уакдгг еткен сайын умггген repi урей устемдеу бола бастады. \"ЕндД жузге дейш санаймьш, оган дейщ | шыкдаса, кетем\", — деп ойладым. Ж ы лдам санаган : сиякц-андым, сондыкуан оны есепке алмай, асыкрай кайта санадым. Сонда да кете алмай, ендд ею жузге дейш санап шыкцым. Алданганым анык, сиякуы, 6ipaK, элдене ал) де сендДрмейдг ¥рлана басьш Разиза каз1р кдкрадан шыга келепн тэр1здд. Bipece сырп erin, 6ipece сырт етш какраньщ ар жагынан аяк, дыбысы сан кубылып еспледд. Елен етш кдраймьш, жарк,еге калган Разизаны кутш журепм лугалдеп аузыма тыгылады. Bipep рет бетен б1реулер шыкуы, баска дыбысгар сол дыбыс куш какраньщ аргы жагында калды. “М е т ц кутш турганымды умьггьш та кеткен болар?\" — деген оймен ез1мдд 03iM мыскддддап катга налыдым. Не де болса тэуекел, болмесше 1здеп барайьш деген 6ip батыл ой келдь Алдайтындай, кррлайтьшдай м е т юм деп жур? Кок какраньщ адам ететш титгей есшн тартып кеп кдлып ем, ар жагында тергг-бес калам жерде не ары кеглей, не 6epi журмей Разиза тур екен. Кдту кабагымнан езгм уяддым. \"Негып турсыц?\" — дедьм жакдшдарымды да, жакршдамасымды да б1лмей, \"Сен кетш калган шыгар десем. Мен елец жаза алмаймын, кеппр!\" — деддде, алаканьшда эбден умаждалган буктеулд кагазды крлыма усгата салды. Кдйтьш бурыльш карамасган кетп де калды. Мен сосгаып Шраз турдым да. б1реулердщ байкдп кдлуы мумюн екенш ескерш, тез какраныц сыртына erin кетпм. Крлымдагы кагаз алаканымды ертеп барады, ашып окрпанша шыдам жок, Кешенщ карсы бетше етпм де, терекп калкалап турьш кагаздыц буктеуш жаздым. Хат деуге де болмайтьш 6ip парацкагаз екен. Кедьмп окушы дэптершен асыгыс жульш алган, туп жаты жулым- жулым. Оныц 6ip жак, бетше ipi-ipi эрнтгермен ею-уш кана сейлем жазьгпты. \"Мука, маган арнаган елендце ракдеет! Дос больш, будан былай хат жазысьш турайык, BipaK, б1реулер бш п калса, уят, сондыкуан ете сак, боларсьщ. Сэлеммен мен\", — деггп. Сакуыгы болар, хат соцына атын да жазбапты. Мен 6ip турл1 epi-cepi куйде калдым: куанарымды да. 214

уанбасымды да бммедйи. Мьша хаты жауапкр жата ма, сок, па? Мен куйш-жантан махабатымды елец Kj.m жазсам; }ныц \"елецще ракметщ не? Мен Faты к, екетмдд айтсам, |ньщ \"дос болайыгы\" жене “хат жазысып турайьпы\" не? рсраганы ма, укдсрсы келмегеш ме? Белтам, жек керетшш кумбакуап бьуургега болар? Онда, \"хат ж азы сьт турайык,\" дггега крлай? Ат куйрьнъш б1ржола кеРсетш адам ейте ме? Кдыздыц жумбак, кдылыгын тусше алмай эбден басым кртгы. г'олб1реп уйге келд1м, 6epiHe кулыкрызбын: н е 'ж е п ртырранымды а ц гар м аст ан тамак,таны п, не ок,ып яырранымды тусшбестен гатеп крраган болдым; крлайда, jfrreyip, кыздьгц кыльгтъгцдр м еттем ендетгаа келгендей ниет дар сияк,ты, сол ниет кецш мдд з1лдей басады, сергпле алмаймын. Ойдьщ кдндай жуйесш, крндай жулгесш куалап к е л т гапкрным каз1р еам де жок, 6ip кезде: “Ойбай-ау, Разиза ч е т eAi жендеп те бьччейдд гой, бымейтш KiciciHe б1рден: \"Мен де с5зд1 суйем\", — деп крндай кдчз айтады? Хат жазысьт турайык,дегега 6ip-6ipiMi3Ai бь\\ету с е т к д е г е т емес 11ре?\" — деген ой басыма сап ете крлды. Бар жумбакуы еонымен meurriM де, шатгьпымда шек болмай дереу егашш |Хатты жазуга отырдьпч. BipiHun хат елецмен жазылган соц, орине, винил хат та елецмен жазылура т т с , Эйтпесе кыз алдыцрыхатгакы елецлд e3i жазбаран екендеп ойлауы мумюн. Ал бул елецнщ 6ipimuire крраранда мыкзъграк, шьпуы тары кржет. Кдчскрсы, кдчзым, Разиза екеум1з содан бы лай хат 1 жазысьт турдьпс, Мен елецмен, ол крра сезбен. Мен елецад 1 кат алган тут-ак,курасгырьт, epreci таза Keuripin а л ь т барам, I г1л Разиза апта аралатьш барып зорра жауап бередт Ж аза || алмай журе ме, жазганьш бере алмай журе ме, ол жагын : бкмеймш. Инчернатга жаткрн адамга оцаша крлу да оцай нарсе емесш ептеп сезем, сондык,тан кегшккен сайьш ■ Разизанъщ жауабын ьт ть п ъ т кугем. [' Разиза екеум!здщ жардайымызды, cipa, ез балальпът ! I умытпаран адам рана жакры тусшер. О л кез — б1здщ жастык, !'! шакуьщ куанышьша шомылган шуакуы кундер1м1з. Акылды 1 сез1м билеген, сез1мдд кцял жетектеген крйран кундер! J Крялымызда шек жок, едд, болашакуа гам боламыз десек те ■ крлдан келетш дей к,уд1ретт1 едш . М ен акд>ш болуды ■ армандадым: суйгеюмшц сулулырын жырлап, оныц журегш I ерггетш елец жазу мен ушш ол кезде куддретпц Kypiperi едь 215

Сол кудДретке алкаш крл создырран Разиза — балалык, махабатым. ©згесш былай крйганда, мен Разизага акын болтаным уинн алрыс айтуга тшсшн, кызым. ©леще деген ынтамды алгаш ояткдн — сол. Сонымен, елец дегендД кдрша боратып, кунше огыз- кдгрык, шумарын жазам. Непзп такырыбым — махабат, арнайтыным — Разиза. Kj>i3 алдында акылды KepiHy макраты менде улкен талпыныс тудырды: ез кдтарым б1ле бермейтш нэрселердД бьлш, бшмшмен мактангым кедлд, Кп-апханага баррыштап, сондагы алуан кДтэггп ак,тарып, 1шшен ец кызырын тандаГпын болдым. Сейтш, кдюкдсы, к,ызра деген махабатым ютапкд деген махабатымныц оянуьша да себеп болды. ¥яттау болса да айтайын, бугал жыл бойы узбей хат жазысьш турсак, та, Разиза екеумДз сепзшин класта 6ip- 6ipLMi3/\\i крлымыздан y c ia n кермептз. Ега-ушдурган урланып кинора баргамыз, онда да таныс окушылар керш кряды деп, гаргенде де, шыккднда да 6ip-6ipiMi3Ai танымайтын юсиерше журетДнбДз. Катар отырганда, иыгыммен суйкенгетме де мэз едДм, к,арацрылык,ты пайдаланы п неге цолынан устамаранымды езДм де бДлмеймш. Эдептшк жасаганым ба екен элде уяндьиым ба, кэзДр себебш айта алмаймьш. Мен хатгы: \"Суйжттм Разизага\", — деп айкдйлатьш-ак, бастасам, ол аты-жешмдД айтпай: \"К^мбатты досым\", — дейтш. Сол \"досым\" дегешн мен \"суйпспм\" дегеннщ КД13 айтатын синонимшдей кабылдайтынмын. Осы ай'Пфндарымньщ да 6ipa3 нарсе ацгарран боларсьщ, крвым. Менщ непзп эцпмем Разиза туралы болмарандьпрган, ол жайлы тек ток, етерше рана токталайын. К елеа жылы ауданда жаца era орта мектеп ашылды да, торызыншыда 6i3 азайып, era класка тусш крлдык, ол era кластыц окушыларын кдйта араластырранда, кднша нитей •плесем де, Разиза екеулпз 6ip класка тап келмедж.. Аудан орталырыньщ шыгыс жак, крпталында, тас жолмен есептегенде алты шакырым, ал тете аралыгы терт-бес шакдфьгмдай ж ерде \"Акарал\" атгы колхоз бар-ды, сол колхоздан 6ip щ.13 жене баска жакуан терт-бес бала б1здщ класкр жацадан крсылды. \"Акаралдьщ\" бурыннан era кызы 6ipre окцтын, оныц 6ipi интернатга, 6ipi туыстарыншнде ж ататы н. К еп узам ай “Ак,аралдык,\" уш щлз басты ерекшелштерш бугал класка эйгтледк б1ршен 6ipi еткен энип екен. О л кезде казак, сазгерлершщ жаца эндерш радио жш 216

[йрегетш. Радиодан жаца уйренген ендерш элп к^цадр узш с рздндр озгеге уйрететш. Э н уйрешп, эн тындап, талай per (эшсте сыртка шыгуды умытып кеткешм эл1 еамде. Тошзыншыда жургенде, кыскэ карай элп уш кршдыц |яшдеге Элима атгы сары крлз маган ушрсек тарта бастады. Iran себеп екеумзздщ де энсуйпшигйупз болды. Ж аца эн гйрешенд! мен де жаскр1 керем, 6ipaK, халык, эндер1 мен ‘алык, сазгерлершщ эндерш айрыкдга унатам. ©йткеш ес йлгеыи керген улпм — э з экем. Ол кездеп радио улкен кара !абак, сиякзы, дэл оргасьшда даусын кетерш-басатын те п л jap. Эншейн кезде басып сыбырлатып кдна крямыз, алэннщ гемесе куйдщ дыбысы шыкра-ак; \"Эй, ананы кетерщдер!” — »ейтш папам. Манарбек Ержанов, Ж усш бек Елебеков, 'арифолла Курманталиев, Магауия Кешкшбаев, Работа :ам ж анова сияцты эш ш лерге, Э бж ен Хасенов, К,али •Катчлеуов, Рустембек Омаров сынды домбырашыларга 1апамныц кршемеп кргзык, ед1: \"Ой, унщнен айналдым-ай! Гаты 6ipiH айт! Кдйран бал бармагым-ай!\" — деп аотай сап ггыратын. \"Ойбай-ау, онынды олар еспмейд1 гой\", — деп, из KjiipaH-топан кулетойМз. Энгшлердщ, композигорлардьщ )Mipi мен енер жолы жайында эцпме, очерк бер1лсе, папам амак, иппей тыц\\айтьш, мен де кдсынан шыкдайтынмын. Иенщ эйтш ынтыкраным папама унайтьш, папама унаганына ген куанатынмын. Сейтш ж урш казак, эндерш ен 6ipa3 сабардар болтам. O cipece уш зннщ эуега, ce3i, шьпу тарихы лен катты кызык,тыртан, олар: Естайдыц \"Кррланы\", \\канньщ \"Сырымбеп\", Эсетгщ \"1нжу-маржаны\". Сол уппн »ннщэцпмесш a eiy аркрллыЭлима екеумзз тьгм жакргндасып, •ейде елден окдгау кетш сырласып жур/ук. Табынып гыцаайтын Kici табылса, эцпме айткан да лэзэт крй. С ол жылы кектемге салым аудандык, газет менщ уш мещмдд басты. Осы куш окушылардыц елещ республикалык, 'Казахстан пионер)\" газетшде кун сайын пгытип жатады ой, сол балалардыц калай куанатыньш бымеймш, ал мен аудандык, газетке елещм шыкканда тебем кэкке жеткендей золдым. Ол тшп буюл мектеп уппн улкен окцта болды. \"Элп акын бала — мынау\", —деген сыбырды айналамнан кулагым палып калса, ишмде куаныштыц жалыны бурцете калтандай золатын. Темени кластыц ул-кргздары мен кастарьшан этш 5ара жатканда, езара мен жакка жалтацтап куб1рлесш у>1лмындасып жата шн, соныц бэрш коре тура сабыр сацтау чатан аса кцын еуу, кркзым. Кейде сакуасам, кейде сацтай 217

- ________________________ _ _ алмайтынмьш. Макуаншак, деген аткд кдлып ж урмейн деп, сакщнып отырганньщ езшде кдлай макуаньш крйганымды б1лмей кдлатынмын. Кдагар-ай, кеййр кцглыкуарымды есаме алсам, озьмнен езш эл! уялам. Эй, кдйран балалык,-ай! Оныншыда OKjjn жургенде Разиза екеумщащ арамыз йраз ширьпргы. ©ripiK айтсам, кунэ болар, кызым, сол жылы ол ете кулпырып кетп. Ондай керш эрюмге бпе бермейдь Мен оньщ сулульпына-ак, сукханып, акылына, сез1мше ол кеоде, теп, бага берш кермеген сишдымын. Орташа окртын, 6ipax, ттл мен эдебиетке езге сабакцарга кдраганда ыкыласты екенш быетшмш. Менщ де ержетш кдлгандыгым ба екен, жш-жш кд1зганып кдлып, бурышыдай \"досым\" дей салганды кднагат тутпай “суйгешм\" деуд1талап ететтн болдым. Менде бар мшез ода да бар едд-ау. Оньшшыны бурьш б т р ш кеткен жптггер оны иектеп интернаткд келетшш балалардан естимш де, щызганыштан куйш кете жаздаймьш. Дереу ер теа одан TycimK беруш талап етем. Ол эуелде келеке етш к у л т журдд. \"Келсе келген шыгар, интернаткд гам келмейдд. Оньщ бэрш сен неге матан келедд деп ойлайсьщ?\" — дейтш. Кешшрек: “Сен де ана Элима деген кдпбен ауыз жаласып сейлесетш керш есщ Foft. Екеу1цнщ араларыцда б1рдеме бар деп кридардьщ 6ap i айтады. Сен баскд кыздармен сейлескенде, мен неге баскд ж ш ттермен сейлеспеймш?\" — дейтшд! шыгарды. Сондай-сондай себегггермен жш meracin кдлып журддк. Оныншы класта Разиза екеум з бурышыдай журт кезшен жеш жок, жасырьша бермейтшб1з. Сабакуан сон, мен оны интерната^ дешн унеш шыгарьш салатынмьш. Ж ол бойы co3iMi3 6iTnece, кдкда алдында ашык, турып эцпмелесе беретшб1з. Bi3 жайында жыбыр-жыбыр сез бар екенш ептеп екеум1з де еститшб1з. \"Сен сулуларды жак,сы кересщ, ал мен сулульпрган акрьлды артык,керем. Оньщ ce6e6i сен езщ де сулу жшттердщ кртарына жатасьщ, мен сулу да, кврйсп де, сымбатгы да емес, кэддмп кэрапайым сары щлзбын. Разизалардьщ кдсьшда бЬ мулде кезге шнбей кэламыз”, — деп, б1рде меш Элима эдеш ш п-кдкдоь \"Разиза езшше, сен езщше сулусьщ. Жалпы, сулу емес эйел болмайды\", - деп, Элимата да ауыр свз айтпайтынмын. Разиза жайьшдагы эр п м еден оньщ кезш ш е кдшкдк,таганыммен, 6ip куш Элиманьщ маган: \"Сенщ оFan елец арнаганьщды 6ipre жататын кыздардын, 6api б1ледь Мацташаны шыгар, e3i 218

ej,M-U4mma4 эрсетштГ, — дегеш бар. Соны айткднда, кумнчжш, ундей шагам. Мойындаган деген сол гой. Кдюу>1каникулдан кешн кутпеген 6ip окцга болды. Буюл Вектептщ у-ш у болраны ез алдына, сол меш де ямыстандырды. ! Интернаткд тунделетш к елт, мугал1мдерден рукратсыз Ьзизаны мен ешкдшан сырткд а л ь т шыкдсдн ем естн. Сал епяпп бара жатсак; \"Ой, ендд маран урсады, кететн\", — еп, Базизаньщ 03i д е бой бермейтш . М ен ез1м OMipi нтернаткд жатып кергем жок, 6ipaK, онда кун сайын eunciciH 6ip мурал1мнщ кезекий болатынын б!лем. Кейде .ерекпрдщ оз! к е л т те тексеретш. О л кезп тексер1стер скери тэрттке барабар: тарс-турс ж е т т келедд де, efrreyip, jj 3 балалардьщ есйтн кдгады екен. Кдкдтдн соц, рукрат ете те, жок, па oFaii карай жатпай Kipin к елт, болмедеплерддц аар-жорьштексередд екен. Егер сол кезде бос жаткдн тосекп торсе, epreci оньщ иеом ен улкен ацпме отпек. Birreyip, интернатгыц ул-кдтзы тексеруден елердей крркдтын. Сол тексеру ойламаган жерден Еазизаньщ айыбьш бугал мектепке жария е т т ж1бердд. Тунп он 6ipAeri тексерю кезшде Разиза орньшда екен. Содан тунп он егаден аскдн соц, кезекпп мурал1м элденеден сезжтенген бе, элде 6ip ш о льт ш ьпъ т ез?м де угаргайьш деген бе о л арасьга анык, б м м е й м т , owreyip, тары 6ip тексерш шыруды ойлап, кдсына тэрбиепп айелдд ерттп аралап шьтады. Интернат \"Г\" api6i сиякдъг имек сальгнран гой, соныц бурышынан бурыла б е р т мугамм Разизалардыц есМнщ ендд жабылганын байкдп кдлады. Кдсына к е л т - тартып байкдса, шннен ш п улгерпгп. Тыкдллдатады, — I•ашпайды. Кдтгы-кдтгы уррылайды, — пшнен кдяздардыц куб1рлескеш ест1ледь 6ipaK, еш ю м ж ауап б ер м ей д г '' \"Ашыпдар, эйтпесе мзлисэ шакдлрам, — дейдд мугал1м.— J'1 Колмедеп ботен адам и м ? Шыгарыцдар 6epi!\" Ьшндеплер U Де, сыртгагылар да 6ipa3 унспз кдлады. Кенет элдеюм есжтт I ош ьт жДберт тура кдшады. Дал еспстщ аузында турган 'ГуралДмдд кдрып жыкып кетедд. 3apeci ушып тэрбиепп баж ете кдлады. МуталДм тура сап куады. Кдшкдн бала дэл!здщ ! бурылысына ж е т т 6ip суршш кетедд, сол кез басындары а тымары ушып тусш , соны ала 6epin артына бурылып И кдрайды. Муралш онын, ботен бала екенш сонда анык, I байкдйды. Манадан 6epi дэл1здеп дабыр-дубырды ecriri I жаткдн ересек балалар еспсгерш ашып тьщ гыцдап турган 219

екен. Кдшыл кеде жаткрн бетен баданы байкдп, 6ip-eKeyt адпнщ кдрсы аддьшан шьпыл устамак,бодады. Сод сэт белея бала далщдщ деу терезесш иыгымен сотьт сындырады м сырткр ceKipin кетедд. Жалацаш балалар оны артынан куа алмайды. Мугадйм де ары 1здеп, 6epi одеп; кдйда кеткенй таба алмай кэйтып келедд. Д э у терезенщ kjjc in пило быт- шыты шытып жаткрн соц, бул окцта ойда жокца улкен дауга айналады. Сол одула кезшде Разиза мешмен сейлеспей журдд. Од емес, болтан одуиата куды мен донел1 снякуымын. Bip-eid рет зорлап крлынан тартып ем: \"Крйшы, ендд елге сен маскдраламак,-нысьщ?\" —дедд. Мен де такдкцамадым. Барак, оныц м уралтдер ге айткдн т у е ш т н еепддм де, iuiiM у жалатандай ашыды. Баланыц аты-жеган Разиза айтпатан сияк,ты. Алайда белмесшдеп дуяздар бкетш кершедд. Осы мектедтп бтрген, кэз1р Алматыда студент екен. Оньщ кептен хат жазьш, Базизаныц соцынан кдлмай жургенш крсындаты кыздэр растапты. BipaK, кыздыц 03i кеше онымен сейлеспей крйтан екен, анау эуел! жалыныпты, артынан: \"Bip куш с е т зорлап аль т кетем\", — деп кррдулыпты. Сонымен, кддз интернаткд кдш ьт Kipin кетедд де, анау сыргга крлып кряды. Торуылдап кеш баткднша сол мацайда журедд, интернатга жаткэн ауылдас балаларыньщ крсынан б1ргалай бала Kepirrri. Тунп тексерк бггер-бптдесте дунздардыц есшн 6ipey тыкылдатадЫ| кэйта тексерт келген кезекдш шыгар деген оймен, ду.дздар Kim екешн сурамасган ecucri аша салады. Содан eqncri душта жапдуязбай еттгш табалдырыкд<э Tiperi турьш: “Разиза шышп кетс1ншй\" — деп крймайды. Журтгьщ мазасын алатын болтан соц, Разиза амалсыз кюнш сырткэ шытады. Bip кезде таты тексеруге келе жаткэндарды керш, Базиза белмеге ол баланы да юрпзш алады. Анды анандай болады. Отан м yFaAiмдерддц б1разы сендД, бБразы сенбедБ Окушылар да epi-capi. Мен ез басым Разизага иландым. Bipax, дуязтаныш кургыр iuriMAi тырналап тьшым бермедд, Разиза екеум1здщ 6ipre журетппм1здд, оцашалана 6epeTiHiMi3Ai быетшдер: \"Эй, ана студенп сумдык, суду дейдд гой. Екеушщ де/изде cyfticin туртанын 6ip кддздар керигп”, — деп, 6ip- 6ipiHe е д е т еспрте малшет беркедд. Керец бон кдлматан соц, оны мен кдлай еепм ейш ? Еспген соц, кейтш дулзтанбайын? Cymcin туртанын керсе, одан артысы туешнеп гой. 220

$>м-3а4ышыя<ф Мектеп элп маселемен ай бойы дурлжть Разизаны мсомол мушесшен, Tinri мектептен шытармак, болысты. 1.ПЛК1Н©3i eciK ашьш ю р п зт алмаса, сыртгагы бала крлай ке KipeA»- Кузешп оны неге кермейд!?\" — деген кудж тылды. Артынан дэл1здщ терезелерш байкдп кдраса, чртнпге кершбейпн бурылыс жакуаты 6ip терезеш шгген )еуэдеш ашып 6epirrri: куыс-куысыначъпъщдаг'ан макуасы и кдгазын шыгарьш тастапты. Студент Крппып шыкдан зде саскдлакуап сол терезеш таба алмай кдлтан тэр1здд. )i белме мен ею ара жакдш болгандыкуан, артымдагылар ъш жетш алар деп крркуы да мумк1н. Крлай болганда да, гпп терезеш Разизаньщ e3i ашып бердд дегенге мугал1мдер , окушылар да илана крймады. Кдйткенде де студентке реулердщ интернат шпнен сыбайлас болтаны аньж, 6ipaK, ш ешюм аныкуай алмады. Акырында сынган терезенщ щын Разизаньщ ата-анасы телейпн болды. С ол ею арада I р куш Разиза мектепке келмей кдлды. Оньщ баска мектепке шысып кеткенш 6ip сабакуан кеган-ак,барМ з быдж. Маган а тук айтпай кетш кдлтанына катгы куйшддм. BipaK, оньщ Хатдайын жакры тусщгум. Мугальмдерге icrereH карсыльпы (кенш, 03 уятын крргау ушш крлынан к елгет сол болганын курепммен сездим. | Ол ауыскан мектеп ауданньщ ортальпъшан елу шакьфым )керде, Крцыраба деген ауылда, совхоздьщ орталыгы. Не де 1>5олса деп, сол мектепке хат жаздым. Эрине, жай кластас а дамы болып жаздым. Элдею м суык, оймен окд калса, разизаньщ басьша жаца дау экелш ж урмеан дедом. 1 Ол кезде кэз1рпдей ауыл-ауылдьщ арасына автобус журмейтш, ерлшм жетш Разизаньщ артынан !здеп бара Ьлмадым. Талай хат жаздым, 6ipAe-6ip жауап келмедо. Менщ ;,хатым крлына жетпей ме, оньщ жауабы матан жетпей ме (>дде кезден кеткен сон; кенулден де кетпм бе — ол кезде |б1ле алмады м. С ей тш ж урш к,ыс © rri, к ектем туды . |Кон,ырабадагы Разизадан хат купп жургешмде, 6ip куш кдсымдаш Элимадан хат алдым. Менщ сатан айтпак, непзп оцпмем дэл осы хатган басталады, кдозым. О л хатгьщ сезш бастан-аяк, саган баяндап жаткдным жараспас, алайд а мэнш айтпасам, тагы болмас. Ток, erepin айткднда, Элима матан FanibiK, екен. \"Татиана кусап амалсыз шынымды airryFa тура келдо\", - деггп. Шынымды айтсам, ол хапы аль т мен аса кдпы кдналдым. Элиманьщ анге деген кумарлытын, жан сулулыты мен 221

адаАдыгыи жак,сы бьлетш мш , жак,сы керетЦ Ь Я сыйлайтынмын. Bipax, ол меш суй in кдлар дегенд1 тук ойламаппын. ©йткеш ол менщ Базизара рашык, екетмд1 б1летш, о л сырымды одан мен жасырган емеспш. Нндд мынасы не? Не деп жауап кдйтарам? Элде Разизаньш хабарсыз кеткенш_ бш п, вдеш жазып отыр ма? Кдлай кд-шалсамда, eiipix айта алмадым. 0лецмен жауап кдкгардыц ¥закц-ау елецнщ баскдл шумагы былай екен: \"Пап деп, ер деп секпе меш, Секпе м е т , дос жаным! Журектщ боп баскд тещ, Бола алмадым жас жарып\". Мен бул шумакуы, эрине, сол кезден еам е сакуап кдлгам жок, K93ip Элиманьщ ез дэптершен тауып аль т отырмын. ЕндИ эцпме Элиманыч осы дэптерлер1 жайында. О л дэптерлер туралы айтпас бурын Разиза жайын да кдяскдша ескерте кетешн. Егер мэйменкелемей, шындыьъш айтсам, Разиза меш менсшбедд. Ойлап-ойлап, кешн езЫ осы ойра келддм. Оны мен артынан, оньшшыны бтргеннен кешн жолыкзырдым. Окуга барам деп, телкужат алгалы жур екен, аудандык, мЬлисэнщ алдында кездесш кдлдык, Bapi 6ipre окдяган болу керек, кдсында жолдас кызы мен 6ip ж т т бар. Корген сат юлт мен де бурылдым, кецсе алдынан к^ястау туркан Разиза да кдсьшдарылардан белше бердь Бас салып кушакщп амандаскдлм кеду. О л кеэде кдяздыц крлынан сую сияк,ты акруйекпк амандасуды бьлмеймдз, крл берш, крл алыскднньщ e3i — улкен жакдщдык, Эл1 умыткдм жок, мен елт-еш ш ыстык, леб1з ecririM кел/у, ал Разиза жай кеп танысыньщ 6ipiH кезш'пргендей озш салкдян устады. Кдсьшдарыларра сыр бермегеш болар деп, е з 1мдд iurreft жубатгым. Олай емесш одан кейшп жагдайлар эшкереледд. Мен кеп хат жазганымды, 6ipaK, 6ipAe-6ipiHe жауап алмаганымды наз кдллып айпым. Ьптей ол хатгьщ 6ipi де Разизаньщ крлына тимегешне куменазбш . Алайда ол хаттарды Разиза алган больгп шыкзы. \"0цкей елей рой, — дедд кулш.— Сарындым, 6ip керуге зар болдым дейсщ еп- eripiK. Шын сагынсад, велосипедпен болса да 6ip 1здеп келер едщ гой\". Мен, cipe, кдяп-кдязыл болып кетпм-ау деймш, бегокуз1мнщ ду ете кэлганын озим де байкддым. Ец ауыры — дурыс кшэлеп турганын тусш/ум. Шыньшда, барам деген адамга ел у шакдярым соншалык, алые ж ер емес крй. 222

^ширэным да, 6ip керу/у ацсаганым да — 6api рас бола |ра сезд ен epiK ci3 то сы лды м . ¥ р лы гы м ды оцай «гкерелегенше риза кейшпен Разиза ецпмеш баскр арнага JpyFa тырысгы. Мен 6ipaK, б1рмойындыкден кдйта-кдйта ■рынранымды, оныц мент оцай умыткрнын айта берддм. \"Сен Ьн сулулыгын жогары багалайтын адамсыц. Есту1мше, Лима сондай жаны суду кцгз. Менде жан сулулыты жок, |к сыртк}.1 жылтырак, — дед1 кенет танауы кусырылып.— l i e айтатын сезщ 6ip баскд да, маган жазган елендерщ 6ip Дскр\", Мен тары оцбай coKjqj жеддм. Ж ан сулулыгы мен }н сулулыры туралы Элимара осы тектес сез айткдным рас- ы. \"Разизаныц сенен суду екеш oripiK пе, 6ipaK, есесше ,рнщ жанын, одан сулуырак,\", - дегешм бар-ды. Алайда азиза жайлы \"жылтырак,\" деген бэлеш аузыма алган емеспш ;,ене алуым да мумкш емес. ©йткеш Разизада жан сулульпы «зк, деген ой бурын турмак, менщ басымда каз1р д е жок, Амал не, мен Разизаныц алдында ацтала алмадым. Ол да 1ен кусал сагынып ж ур деген сегам меш эбден адастырран кен, Tim i дурыс сез тауып айта алмай саскдлак^адым. Ьзршшнщ eripiriH эшкереле/ум деген ер мшезбен Разиза, eri, езш тэканпар устады. \"Жарайды, ендД Алматыда ^олыгатын шыгармыз, кэз1рше олецщл! жазбай кря тур\", — ,едд мыскдглмен. Жэб1рленгени'гнен тырыльш сейлей алмай длдым, Айыптаудан оцай нэрсе жок, екен гой, Teri. Бар ценны келш тур. \"Журил, оцаша сейлесешкид! Мен саран ерш де туешддрем\", — дедгм жалынып. \"Оцаша-ак, турмыз ой, будан артык, кдйда барамыз? Осы жерде айтура гамнен рркдш турсьщ?\" — дегенде, сезден тары тосылдым. Ол эд»мп ересек адамша алды-аргымды орал сейлейдд, ал менщ ездер1м эглл-тепгл, балашю немесе, шынында да, кшэлг зешшндей. \"Разиза, наншы, мен с е т шын сагындым! )ллаЬи, сарындьгм!\" — дей берддм далбасалап. \"Жарайды, ары жолыгамыз гой, сонда сейлесермзз\", — дедд де, кутш YPF3H жоддастарына кдрай бурылып журе бер/у. Артынан купрейш бе, кдйтейш, мен амалсыз состиып, сол орнымда урып кдлдым. Жолдастарьша барыи крсылды да, мен жакцд >урылып крштасьш крльш булгады. Эбден таньш алайьшшы ,еген адамша жанындагы ж ш т маган узак, кез тоцтатып ^рады. Ьшм кдн жылап турса да сыр бермей, Разизага мен Р крл булгаган болдым. Сол куш крл булкаг'аны б1ржола булгаганы екен, кдйтып •кеум1з жолыгыспадык, ©йткеш Разиза Алматыга емес, 223

Шымкентке барып окуга тусп. Эм жольнармыз деген до бар ед1, екшии курста ол да узидс Базиза куйеуге шьпм кета. Ол хабарга кынжылмадым десем. оным erip k бала кртты уайымдддым. Кррланрандай болып, кця алма* кшалай да алмай, аз кшэмд! тары тусшбей, эбден эуреп гуспм. BifWK, кдлай да Разизадан бфжола айрылраным аньв <W- ©зЬчдд езЬ.1шц жубаткрным ба екен алде ангарран шындьпым ба екен, кейш уш шумак, елец жаздым, Акм егкен Разизамен былай деп б!ржола крштасгым: \"Суйш е/ум,— суйендщ, /урыдедщ, \\ Кул1мдед1 коздерщ, куйш ернщ, Суйе берд1м, белщнен суйей берддм, Туткдсы боп коршдщ дуниешц. Багалаппын мен, бэлюм, тым асырып, Рашык, кощл кеткен-ау шын асырып. Алайда мен ойлаймын сол кушмд|, Туткдсы емес, есудщ 6ip жасы кдш. Сен айнымай сол кдлпыц кушп турсац, Мен узд1пп, узшп суйш турсам, Дуниенщ туткдсы болар да едщ, Сол кез1цдей сен, эттец, бшк турсац!\" К^гскдша Разиза екеум]здщ хикаямыз осылай аякуалды Ал Элимамен арамыз эл1 кунге уз!лмей келе жаткэнын балета шырарсыц. Балк1.м, ол туралы шешец жазпан да шыгар да ойлаймын. Бф ражабы, Элима мен Разиза жайында Зерш к/,гзын ештецежазбапты. Крнлдй усганыммен ейткенш вз/б/лещ М Е Н Щ ЕЦ АУЫР К1НЭМ - ЭЛИМА Осыдан терт-бес жыл бурын мектептес достардыц 6ipiHei Элиманыц кэтты ауру екенш еспддм. Дарнерлер бейдау; крн ауруысыцдегендей кудж байкртыпты. Бурыннан буйре1 ауыратыны бар, 6api крсылганда кэтты кцнайтын болс< керек, жыламсырап: \"Будан кешн кере>пз бе, кермейлпз бе хош ! B ipre ок ^ ган дар ды кер сец , сэлем айт, MaFai реююмесш\", - деггп. \"Сэлем айт дегеш непзшен cei 224

шларсьщ\", — деген айтушы. Мен езш д е солай ойладым. Киманыц 6ipa3 себептермен Шымкенгке орналасып, сонда Ярьш жаткднын, ондагы e/vpiciH де бурыннан бЩтшмш. i|iAi барып кегцлш сурап кдйтуды езьме борьшг санадым. д Мен, кдозым, ешкдшан езьммен мектепте, университета? ■рге окдгган, кешн 6ipre кдомет жасаскрн адамдарды оп- 1(ай умытып кеткен емесган. Keiueri танысты кешн танымай |*гу, менщше, шешкке жатпайды. Ж ан адамра жакрылык, Ьеамайтьш адам ел крмын жен крналып ж ур дегенге мен •Ксем еенбеймш. Жеке адамиын, крмын жемеген адам жалпы Цдч крмын кдлай жейд1? Bipre ок^гган, 6ipre жумыс гстеген аамдардьщ жакры-жаманы аралас болады, кез келген орта «олай. Адэмньщ жакры-жаманын аралас сыйлай бш ен дурыс. Эрине, араларында жаулык, бтсп ес жагдайлар болмаса. Tirrri •иймаздж тен, акд1лсыздык,тан адаекдн б1реулерге кек рггамаган абзал. 9p 6ip адам езшщ кемшшгш кепйре алатын |дамга кезкпей де бакрггсыз болуы мумюн. Кенпре б!лу — улкен гаешк. Ылги крльщнан келмесе де, унем1 coFaHумтылу керек. Осы устаныммен мен ез таныстарымды умытып кетпеуге тырысам. ©шрге 6 i3 тапкдндарымызды жогалтып ■алу ушш, ал таныстарымызды умытьш кету ундн келгем13 жок, крй, кузым. Эр адамньгн, ез орны бар. Ен; жаман деген Т1асшщде кенэлшдеезгеге тыцдата алмай келе жаткдн керемет f муц-iuepi болуы квд1к. А л Элима жакрылардьщ шдндеп жакрысы демесем де, мен ундн ол ешкашан елеуаз 6ipey ■болтан емес. Жарайды, сонымен, Алматыга барып кдйтып келе жаткдн 6ip сапарымда едеш Шымкентке TOipran, Элиманы 1здеп бардым. ¥мьппасам, маусым айы, мезпл туске таяп калган. Eciicri 63i ашты. Бурын да арык, е/у, кур сулдер! кдльпггы. Шашы уйпа-туйпа. Устшде умаждалган кок ала халат. Tipi аруак, дейтшнщ тап e 3i. Мега керш, сел тосылды да, кенет кушашн жайып бас садды. \"Ай, жаным-ай, азаматым-ай! — .дед кезше жас алып.— 03iM де: \"Bip келсе, сен i3Ae ri келер- ак,\", — деп едм, келдщ-ау. Мен сега баягыда таньш жакры кергем гой. Kici танимын гой\", — деп, аягын ез ш е бурып кета. Элима ауруханадан кеше суранып шьпыпты. ¥лына кдрайтын ешюм болмагасын, амалсыз сейтнгп. Крлында ciivvici бар екен, сол ендд каникулга ауылга барып келсш, бала неме аке-шешесш сагынды гой деп, 6ip жаты соньщ кдмымен де ауруханадан eai сураныпты. Ал бэршен бурьш 225

Ы ф щ т Н & нЬ -г* жалрыз улыныц кдмын жегеш тптп даусыз. Согас жылдары туран талай баланьщ тагдыры сиякцы, Элима да экеаз вскев KJ=i3. взш ен к е т н жалрыз imci бар. Экесз сорыста елген соц, uieuieci баскд 6ipeyre турмыскд шыккдн, онымен тупи жараспай тары 6ipa3 таукдлмет тарткдн. Элима атасы мен апасьшъщ, ярни шешесшщ ата-анасы тэрбиелеген циз. Оньщ бэрш езге турмак, 03i де бертшде урады. .! Bip кезде сыртган жаляыз улы Кддыр келдь Шешесше шолжаддап кэддмпдей тентекпк жасайтыны кдллыгынан кериаптур. ЕкеумЬ емш-еркш сырластык, бэрш ескетуарш, бэрше кдйта бара бердж. Крнакуйге ж1бермей, сол куш уйнё ! крндырды. Окушы куншен тшп-кдшып жазып журген кучдел1г1, естелштер1бар екен, солардьщ бэрш ертец кетерде маган беретш болды. \"Элш красам, Кдддырым кннкентай, бул жазгандарымды оньщ крльшагам сакуаптапсырар дейсщ, кдлады гой. Сен кдразга укдшты едщ, жогалтпай сак,тап журил\", —дед . Мен крдма-крл алдым да, терт дэптердд ашып кдрамастан дипломатыма сол арада-ак, сальш алдым. Ертеа ойда жокда Элима кдйта айньш: “Кешей дэптерлердд ез1ме кдлдырып кет. йшнде, ендд е а м е туей, сен б1луге ыцрайсыз сырларым да бар. Былайда кдмкррлык,жасап, булдэгггерлерд) жогалтпаура шамац келер. Тастап кешд, бар екенш бжесщ, кдй кезде де 1здеп тауып аларсьщ\", — дед . Элиманыц ол ойы, эрине, дурыс-ак, Алайда ол дэптерлерге менщ кдгаыгуымдд шек жок,-ты. Крлымда турран байльщган кэйтш оцай айрылайьш. \"Тунде бергенщгц кунддз кдйтып алганьщ уят емес пе? Менщ жоралтпайтьшымды бь\\есщ. Керек бола кдлса, кдйта езще экелш берем\", — деп кенбеддм. \"Жоралтады деп крркрш туррам жок, шпнде уят жерлер1 бар”, - деп, босацкдфагандай кдглык,байкд'пы. Мен кеп ойлантпай, сездд I баскд жакдф бура берддм. \"Сырымды бдлуге кдозырып турсьщ гой, б1лем. Ж ас кушмде б1лмеп ец, тым курыса кдргайранда бглгенщ д е дурыс шыгар, жарайды\", — деп акдфы KeaiciM бердд. Сол д э те р л е р содан 6epi менде. Эгкенде: \"Ендд 6ip барранда апарып берем\", — деп уэде бергем, соныц сап туспей жур. Э лй дэриерлер крррдыгкдндиагнозы кдте больш, ам ан-есен ж азылган. Ka3ip Ш ымкентте мэдениет У инсгитутындд музыкадан сабак, бередд, хал-жардайы жаман Ц емес. А л ендд, кдлзым, езЫ айтьш, ез1м гуанддре бермей, 9 Элиманыц ез жазгандарын куэге тартайын. ! \"26-февраль, 1953-ж. ...Мец бугш мамандык, тацдадьш. | Макратым— эннп болу. Эндд суйш тыцдаумен кдтар суйсше | 226 S

^Ш -ЗоЛыптш^ |шыркдгым да келедо. Шарыкуата салган эгамдо халкдом ecrice екен деймш\". 1 Муны Элима сырты сия кек крйын дэптерге жазыпты. •Негедал осы куннен бастап кунделж жазганы тусшжаздеу. I!Ал крйындэптерге жазганы купиямды ешшм керш крймасын \\егеш болар. Еду ушшип жылы 6i3 тогызыншы класгамыз. — \"25-март, 53-ж. Мен ол туралы Кушэннен еспгем. \"Ол плен; де жазады\", — деген едо Кушан ол туралы. Содан 6epi онымен шешшп эщзмелессем, ез арманымды айтсам деп ацсаушы ем. Бул — 6ipre окдггын М. К, деген бала\". Кушан деп отырганы — сепзшплден 6epi б1збен 6ipre окдт келе жаткдн \"Акдралдыц\" кдозы. Элима exeyi дос. \"вз арманым\" деп отырганы, байкдган боларсьщ, энпп б олу гой. \"М. К,\" дегеш, эрине, М ука Крлжаиов. Содан ары былай дептг \"Шьшында, мен эндо талгамай айта беретшмш жэне оньщ магьшасы мен мазмунына кещл белмеупп едом. \"Муньщ дурыс емес, магьшасын тусшсец гана эндо шьш суйесщ, жэне acepAi орындай аласьщ\", — дедд ол. \"Жэне дауысты куту керек. Даусьща ерюн келетш эндердо талгай бы. Кебшесе халык, эндерш уйрен жэне олардьщ магьшасьша кещл бал. Сонда сенщ эн туралы тусш ш д терендейдо\", — дедд. Мше, осыдан бастап М.— мен арамызда кластастык, кртынастан баска катынас туды. О л да эндо жанындай суйедо, мен де дак, солай. Узшс кезшде ол маган эндер уйретедо. Мен ез!мнщ ец сушки эндерьм \"Кррлан\", \"Айтпай\", \"Кек жендетп\", тагы баска б1рталай эндд содан уйрендом. \"Май, 28. О ку жылы аяк,талды. Ж олдастарымызбен, кластас курбы-курдастарымызбен крштасгык,..\" “20 июнь. Ертец ауданда жастардьщ енер слеть Солардьщ 6ipi болып мен де келдом...\" I \"21 июнь. Бугш слет! 9 p 6 ip колхоздан, совхоздан, и мекемелер мен кэсторындардан келгендер 'пзшп сапка зурдык, Оркеспрдщ ыргагына карай аяк, алып сгадионга I бетгеддк...\" \"23 июнь... \"Сэнддбекова! “Акарал\" колхозьшан\", — дедд ч 6ip кезде сыйлык/гаратып турган Kici. Bipimiri орьш берыдо. I \"Куттык^аймын! Обылыстык, слетке барасьщ\", — дедд алп Kici сыйлыкры тапсырьш жатып. Ах, кандай бакдот! 11Ирган... BipaK, сол кезде Кушэн маган: \"Кетем\", — дедд. Баяу, 6ipaK, зымен айтгы. \"Ендеше, мен де кетем\", — дедом. Еламан ыстыкц’аган соц пиджагш маган устатьш кеззп едо, соны щдеп тапканымша, Кушэн кептщ арасына tcipin кетп. Артынан 227

Ш едши НффлЬ-г* куып жете алмадым. Сол куйшше м е т тасгап, 6ip ауыз м сез айтпастан ауылга кетш кдлды. Неге ейтп! Неге екпеледв Элде... кдязраныш па? Ержаз ею кезге жас келд]'...\" Мен бул узшддлердг Элиманьщ жан кушн елесгегщюрес!н деп, адеш келпрвдм. Кушан eKeyi кщты дос едд, 6ipaK, мен олардьщ арасында кызганыш болгапын бымейдд екем. Кушан да энд1 тэп-rayip салатьш, байгеге шкпеген соц, жюриге 1ренж1ген болар, cipa. \"14 октябрь, 53 ж. 10-класс. \"Мэ, - дедд Кушан маган 6ip кргазды усьша берш.— Кецес бердд\". Из оны ингернатган узап шыкдан соц окдддьж, \"©мдрлж болайык,\" - дегпт маган. Мен: \"Бола алмаймын\", — деген жауабымды 6epin хат жаздым\". Э лим а екеум1з унем! уз ш с кезш де гана эцпмелесш крймай, ара-тура 6ip-6ipiMi3re сырласу ретшде хат та жазысатынбыз. Эцпме кезшде айта алмайтын, жузбе-жуз айтута ыцгайсызданатын немесе уакдгг жеткпейтш жагдайлар болады гой адамда. Сондай 6ip хатган узшдд келшрсем, Элиманьщ жалпы жагдайын тусшуще ептеп cemiri тиетш тар1здд. Хатгьщ соцында датасы жок, алайда оныншыда жургенде жазганы анык, “М ен бур ы н он жаск,а к елген ш е туган анамды бшмейпнмш. Эжемдд анам деп угушы еддм жэне ол юсМ жанымдай жакры керетшмш. Ол да меш шын журепмен аялайтын. Б1рак,сол сез1мге с о т ы кезде аздап кряутускендей. А уы лда Данышпан дейтш эй ел бар. Bip куш уйше барганымда, сол Kici: \"Сен б1здщ кдвсьщ гой. Кдшангы сеш Сэнддбекке 6epin крямыз. Сенщ экец — Нурболат, 6i3 ендд сеш ж1бермеймгз\", — деп, крльшда ж1б1 бар, маган тура жупрдд. Мен оньщ ойьшын рас керш, жылаган к у й жан ушыра кршып апама келддм. Содан бастап мен елдерден: \"Сенщ экец ел1ен, шешец Сакдш\", — дегендд жш еститш болдым. Неге екенш ез1м де бшмеймш, сондай сездердд еспгенде, мен жылайтынмын. А л татем Сакдш колхоздьщ жумысында болатьш да, уйге ете сирек келетш. Мен шггей: \"Татем тез келсехш, оньщ бет элпепнен, маган кдрасынан, мумюн, 6ip сыр ацгарармын\", — деп асыга кутунп еддм. Осылай уш-терт жыл етп. Мен бесшпп класты бтрддм. С ол жылы б1здщ уй малга шыкрл. ©зщ быепн жайлауга бардык, Bip куш сондайлык, шакд>1лдаган аитгы дауысган оянып кетпм. Апам екен. Байкдсам, ол Kici ояткднда мен ояна 228

I |ймаппын. Ж улцылап, кдргап оятгы. Е спген сездер1м [а|1мнен ©Tin, суйепме кддалды: \"©лш, курап кдлган экецнщ сына жатырмысьщ? Сен м е т не ужмакда шыгарам дейсщ? е опа табам деп ж урмш мен сенен?\" Ары кдрай тындауга 1Ш шыдамай, кэргыл турдым да, жалац аяк, кушмде жота ип кеткен снырларды айдап келуге кетам. Шацщялдаган ! иешемнщ\" даусы кулагыма ам е с п л т жатгы. ; \"Дуние не больш кета? \"©лген экецнщ\" дед! гой, о л м м ? ; 1ынымен булар мешц туган эке-шешем емес пе?\" — деп Младым. Ж алац аяням а тас батып, ашына, цыстыга ыладым. \"Бул кунд1 елеем умытпаспын!\" — деп кекгене эцш ме тоцып калдым. © с т т мен е з \"анамнан\" суый югадым. Ендд OFaHбуры ты дай ерюн еркелемейпн болдым. : Сол жылы менщ агайым, hfiih эжемнщ менен улкен, 1'ацып тэтемнен K inii улы эйел алды. К е тн , жецгем ул аураи соц, мен басы ашык, шетгеп кдлдым. \"Bi3 малмен Bipre кешш-крнамыз, ауылда сен туратын уй жок, окдомай- jfk крйсацшы\", — дегенд1 айткднда, экемдь ягни атамды ; иен де: \"Интернаткд жатсам да окцмын\", — деп кдтгы |Чдйырып тастадым. FI Ж ецгем мен тэтемнщ арасында алгаппды куннен-ак, гпеюисулер басгалды. Оньщ келе-келе улгайганы сонша, нотемд1 акдфы ез 'гуран ата-анасынан безд1рш, белек куып ююбердд. Рас, жецгем маган урыспайды, тпгп 6i3 тагу, сыйлас [Цгурамыз. Bipax, татемдд керсе, м ртш еш енш е жиырылады. !Менщше, жецгемдда дурыс емес, Тэтемнщ бар жазыгы оган: 'Адам бол, 'гамак, жасап, кшм тш п уйрен\", — дейди А л *жецгем: \"Сенщ шагагьщ болмасьш\", — деп шаптыгъш шыга келедг Оган татем д е шыдап тура алмайды. Мен тэтемнщ ол кдыыгын секпес едим, Мукд. ©Йткеш оны ашушац, куйгелек еткен ем1рдщ 63i. Ол, б1рп-шпден, сорыста жарынан жасгай айрылды. Cofuic кез1нде 6 ip (пбасын асырау уппн не 6 ip кцындыкуарды басьшан кеигп. Мен eM ip бакц жарсыз етсем де, экем совдстан аман келсе екен! Анам мен ж алгаз там ж еарлж пен ж епмдж кермесе екен! — деп тагдырына жалбарынды. Ол тыеп орынддлды. Терт жылда эк еа оралады, ал суйген жарынан \"елд1\" деген хабар алады. Кеши, кеп жылдан соц, 6 ip арсыздыц шырмауьша 'iycin, одан тэты адаезы. Арын аякцд басьт, ол оны тасгап кепи Одан кдлган Кулбаран атгы м»1зы да кдйтыс 229

болды. Сол сощщглар аз балгандай, жаньша балап еарген жалгыз шкпнщ эйелшен кврген кррльпы мынау, Былтыр 6ip демалыста уйге барсам, татем жок, екен. Свйтсем, жецгем оны уйден куып ж1бершт1. Мен ылри уйге барганда тэтемдд жэне инмд! кдтты сарынып, керуге асьнып барам. Сейтш барранымда, екеуш де уйден таппадым. Сондык,тан у т м е емес, жыр-щыш мекендейтш уцпрге баргандай болдым. Уйден жылап шырып Терецезектщ жолына карай келе жатыр ем, элдеюм айткдн болу керек, татем соцымнан жугзрш куьш ж елт. Оньщ сонда кулщ турганьш анык,керддм. \"О.кекем!\" —деду маран карай журщ, BipaK, мен бурылмастан, ток^амастан тас жолра карай етт кетпм. \"Элимаш, токуапгы!\" — деп, артымнан айкай салды. Мен артымажалт карал: \"Токцамаймын! Маган ендд ешюмнщ де кереп жок!\" — дедум. Tyci кап-кара больш, татем йлейш турып калды. Ол сол куш калды, мен кайрылмадым. Сонда оны тусше турып аяусыз азапка салдым. CoFaH ал! еюнем. Амалым не, оцбаган мшез1м. К елеа демалыста, шыдай алмай, ауылга тары бардым. Радио тындаймын дегенду сылтауратып, тэтемдисше келдум. О л меш вз эдетшше: \"О, квкем\", — деп карсы алды. Сол куш ашыльш, маган бар сырьш айтгы. Бастан-аяк, жылап отырьш айтгы. Мен д е ун о з егшп жылап тьшдадым. “Егер осы татем керген сокущшы мен керсем, кайтер ед1м?\" — деп ойладым. Эй, кене алмас еддм, катере алмас ем. Асыл екен гой татем! Шын асыл екен! Мен сонау он жасымнан 6epi канша азаптаньш ойласам да мумкш емес деп журген нэрсе мумин болып шыкуы. Мен же-пм екенмш. Экем Нурболат, шешем осы татем екен. BipaK, мен буран еганбеймш. Татем: \"Мынау — сенщ акен\", — деп оньщ суретш керсетп, оньщ калай елгеш туралы эскери кужатгы окьпты. Мен, сейтш, туран экемду де, шьш шешемду де таптым. Енду солардьщ кызымын. Мука, ойлашы e 3i4 , елестетпп квз алдьща. Шашьщды тарап, сылап-сипап отырьш: \"Квзмнщ агы мен карасындаи крс каргам! Бар у м т м мен ттлегтм сендерсщдер. Кудаи, осы ею каргама узак, румыр 6epin, бакдгггы кььла кар! Азап та шекпм, тозак, та кердум демеймш, осы жалгыз щязым мен жалрыз улым Tipi журсе, арманым жок,\",— деген мешрду керш, ести тура кашангы сен оны \"танымаимын” деп 230

(ресщ ?! \"Тэтеипм! Татем!\" — деп мойнына асыддым. Мен амды осылай таптым, Мукд. Мен ceHi езьме ен, жакдгн дос санатандык,тан, iniKi ниемдеп ой-арманымды сен де сезсаз быуге тгас деген елпмге келддм\". II Ендд крйьш дэптердеп жазута крота оралайык, \"16 январь. Б1з Мукр екеум1з каникулда болтан жатдайлар ^ралы эцпмелеспк\". \"23 январь. Машинамен 6ipiHuii ферманьщ малшыларьша **лд1к. Лекциядан кеш н концерт бердж . Кунддзп 3-те (нтернаткд оралдык, Мен бупнге дешн домбырага женд1 кефл аудармаушы щя. Сол крс илек дал бутш езгеше 6ip суйюмд! ушмен м е т йда жок,та ержс1з езше тартгы. Мундай эсердщ оянуьша ебеп болтан — Асылхан атайдьщ домбыра тартуы. Оньщ омбыра уншде журек баурайтьш 6ip утл бар\". 1 \"2 ф евраль. “К емерары кла\" кон ц ер т кер сеттж . -|Сэнд1бекова \"ЛэйммдГ айтсын!\" — деген элдегамнщ арт \"Какуандаусы есплдь Даусы М...ц даусьша к эп ы украл кетп. j Оныц мунда келу1 еш мумюн емесш бш п турсам да, кезЬуц «епшШ кпц арт жагына салып аландадым\". \"3 февраль. Айлы тун. Ашык, аспан. Ж ер бетш жапкдн ишак, кэр ай сэулесше Л1атылысьт кум1сше жалтырайды. 'Жок, жйтпм, сен кдншама ыстык, сездер айтьш, кэншама козщад кддасац да, о л маган эсер етпейдт ©йткеш менщ кез ■алдымда Kp3ip тек 6ip тана бейне. Соны тана ацсаймьш, соны [кана армандаймьш. Тек сол тана шынайы бакдггым болмак, |Б1лесщ бе, тусшесщ бе ол бейненщ юмдиб екенш? Бымесец, айтайын: ол — асыл жар бейнесП\" Кд1зым, ташык,тык, пен акдшдык,та адам тус1нд1ре алмайтын кеп украстык, бар. Элима акдшдарша шалкдш кеткенде, сен: \"Эй, мына арасьш папам оцдеп ж1берген шытар\", — деп журме. Элимадай адамды еш акын ойдан курасгыра алмайды, кд1зым. Мен адамньщ адалдыгьша сене «лсам; кггэпте тана емес, нагыз адал адамдар ем 1рде де кездесетшше кумэндэнбесем, мен сол уппн ец алдымен Элимага борьшггымьш. Мен, крыым, оны сатан тектен-текке улп етш отыргам жок, Хас керемет кэрапайым цдамдэрдан шыгатынын укрьш, багаласьш деп сггырмын. М е т сексец мейм, 6ipaK, Элимага суйануге тшссщ. 231

\"18 февраль. Не ктеймш, япырмау?! Кезде — жас. ойда — арман. Т|лейм1н егшп Жалынып такдырдан. Ж ас жаныма аяушылык, болар ма? Табылар ма eMi? ППрюн, тагдыр! Дем алганда ауа орнына у жутып, кезден акддн жас бетшдд жуды. Ж ас жанымды осынша езпге салдьщ. Дэрменаз адалдырымнан баска жазьпым бар ма? Шын еплш т е с е , бермес пе такдьгр пендеанщ ттлепн? впнемш , -плеймш: бер т е п о д ) , ая, жетюз арманыма!\" \"1 май, 1954 ж Крыша жабыркрса да кещлде умгг сеулеа оянады. \"Ол умытпас айткрн сезш, умьгтас берген уадесш\", - деп умптенед> мунды кечьл... Б1рак,солболымсыз умггбулдырап барып ешкен сияк^ы акргры. Ол оньщ кезшше кетш крлды. (\"ол\" деп стгырганы 03i де, \"кетш крлган\" мен гой — М.К,) Сол бегпнде шайханага барды. А л бейшара мунды жаи ше? Эх, ол крышакути, крыша кррадыдесечцпонынжолына?! \"Bipасышс шаруамен уйне кегкеы болар, эйгаесе ол ез сезш аяккр басар жан емес\", — деген адал кещл оны мундр кездеспргенше ен алгаш сенбей де крлгандай. \"Шынымен ез сезщлд аяккд баскрньщ ба? OriHin сурап ем гой. Жольпуды крламаганьщ ба?\" — деп тургандай epj мунды жан. BipaK, ол ез бойын тез жинап аддыда, атылыпдалага шыкуы. Оганшпен, ызадрн ыстык, жас кезш е толды. Алайда елге бглддрместен, ешкрйда бурылмасган сол бетшде аулына тарггы... ...Ол Kp3ip тесекте жатыр. Уназ жылайды. Эл1 де болса ансайтьш сиякцы, умп- куткеидей\". Бул жазып отырганы — менщ кеипр1лмес кшэм, кызым. Дал мереке куги уэде бузганым — сумдык,уят. Б1рак,екшгенмен не шара, ондай мэдениегс1здис1щ мектебшен де еткегам13 рас. \"5 май. \"Мен умытып кеттпш. \"Тек сен тес1ле крраганда Faна ео м е тусп\". Ах, сен умыгьш та кеткен екенсщ гой! Ал мен ше? Мен крншама кутпм сеш?\" Бул сезд! окыганда, кэз1р де бетзмнен отым шыгады. кызым. Bipeypin мунын укнаган адам крндай сокыр- Вершен де сол сокыр озщ болганын екшшгп! \"7 май. Неге крркрсьщ? Элде бул хатга 6ip сумдык, сыр барын кещлмен сеземтещ? Ж урек бекерге крлтырамаган екен. 232

§fari-3afam taaf> \"...Жыламашы, куйшбеиц, гул курбым, ТецщдД сен де табарсыц. Жулдыздай жайнап алыстан, Жацыннан жалын жагарсыц. I Keniip, секпе мёнП\" — делш ген екен\". ! Булай деп жазганым шыншылдыгым ба, кртыгездйтм бе, пне билж айту кцын, кдгзьгм. Кдлай дегенмен де дурыс икцанады. BipaK,сол дурыстык^ы аятына дешн апару керек 0. Амал не? Сол кундерден кейш Элима матан мынандай хат 6epixrri. \\оган Караганда, егер менщ устамсыздыгым болмаса, 6api |; сыйласымдылыкден бггкендей екен. Осы кездщ жагдайын }ньщ мьша 6ip хаты аныкуай тусетш болар: ! \"Мен сеш алташ рет Кушэннен еспгешмдд езще айтьш ш м гой. Сонда мен сатан 6ip турл1 кдиьиушы ем. ©йткеш |ентуралы айткднда, Кушан де ете 6ip жылылыкрен айтатьш. Ънда ол туске дейш, мен тустен кешн окцтынмын. Екеулпз ^унддз 6ipre бола алмаймыз, тек кешке жакдш тосекке жатып ||\\ып зцпме дукен курушы ек. Сонда сен де коп кдтысушы 1‘Иб1здщ эщтмеге. Мен нитей озге жанмен, акдш баламен Пл кдтысуды, niKip алысуды арман eryiili ем. BipaK, менщ • аган ышъпуым елец жазганымнан екен деп крлма. О л кезде к'ндай ойым жок,ед|. Тек адал журекпен пш р алысьш, сенщ BMipiflaj б!луге кумар ем. Bip куш с е т матан Кушан сыртынан керсетп. EKiraui коргенде танымай кдлмайын деп, узак, коз алмай кдрап ем юнда сатан. Кейш, тогызыншыда, б1здщ класгы барлык, класкд б о л т ж1берш е/ц гой, сонда мен сендерге тап келдьм. Сотан кдндай куандым десецшП Енд1 менщ сепзшипдеп 1Ч!ялым жаргылай болса да орындалды: екеулпз эцпмелесегш болдык, Б1рде сен Базизага к,арап жымиьш , аса 6 ip жылылыкден кулш ец. Сондагы сенщ келбегщ дэл бугшпдей ес^мде. Сонда сеш оган емес, матан сейтш жымисашы деп ■плен ем. Жазда каникулда ылги соны елестетумен этим. Б1эдщ жайлау езще малсм гой. Тезек терем, гул терем деп жота-жотага жш шыгушы ем. Оцашада бар даусыммен эн шыркдйтынмын. Bfrreyip, сеш 6ip жакцан шыта келетшдей кутуии ем. \"Гул Tepin жургешмде келсе гой, тезек Tepin жургешмде келсе кдйтем?\" —деп, кляли ойымнан кедомпдей кд|сылып кдлатынмын. Сейтш ж у р т каникул да 6rrri. Оныншыга келдда. Екеумдз сырласатьш болдык, 233

Ы у ~ н Н ф 1*чш Маган б1реулер (езще айтылрандар) сез айткднда, кеа алдымда келденеддеп с е т и бейнед тура кдлушы е д. Соцад мен сез айтушыга: \"Болмайды\", — деп журе беретшмщ; Олардьщ бэрш сегамен салыстыратынмын. Ары карайгысын крлай айтам, езщ д е тусшесщ гой. Соныд 6epi саган деген махаббатгыд бастамасы екен. Мен бул сырымды OMip боны жан адамга айтпайтын жабык, сыр болсын дер един. Bipan, айтылды гой. Акдгр айтылган сод тугелдей айтылсын. Мука, айтшы шынынды, сен Kp3ip мен туралы кандай пш рдеод? Бурынгыдай шьшайы курбы кещлде ме жодалде “©3i маган сез айтгы\", —деп элдекалай ойлайсыц ба? Айтшы, шьш жауап берпп осыган!\" Бул хатка дел крлай жауап кайырганым кдз1р еомде жок, Элимада да оган куэ болар ештеде сакуалмапты. Белим, ауызша сейлескен болармыз, бкмеймш. Ал ен д одан кейшй крйьгн дэптердеп жазу мьшау: \"22 шонь. Бугш б1зде кеш етгазшмек: мектеп бтрупплер кепп. Кандай куаньпп. Куаныиггы сэтщд ед жакры квретш адамыдмен 6ipre етюзу куанышыда куаньпп крсады. Ирак, о л келмед. Ж ас журектт к ещ лаздк басты. Шынымен-ак, келм егет ме? Ед болмаса крштасар сетге 6ip сез айтуда ойламаганы ма? Ол сондай тасбауыр, кара журек пе ед? Солай болтаны гой, вйтпесе 6ipre окдып, куаныш-кайгысы ортак, болтан достарымен крштасуга келмес пе ед?\" Cipe, Олима крйьгн дэптерш унею езьмен 6ipre алып журген-ау. Жене вз ойларьш крлма-крл Tycipin отыргандай. © йткет бул кунп окдгаларды карындашпен айбак.-сайбакуау жазьтты. К эдмп репортаж тэр1здд. \"Кенет ол келд. Жок, ол 6ip сезд, адалжан. Кеппр, тайыз ойлап, ерте шенпм жасаганыма! — Кандай кдналдым жете алмаспын деп. Ед курыса крштасып улпрейш деп асыкцым. — Мен де сен келмей кала ма деп крркзым. Сен келгенде, мен ез^мд дуниедеп ед бакьггты жанмын деп есептедм. — Сенщ шьш солай сезшгенще сенем. Мен саган сенем. Жаным, сен сирек адамсыд. М енщ кдялымныд шындыгысьщ. Менпасщ. Ол кушагьш жайьш бауырьша тартгы. Бакдтган басым айналды. Ах, кдйран арман!\" Будан кешн \"27 шонь” деггп де, ештеде жазбапты. Ею жылдан астам жазбапты. 234

Щ т-4йЖ ыштяф IМенщ сол кештеп кдоьоы м — кримыс. ¥сгамдыльпфе11 ir уз/урудщ орньша, балалыкден бул/урттн. Крншалык, \\д1ргетмд! кешн биуцм. Элиманьщ бакцпсыздыкында ез Iюмнщ бар екенш бурым да ептеп сезетшдей едич, 6ipaK, |ша дэптерлердд окапан сом, айыгггы екетмдд анык,укцым. 1лмеген у iine&i\", —дейд) казак, менщ айыбым бшчеспктен Iган. Улкен б1\\меспк жасаганымды мен кеипкпей-ак,быгем. I>л оку б т р у кенпнде: \"Бесйшп шольде Алмзгьпа окура рамыз\", - деп келшкешз. Мен, cipa, крштасу кешш р ы т ы жэне кейшп кундерден белш алып, олармен еш j йланысы жок,кун деп кэраган адам сиякзымын. Элимадан it келгенде барып сол Keurreri к дтелтм д! тусше бастадым. р кеште куантам деп, Элиманы сан кеште жылаткан екем. Мука! Жаным! — д е т ! Элима хатьшда ез1мсшш.— Мен B3ip туцриык, туйьпд<а тчрелдьм. Экемдд елдер айнытыпты. (Жалрыз азщ кайда барасьщ?\" — деп алгаппдлда жай айтса |а, соцынан бармайтынымды кесш айпы . Мен осы хатгы сылап отырып жаздым. Мен ендд не ктеймш, Мука? кегейн десем, каражат жок, кужатгарым женделмедк «рганда окуга туссем жакры, туспесем кайтем? Мука, 1йтшы, егер суйгенщ элде сауыншы, элде куршпш болса, к'н крр санап намысганбайсьщ ба? Ал, мен, Мука, с е т етрйчнщ соцына дейш, тйгп корге xipremue кутемш. Ец соцры сезш сети, еамщ , ец соцры Ьшм сен уйреткен \"Кррланыц\" болар. Будан былайгы менщ препм де, сырласым да сен сушп салган, сен уйреткен \"Кррлан\" гана. Мен оны ap6ip сагатга, apoip минутга, ap6 ip •«септе айтатьш болам. Хош, сапарьщ оц болсьш! Жауап жазба. Мен бесшде с е т шырарьт салуга барам. |Оз Элимац”, — д е т ! . А л парак;гыц екшип жак, бетшде косымша жазганы тары бар екен. Qpirrrepi тдл-ж икзд арец 1окцсыц. “Сайра, Элима, сайра ерке, Шарык,тат анд1 турленте. \"Кррланды\" достык, белп кдш, ©згеден окдшу шык, жеке!\" — Aeymi ец, о л у м т ц н е н ш ыга алм ады м. Bipax, м ен in махабатыма, KipmiKci3 адал ж урегм е em6ip зац, eui6ip куш тоскруыл бола алмас. Оран дал езймдей с е т д е сенд>рем. Хош-сау бол! Автобус усгшде жаздым\", — депт!. 235

Ш фтан ftifr/xix-ym Оа>гндай шуакзы, куанышты куш узакка созылмапты М енщ ойымды эл1 Базиза билеп, еоныц еюшпп мен куйпншшен арыла алмай ж ур ген дтм н ен Элима, теп бейхабар. Менщ ем!р1мде оньщ бар-жотын мулде умытып кеткен адам сиякуы. А л мен оны умыта алмадым гой, узак умыта алмадым. Соньщ салдарынан Элиманыц жанын кдншалык, ауыртып жургешмд! де шамаламаппын. Ащалып кдйтешн, акагмак, кезш гой, кдгзым. Эйтеуар, erin кеткен окцга болтан соц амалсыз шыдайсыц, эйтпесе, теп, айтуга да ауыр. Сол ауыр жавдайды баяндашъщ таны 6ip узак,узшд) келттрейш. \"Мука, ец соцгы кездескен кеш есщде ме? Эггец, мен сонда хат жазып туруга уэде берген ем. BipaK, кешн хат жазута ез^ед езш кдншальщгы зорласам да, не жазарымды, кдлай жазарымды б1ле алмай отырып-отырып, кдйга турып кететшмш. Ащ>1ры бупн жазуга беюнлдм. ...Мен тек 6ip нэрсеш, 6ip FaHaнэрсеш ойлаймьш, \"Эггец, соньщ себебш билсем!\" — деп аласурам. Мука, шьгнынды айтшы, сен меш суймей тура неге суйем дедщ? Неге капа айтгьщ? Мектепте жургенде сен менщ шло ойымды сездщ. Соны бшп, мен саган сырымды айтуга мэжбур болдым. Ал сен; \"Журектщ бон баска тещ, Бола алмадым жас жарыц\", — деп жауап бердщ. Содан кешн бул туралы елеем де жан адамга айтпауга ант етпм. Жанымдагы жалгыз cepiriM Кушэннен де жасырдым. ©згеге айту тупл, сенщ жауабьшды еспген соц, e3iM ойлаудан крркатын болдым. Сен туралы о й лам ауга ты ры сты м . Баск,а ул-кдгздарш а сешмен кдшсынбай, еркш сейлесуге, сыр бермеуге умтылдым. BipaK, сен цош тасу кеппнде: \"Сен — менщ кцялымныц шындьпысьщ. Меншсщ\", —дедщ гой. Неге айтгьщ, агатай?! Менщ адал жаным мен адакпершшпмдд шынымен багалай б!лсец, меш сен неге алдадыц? Айтшы, меш мукату, мазакуау болды ма ойыцда? ©зщ суймей, меи суйген соц: \"Жещлтек, абыройсыз\", - деп ойладьщ ба элде? Шьшьшды айтшы, солай ойладьщ ба? Айналама кез сальш, курбымньщ мшезш кере бшп, ез ойым мен ез сырымды оньщ бойынан да Tayi.m жакдш тартсам, жаныма серж 1здесем, сол ушш де айьптгымын ба? Сен де Gip адамдай-ак, эд1лдж ушш кукиш ец гой. Элде ею б!рдей бейне кез алдыца катар келш, ею жакда кезек ауьггкуда болдьщ ба? BipaK, кешн аруды ц салмагы артьш 236

-rri ме? Мейл1, мен 6api6ip ез1мдд бакд>пты санаймын. Адал исабатым угшн еш уакдлтга да ез1мдд темен санап кррлана маймын. Сен, Мука, м е т Keuxip, мен еш уакрггга да Разиза 1як?ы суймеген болар ем. Ол м е т жецддм дер, 6ipaK, мен р|.плл1м деп есептемеймш. Мука, кеппр м е т ! Секпепн. У м т м eiuin, ттлепм кесш ен щ, не ойламас дейсщ м е т . Егер капы сездер айтсам, кеилр! j с о т ы рет ойымдагымды айтып калайьш дегегам гой. Егер сен кдласан, мен ендд сешмен кэддмп замены 6ip ;рбы, класгас дос ретшде будан былай да хат жазысьш, Kip алысып туруга бармын. Бул да журек тубшен шыккдн ын ce3iM. Селеммен кластасыц\". Б1з оныншыны 1954-жылы жазда бгпрддк. О л жылы Элима yFa бармады, мен бар ьт тусе алмай кайтгым, ал Элиманьщ ылдас досы Кушан КазМУ-дщ филология факелтетше тусп. ен содан окуга 1936-жылы жазда 6 ip-ax, бардым. Мына т ы Элима мен ауылда жургонде жазган. \"Мук,а, б у л хатты м ен саган А лм ат ы д ан ж азы п ырмын, — депп.— Мунда маусымньщ бас кезшде *лгем. Кушэннщ кдсындамын. Келген куннщ ертещне ;eyM i3 консерваторияга бардык, О ку б тр у ш 1ле р ге >миссия ж у р т жатыр екен. \"Кужатгарьщ тугел болмаса, |былдауга ж 1бермеймш\", — дедд хатшы эйел. ...Баска институтгыц е с т н кдкдым да, табалдырыгын тагым да келмедд. Консерватория деген шын кецшммен 1лап суйгетм гой, оньщ еден жуушысы болуга да бармын. ттец, оган д а алмайды. Бул — кдлткдясыз шыным. ...Туу, кужатгарды тапсырьш, к е т л 6ip жайлы болгатна |бак,та окдиым келмейдд. Tirrri, бекер журмш. Bip умгг, 6ip г'ддк кегфимде тайталас. Не де болса келддм, кенддм\". Ол жолы Элима консерваторияга тусе алмады, конкурстан ней кдлды. Кдйсарлыгы гажап крй, келеа жылы музыкалык, гилищеге тапсырып, окуга акдяры кдбылданды. С ей тт, сеулпз Алматыда тэты кдтар окрш жатгык, Элг1 хап ан кейш арада 6ipa3 уакд.гг еткен болу керек. 1ына хаткд да айы -кутн кр йм аты . Атымды да атамай, рден: \"Мше, тэты да мазанды алуды ойладым. BipaK, ен >нды per. Серт етем, ен, с о т ы per!\" - деггп. \"Хагыцды окдяган сон, коп нэрсе айтатын сиякды ем. ||зак,жаза алмадым\", — деуше Караганда, бар шлтипан сол еищ хатымда болса керек. Кейшп co:y\\epiде соны растайды. 237

Щдв» _______ ___ \"Борланды\" достык, белп цып, ©згеден окщау шы жеке\", - деп едщ сен. Кш ол Кррлан? Ж ек керем ме \"Кррланыцды\" сенщ. Сеш де, 63iMai де. Разизацды д, жек керем!!! : \"Егер сен туйык, болмасац, мен кеп кателшке ушырамас едм\", - дейсщ. Сешмен ашык, болатындай ха/им бар ма ед менщ? Саган 6ip ауыз сез айтудьщ ез1 маган дуниедеп ев улкен азап едд гой. 0 з сез1м1м е езш кррланып, сеш керсем, Kipepre тесж таппай кететш кездер1м болтан. Сен 6ipiHnn курста жургенде, мен Кушэнге к елт, шгген сенщ даусыцды еспп. сен кеткенше жасырыньш сыргга тургам. Кдндай рана темендгктерге бармадым м ен ?! Тацертец сабагымды калдырып, сеш жумыскд шыгарып салуга келгешм еамде. Эрине, сен шак^грган жокрыц езш кедадм. Мендеп сез1мнщ куигп болтаны сонша, осындайлык, галддм алдыцлд. Тутш боп быкрысам да, жальш боп жансам да, шгген тьшьш eryiM керек едд ешрден. Айтгым, акуарылдым сатан. Не таптым? Ж ас болдым, адал болдым. Кеп нэрседен хабарым болмады. Сеш сол кезде кездеспрш, сол кезде суймей, каз1р суйген болсам, онда 6api мулдем баскдша болтан болар едв Ец бастысы — мен буйтш басымды иш, e3iM/ii сенщ алдьща жыкдас ем. Сонда сен де маган баскаша каратан болар ец. ...Мен ун о з журе алам. К рита кажет болса, сонша тезем. Уйренддм. Сен уйретгщ. ...Эй, сен мен1 тусш бейсщ . С ен де суйш, алданып кергенщмен, екеумздщ сэтазддгопз мулдем ею баска. Сен 6ip кезде сугакп болдыц, назын да кердщ, езщ де наздандыц. А л менщ куш м унем! кузп жапыракуай калтыраумен, жасканумен erin келедв Кей сезщлд ауыр алсам, тек тесекте кез жасымды теккеннен баска лажым болмайтын... М ен eMipiMAe уш адамды жоталттьгм. EKeyi ymiH екшбейтнпмдд езще кезшде айткам. Ал yuriHiirici упнн eMip бойы еюнш етем. Ол ушш меш айыптаута еипомнщ кркрлсы жок,.. Бупн маган Кушан келдд. Кеп эцпмелеспк. Ол Кецес жайыцда кеп нарселер айтгы. Кезшде мен сатан ол унпн де екшбеймш дегешм ес1мде. Бупн б!рак,катты еюнш отырмын. “Кап, бекер айрылганым-ай!\" — деген еюшш емес менш. Еш уакдпта еш адамныц меш дал сондай суймегенше, енд1 суйе де алмайтьшына еюнем. Маган айта алмаган кеп сырын 238

_____________________________________ &ж-Ышшш4 . <ушэнге айтады екен. Ол менщ ео м нен мулдем шыгып <erirrri, бупн eciMe Кушэн салды... i f Cay бол, cay бол, Мукд! Мэцплжке сау бол!\" Маган кешп, кшалап отырса да, осы сездер] ушш мен I -(лиманы айрыкща сыйлаймын. О й-тгарш буйтш ашык,айту ушш де адамра адалдык,керек, кроым. Элиманьщ адалдытына, дазж сез1мшщтез жараланып, тез купая бжепнше, соншалык, тазж бола тура соншалык, бериатгше мен эрдайым кдйран <длумен келем. 1954-жылдьщ 27-маусымьшан кешн тук жазбай кеткен :ия кек крйьш дэптерше 1957-жылдын, 19-акданында былай \\errri: ‘ “О, бупн неткен сэтп кун едЙ Мэцп емес, жыл да, ай да эмес, Tirrri кун де емес, He6epi б1рнеше сагаткр FaHa мен Э31мдддуниедеп ец бакдпты жаннын, кртарына крсгым. ©зЬуу эз1м алдап, тек шггей тьшып, ацсаумен, кутумен рана журупп ем. Кейде б1ржола кудер узуге д е эрекетгенгенмш. BipaK, кдйданболсынондай куш?! ©Mipi, eMipi умыта алар ма екем оны?! ©Mipre келгел16epi талай куанран шырармын, 6ipaK, дэл ■ б ути т 6ip жарымнан он 6ip жиырма бес арасындары б1рнеше сараттыц куанышына тати ма екен соньщ 6epi?! Мен 03iM/\\i ашык, ерюн устадым. О л да дэл солай. Маган акд,1л айтады. “Ж асы м а, тауын, ш ары лмасы н. © p 6 ip сэтйздиске ширай туе!\" — деп кушрат бередг О, кулюс1 кдндай! Орынды кдлжындары ше? Em6ip к ум эн аз таза, адал. Кдлай Faiia оны суймессщ?! Кушдай аз, 6ipaK, неткен аяулы сэт едд?! Мен онымен !крлтьпд-асьт кдтар журддм. Кдлжындастым, шатганьш 6ipre | кул/ум. Ол ap6ip \"Элима\" деп менщ атымды атаган сайьш 1шеказ жылылык, сезш, бетше куле кдраймын. О, мен дэл II осылай буюл GMipiMAi онымен 6ipre етюзу ушш не нэрсеге болса да барып, оган бойымдагы барымды берген болар ем. I<BipaK,.. о, жок, жок! Мен оны -племеймдн. Тек айына 6ip рет 1j осылай кездесш турсам, жарайды. Маган сол да ж еткшкп, соган-ак, кушагатганам. ©йткега 6i3 еш уакуятга да крсылмас ек, мумкш емес. Мен оны дуниедеп ендщ ещ — оз вм!р1мнен де аргык,суйем. BipaK,ол мега... Жок, мен оньщ тещ емесган. О л— 6ip аспанга бойлаган шынар, мен 6ip майыекдк, шыбык, куша. Ку.1скдсы, ол 6ip крл жетпес арман. Сондьщтан оган: \"Суй!\" - деп, \"Суймедщ”, - деп айта алам ба? Жок, купчим 239

жок, BipaK дайтейш, мен бугш оны бурынгыдан д а : суйгендеймш. Не ютеймш? Мен дашаннан шггей тынып, н е т де жалрыз, ун а з кетеруге конген жанмын. Осылай берермш, солай icreyre тшспш де. Тек керш дана, дана журсем екен?!\" Мундагы ез1м жайындагы артык, сездерге м макуанбаймьш, кызым. Мэселе Элиманьщ маран бег багасында емес, сейтш багалатдан махабатында, Сол жолры 8-наурызда тары былай депо: \"Иэ, даз1рше T3H,ip маран оц кезрмен дарагандай. Кездесш турмыз. Бугш келш мерекеммен к,уттык,тады. Алгашкыда ете датты куандым, тебем кекке жеткендей болды. Кешн ойлап дарасам, оныю чек адал кенрл, достык,журек, к,урбылык,ть\\ек дана екен. Бар болтаны сол рана. Мен енд! бэрш де тусщдом, Иэ, мен сорлымьш. ©йткеш сен маран жокрьщ, ешдашанда сен м е н т болмайсьщ. Ендд токуамасда нем далды? Эггец, дайтермш?! Крлай ранасенщ басда б1реумен ойнап- кулш жургешцд1 керермш ?! К^маймын! О, тещрщ, кртмаймын! Егер бул дуниеге кул болу ушш, крр болу ушга келмесем, керсетпе маран ол кундП ©ггец, шамам жетсе, кетер ем булжерден. Б1ржола кетер ем. Алысда, \"кез кермес, кулак,естъческе\", Ауыр магам булай. Зорга журмш. Адам тугтл тас та ыстык,-суыкда мудалады гой. Шыдамныц да шеп бар. Жалгыз рана умгпм, арманым, бойымдары барым — эшм, музыка. BipaK, менщ бойымда бар ма онын, кеш, дазьшасы? Кумэнданам, шыкрайтьш сиядаы менен музыкант. О, тагдыр, крр етпе, жылатпа м е т ! Барымды тугел ад аяма, Tiirri махабатымды да а д тек б1рак,эшмдд, музыкамды далдыр! ©MipiMHin, ец соцга сэтщде сахнаньщ ауасымен дем алайын, соцгы сэтимде \"Кррланды\" айтьш, сэтаз болтан сорлы махабатымды eciMe алайын да, сол энмен кез жумайын... Б1тсем бе екен, токгасам ба екен б!ржола? Кунде елгенше, 6ip елген де дурыс крй Tyftciri бар жанра. BipaK мен сорлы оны крьш оран да бара алмаймын гой!\" Сол крйьш дэптердеп сол жылры 21 наурыздагы жазу: \"Кедшм жарым, жуз1м жудеу. Белгш 6ip ой да, макрат та ж ок кулазьнан кв!цл. Элдеб1р мушемд бойымнан суырьш а л ь т тасгарандай. Жаным дамыл таппай жылайды, 6ipaK кез1мнен жас шыкдайды. Cipa, жылай-жылай ол да I саркьш'анга украйды. 240

I ____________________ Щой-ЗаАыпти<ф Токуашы, осы мен гаммш? Кдндай адаммын? Менде ©3i змдык, кдсиет бар ма?\" Болган-бтсеш осы. \"1-май, 1957-ж. Kp3ip тун. Бугшп BipiHiui май емес, 1954- itAFbi Biptami май туралы ойлаймын. Тура осы уакртга пасте жылап жатсым, 6ipaK , a n r e y ip , 6 ip умгг ушгулны бар i. С ол жетелеуин едт асык^ырушы ед! алга. С о л умгг ы стай -алы стай буггнде б 1р ж о л а к,арасын у з д 1. йгармаймын да, куанбаймьш да. Эйтеу1р, кулем. Арзан 'лга. ©йтпеске амалым кдйсы? Бупн парад соцынан кыдырдык, суретке туспк. Аланга [рып салют кердис, биледж. \"Кдлайша кездеспеймш?\" — ген ой квкешмнен кетпейдГ. \"5-май. Эл1 кергем жок, Таты да булан уш жыл бурынты л осы кунмен салысгырам. \"¥мытып кетшпш\", — деген >зш еспгенде, коцшм куйьш сок^фндай алау-далау куйте скен ед1. Bipax, кеп эцгше айтьш умьгпыртандай ед1 жан арасын\". \"7-май. Менщ журепме муз кртырган кун. Эл1 адал, сэби аныма уайым салып, квз1м нен ар мен ызанын, жасын ызтан кун. С ол куннен 6epi уш ж ы л Сол кунге дешнп ею ылымды yFap, келер деген у м гт е н епаЗсем; одан кешнп и жылымды кдйрылар, адал жаныма ундлер, жан сырымды ътар, мен оны езЬшщ адал махабатыммен жецермш деген Lci3 ум гтен етюзшпан. Эншешн далбаса. Енд1, мше, кештен !. кептен де кдлдык,\". Булан кешнп жазулар оньщ кунделш емес, кунделпсп ршшпне к а ж е т нарселер: сабак, Kecreci, музыкалык, таптерден кеилрме, эр турл1 эд1р1стер, нзичдер. Енд1 маган жазган хатгарьша тагы кезек берешн. Мына п' 1957-жылы 21-октябрьде жазылыпты. \"Кдмбатгы досым! Иэ, мен хатты осылай бастадым. Сен api тан крларсьщ, )i: \"Осы КД13ДЫЦ м енде не акдлсы к,алды?\" — деп иуланарсыц да. Жок, Мука, сен жаман ойлама, мен мулдем юкдша... Ец соцгы кездескенЫз есшде ме? Б1з сол жолда, дел сол ида ею p er кездеспк. \"Б1з сонау сепзшгш класга алгаш зздескеннен басгап 6ip-6ipiMi3Ai жек керш, суысып кету тин емес, i3ri т е к т е п ен жакуи, ец улкен (иэ, ец улкен) •стар болу ушш кездескемгз\", - деген ой келд1 маган. гсында, б1зге не жетпейд1? Мен бе? Мен жендйм езщ д1 Сенддм, досым! К1мд1 суйесщ, кдлай суйесщ — мен тек 241

куана-куана кутгыкуаймын. Мен с ет и Кушэн сиякцы немесе Куанышбай сиякуы, Tirrri олардан да артык, досьщ болгым келед|. Есщде ме, 6ipAe маран: \"Сьш айтьш, кемшшпнд) керсегер доска тапшымын\", — деп жазьш ец гой. Ал менде керюшше сын айтар, мш татар дос кеп, ал акыл айтар, жен сплтер дос кем. Кейде: \"©Mipre мен 6ip крлбала больш келген жан екенмш\", — деген жексурын ой келедг Адал жар табу сиякуы, шьшайы дос табу да киын гой. Адамдар алдамшы, опасыз. 1 Егер тардыр б1зд) сол жолда уппгаш рет кездеспрер болса, ол кездесу 6i3 унпн элдекайда жеррл, куанышты болар ед. Осы хатгы жазып отырып, муны саган кдлай жетгазер1мд) 6uve алмай агырмьш. ©йткеш с е т и не ауылда. не осыпда екетндд бтмеймш. Мумган, бул хатгы сен еш уакытга да окщмассьщ. Жок, 6i3 кездесуге тгасгаз, соз жок, кездесемгз!!! Мен саган бул хатгы ез крлыммен берем. Сен окисьщ. Окисьщ да, м е т куантасьщ. Токуа! \"Мен сегомен ткгп де байланысиым келмейдр, м е т мазалама!\" — десен ше? Мука, д ал с е т и маран солай деущ мумки бе? Жок, Кдндай мен жындымьш. Эрине, мумган емес. Мука, мен1и ец аялаган, касиеггеген сез1м1мдд дурыс урарсьщ деп сенем. Элде хатынды, элде езщад кутем. Ей жакын жанашырьм, досым деп кутем. Неге екенш бшмеймш, сен осьшда деген сен1мдемш. Сондыкц'ан хатгы попггара салам. Бул хатгы мен сентябррдщ 6-сында жазгам, содан бугшге дейш сегпмен кездесермш деген умггпен езьммен 6ipre альш журддм. Эбден тозып кеткен сои, кдз1р кайта кеппрт отырмьш. Мука, келесщ бе? Кел. Досым бол десен, досьщ; туысым бол десен, туысьщ болайьш. Уназдцти, кашыкзъпъщ жаныма керемет батады. Мен саган шьшымды айтгым, енд|сен айт. Сен д е м е т досым деп сана. 28ннде келпд! С ай т 5-терде. Кдиша кулгал! болса да, сенщ бул хатгы оныр-окымасынды бглмесем де (окысаи да, келмеущ мумган гой), эддреамд! жазайын: Боткин Keuieci, 14-уй. \"Баженов\" аялдамасы, автобустар: 4, 10, 48, 49, 65. Мен дегенмен келесщ дегеН сеньмдемш. 21/Х—57 ж\". Содан кейш жазылган хатган: \"...Дегенмен мен бакнптымын, Мука. Музыкант, оньщ I шпнде туп-тура дирижер болганыма куанам. Куннен-кунге i

1’ремет унап, терецдеп барам. Хорсыз ез eMipiMAi елестете )■алмаймын. Хор деген сезд16i3 бурын кате быедд екем1з. Шьш хорды нрмептж, есп м ет ж . ! Кдндай екшшгп, 18-ге келш \"до, рега\" уйренддм.- Bip ?%аныштысы — к,асымда е т е а б з а л ж анды , м енщ >лашарымды ез^шен кем ойламайтьгн сушки устаздарым ар. Солар менен умгг кутедь маган с е т и артады. ; Менщ Мусгапа деген досым бар, Мука. Нагыз дос. Жадны, йдыр кызык, крй. Досты !здемесец, 63i !здеп табады екен. ■олдосымнан кундехаталам. Бурын студент ед), Kp3ip солдат- •1екарашы. Кейде 6ip кунде ею хагган келедв Kjasip сол йосыма хат жазайьш. С ау бол. 2/XI—57 ж\". Кдй кую жазылтаны белпаз, 6ipaK,шамамен сол жылдьщ |ярына таман жазылган хатган: “Mine сенщ хатынды таг-ы м сдт шык,тым. Мен бимейтш коп жацалык, жазыпсьщ. Лщмет. Мен деген курлыкуан болшш калган арал сиякцымын: ?шюмд1 кермеймш, кездеспрмеймш. Баратьш ж ерш — тчилище мен опера театры. Тек сабакден рана айналысам. Б1зде терпюш курсга хормен жумыс icrey басгалады. Алраппдыда кдтты к,орк,тым. А л к,аз1р к ун д е хо р м ен :-1Йналыскд1м келедд. Кдндай рахат! Ец алгашкы репетиция, щ алкаппд.1 творчестволык, кдаам! Ендд мекгептеп ic таж1рибем1з басгалады. Bi3 54-мектепте ■абак, берем!з. Ох, одан крркдм. Окушылар деген ку халык, [крй. Олардьщ ттлш тауьш, кециинен шьну... j Сен Keuiip, ез1м туралы кеп айтьш кетпм. Адам е зМ ц ец к ам балы сырьш тек ец жакдш адамына рана айтпай ма? Ах, Мука, Мука! “Ж ер бетшде мею сендей ж ек керетш жан жок, ты гар деп ем\", —депсщ. Калайша 6i3 6ip-6ipLMi3re лаумы з деп ойладьщ екен? Мен еш уакдггта саган ж ау туттл жай жат больш га кете алмаймын, Мука. Рас, кеп уакдгг етп, сен де, мен де с е з а з взгердж. \"Кдюы кетп, щязык, дуние ендд жок,\", — дейсщ. Мен сенщ кайрьщды, оны кця алмайтыиынды TycineM. Мен оны ез басымнан еткенджтен б1лем. Б1рак, ем1рдщ барлык, мэш тек махабатга рана ма? Есептесе, сэтстз махабат аз ба? BipaK, солардыц кебнак, OMipAen кудер узбейдд. Мен саран акдьлайтудан аулакдын, алайда сенщ Базизадан лд баска кайръщ бар сияк;гы кершдд. Студентгж так, неге саган ец соцгы шак, сияк,ты? Олай деущ нщ ce6e 6i не? 243

Эдебиетщ — еюндш махабатьщ — бар емес пе? Оны кдлайшаI сен умыта аласыд?\" | 1958-жылдыц 3-январында жазган хатынан: \" \"Мше, сен м е т ете куанпъщ. Кеп-кеп рак^ет! ЕндДменI сетм е н эркдшан Kepicin, ерин сейлесе алам. Быесщ бе, I кейде сеш м ен сонш алыдты сейлесю м келш кетедд,1 кдлжындасып, кулпм келедд. Пиар айтып, акдлл сурагым! келедд. Сен ете жакры адамсьщ, мен саган ризамын, менщ кдамбатты досым! Хат жазып тур ic тэжтрибецнщ барысын айтып. Сен ушщ, досым ушш куануга мен эркдшан дайынмын\". Сол ic тэж1рибеде журш 1лескулмен таныстым, Кузде екеумй уйленддк. Тойымызга Элиманы да шакырдык, Сол хатгы алтандаты жазганы: \"Салем хат. Иэ. жазган хаты иды алдым. М ен сендер ушш ете куанынггымын, узак,достык, гумырларьща жететш шынайы бакыт -плеймш! Сенщ хатыдмен 6ipre Раядан да хат алып ем, Кушэннщ тойы нда 6 ip re болгандары цды жазыпты. Мен бара алмаганыма екшем. Апам ауырып, ауылда соньщ кдсында болдым... ...Баруга тырысармын, карпм келедд сенщ ед, ед бакытгы кутндд. Мен сонда мэдп с е т ем1рьмнен еппрермш. Сау бол\". Ол 6ipaK,тойра келмедд, кутгыдгап жеделхат салды. Одан кешн де Элима екеулпз 6ip-6ipbri^aj умыта крйгамыз жок, Мьша хат ол жагдайымыздан д а ептеп хабар берер. “Курметп Мукд! Сенщ хатынды алгалы кап уакщт аггсе де, жауап жаза алмадым. Крл тимедд емес, кад1л хошы болмады. Анада менщ телефон сокдщным есщде ме? Сен сонда келем демедщ бе? Bipax, сезщдд орыддамадыд, ал мен купам, ею-уш кум бар шаруамды, жумысымды тастап уйде болдым. Оныд 6api тук емес к,ой, тек сенщ сазiдней шыкрауыд меш сыйламайтъптынды далелдеп берген сиякцы. Birreyip, соншалыкгы карпм келдд. Bip-exi сатат болса да эцпмелест, кдсыдда осы 6ip ит жалтыздыкгы умытсам деп ем. Timi урланбай-ак, 1лескулге айтып тусшдДрт-ак, к елт кдйтатьш женщ бар емес пе? Шындыгын айткднда, аздмнщ сатан деген сезЬпмдД кдздр еш тусшбеймш. С е т шынымен-аджек карем. Сен кдсымда ж ок болсад, сагынам, ал кдсымда болсад, кедш м суьпс,

Щин-За&ытыла^ н р т а д ы . Ш ьш ы н да. 6 i3 6ip-6ipiMi3Aj б1\\мей>пз-ау о сы , Ж алггы , i ’Hеш у а щ ш т а м е н щ \"TeriicrepiMAi\" д е л б а с ы п к е р г е н ем е с с щ . (ш ар м а н e r in , ш ы н ар , ай , ж у л д ы з ет ш ж у р г е н м е н щ езДмнщ нлшыл кецш м ; бакцгг, ш ы иай ы м ахаб а г ац саган ж ур еп м \\ар, c ip a , к д н ш а м а а д а м д а р г а с е н щ е з щ т у п л к е ц ш м д е п .ретщаД д е а й ы р б а сг ам а й , с е н ! e u i6 ip ж а н г а тец ге р м е п ем . пйте тура сеш мен еш уакцггта бас крспасы мды б1лепнмш. хейтш ез болаш агыма балта ш аптым. Сонш алык, суду Лолмасам да, кезш де к е з ж асьш келдетш ж ы л аган ж ш тгер 1о лы п цлд гой. (С е н щ ш ы г а р м а л а р ы ц н ы ц а р к р у ы т е к с у д у |йел гой, перш гге б о лса да, ж а д н е й б о лса де, эйтеуДр, су д у). I, с о д ж г п т т е р м е н щ б о й ы м н а н 6 i p а д а л д ы к , и а шшк крсиет керш багалады ма екен? С е т ганэлэуден |улакрын, 6api татдырдьщ id ш ьтар, 6api езЬ ш ен, е з емрйчдд 33iM ж а с а й а л м а д ы м . А кцьл-айлам , о й ы м ж е т п е д ь K p3ip ендД ж алгы збы н . Т ы м болм аса 6ip к у н келш кетудД кдм адьщ . \\p3ipri зам ан де Кдозылорде м ен Ш ы м кен тп ц а р а с ы д е ген р а з б е , te m p i. Т е к н и е т б о л са. Д о с т ы к , с ы й л а с т ы к ,с е з 1м б о л са. Не керек, М укд, осы со ц та ею айдьщ шлнде менщ ж ан луниемде кеп крпарылыс, езгеркггер болды. Ец улкен крйгым: *Й1ешем С ащ .ш к д й т ы с б о л д ы . 0M ip б о й ы о л д е ж а н ы ж а й гауип, аркдсын кецге сальш тасы п-ш алкцт керген ем ес. Ку lipuiLviK, б ал ал ар де п , ж е а р л и с п д е , ер л 1 -б ай л ы л ы кх ы д е Kepiri, ■6ipaK 6api6ip к у а н а а л м а й к е т п м е н щ а л ть ш т а т е м . Ж а с кетп, елу ж ас деген не? М ен сол тэтем нщ елйчше д е бара алмадым. © зш де, К мдыр д а кдтгы ауы рьш ж атгы к, хабар сонде келдд. ©м1р1мдеп ец м ы ц ты п р еп м , арм ан дасы м , м уц десы м — а н а м н ан 6ip ай р ы л са м ; к е н ж ы л д е р кещлтмдД б о л т, ойы м ды б аураган , ж ур еп м н щ тукш р1нде е т е 6ip кдсгерлеп сак^аган ж акр ы сез1мнен д е айны ган сияк^ы мын. 1>ушл eMipiM м а га н е ш м а г а н а с ы з , с а г ы м д е й б у л д ы р а п е г е ш ы кден 6ip н эр се си якзы . М ен, ж алп ы , ш а г а м ай ткднды ж е к керем , о сы хатгы кр тгы толкцш, эр турл1 сезЬмдер усп н д е ж адды м. Кдлай ш ы кдены на, н е дегегиме ез!м д е есеп бере алмаспын. Сезиотал снякхы едщ гой, тусш ерсщ д е кеилрерсщ . © т к е м eMipAi е с к е а л у м а г а н к ц ы н . О н ы a p o ip ж а з г а н сайы н 6ip ж апы рак, етп денем нен кесш алып оты рум ен барабар. Егер сенсец, м ен сол бурьш ж азган е з затгары м ды , сеш ц хатгарыцды мулде окцпчаймын. О сыден era ж ы л бурын oK jjii, 6ip n eiu e кун ж ан ы м ауы р ьш ж у р геш бар. К днш ам а кещлден алып тастайы н, айьггайын десем де, сол крлдан келмей, шаншудай кдделып турады.

- S fe»— ____________________ ____________ М енщ бурынгы ж азгандарымды керп д келсе, кел. окц Bipaic, с е н о л а р д ан ез щ д ) б !л е а л м а й с ы д у й т к е ш с е н ондэ nepiurreciH, а скд к, а р м ан н ы д , адал ды к, п ен тазалы к,ты д ю р п п каз м ахаб атгы д езю щ . М ен сеш солай керш , кодш ме солай уялаткдм. Олардан сен менщ ж ан куйзел4ам мен сатаз eMipiMAi рана к е р е с щ . А л о н ь щ с а г а н к д ж е п к д н ш а? Кдлай- кдл ай ем ес, м ум ю н 6ip э с е р аларм ы н, 6ip о й ды д кезш табармьгн д е с е д онда уа к д п т а у ь ш 6ip келш кетерсщ . Оларды саган салы п ж 1бергетм ы дгайсы з деп ойлаймын, дурысы е к е у л е п ощ>гп стгы ры п е с к е а л г а н ы м ы з гой. С алып ж1берген ю тэбщ уш ш кеп-кеп рак^ет. С одш ку ш м е деган садгай м ы н гой. Э р к р ш а н с а г а н с э т г ш к п е н ж а к р ы л ы к , ттлеупп Э л и м а. 5/ V — 76ж\". Э л и м а н ы д м уд л д р ы \"Кд|дыр\" д е п о т ы р га н ы — ул ы . Ол ул дьщ т у у тари х ы н м ен д е брлмейтш мш, ке й ш гусш дЫ . Ол ж айлы , Ш ы м кентке орналасуы туралы эд п м е кешшрек. С одан 6ip айдан кейш , 16-маусымда. мьш андай хат келген екен: \"...Ш ьш ы м ды ай тсам , сен ен ендд х а т ке л ер деп ойлагам ж о к , А лды дгы х атга саган нелерд1 айткдны м еам д е. Ж азган дар ы м кдо -кдр аш , б айланы ссы з болса да, 6api рас, и гы н д и к , С а г а н р ен ж р го ш м д е , с е н е н безш еттш м д е , 6ipaK, кдм айтьш ы м да — 6epi рас. С енщ д е б аска еркектерден арты к,ж ер щ ж ок, сен д е солар сияк^ы езЬ п ш д еркею рексщ . Ж а н ы н д а H93iicriK ж о к , е м е с , се з 1 м тал д ы гы д д а б ар , 6ipax, соны д бэрщ е з рахаты д, ез ж ан ты ны ш ты гы д уипн ктейсщ - а у деймш . О ны дэлелдеп бер деп менен сурама, езщ нен взщ сура, езщ е ущ лсед, мумкш , табарсы д да керерсщ . М ен де с е ш м е н к ш э л е с п е й -а к , к р я й ы н . Bapi6ip eMip e r r i, кд й ты п келер дуние жок, М ен е з басымды баска эйелдерден артык, крймаймын. K ep icu n u e к е м сан ай м ы н . С ы м б а ты м ж о к , ек ен ш бь\\ем гой, акдялым, ад ам ге р ш 1 л тм ке м деп ойлам ауш ы ем , кэз1р кумэнденем . Уйткеш эйел адам т ек сымбатымен емес, адамды к, крсиетш щ аркдсында д а ш и п атка ж ете алады деп ойлайтыгогын. Ал мен ж ете алмадым, сондыдган кумэнденем. T iroi ады м ад гы гы н ы д аркдсы нда тасьш -ш алкдш , кенелш ж у р г е н э й е л д е р д е б ар ш ы л ы к , е м е с п е е м !р д е ? ..\" М ы н а у 1978-ж ы лы 22-кд.ф куйекте ж азган хаты нан: 246

;1 \"Салган бэндерелщлд бупн алдым, кеп рак,чет. Кэддыр :Яузыкалык, училищеге туссе, сен лйберген хрестоматиямен нщтын болады. ...¥зак, хабарласпай кеттщ, баскр ж акда кешш кеткен иыгар деп едЫ... i! Шынымды айтсам, мен бэндерелден ез1мнщ кунделж- epiMAi, Кд1дырра жазкан сырларымды, сенщ жаца кпабщад jyriri ед1м. Егер оларды \"зерггеп\" болсац, крйтарып бергенщ урыс болар едд. Э лде ам д е керек пе? Birreyip, жок, кэьлып юберме, ол менщ кргаз бетше тускен aMipiM гой. 0 з1ме ore гамбат. Жаныммен кулап, журепммен укдоздарым; ак, таза 1|ез!мдер1М. Енд1 ондай сезшу крйда?!..” j ApaFa exi жыл салып, 1980-жылдын, 9-маусымындары атында былай деггп. \"...Бкесщ бе, сен меш бекер уйщ е апардын, былтыр. |Лумкш, е д е т icreren шыкарсыц. Сенщ эп-эдем1 уйьш •jibipFan б а к р ты отбасьщды керш, мен ез(мд1 бейне 6ip [.Хрпталдай шауьш, жарбандап келе жаткрн келденец кек ап ы ||колаушыдай сезш дм. К^зылордадан келген соц, мен 6ip jмарсемд1жогалткрндай не 6ip норсемнен айрылгандай куйге |ушырадым. Ж ан дунием кулазьш бос крлды. С е т унелп ансап шцырап туратынмын, айрай сап жылайтынмьш. Соньщ 6ipi |де жок, кург тыйылдым. Bip куш айнара кррадым. Жуз1мдег1 Iэж1мдер1ме, шаршау жанарыма ебден зер салдым да, жеке |растьщ баккгынан умгг уз/ум. Мен седан бастаи ез крмымды ■умытып, балам угшн, мумкшддтмше кргам yiniii деп крна ' прпллж жасауга бекщадм. Жанымды еш аямай, институгга |кдндай жумыс тапсырса да кулшына орындап, тек бос З уакдпым — уайымдаута уакьггъгм — болмаса екен деп ■плеймш. ■ \"Суйем\" дейтш сез!мнщ назж к;.1лы узйур, жаным. Сен озщ де байкрмай (бэлкш, байкрп-ак, icreren боларсьщ), менщ секемппл кецш ме тон,тастап суытгыц. Менде тек уят, иамыс сиякгы ецсемд кетертпес ауыр сез1мдер рана крлды. Сенен eiiAiri 6ip eTiHepiM, Мукр, осы хатгы езщнен баскр еипомге керсетпей-ак, к,ойшы. С ен щ 1леск ул де н еш нэр се жасырмаймын дейтшщ еомде. Керсетпе. Okj»i да, ертеп жзберпп!\" Бул хатгар Элиманьщ 6ipa3 сырьш ашып корсетедь Алайдр муньщ 6api оньщ OMipimn, узын-ыррасы рана. Мен б1лмейтш, маран айтпай келген де оньщ купиясы кои екен, оны мен де сыршыл дэптерлерден тагпым. Жалпы, Элимада жазушылык,

к^сиет бар сиякхы. Балюм, жалкыздыгын умыту ушш бе алде сыршыл кецш сырласар адам 1здегенде, ез!мен eai мундаса ма. airreyip, бастан кешкендерш кейде жуйелп кейдр ж уйеаз хатка туарш отырады екен. Элп сия кок крйьщ дэптерден кейш 1958-жылдьщ 6-акданында тагы кунделй жазуды бастапты. Бул жолы кальщ двптерге жазыпты. \"Кулгам келедй - деп баспапты кунделшн.— Жасым 21- ден асты. ©зЫ музыкалык, училшценщ 3-курсында окцмыи. Кенетген куиделж жазуды ойладым. Жок, кенетген емес, кептен 6epi iace асырсам деген ойым едь Эуеуй \"Туткдт KJ.13 сырын\" окупали 6epi мен де кунделж жазсам ба деп ж уруий ед 1М, кейш ж урналдан Нина Касгеринаныц кунделшн окрпалы 6epi б1ржола беюндЫ. Кунделптм — менщ ендш сырласым. Мен ушш ол да 6ip адам, дос. Сондыкуан оган Айна деп ат крям: еткен е.\\пр1мнщ, кецшмнщ айнасы болсьш. Иэ, сонымен, кршбатгы Айна, бугшнен бастап менщ OMipiMAi ез кезщмен кересщ, ал бурыоты кундер1мдд реп келгенде, саган б1ртшдеп баяндап берермш. Kp3ip Faна Кушайте барып келд1м. Ол — менщ балалыкхы 6ip ауылда етюзген, мектеггп 6ipre б т р г е н дос кдгзым. КазМУ-дьщ филология фэкултет1нде окдаы. \"Сен осы Мукдны жакры туонесщ бе?\" — деп сурадым одан. \"Ол 6ip жумбак,адам сиякхы. BipaK, Gapioipтаза, адал\", - дейдь Мен де солай ойлаймьш. \"Ол саган оралады, екеущ бакдпты боласьщдар\", - деп жубатады. \"Мука дегеш гам?\" — деп шырган боларсьщ, Айнаш. Ол — бултсыз ашык,аспанымньщ жарык,жулдызы, першггедей газа сезЬшмнщ арманы, кщчас досым. BipaK,ол екеумзз ете, оте сирек керюем!з. Жакдшда кутпеген жагдайда кездеспрдйч. \"Сен де 03repin кеткен шыгар, езгергенш керсем, сенен д е концам кдлар деп крркзым\", —дейдд. Кьвык, co3i кавык, ©те бакапты шыгар, бакаптан басы айналып, езге д ун и ет ол кермейпн шыгар деп ойлаушы ем. Оныц да мучы, кайгысы барын керш, кайран калдым. Мен yniiHодан езге жан ом1рде жок,тай, ешгам кершбейдд кезше. \"TypiMe карамай, суЙ1ен-куйгеннемд1алган?\" —деп те ыза болам. BipaK,махабат адам талгамайгын кершедг Кзмге де болса', ecipece сорлатайын деген адамына келед! екен де, эбден куйретпей, жок, етпей кетпеймш деп турьш калады 248

____________________________ $>м-3а4ытъикф j Менде бала куннен-ак, еш махабат бар болатьш: 6ipi — уку, екшпдо — ан, музыка\". j \"10-февраль. Ж урт музыкамен жастайынан, 5-6 жасьшан : 1стап айналысады. Училищ еге жетч жылдык, музыка эктебш 6iTipin келгендермен ем1рде ф ортепианоны ■рмеген, б1рде-б1р аспапта ойнау бшчейтш 6iyaj салыстыруга 1 )лмайды гой. Сондыкуан сэлфеджио маган кдьгадау сокып ур. Ал гармониядан эз1рше “бестн\". - \"12-февраль. \"Топта 1-курста 28 студент едк , 3-курстьщ ?1сында 14 кулдык, куз!р 12-м1з. Eepi де жег! жылдык, музыка 1|ектебш бтргендер, Keft6ipi 3-5 жыл окапан. 1шчершдеп ец шуатсызы, э л и т таяк, деп б!лмейтип — мен. Ж ане жалгыз |^закзъщ кувымын. Талай адам: \"Bepi6ip тезе алмайсьщ, IДирижер болу ойыншык, емес, уакуггынды бекер етюзбей, 1|С0шна,1 тап\", — деду BipaK, мен де кусарысып: \"Кулайда IАгурт кутарына крсылуым керек немесе б1ржола бул жерден кетуш керек!\" — деген макрат крйдым. Ocipece 6ipiHuii, ■ганиш курста кучты куналдым. Кебше училищеде крнып Ц уни 2 — 3 -к е д е й 1н, та ц е р т е ц 6 -дан 8 -ге д е т и и\\айындалатынмын. Ky3ip, игугар, кутарымнан кулык,еместн, гоагаларым да жаман емес\". * \"2-март. Кептен 6epi сеш крлыма алмадым. Кеше Кушайте Карды м, крндым. М укумен кездеспм. Кеп ещчмелестж. |1'ф1зык, жумбак, адам. С ол эцпмелесш туртан сэттщ езшде 1 fiipece жакушдап, 6ipece алыстап кетеду О, умгг! Алдамгпы, булдыр умгг! Туман шпнен кер1нген - шырактай алев саулен/у керсетесщ де, куйга жок, боласыц. ККудерд1 б1ржола узген кезде та га жылт ете куласьщ. Тага крл созам. ©criri меш мазак, етесщ. Кетш бара жаткунда б1рнеше per: \"Хат жазасьщ б а?” — I1 дед1, Кувык, не уипн хат жазысамыз? Элде оньщ ауызба- ауыз айта алмасгай сьгрлары бар ма екен? Мумкш. Жазам гой, жазбай куйда барам? М ен сеш умыта алмаймын той, Муку. Егер уйде отырсам, училищ еге I барганша асыгам, м е т сонда купи турган сиякуысьщ. Ал училшцеде болсам, уйге жеткенше асыгам, кутпейпниад б1лсем де, купи турган сияктанасьщ. Cipa, eciM ауысатьш болар iy6i. Егер а м ауыспаган болса\". “8-наурыз. Алтаевтыц \"Чайковский!\" о к ут бтрд1м. ¥лы талант Чайковский! Кеп нерсеге кезш ашылды. Чайковский ез усгазын соншальиргы нэзисшшен epi куд1ретг1 сезиммен жакры керед|, оныц таланч-ыалд24ы9нда бас иедг Не, дэл сондуй