Б. Нұржекеұлы. т4

Ш сут т } Щ ^ ц ш к а р а ц гы л ы к ц а н ж о л д ы а ж ы р а т а ал м а д ы к , Ендо-ендо ал д ы м ы з aFapa бастаганда, ж ап -ж акдш ж ерден ецгезердей ею адамныц кррасын байкддык, К ррыкданымыэдан катар келе жаткдн е к е у м в 6 ip -6ip iM i3re т ы гы л ы п , и ы г ы м ы з г а и ы г ы м ы з т и п ездо- езишз сокры тысты к, — Ой, м ама-а, мьш алар кдйдан ш ы кцы ?! — деп, Нагима бы епм нен к а п ы устап алды. — К рй ш ы , ж а й ад ам д а р гой, — деп , о н ы д а, ез1мдо де д е м е г е н б о л д ы м . BipaK, е з 1 м н щ д е к,орк,ы п т у р га и ы м даусы м ньщ дорш нен байкдлып кдлды. — A-а, сендер м ун да ж у р екенсщ дер гой? — деп, екеудщ 6ip i к ел ген бой да м аран т ап бердо. Ж ан ап ке тк е н д е м урн ы м а аракцъщ m ci мущ к ете кдлды. — М е н ci3Ai таны м ай м ьш , ус га м ац ы з! — дедом ышкдонып. К р л ы н кдрып Ж1б ер ш , б у л т а р т ь ш у с т а т п а й к е т а м д е , тас ж олга карай жупрдом. — Зерш , каш ! Т ас ж ол га карай каш ! — деп, Н агима 03i ж олдьщ ш етш деп аранггардыц арасы н а бар екш ш мен крйды д а кетп . О ньщ д а тас ж олга карай кдш атынын элп сезш ен укцы м. \"Ийрюн-ай, тэты 6ip маш ине кррсы дан ш ыга к е л с е п п ! — д е п \"пледом. К е н е т к у л а г ы м а б 1р еудщ б а ж ет к е н д а у с ы келдо. Е рж Н з а р ты м а карадьш . М е т куьш кел е ж аткдн е ш ю м ж о г ь тн с о н д а 6ip-aK, бъ\\дом. Т о к у а й б е р ге ш м с о л едо, ж олдьщ дал каптал тусы нан Н агиманьщ даусы тунш ыгып гньткт ы .— З е р -in !— Ендо ж е т п е с е ц , елдом д е ге н акдоргы ы ш кдоны с. — Н аги м а!?— О йланбастан солай ум ты лды м . Ана д а у ы с г ы есттп т у р ы п у м г ы л м а у ы м м у м г а н е м е с едо- Ж о лдьщ ш етш е ш ы га бергенде, анадай ж ер де карачдаган адам сулбасьш аны к, бай кады м ,— Н агим а! — дедом ышкдонып. С ытырлап тапталган шоп, ж ер ге дунд-дуцк тиген элде аядгьщ элде кулаган дененщ ды бы сы — 6opi кулагы м а ап-анык, есплдо — Ж ауы здар, ж1берщдер! © зм е карай ецкиген 6ip ey тур а умты лды. К рркдаш м нан ш ы щ ы р ы п жзбердом. К еле кр лы м а ж ар м асты . Бой бермей бет-аузы н ургы лап, айкай салдым: — К уткары ндар! Н а помощь! П лан а р ы н е болганьш бы м ейм ш , ага. Ес1мнен таны п калыппьш . Кдлай урганьш , немен урганьш байкай алмадым. Б о л ар i c б о л т а н со ц , ендо 6 a p i 6 ip е м е с п е ? Есьмдо ж и с а м , солд-солк, ж ы лап Н агима к асы м да отыр. Ею мунлык, мьш а сум д ы д гь щ он, екен ш , т у е ек ен ш у г а алм ай , 6ip-6ipm i36eH

________ _____________________________________$$М-За6нптжф , K epicin, 6ip -6ip iM i3re к е з ж а с ы м ы з б е н кец1л ай ты п узак , i ж ы лады к,. А ц ы л ы ц а, а д а м ге р ш ш гщ е , а д ал д ы р ы ц а I кдрамайтын, арманьщ мен, макраты цмен санаспайтын, кдлай II к р р л а н ы п , к р н ш а л ы к , к д й р ы р а т ы н ы ц м е н е с е г г г е с п е й т ш ! осындай м ы лкду зорлыкцр уш ы рады к, айуандьгкцр курбан болдык, ага. К уигплер куш тш гш ж асады . Зац, эддлетгж дегеннщ эл азд ер уш ш кдш иалык, керек ек ен ж м ен сонда илтусшддм. Зац, тэр тш б о лм аса, 6apiM i3 д е купп тлердщ ччсшде, : крлында, такдамында кегедд екем1з. I YcTi-б а с ы м ы з д а л б а -д ул б а, к р л ы м ы зд а р ы се м к е м 1 зд щ кдйда кдлранын бь\\мейм1з, ел м еген со ц Н аги м а екеум 13 . ак м р ы н д а кеудем1здд суй р етш о р н ы м ы зд ан т ур ы п , о с ы Tipi 1к р л р ан ы м ы зд ы ц , Tipi к д л ы п кд л бы р л аи к е л е ж а т к д н ы м ы з д ь щ д у р ы с , б у р ы с ы н а , к д ж е т , к д ж е т е м е с ш е K e3iM i3 ж е т п е й , энш еш н Tipi п ен ден щ сокцгр д ат д ы с ы м ен т а с ж о л га кр р ай i ыбщ к. Автобускр мш етш акдга да, ж ур т кезш е керш етш i сикдгмыз да ж ок, кррацры-кррацрыны саралап, тун а у а уйге ж а я у ж е т г ж . М ы и с а р а х а б а р л а м а д ы к , к ц 1л м ы с к е р л е р д ! [| т а б а т ы н ы н а , т а п с а , б1здщ ж ар д а й к у п и в к р л а т ы н ы н а с е н б е д ж . А кцан м ен Б е р ж к е д е ай тп ауды уй гар д ы к, © д е т icrerem M i3 ж о к , а м м Ь ж ет п еге н э р е к е т к е 03iMi3Ai ш н эы сан ам а д ы к , Бмген соц кещ лдерш де ю рбец крлады, бш чей-ак, крйсы н дедж. © з азабы мы з онсыз да аз ем ес едь ' Элдш щ эл азб ен санаспауынан еткен кррлык,е м р д е жок, т а ш ы гар, aFa. О л да, се н д е адам сы ц . О л да, се н д е б акц п ты I б о л у д ы а р м а н д а й с ы ц . BipaK,oA — к у и г п , с е н а л а з с щ , а й ы р м а ц I сол гана. Ол с е т кррлап рахаткр батады , бакцп ты бола туседд, I е й т к е г а к у и гп , сар ан OAi ж етед д . А л с е н о д а н к р р л а н ас ь щ , I а р л ан асы ц , 6ipaK , кр р л а т п ау р а эл щ ж е т п е й д ь Э л д ш щ алдындары ал аздщ ш арасыздырьш ж ою дан улкен эддлетплж I болмайды, aFa. О л эддлеттш ктщ б агасы н ез б асы н ан I кррлыцты кеш пеген адам, бэлюм, тусш бес. Э л азд ер тусш се I де, алддлер гусш е кр й м ас. К р р л ау м ен кр р л ан удьщ к у й 'ryp i I д е 6ip-6ipiM eH атал а с, э л а з д е р э р ic r e д е к р р л ан ад ы , ал! I жетпейдд, сондьжд-ан олар кррлы к,деген н щ н е ек еш н тусшедд, ара. Н акима екеум1з сол кеш те зорлы кды ц езш кореек, одан кею н оньщ кррлырын да коп тарггы к, Эддлет дегеннщ ец аддымен алаздердд крррау екенш мен седан, ез чшюрибемнен туеш ем , aFa. Балчом, Tirrri зо р л ы кд ы ц озш ен д е о н ьщ кррлыры, | ш а р а с ы з д ы к у ь щ ш о г ы н а са л ы п ш ы р ы л д а т к р н ы кдчын. Адам гурмак, м ем лекег пен м ем лекетпц арасы да осылай, 351

Ш ъ ш тЯ & Ь -З Ш aFa: Kyurrici алозге дегеган icrernpL Мэселен, ”©з ел^озд! а халкымыздьщ аддмы баскдрсын!\" —деген зацды талабы yum к^зак,жасгарьш алацга шыкцдаш да, шыкраганында бузаку ултшыл деп 6ip-aK, айынтай салды. ©йткеш кеп крркдггады терец батырады, орысгар езшщ кептитне, куиггшпне сечд) Сондык^ан бэрше крзакхьщ езш юна/й етп де крйды. Алацге зацсыз шыккдн да казак, аланда кулмысгы бои елгенде казак, кылмыскр батан езгеи олпрген де кдзак, Kyurri зек езшен кушпмен рана санасады, © лаз ел де элаз адам сияк;гы: api кррлык,тартады, api соган 03i юнал1 саналады. Жазушы болганыцызбен, балгам, а з де б1здщ куйлпзд тап басып елестете алмассыз. Кезщ енд| шнш бара жата, крп-крра 6ip нэрсе бас салралы т е н т кеде жатады. Шошып оянасьщ. Кунд1з eciK алдьша шыкрац, арт жагындэ алдене тысыр ете кдлгандэй болады. Бел1зспз тажал бас салатындай, журегщ уш ь т жалт кдрайсьщ. Кунде култ-ойнап журген студент достарыц ацгйчелесюа келсе, кдсында узак, туррьщ к елм ей к,ашкэк,тайсыц. С енщ кунэцдн к,ара кушке кррланганьгнды не сезщнен, не кр1лырьщнан, Tirrri жюркеншт тсщ нен с е з т крлатын сеюлдь Егер оларра бар игынынды жасырмай айтсац, сез жок, к уп тп з ж етпем амалымыз болмады дегенге сенепндер де бар, сенбейпндер де бар. \"Эй, ездершен де бар гой. Era адамга era адам бой бере ме?\" - демесше гам к етл ? Шынында да Нагима екеу>пз алсзэдис жасаган болармыз, гам б1лсш? Екеу>пз ею жаккэ кдитай, 6ipirin кррсыласкацла бой бермес пе едк, кдйтер ек? Апырмай, сол оютаныц деп екеу>пздщ тагдьфымызга тап келгенш кдрасацшы! Ойда жокуа кит-жарып баса кектеп келт, арды дэ, жан мен тэнд1 де — бэрш 6ip сетке былгады да к е т . Кртысты болгымыз келмейтш нэрсеге кртысты болдык, та кдлдык, Енд4 одан акуалсац да дак, кдлады, акц-алмасац да крлады. Мундай мушгал халде кдлатындэй титгей жазьпъщ болса, тары арман жок, Мундай жазмыш, мундай кисмет кдрац кдлсьш, ага. Кдрац кдлсын! Кдзан M epexeci кдрсацында Нагима екеум!з езара акриудасьт, Кдозылордага ушакрен бардык, Акзан куанып кдрсы алды. Мен шлей теменшисгей берем, 6ip юнэмнщ бар екеш бепмде жазулы тургацадй. \"Акр1мак,болма! А йгьт крйма!\" - деп, Нагима д а саг сайын ебш тауьт пысыкцап алек. AFa, тым ашык,аЙ1ъш кетп деп ганалай кврмещз, ез1м уипн улкен еткел болтан нарселерд! бугш кдлар болсам, о баста озге ештеце 352

ёфм-ЗаЖы/тммф жазбай-ак, крюым керек едд. А к д р жазган соц, сырымды жасырмай жазайын, а з оран айыптамацыз. Акзанныц еке-шешесл ежелден кдлада турады. Уйлер] Сырдария жакха, базардын, сыргыцлд. Эдет сакуап, алдымен ага-енемнщ уюне бардык, Бщдщкелегп ти зд6win дейынделган екен, кешке крнакда менщ эке-шешемдд д е шакдгрды. Сатынышты, куанышты жагдейдьщ успне де ез1мд1 в а м перде жамылып отырган адемдей сезшдм. Зорлыкде ушьграганым ез алдына, сол зорлыкде ушыраганымды жакрщдерымнан жасырганым аделдык, емес-ау деген сезж алсш-алсш санамды туртгалеп мазалай бердь \"Bip жерщ ауырьш жур ме? ©нщ сынык,крй\", —деп, шешем ега-уш per сурады. Шешебайгусгьщ сезичталы-ай, кушагына басымдытьпып жылап ж1бере жаздап, жылап ж!бере жаздап шакдд шыдадым. Егер менщ бул муцымды сол кезде 6ipey тусшер болса, свз жок, куйеуьмнен бурын солтусшер ед. Акздэы шынымды шешеме айтуга шамам жеггпед. Айтар да ма един, оран орайлы жагдей туа крймады, Нашма да авдып кргр соцымнан кдлмады. Жатар кез маган нагаз тозак, болды. Огегрганде, жургенде е з и д взщ усгай аласьщ, жарыцнын,кдсында, кушагынде жатып езшд устау мумкш емес сиякзанды. О лсезнгмд HaFraviara де б]лдрдм, \"Эй, меы Акзанды алдей алмайтын шьпармын, айтып крям\", — дедм. Э ло здпм упдн алдын ала акзалтым да келген болу керек. \"African, де мен жокца айтшы, Зерш. Мен онде булан былай Акуаннын, бетш кврмей-ак, кряйын\", — д е д ол жыламсырап. Ундемедм, б1рак,Натиманыд ейтш втшгега кщты эсер етп, дейта детайдым. Тунде асуйден шыкдай, ыдыс-аяк,ты ж уган болып туртнекгеп жури! алдым. Маган дерайлап Нагима де жатпады. Ата-енецнен бурьш немесе олармен жагаласып жага делган де келш уппн келецаздеу гой, эуелде соны ойлагам, кейш оран баскд ой араласгы. Саяжайде!i дейгьиi келе жатдецлдкы жагдей 6epi6ip менщ Ак,тан алдындагы кдлмысым сияк;гы: ерлЬ зайыптылардын арасына белен б1реудщ араласдены деьлмыс емегенде не? Оны жэне Ак;ган емес, мен араласгырдым гой. Опасыздык, саткршдык,демей-ак,крйган купле, жаныма, татм е тускендек,екешраскрй? Ал сол дагымды жасырганым, айтпай а/деганымсатерщлр!к,болма!анде не? Bipeceса1кршдык,сиякз'ы, 6ipeceтатулырымьсдц сак^-ауунпн барган амалсыздык.сиякз'ы; ек! ой 6ipiH 6ipi жен,е алмай эр сакде тарщды, oipece бекимш, 6ipece босаймын, жук пен Kipi тец тартден таразыньщ ттлшше делткултпын. 353

Шс ц т т M +frh-ym Куте-куте шыдамы таусылган шыгар, 6ip кезде пижамасын жамылып кдсымызга Акхан келдь — Сен eKeyiH; сырларынды Алматыда айтып бггпеген- ацдер ме, немене? Бвге де айтатын б1рдемелерщ бар шыгар? Соны еспмей, уйкхай алар емесшн, теп. кшмде елдене селк ете кдлды. Cipe, Нагима да сейткен болар, батжац етш беиме кдрады. \"Сезисп сеюрер” деген рас екен, aFa. Акханньщ элп сез1 еке^пздд де шошытгы, менщ Tirni пл-аузым байланьш кдлды. \"Сырларынды еспмей уйкхай алар емеспш\", — дегеш купиямыздыц устшен тускендей шошьпты. — Ka3ip, Акхан, уйкхап кдлмай сэл куге тур, —деп Нагима araeyip, эзы айтып кутылды. Ендд кешеулдесем, булдрептмдд бйуум. Нагима екеупз асуйдщ шамьш euripin сырткр шыкхык, — БДлш крятын сияк^ы. BLyypin крям, — деп крркыны- шымды Нагимадан жасырмадым. — Акымак,болма, —дейд ол ньпрап.— Олардан айрылып кдлмау ухшн, одан баскд амал жок, Акыры ддрмдеп, кдлтырап, 6ip ысьш, 6ip суып Акуанньщ кдсына келд1м. Ол м е т шеппнш бпкетмше бас салды: басы- кезпшен суйп, аймалап, лыкрып турган сагынышына ие бола алмады. ©кеш, жэб!р1мд1 кез жасыммен шагьш, кушагьша тыгылдым. К1нал1 екешмдД ташмнщтаза емес екетн мойындап жылаганымды о д cipa, сагьшганы деп угры. — Сагындьщ ба, жаным? — деп кулагыма сыбырлады. — С аганды м, — дед1м ез OTipiriMHeH ез1м уялып. Сагынганым рас елД, 6ipaK, жылаганым сагьшьпхгган емес, екМнгген едь шеккен жэб1ричд1 шакрдн мучым ед1 Таты талай — аты-женш аньпрап жату мумюн де емес, сез1мдердщ тогысып крльш, лыкрып, сырткд тепкеш ед|. Соншалык, сагьшьпппен, ш еказ ыкыласпен Акханньщ аймалап кушып жаткднын керш сан реп “Акхан, мен сенщ алдында кшэлппн\", — дей жаздап, езичдд езш азар тежедгм. Егер оны мойьшдасам, мына салыныш пен ыкыластан айрылып кдлатьш сияк,тымын. С ол гана тежеп, акыры айтпадым. Ол б1лмедь Айтпасац, бымейтш, бшнбейтш кьимыс болады екен, ага. Куйеуш алдайтын эйелдердщ купия юлтш мен сол сеттаптым, ез басымнан кеигпм. Содан кейш езьмнен езш жшркенддм. Bip езем еюге белшгендеймш: 6ip жатым былганыш, екшпп жатым сол былганьшггын, буркемеа. BipaK,

,1_________________________________^М-ёаЛыптикф 09pi6ip Акуанды алдадым, ага. Алдай бм ум . Арамданранымды зйтпай, адал крлпымда каддым. ill Сонымен, мейрамды етюзш Нашма екеулиз аман-есен Длматыга крйтшк, Менщ Актанта сыр бм урмегетме ол риза, iiЭрине, ©3iMде. Регат таба бшгец, алдау да адалдыкта кузмет оте алады екен. Алдай бтлгешмнщ аркдсында Акуанньщ махабатын, ез1мдцон аман сактап каддым. Ештеце болмагандай Катима да Вершке эдетгепдей хат жазьш ж апы . Ауылдан келгеннен кешн журешпз кшткене орнына тускендей болып, шкен асымыз бойымызга еще бастады. Bip куш кешкюш уйде I гатэп окуп отыр ем, кюмшец тесекге жаткут Нагама кенет Ji орнынан ушып турьш: |т — Ойбай, 3epin, курыдым! Курыдым! — деп, басын Ь.кушакуап, apbi-6epi тецселш ойбайлады да кетп. • — Не кд1лды? Кдй ж ерщ ?— Bip жер1 к уп ы ауырып .кеткен екен, тунеукунгшщ зардабы шыгар, — деп, менщ j-j: зарем кулмады. ' — Ойбай-ай, е н у куйтпм? © д у м гай, е лу м ! — Айтсацшы, куй жерщ? — Ойбай-ай, ен у куйгпм? Бупн тертопш кун екен, aAi жок, J' м е т кара басып кадды гой, Зерш. Ойбай-ай, е н у куйтпм?! Нагаманьщ ойбайын тусшген замат менде де заре калмдды, 1■ кандай бакдггсыз адамдар е у к деп тутцлум. Алайда yMiT, даме 1I' дегендер ец сощы к у л узтлгенше кудер у зур м е й у гой. — Крйшы, онсыздажуйкем^зтозыпжургендеештеценщ </ кдрасы жок, байбалам салмаш ы. Сонш ам а ур ей мен S крркынышты бастан кеппргенде eKi-ym кунге мерз1м1 ауыскан шыгар, байкуйык, — д еум . Е — Ойбай-ай, сейтсе сайтсе екен. Эйтпесе влд1м гой, Зерш. С Бес кун, он кун erri. Нагаманьщ кууп раска айналган сиящы. I Ену куыркан тамактьщ mci келсе, журеп лоблып епггецеге ■ тауку сокрай, жата 6eprici келетш болды. \"Журегщ лоблымак, I чурмак, мундай жатдайда ушып кетпегетоне шуюр”, — деп, • мен OFaii басу айгып керш ем, оным еш эсер ептеу, Ол сезтме ) сдан бурьш ез1м сенбеум, ейткеге оньщ жукп екенш ен у | жасыру еш мумган емес еу. Bip куш Нагама менен: — Егер кешеде кезюп кулса, сол жауыздарды таныр ма РУН? — деп сурады.— Саган алраш бетпе-бет келш тш сп гой, турш байкутан шыгарсьщ, — Курсын, айтпашы. Танымаймын. Q m eyip, маган тюскеннщ мургы бар. BipaKбасы такур. Бет-аузын уртылап жатып, шашынан чаргпак, больш ем, крлыма тук ш кпеу. 355

— Турмеден шьпуфн бэлелер шыгар. ©здер1 сияк?ыларр жолыклай, тал екеум!зге кез келгендерш кдрашы! Ондд оцбаганнан кдй оиды бала туар дейсщ. — Сен не айтып отырсьщ? — Наишаньщ сез теркиш* туонш, шонтып кетпм.— Есщ дурыс па? — Ой, 3epiri, K33ip мен не ойламайды дейсщ. Ендт болта жагдайды Бержтен жасыру мумюн емес крй. Бмген соц, ерш крй, намыстанып-ак, тасгап кетепн шыгар. Не бай жок, н< бала жок,айдалада кдлганша туьш алганымдурыс падеп оплат ем. Берж тасгап кегсе, тэты 6ipeyre таем бе, юм б1ледт. Тыл болмаса баласыз кдлмайын д а — Басында бекер жасырдык, не де болса,Акции мен Бержга шынымызды айтуымыз керек едт. Буйтш кунде крналганша б1ржола басьш а1пьш алар едж. Ен/у амал жок, аягына дейш жасырамыз, — дед!м. Ойлап-ойлап, менщ де токцаган тутшм сол болатын.— Дэртерге бар да, алдырып тасга. — Бармаймьш. ©леем де бармаймын, Зерш. Атай керме. Ертестнде-ак, буюл студент бшп алады. — Ж укп екешндт де бгледт, кдшанты жасырасыц? — Бтлсш. Алдырьш тасгасам, баланьщ Бержтен емесш бшп кряды, алдьтрмаймьш. — Ендеше ту! — дедьм ашуланып. — Туам. Ж укп екегам/у айтып Бержке хат жазам. Жана сен айтгьщгой, акртр адлддым, аягынадешналддймын. Мыкцаса мерз1м1нен жиырма итакцы кун кешн туармьш, оны Берж есептей крймас, кдйдан бъледь ©притлпздщ тым терендеп бара жаткднынан урейлендцм. Алайда HaFHMaFa ейтпе деп батыл кдрсылык, керсете алмадым. — Эй, осымыздьщ аяты абыройсыздыкжд кдлдырып журмесе жарар едт, — дед1м курешш. — Мейлт, — дедд HaFHMa бекемдж танытып.— Шешшген судан ']'айынбайдь1, ендд аянатьш нем кдлды, тэуекел! Мен шынымды айтсам, саган да енд1 зияным таедь Зерш. Акцан екеущнщ отбасынды бузганша, не де болса ез сорымнан кер/ум. \"Балгам, сейткен д е дурью шыгар\", —деп ойладым. ©йткеш ендт екеумвге басталган eripiK-ri жендеп жалгастырудан баска амал дд кдлмаган rapi3Ai. ¥ры болсак, та, уры екенжпзд aAi | ешгам ошкерелемеген ддамдар сиякцымыз. Басында кунэге амалсыз батсак, етуу соны ейплеп алмас уппн, тагы амалсыз i кунэ жасауга мэжбурмтз. 356

_______________________________________ $f>ri-3a4mmuaf> ] Тага 6ip куш Нашмам уйге кеиггетш, 6ipaK, куана кулш сейлеп келдь — Бупн дэрйерге бардым, есепке алды. \"Кудай буйыртса, ишлденщ аягына таман босанасьщ”, - дейдь Берж кузде [келгенше эжепта^р болып кдлады гой, э? Бержтен хат келген куш Нагима екеулпз куаныпгган жыладык, Ойында арамдьщган дэнеце жок; \"Bip улга, 6ip Kj.i3Fa крятын жакры ат 1здей бастадым, кешн тапкдн соц жазам. Ал, Н атмаш , ана болуга жендеп эз1рлен. Тугаи соц да уйрене жатармьш деп, керенаулык,жасама, сен кэз1рден басгап анасыц, ею адамсыц”, — депть Куанышы, макзанышы — 6api ! кершш тур. \"Кудай-ай, осындай адал, ацкдглдак, адамды да |j [алдадым-ау! Бекер жазган екем. Кейш не оган, не маган I; украмайтын 6ipey тусам, кдйтем? Ойда жок,та урлы гам ашыльш кдлса, кдйтем?\" — деп, Нагима Бержтщ адалдыгынан : кцналды. i■|■1беиКгуешн шсазйдеыенсеепкжеуошк, зддц кднша ре т толкдш, кднша рет ага. Оньщ бэрш кэз1р мен кдз кдлпындз I; еаме туаре д е алмаймын: “Бул icren жургегелпз арамдык, па, i дйдддык,па? ЕгерАкцад мен БержпцорнындабЬболсак, кэйтер !' едцс кеппрер ме ек, кешпес пе ек? Суйетшдер1 шын болса, ' олар б)эд неге тусшбейд1? Басымызга гускен бак^ггсыздык^ъг №6eAice алмаса, онда алардыц неса жар, нест жубай? Кундердщ ■ куншде 1ЙН0м1зд1 бш п кдлса, екеушщ шын eerrepi сонда й ашылады\", —деген сияк^ыойлардьщ сан турл1нуафсьшойлап, кейде,теп жынданьшкетугежакд1ндап калган сиякзанатынбыз. j Жаца жылга ега-уш кун кдлгацда, уйге Бержтщ ага-жецгеа келд). Олар Талдыкрргандатуратын, бурында 6ip-eid per кергем. Нагиманьщ жукп екенш Бержтен ecrirrri, ал калган пшрлер1 Бержтш ме алде ездерш ш ме, ол жатый ашып айтпады. I “Босанып алгагала окуынды кря турып, кдсымызда болсацшы. Мунда жалгыз журш б1рдемеге урынып кдламысыц. Кдйным дд кдмынды жеп кдйта-кдйта жазады. \"Барьш турьщдар, хал- жагдайын бш п турьщдар. Кцналып кдлмасын, крлсылып кдлмасын\", — деп, агац екеум1зге хат жазган сайын тапсырады\", — дед1 жегуеа. Нагима ыршьш rycri, алайдд акрша крнымды midp айтгы. \"Ойбай, жецге, айта кормеьцз! Осьшша кдындыгын керш-керш келш, 6ip жылымды боскд ж1бергешм обал емес пе? Не де болса 6ip курсымды 6rripin алайьш. 0 3 i де жазгы сессиямды бгпрш барып босананатын болуым керек. Кдсымдд кдрайтын 357

Зерш бар гой, маган алан, болмацыздар\", — драг Оны даусындагы урейд мен байкрраныммен, абысыны байкдмадь Менщ ойымша, Берштщ агасындай ара кеп адамда же» MiHe3i, ептеп Typi д е шёсше украйды. Э зтд еп , кулр отырранына карал, еш тецеге ман бермейтш адам де1 к р ласьп ал ic жузшде ол гасшщ ескермейпга жок, Мейрам мейрамдардьщ карсацында мшдетп турде Нагимага азды Kenri акща, куттыкуаган ашык, хат сальш турады. Ай сайьп ©3i келе алмаса, кенже imciH жумсап, калайда уй дц сэлем саукатынан кур каддырмайды. Семейден Нагиманыц в: экелер1 мен irnci де катьшас, хабарын узбейд. Акуан мер менщ эке-шешем д е карал жатпайды. Ж аллы алганда Нагима екеумЬ каражаттан, тамакуан кджалат кермеймц, u \"Барыма жолыкддн Б е р т едд, акдгр аякында сорлаг айрылып кдлмасам болды гой, —дел, Нагима кейде кейидг— Акасы да алтын, ж ецгеа де алтьш. brici кдндай кшипейл Эй, агаца нэлетгер-ай, осынша азапка салганы-ай! Алацсы: гана ойнап-кулш, Бертмдд суйш, баламды туып, абысын- ажынра еркелеп, бакдптаи масайып-ак, журетш жардайь» бар е д . Бержтщ ез1 рана емес, туыстарыньщ да жакры екенш керген сайьш екшшгп куйж кею репм д удай ашытады. Кайнагамды кердщ гой, 3epin. ©йтш о ю адей осы куга кеп адам ез баласыньщ камын ойламайды, Менен баска кдм- кдреке'п жоцтай, энш ейш кде-кдбарымды багып кдна отырады. Кудай-ай, осы кы зы ры м ды да алацсыз езьме буйрытпас па екен!” Нагимага Караганда менщ уайымым аздау. Акцанмен, ата- енеммен, эке-шешеммен жуз Kepicin алгандыкуан, кецшм орныщылау. ©ткешме куэ боларлыцгай, оны кайта крзрауга себеп бола м а дейпндей Kayin менде жок, Сондьщтан Нариманыц кешеттгше, ашу-ызасьша да кеипр1мд1лжпен караура тырысам. Кд1скд1 сессия басталар кезде Нанима кенетген-кенет бекемдгшен айнып лгыра келд. \"Bepiде курсын. ©Mip бойы: \"Бала сешкГ — дел Bepucri алдап етугм мумин емес. Кэзф оны сендргерпммен, кейн 6api6ip шындьщгы OFaH6ip куш шыдамай айтып крям. Одан да баланы кэзф алдырып тастаймын да, оран: \"Тусж тастадым”, — дей салам. Од аскерден келгенше 6api умытылады, сонда рана жаным •|ыныш болады. Ойлап-ойлап осыган токуадым\", —д ед. ©йт, буйт деуге е н д мен де тауекел жасай алмадым. Бугш крекдн акдлыцньщ аяры ертец кдлай боларын юм б!лед. \"0зщ бшден\" езге онды жауап таппадым.

&Ф Ы ш я а ф 4| Epreci дэрагерге барып, одал дода-додасы шырып жылап кдйтгы. \"0pi уакцысы етш кеткен, api тудрьпп баладызды L алдыруга болмайды, кешн мулде бала квтермей кдлуьщыз f мумкш\", — деггп. Бул баланьщ тарихьш оларра да айта ? алмадым, аузым бармады. Айпфныммен, сенбейтш сиякуадды. г \"Ок^ъамнанкрлузш кедам, ауыра беретш болдым\", - дегешме j кенбедд. \"Ештене етпейдд, эз1рше денсаульпыдыз жакры, I бекерден-бекер уайымдай бермещз\", — дейдд. Bip базы 1 жанбаган байгус екем\", —деп, ылга езшщ сзтйздкке ушырай берепнше кешд. Май мейрамына карай Bepix: “Bip апта барып кдйаура 1 суранып журмш, камэнддрш кррсы емес. Бэлюм, мерекеш I Алматыда 6ipre етизерлпз. Аарганды да сол кезге шакргрып I алсаддар, жанры болар едГ, — деп жазыпты. OFaH екеулпз тары эуреге тусгж. Эрине, ecici достардьщ бас крсып 6ipre а! болтаны да жакры, 6ipaK, 6ip бвлмел1 уй терте^пзге тар. [I Сарынып санаулы кундерге гана келе жаткдн Бержтщ !!эйелше айтатьш одаша сыры, ойы бар. Аарган жада жылда келш кдйткдн, тагы оньщ келгеш кедай болады? Оньщ устане f| \"Май мерекесше мен езш барам\", — деп, OFaH уэде бергем. Эке-шешемдд, шйсщл1лер4мд де сарьшдым. Шыньгн айтсам, BepiKri керш, басымыздан еткен сойкдйды Keurri кдйта ес1ме TycipriM де келмедд. Не де болса Нагима мен BepiK одаша болсын деп уйгардым. — Кешн, босанкан кезде, кел десем, кдйтеда? Ks3ip, Teri, I шпм шертиш алдьшан шыккдным жэне ол баланьщ бвтен екешн жасырраным кедай болады? — деп, Нагима api толкрап, I api акрал сурап кдрады. — Не (стесед д е взщ 6L\\. Turn Бержке шыныдды айгсад I да крй демеймш, не д е болса одаша ездерщ шеш, — дедм . — Шаршадым. Айтсам айтьш тынайыншы. Жарайды, : сен аулыда кдйг. Сол куш шьиъш кетпеген жаным еаедд хпьпа крймас.— Оньщ аяк, асгы бекемдж жасаганы меш ептеп шошытгы. \"Осы бэрш булддрап журер ме екен?\" — деген кудщмдд байкдтпауаа тьарыстым. Ол 6ipaapоны да ойласгырьи i крйтан адамша кесш айтгы.— С е т араласгырмаймын, [ Шараньщ зуган кунше жалаыз бардым деймш. Сенсе сенсш, сенбесе крйсьш. Онысына да шшчнен: \"Озщ 6iA\", — дедам. Bip акрал айга ма деп, бенме ары кдрады, 6epi крредра, акрары мен ундемеген со д ол да шпей 6ip гуйша’е тоарааган болу керек, тымсыраааын сыртар шыаъш кетаъ 359

Меи старосгама айтып, кураторыммен келгап, деканнаи рукрат сурап, жеэдс кунш де уйде етгазт кдйтатын болдым \"Берж келсе, 6ip-ew кунге барып кдйтьщдар. Балюм, Алдан eK eyi баскдша келгсер, хабар берерсщ\", - деп, Нагимага тапсырдым да, Кдзылордага бул жолы пойызбен кетпм. Он екшип майдэ Алматыра кдйтып келсем, сол куш тунп рейспен Ушьгп кетуге Берж те эырлж жасап жатыр екен. Анкылддп сойлеп, ауыз жаппай эзждеп жургешне кдрап, Нагиманыц ештеце айтпаганын б1лддм. Мен де ештеце болмагандай эзш не эз1л кдйтарып, эп-сатге уйренкпп кетпм. Timi Tic кдгып та кдлган сияктымьш, ез1м д езЫ оп-оцай игерт алдым. Берж отызыншы кекек куш кешюсш келнгп де, epreci Напсча eKeyi Талдьжррганра тартып отырыпты. Мен кусал ол ешюмнен рукратта сурамапты, окудан шыгарып тастамаса жарар е д деп, крркдш отыр екен. Берж екеум1з ею жакд-ан оны осыран бола окудан шыгармайтынын акыры дэлелдедк. Куйеуам к елд дегенге ешюм сенбейд деген сон, ушеумй барып старостасьша жолыкдъж, \"О, айтып крйрандарыц дурыс болды, е н д ега-уш куше дешн келмесенде болады\", - деп, од ж ют ш еказ кецдк керсетп. Тунде эуежайда турьш BepiK макан кдйта-кдйта Нариманы тапсыра берд. \"¥л туса, атын Куаныш, кд13 туса, Алданыш крям\", — дегенше мен кдрсы болдым. \"Алданыш дегенщ, кдзды эншешн ермек санараньщба?\" \"Жок, меш жокдвтпай шешесше 6ip жыл бойы ермек болды гой, соны айгкдным\", — дейд- “Ендеше ул туса да, к д з туса да Алданыш дейлоз\". \"Эй, мьшауьщ идея екен. Шынында, ig>i3Fa да, улга да келе берепн ат крй\", — деп, оран Берж ден крйып кдлды. \"Берж, маран тартып кетсе, кдйтесщ? Кдзганбайсыц ба?\" — дед Налима. \"Ойбай, неге цызламам? ©зжниц осалдыгымнан керем де\", — \"Ал саган тартьш кетсе ше?\" \"Онда маган украс кдш тапкдн шешесшен кунше 6ip айнальш крямыз гой\". \"Екеулпзгоде украмай, айдаладагы 6ipeyre таргьш кетсе, кдйтесщ?\" \"Генетиканьщ зады бойьшша, олай болуы еш мулжш емес. Ец курыланда не сенщ, не мешц аке-шешемздщ 6ipiHe тартадл. Осыдан кор де тур, бул батыр кдлтап крйран мен болады да шыгады.— Алакднымен Натиманьщ шин сыйпап-сыйпап крйды. Ол елден уялып крльш кдрып ед. одан бетер ершеленд.— Тимепл, экершщ алакднын таньш жаткдн liibiFap\".— Оны еспп, Нагиманыц oni бузылып кетп. Менщ де тебем шьгмыр етп. Апырмай, адамньщ аузына сондай свздер кдйдан тусцд?! Bipey эдеш айткдлзып туррандай-ау! 360

$М-За4ыпта<ф Кдфшацкдьлыры ма элде аш у-ы за айпдызып тур ма, Бержке Нагама: \"Егер ешгамге тартпаса, онда меш шыгарып яоберетш турщ бар гой, — дедь— С е м купи бекер ауре ! болганша, одан да босану ушнен шьпып тура Семейге тарта I берешн\". “Пой-пой, кддлт етпем-ай, кддлт ете кдлдыц ба?\" — деп, Берне оны акпе-назы деп укцы. Сездщ теркой ж урепме шаншудай кддалып, кдсында унсзз мен турмьш. Нагиманыц ( БерЬске арнатан оспаты есгш ылга меш жаралайды. — 3epiirraft, HaFHMaFa ж ендеп кара. CaFaH сенддм. I Босанран куш хабар бер. Ак,танра сэлем айт, Натима * босанганша сем асыкцырмасын, кдсында бол! — деп, артына г жалтактай-жалтакз'ай Берне к е т . Бурыигымыздан бетер f ауырлап, ойымыз крлындап, тун жарымда Натима екеулпз г уйге кдйтгык, : Содан кеган менщ диплом крргайтьт кушм жакьгндап, Нагаманын, сессиясы басгалып, кунделиш таршшкген бас i ала алмай кетпк. Сол арада менщ де ана болуга бет алганым i бшшп крлды. Оган езьмнен бурый Нагама куанды. \"Апырмай, Зерш, жакры болды гой. Сол куннщ закадмынан енд1 сен II бала кетермей кдла ма деп шггей уайымдап журупй еддм. Менен repi сенщ кдйрыц кртгы бола ма деп крркдш ем. Басы ашык, бала езш ш гой, Ак;ган сенен енд1 айрылмайды. ! Ай, жакры болды!\" — деп курак,ушты. Сол жолы ол маган бурьш а й т ай келген 6ip сырьш ашгы. \"3epin, аман болсак, алда алд талай OMip бар гой. Бэлюм, дом б1лед!, 6ip-6ipiMi3Ai I кермей кегетш де кун туар. BipaK, еан д е болсын, кдндай жагдайга душар болсак, та, мен саган оле-елгенше ризамын жане сенщ алдында кшэл1мш.— Не юнэн, бар дегенд1 ацтартып, мен бе-пне багжия кдрадым.— КшэлМн, Зерш. Сол кшэмд1 6ipAe-6ip p er бепме баспаганьщ ушш ризамьш саган\". — \"Крйшы, кайдагы кшэ? Не айтып отырсьщ?\" — деддм шыдамай кетш. “Сол куш мен болмасам, Шарагакше сен бармас едщ. Ол ушш 6ipaK, юнал1 болмай-ак, кряйын. Ал егер сол кеште мен: \"3epin!\" — деп сем шакддрмаганда, сен олардан кутылып кетепн едщ. Сенен айрылып калган соц, анау да ал кеп маган жабылды. Сол кезде сенщ атьщ аузымнан epiKci3 шырын кетп. Мен барш д е б1лем, 3epin, БЬлем, Менщ сол даусымды еепмегенщде, сен кугылып кететш ец. ©здммен крсьш сем де сорлаткднымды жакры бглем. 1штей peimiM eiui! Меш кдргамашы! Мен caFaH ризамьш, Зерш. Ризамьш!\" 361

Содан кешн ал екеуш з келш 6ip-6ipLMi3Ai кушактаг жылайык, Ортак, бакдггсыздык, б!здерд1 бауырмал erir «ioepAi. Бурынгым бурынты ма, злгтден кейш Нагимань бар пейшммен жакры керш кетпм. Ол ушш, теп, не icreyre де S3ip ед1м. Маусымньщ аягына таман Натманьщ да сессиясы бггп, мен де дипломымды крргадым. Демалысын эдеш сотан орайластырып, Ак,тан кдсымызда болды. Ею-уш кунге Берйсгщ атасы мен iHici келш кдйтгы. Куандык, шалкыдык, 6ipirin тоилап, 6ipirin кодырдык, BipaK, 6api6ip кулантаза кендлмен шатгана алмадык, Юреукеленген урей унем! 6i3Ai аддь^ы да журдь Айы, KyHi жакындатан сайын Нагимада зэре жок, \"Айдалада босанып кдлсац, елден уят, кдсымызга кел\", — деп, Берйсгщ ага-жекгеа отыр. \"Ойбай-ау, ез крлыма кел, немеремдд Берне келгенше багып-кдгып берем\", - деп, ез lueuieci ол жаш р. “Оларта барсам, урлытым ашылып кдлады, Алматыда босанам\", —деп e3i кенбейдд. Ол Алматыда кдлса, мен крсында болуым керек. огап Акханньщ кдлай кдрайтыны таты белпаз. Ен киыны — оган осьшьщ бэрш туешдфу. — Талдыкррганга елеем де бармаймын, - деп Натима к е с т айтгы — Осында босанам. Анада езщ Берйсгщ сезш еепдщ рой, егер бала ешюмге украцк^фамаса, алмаймьш, босану ушне тасгап кегем. — Жьшдымысьщ? Берйсгщэзмдей беретшт быесщ гой. Ол ш иепей нэресгенщ гамге таргкан-тартпаганын сен кдйдан б1\\есщ? Ол белтш болса, кейш терг-беске толганда белгш болады. — Отан дейш шашым агарьш кетер. Курысын, бала елш кдлды деймш де, тасгап кегем. Сен маган бола аялдамай-ак, Акганмен 6ipie кдйт. Дэрйерлер елпрмес, кейш хаг аркылы хабарласармыз. Ею оргада Ак;ган да сенен сезйсгенш кдлып журер, кете берип. Мен эбден клналдым. Еш амал таппай эуреге тусптм. Turn Актанта барж айтып салсам ба деп сан окталдым. “Бул келшнщ не сыры бар?\" — деп, Берйсгщага-жецгеа сез жок, ойлайды. Оларта не дейсщ ? \"Алматыда бар жагдай Талдыкрртанда жок, сондьщган осында калганы дурыс\", - дейсщ бе? Отан олар нана ма? Ал Акцанды не деп иландьфам? Муньщ 6ipm де Натиманьщ ойлатысы келмейдд. Оньщ бар макраты — кайткен кунде де тек Алматыда босану. 362

Алматыда 6ip аггга болтан соц, Н атм адан кдга 6epicrey жерде Ак,тан менен: \"Кдшан кдйтамыз?\" — деп сурады. ®j \"Нариманы жалгыз тастап кеткенМ з уят шьтар, сол 6ip жак,ты болтанш а ту р а турайык,\", - дед1м. Ундемедд, ||1 эйткенмен бул созбалацга риза емесш кдбатымен байкаггы. ' Кдлайда 6ip ж едел шеинм кдбы лдау к ер епн тусшддм. * Нашманьщ ез1мен адрылдастым. о — Окы мен ойламай жур дейсщ бе? ©з1мнщ де эбден 5 басым катгы. Теуекел, Актанта айтып акрьлдассач кдйтедд? « /, Мьпргаса меш кармей кегер: кдйта сонысы жакры, eirreyip, Jсаган куддкгенбей етедд. Акдённыц кдлай кдбылдауьша кдрап, Бержтщ де кезкдрасын шамалаймыз. К^алай ойлайсыц, I айткдным дурыс па, жок, па? — деп, о л салмакды маган да салды. — Айтсац айт, — деддм.— Кдлай кдрар екен, керелж. Аз I да болса арымызды тазартайык, О а н менщ айткрным-ак, 1 , дурыс еду,6ipaK,онда мен ез жатдайымды жасыра алмаймын. Жасыра алган кунде ганэм крльщдай туседд, ебш тауып езщ айт. — Сеш кдйда кетп десек, сенедд? Т ага oip eripiK аюуымыз |керек болды гой oFaH. Bip кд.1лмыс1ът жасырамыз деп, талай кд,1лмыс жасадык,-ау. Сонымызга карай соцы жакры болса жарар едд. — Ж арайды, о л кунэш мен-ак, мойныма алайын. . \"Дэр1герге барьш есеп карточкамды аламьш\", — дермш. Шыньгнда да, сейтудм керек. Уш сататган астам уакдптан кешн келсем, Акданнъщ егу ' боп-боз, жылай-жылай Нагиманын, басы-кез1 барт бон icurin liij кетйтп. Э йел еркектен repi арамдау деген рас па, юм бгледд, 1 екеуш керген замат “Бымегенсуом керек пе, жок, быетш ; адамша ундемегешм ж ен бе?\" - деген кулык,б1рден басыма i; келдд. ©з басыма кдуш аздеу жагын кдладым. — Екеуще не бслран? Урсысып кдлганнан саумысындар? — |1 деддм ештеце сезбегенсш. — Мен Акданта бар сырымды айтщ м, будан арыга шыдай |> алмадым, — дедд Нагима.— Ендд акдалдарыцды да, айымтау- ларынды да ашык, айта берщдер. \"Мен де айта салсам ба екен?\" — деген ойдан бурк,етш кдным басыма тепл. Ак;ганныц чуршен Нагимага жаны ашыгандай ьщгай байкай алмадым. Сол меш ызаландырган сеюлдд. 363

Ы ъ ш т Ц Щ ъ т ________________________________ Дурыс болыпты, — деддм тесектщ усп н е отыра салып. Екеумдз тогаз ай талкылап тук енддре алмадык крй, енд| Акхан акд!л крссын, Берпеке айткднымыз дурыс па, крйтемз? — Мен: \"Айтпау керек\", — деп отырмын. Быген соц, кендлшен гарбец елее кете ме? Бугал-приплт берекейз болып кетедд. Ж эне баладан кутылу кажет. Меюцше, сэбилер ушне етю зш Ж1берген ж ен. О баста-ак, акдглдасьш, 6ip-eKi айльнында алдырып тастау керек едд. Bipey-дщ баласьш неге Берщ емдр бакд-t ез балам деп алданып ету1 керек? Оныц жазьпы не? Акханмен айтысып жату Нашмага ауыр е д жэне акдалу да ыцгайсыз. Соны ойлап, мен кдрсыластым. А л Нашманьщ жазьпы не? 0зш ен купгп еркекке ал1 жетпегем ме?— Нариманы жакхау аркдллы мен шггей эз1мдд д е акхап турганымды туешдйм. — Баланыц aKeci BepiK болматанмен, meuieci Нагима екеш анык, крй? Экеге кереп жок, бала шешеге де кереп жок, дегендд гам айтгы? Bepiicri eMip баки алдамаймындеп, бул ез баласьш емзр баки кермей eryi керек пе? Сеншше, ер эддлетп жол сол ма? — Эрине, оньгц ец эдзлетп жол деп туркам жок, BipaK, огбасын сакхау ушш, Бержтщ кецшн гарлетпес ушш, одан езге дурыс дейтшдей ештеце ойлап таба алмай турмьш. — Ойлап табудьщ каж ет де жок, Мен BepiK Нариманы шьш суйедд деп ойлаймьш. Шын суйген адам ез жарыньщ куаныш ына кдлай ортак,тасса, кдйрысына да солай ортакхасады. Ойда жок,та e3i бакдытсыздыкдсд ушырап отырран Нагима мундайда езгеден бурьш Бержтен суйеу таппаса, ендд гамнен табуы керек? Бала-шагалы айелге де бойдак, жнтггер гашык, болып жатады, бетен бала дегенщ де эншейш сез, эйелдщ езш шьш жакры керген адам оньщ баласын неге жек Kepyi керек? Егер Наитманьщ орнында мен болсам, сен д е менен безш кетедд екенещ гой онда? — Жарайды, кдйдарыны айтпашы! ©зщнщ мэселецдд езщ шешесщ гой, мундайда 6ipeyre акды айту кцын. Менш сейтсек кдйтедд деген далбаса эншейш. Шыньшда, Нагимага: \"Балацды сэбилер ушне етгаз, одан айрылсац рана Бержтен аакйдрлыллдмаасйусьfoщPi\"., — деп айтута б1здщ кдкдлмыз жок, Жай Юм бигедд, тэу екел д еп Бержке, бэлгам, шьшдык;гы айткдн да дурыс шыгар. — Анау дурыс шьпар, мьшау дурыс шьпар дегендд Нарима екеутшзде аз ойлагамыз жок, Жагдайды быдщ, ендд булардын, 364

арасына екеуипз крлай данекер боламыз, мэселе сонда. Муны б1лу, эрине, Беркке ауыр. BipaK, сол ауырлыкды кетере ала ма, кетере алмаса, жещлдететшдей не амал бар? | — Ешкрндай да амал жок, Нагима eKeyi ездер1 шешедд, .и бодщ акдялымыз артык, Tiim зиян болуы да мумюн. — Спида ендд бк сек те бкмегендей, бэлелерйщен аулак, деп, басымызды альш кршкрнымыз кдлай болады? — М ен е з басым кдлайда ек еуш щ отбасын сакман , кдлуын жактаймын. © йткеш Нагиманьщ е д е т icTereH j< Kirraci жок, Ендд Нагиманьщ жук'п екенш 6i3 тана емес, • 6epi бкедд, Б ер к тщ вке-uieiueci, тутан-туысы, Нагиманьщ да туыстары. 0здер1 бш лн дегенде, жауапкерш ш ктен { немесе акдял крсудан к/ашып отыргам жок, не кггесечдер де, оньщ кугшясын 6i3 сак,таймыз, крркдандар дегешм ' FOft. — Шынында, —дед1м Нагимага,— эрнеш ойлап басынды кдтыра бергенше, тэуекел деп 6ipeyiH e белщдд бу. BepiK акдямак, жптг емес крй; адалдыгынды бкедд, сенбесе, б1зден сурар. Сергелдендд соза бермей езщ шеш. ; — Жарайды, —дедд Акуан. Орнынан турып, дап 6ip далада |отырран адамша, усп-басын крицы, — дал Kp3ip Беркке шыныпды айтып хат жазасыц ба, жок, кешн босанган сон 6ipaK,айтасьщ ба элде айтпай-ак, крясьщ ба, тары баска езще ► дурысырак, KepiHreH 6ip эддс табасьщ ба — бэрш езщ шеш, ! Нагима. Bi3 ceHi айы п там айм ы з. Егер BepiK сеш | тусшбейтщдей болса, 6i3 сонда да сен жагында кдламыз. Bipan,ол тусшетш а сырардеп ойлаймын. Бугшге осы да жетер, |1 жур1ндер 6ip жерден тамакцанып алайык,та, жакры 6ip фимм ! керейк. — Мен сумдык,ауырып турмьш, ездерщ бара бересщдер- ау деймш.— Нагима iiuiH усгап, крбагын шьпты. — Ж о, сенс1з болмайды.— Куптау кугкендей Ак,тан жалтакцап мен жакд<д кррай бердд.— Ks3ip саган кеи журген пайдалы, — Жур, еиггеце етпейдд, — деддм мен зорлацкдлрап.— Жалгыз крлсац, эрнеш ойлап одан бетер ауырасьщ. Кешшсш Нагима уйге зорга жетть Таксидщ шинде ыцгайсыз жардай болып крла ма деп крркцым. Ол да 6ip деш дурыс жптг екен: \"Б1рден босаму уюне апарсам кэйтедд?\" — деп кулдд. Оран Нагима кенбедд. Уйге келген соц тэты не icrepiMiaAi бкмей ауреге чуспк. “Толгак, шырар?\" — десем, \"Жок, оган еин ерте\", - дейдд.— \"Ендеше туск болады\", - 365

деймш крркд ма деген оймен. \"Меши, сейткен де дурыс шьшар\". \"Ойбай-ау, дернердщ кемегшаз езщ елш кдласьщ гой, жедел жэрдем шак^лртайык,\". \"©леем елш-ак, кцлайын, — дейд1 ашыньш.— Будан кучылудьщ баска жолы кдлмаган сиякцы гой. Тек жаным кдналмай еле салсам жакры болар ед\". Менен уялмасьш деп, Ак^ан, теп, уйге юрмей крйды. Акцфы жедел жэрдем шакцфуга эрец кенддрддм. Содан оны дэртерлер сак;ганута жаткдкзып крйды. Ондай куйде оны тасгап Ак?ан екеумаз кдлай кетейж, амалсыз юдорш кдлдык, Артьшан тамак, апарып, хал-жагдайын бшп турганымыз де кещлге сеп. EpTeci Нагимага барып едпе, юрпзбед], тек сагат кеши бестен жеттге д е й т сэлем-саукдт экелуге, хат жазып хабарласуга e3i ж урш -тура алатын аурумен дэл1зге шакдфтып сейлесуге рукрат етгледд екен. \"KyfteyiMiH, ауылдан келш ем\", — деп Ак^ан, aftreyip, эрец халат сурап палатага гардь Он минутгай Нагимамен сейлесш, экелген жемю-жидек, тамакрарымызды табыстап шыкзы. Нагима маган -плхат 6epin ж1бер1ггп. \"Бержке ауырып калганымды айтып хат жазармын. О зщ кете берсещ ш , маган кдрайламай-ак, крй\", — дета . Пэгерге келген соц, Акуан екеу>нз оцаша гаюрлеепк. Эцпмеш ол бастады. — Берж байгуекд обал болды-ау! - д е д басын шайкдп. — Неге? Менщше, оньщ туп де кетпейдг— О дет eperecin айтгым.— Нагимага сен кшэл1сщ дегендд сылтауратып, тэты 6ip жас кдюга уйленш алады, кдйта рахат. Обал болса, Нагимага обал. Зорланган да, кррлыкры керген де сол. Оныц бэр] аздай, куйеушщ алдынде юналл де сод Соньщ бэрше кенген адамга обал емес пе, ойнап-кулш журген Бержке неге обал? Бэрш бглш турып, сен тагы Нагимага: \"Балацнан айрыл, сэбилер ушне бер\", — дейсщ. Оньщ тарткдн азабы онсыз да аз ба? — Ендд eMipi тур-туеш кермеген бузавдден бала тауып отырганы дурыс па? — Неге дурыс емес? Итген туса да, бала езшпа гой. Сол oigtfFaFa ушыраганы бакдггсыздыгы шыгар, сэтаедп шыгар, 6ipaK, eci дурыс эйел ез ишнен шыкрдн шубар^ жыланды кдлай кцяды? Сен де, мен де cefrriri бузакыдан пайда болсак, сол yiniir кшэл] болар ма ек? Менщше сэбидщ еш кшэа жок, 6 a p i6 ip адамньщ баласы. 366

Щт-4айыппм*ф — Адамньщ да айырмасы бар гой. Бузык, экеден бузык, бала тумасына гамнщ кез1 жетед1? — Адам тагдырын ейтш алдьш ала елш еп -тш у — жауыздьгк, \"Жакрыдан жаман туады 6ip аяк, аскд алгысыз, жаманнан жакры туады адам айтса нанрысыз\" деген сез бар. Юмнщ гам болатьшын eiu6ip эулие куш бурын болжай алмайды. — Алайда барлык, ж ануарды асылдандырранда уррашысын емес, еркегш тацлайды. — Адам да жануардьщ 6ip турше жататьшьш мен де бьлем. Б1рак,адам жай жануар емес, саналы жануарра жатады деген бар гой. Сондьпрган OFaHтэрбиенщ acepi ерекше екенш сен д е ум ы тпа. TinTi к уту , т э р б и е л е у ж а н уа р ла р ry riA еамдйсгердщ де тукргмын жакрартады. ' — Жарайды, оран бола екеум!з айтысып кэйтешз. Елдщ кезшше емес, оцашада айтьш жаткдн ойым гой. — Сонда сенщ немене, елдщ кезшше айтатьш сезщ 6ip баскд да, оцашадагы сезщ 6ip баскд ма? — Адамдар арасында ондай саясатгьщ бар екенш бугш бшп огырран жок, шыгарсьщ? — Бугш бш п отырмьш. Ce3i дурыс, 6ipaK,кш щ 6epi сезше керегар гаалер сондай саясатгы усганады екен гой ондд? €>ripiK айту, алдау, coFaH езгеш иландыра б1лу ем1рдщ зацы болса, оны игеру акрхлдылык, крй. Муны айткдньщ жакры болды, эйтпесе ацкрып журе беретш екем. — CaFan не болтан, Зерш? Б1рдеме айтсам болды, кекетш, мукдтып экетесщ. Белкам, дурыс та айтпайтын болармьш, 6ipaK, ненщ дуры с, ненщ буры е екенш екеуден-екеу отырранда акылдаспаранда кдй кезде акылдасамыз? Айтшы, ал менщ кдй mrapiMe кдрсысьщ? — Ешкдндай шюрще кдрсы емеепш.— Эйтеуар, элденеге тызылдап огырганымды G3iM де арщардым, 6ipaK, Ак;ганга нарды кдрсылык, айта крям деген ойым жок, едг — Мен саган 63iMcinin шын сырымды айтсам, ал сен бетен 6ipeyme тулайсьщ. Менщ жаным Нагимага ашымайды дейм1сщ, ашиды, аяймын. Bipan, Беросп алдап eMip суру де оцай емес крй? — Жаца рана езщ айггьщ гой \"адамдар арасында ондай саясат бар\" деп, сол саясатпен OMip сурер. Сенщ, жалпы, крй сезще сенуге болады e3i, Bipece хнындытргы айткднды жактайсьщ, 6ipece алдаганьщды дурыс кересщ, ешюм жохрга 367

айтатын оцаша сырынды ендд айтшы, сенше кэйткеш жен? Адамгершшкке ец жакншы крйсы? — Эрине, шындыкзы айткрны. — Неге? Нагама В ер ит кртгы жакры кередй онсыз ем]р суре алмайды. Шындыкцы еспген соц, Берщ кдйрылмай кегсе кэйтелд? — Неге крйрылмай кетедд деп ойлайсьщ? — Дэл бшчеймш, oipaK, сейтетш сиякуы. Валким, баска еркектщ баласьш бауырына баскдюы келмес. Сен де айтгьщ гой бузакд,1дан бузакд.1 туатынын, ол да солай ойлар. Bipey шжен ыдыстан жшркенетш де raci бар. Берщ те шындыкды ecrice, Нагимадан жшркенетш шырар, кдйдан бшешн. — Эне, езщ де мен айткднды айтып отырсьщ. Сондыкуан еч дурысы, не icrece де олардьщ e3i б1лсш, мундайда акдо айтуга болмайды. — Мешцше, болады. Неге айтпаймыз. Кешн: \"Сендер сейткенс1чдер\", —деп 6i3re реюкзмес ушш бе? Олар осыдан аж ырасьт кетсе, не екеуийен де, не 6ipeyiMeH 6i3 6api6ip араласпайтьш боламыз. Сол себеггп кешнпш ойлап аянудьщ к,ажет1 ж ок, \"Мен отбасы лары чды сак,тап кдлганды жакхаймын\", — дедщ гой мана? Дедщ. Ендеше неге сол сезшде турмайсьщ? — Турам. Неге турмаймьш? — Турсач. олар отбасын сакхап крлуы уипн, сен де эрекет жасауга тш сач. Куры \"турам\", \"жакхаймын\" дегеюч юмге Aapi? — Сонда не icre дейсщ маган? — Не icrey керегш б1лсем, осынша басымды кртырып нем бар, баягыда-ак, айтпаймын ба? Еркекпч сырьш еркек биштш иштар, сен айтпайсьщ ба иакды не icrerenHi4 дурыс болатьшьш.— Эцпме Нагама мен Берщ жайында болганмен, ар жагында ез хаммдд крса ойлап, 6ip 03iM егаге белшгендей куйде едим. Bip жагынан, оларга жаным ашыса; екппш жагынан, езш кррланып, Акуанньщ оларга айткдньш маган да айтатьш ce3i деп тусшш, эбден ддчкем курыды. — \"Мегацше, шындыкцы айткдн дурыс. Сен ашуланбай тычдашы эуелх Егер шындыкхы айтпаса, Нагаманъщ езше ауыр. Ылги ойынан шыкдай ауре етеди Ж ане элдеШр себегшен Берщ шьщдыкхы бшп кря ма деп, ун ем урейде журеди Timi Берпспч бш п крюы да мумюн. 0йтш ешр баки бугынбак, ойнаганша, ашып сейлескеннен артыгы жок, Суйгендер1 шьш болса, шыдайды eKeyi де. 368

J_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ^ni-ЗаЛыптииф — BepiK шыдайды деп ойлайсьщ ба? — Шыдауга тшс. ©йткеш о л Нариманы вте жакры квредг | — А л егер Берйегщ орнында сен болсац, кэйтер едщ? — Кдлай? Сен Нагима кусан кдлсац ба? — Иэ. Нариманы емес, меш зорлап кетсе, кэйтер едщ? — Сен де кайдагыны айтады екенсщ. — Жок, жауап бер, бултарма. — Эрине, сенен айрылмас ед1м. — ©ripiK айтасьщ. Сенщ кешелл берп бултак, сездерщ меш 6ip TypAi coFan сенддрмейдь — Б1реудщ жагдайына байланысгы басбузар адам рана * •батыл niKip айта алады, о л е й т к е т езгенщ ж ан кушн ЯI есептемей, ecipiK сейлейдь Сонда сен менщ ecipiK, басбузар болмаранымды мш кврешсщ? — Bapi6ip сенбеймш. — Сенбей-ак,крй. Ойыншык, мылтыкрен атысьш ойнаура болады, а л 6ipaK, шын атысып еш ю м ойнамайды . « Сенщ де сурагьщ сол сижргы, \"Меш зорлап кетсе, кэйтер едщ?\" — деген д е сурак, бола ма екен? — Неге, болмайды? Кдсымда журген Нариманы зорлап кеткенде, меш зорлау соншалык,крын ба? А л сен шынынды айтшы, сол куш Шарашгане Нагима жалгыз барды, жалрыз Jf)3i кдйгьш келе жаткднда крянатка ушырады, крсында мен болтан жок, уйде жалрыз калды дегенге шынымен нандьщ ба? \\ Акз'ан боп-боз болып кетп. Ke3i улкетап шарасьшаи iiibiFbrn бара жатты. Шекарадан шырып кеткешмдд, ендд || шегшудщ мумюн емесш мен д е кеш сезддм. 1 — Сен не айтып отырсыц, 3epin? Сонда сен...— Тутырып, орньшан турды. Кез!мнен квзш алмай теарейе жакршдап келе жатты.— Сен ейтш мешмен ойнама! — Ойнап отыррам жок, шыным.— Акры, сезм , денем — 6api елш, токуап, суьшьш калган тэ р о д . Кезш е татгей жас келмегешне кдйранмын. — Мумюн емес! — дед! Ак;ган ею иыгымнан шап бере алюп.— Мумюн емес! Сен меш сынау ушш айтып отырсыц. — Мундай впришен ойнамайды.— 0 з ш суъшып таска айналып бара жатсам да, вз!мнен тыс элдеюм Актанта жауап 6epin жаткдндай. Ол да менщ осыншалык, салкрш кандылырыма кайран калган болу керек. — Ж ауыз екенсщ? — дед! долданьш. Басын кушактап жыргкьшппа ьщыранды. Барьш кабырганы токрак,тады.—

Шоушш Очбаган адамсыц! Былранышсыц!— TaFbi 6ip кдзак} бокцыкзы лак, етюзд1 де, eciicri таре жауып шышп кегп. Мен одан аргысын бммеймш, отыркан жер^мде кулш кдлыппын. Алкаш кез1мд! ашкднда байкдканым, куы< кдрацр-ылыкхьщ iuiiHAe жатыр екем, кдрсы алдымда 6i| мепрдей, успмде 6ip кдрысгай рана жер ашык, Кенет Kej iuiiHAe жаткднымды бшп, бакырып Ж1берд1м. Шалкдмнак гускенде барьш, керден repi кец дуниеде жаткдныма кезЬ ж е т Басымды кетерш жан-жакыма кдрадым, Ак,так кеткенде, мен тесектщ уетшде отыррам. Жыкылранда беги.: тесектщ астына кдрап жыгылыппын. Ак,тан уйде жок, жалгызбьш. Енд1 б1ржола жалгыз кдлраныма сендЫ. Акырью жер Tiperi орнымнан зурегелдич. БуындарымД1р1лдептесекпн успне отыра кетпм. Уйде рана емес, бугал жер бетшде жалгыз кдлкандай урей биледк Жастьпусд бе-пмд! басып, жылайын деп ем, жылай алмадым. Жылайтын жардайда жылай алмаган да кщын екен, сол кез жасымньщ шыкраранынан ез1мдд езш билей алмай отыркан сиякхандым. Акханнан айрылдым дегенге сенгтм де келмедр сенбеске себебш де жок, Кдйда кетп, кдйда журу1 мумюн? Куры кешеде журш-журш, ашуы басылкан соц крйтып келе ме, жок,кдйрылмай Кдгзылордага кете бере ме? Эйтпесе Алматыда ол уйше баратындай юм бар? Бэлюм, ол ешкдйда да кетпей, есжтщ алдында отырган uibiFap? Сол оймен асьпып сырткд шыкхым. Уйдщ жан-жагын, кеше жакхы кррадым, Ак;ган жок, Жалкыздык, меш енд! шындап шошытгы. Бул жалкыздык, пен бул юнэден меш б1реудщ акхап ала крюы оцай емесш де мойындап укхым, юмболсада: \"взщ кшалющ\", - дершекумэшмжок, Зорлык, жасаган сумды ешмм, арине, ашык,жакхамайды. Б1рак,оньщ крльша Tycin, зорлыгьша кенгенщ уипн сен api бакрггсызсьщ, api кшэл1сщ. Ж урттыц саган жаны да ашиды, сенен жзпркене/у де. Кемешнщ ар жа1ында: \"Кдсында куйеущ жокха kj>i3 емессщ, кемгир емессщ, елдщ саяжайьша не 1здеп бардьщ? ©зщде 6ip пале бар\", - деген у н аз зы жаткдндай. ©зщлд езщ нщ крргай алмаган элаздш щ е кррланасьщ. Табигаттыц 6ipeyAi купгп eiin, сеш элс1з жараткднына жасисьщ. ©31Д ушыраган бакрггсыздыкхан акхала алмай, бул бакдггсыздыкка ушырараньщ ушш ю нэаз екенщу дэлелдей алмай сорлайсьщ. ©з жак^шдарьща шынынды айга алмай, аотьш жылай алмай азаптанасьщ. Элйздщ кушпден карген кррльпы да 63i KiHaci мойисьщ. Элйздисген азап шеккенщ 370

Л з д а й , ecrin ез тарткдн азабьща езщ кшэлл болатыныц |Ж^найдь1. Кррлыкуьщ улкеш — сол. Енд! Акуан осы беттмен вжырасып кетсе де, ел 6epi6ip м е т кшэлэйтшше кумэназбш. ■|Дйналып келгенде айьшты да мен, азабын тартатьш да мен. IйАдамдар мундайда 6ipeyAi ак^аудан ropi датгауга жылдам. s|Оньщ себе© — езгеш тусшуге Шз эл1 шоркдкрыз. Адамдар, |жалпы, кдй жагынан да ала-кула гой, 6ipey улкен мэдениетгщ aAi етепнде ермелеп журсе, 6ipey емш-ерюн бел оргасьшда ,;ужур, кунщ кдйсысына туссе, багын, соган байланысты. г;дЖардайымды тусшуге Акуанньщ рухани кунп, мэдениетс вжетпесе, ол да маран буйыркан тардыр, кенбеске амалым |кдйсы. Енд1 мен взгмнщ акд1лыма, ойыма, адалдырыма емес, |(Актанра -юуелдичш. Бэрш Акуанньщ ак£1лы, ойы, адалдыгы йшешедг О л т о т нтм деп баланы м енш емес деп жала жапса да, оны жакцайтындардьщтабыла’шнына кдйран кдлмаймын. Толык,тэуелд1мш, барьшьшггымын, 6api Акуанньщ крлында, . ак,тайтын да, кдралайтын да сол. Осы оймен ептеп ес >(юргендей болды. © з хаммнщ осыншалык, мушгалш у к ^ н сон,, 03iMAi акуаура ерекет жасау ж ен аз сияк,танды жэне «1ондай эрекетгщ жок, екенше де кез1м жеткендей. Алакуап ары кдрадым, 6epi кдрадым, Ак,танньщ жакдш мацайда жорьшэ абден кез^м жетп. Жалрыздыкуьщ уреш бойымды кдйта билей бастады. Саратыма кдрасам, бес те болып 1 кдлыпты. Уйге кдйта гарместен, Нагимара сыртган-ак, кете - берпм келдд. Eciicri ж а т ы м да, ю лтп есжтщ алдындагы есю- (. кускы такз-айдьщ куысьша тьи-а салайьш деп турып, оны | б1летш Нариманын, ауруханада жаткдны е а м е Tycri де, f семкеме сала салдым. Ауруханага деган уш-терт аялдама, аяндап жаяу журдйч. Ойламайын десем де, ойдан кутыла ч алмаймын. | Кудретке жальшу, жалбарыну шарасыздыкуан шыкддн «I ба деймш. 0 з кушщ жетпеген соц, езгеден кдйыр болмагаи соц, адамньщ амалы кдлмайды екен. Адамга кудайды ойлап таптырран да осындай эддлетаздж азабы болар. Араша 1здейт1н, эд1\\етпк тыейтш элаздер екен гой e3i. Кррлап, зорлап кеткен 6eArici3 сумнан титгей де есе кайтара алмау деген неткен шарасыздык,?! Кдргаймын, жамандык.'плеймн, «зге ригтрцо крлммнан келмейл)- Лл кдргыгымды. tIapivii жамандыгымды ж узеге асыратын и м ? Ешк1м. Ондай куддрепй t жок,екет алдекдшан далелденген. Б1рак,соны б1лсем де, б1ле 'iypa кдрраймын, бые тура жамандык, плеймш. Шарасыгдыкзан сойгем. 371

Bipeyre езщ киянат жасасац, езщ де б1реуден щшна тартасьщ, дуние кезек дегендд улкендер, acre, кап айтатын Мен байрус юмге каганат жасай крйып ем? Еш... Жок асгаш»фалла, жасатан екем. Крсенге ютегенш кщшат болгань гой? Соныц зауалы екен рой муным. Апырмай, Kpcei байрусгы eciMHen шырарып та улгерштн-ау! Kicire Kici ащ еь кетпей/у дегеи осы екен. Ку/уретпц бар болтаны гой, reri, Кезекпп бике Нариманы шакырып бердо. 1лбш басып ерер журш ол келдо. Aapirep: \"Туруга болмайды, жат\", - дегер екен, тэрпп бузган больш шыкцы. Акхан екеум1здщ арамыуу болтан ащтмеш айтсам, Нагимага жаман эсер ете ме деп эуелде устамдылык, жасап отыр ем, 6ip сездо 6ip сез крзгап отырып, акргры айтып тындым. — Эй, сети, сейтегшщдо брлгем, —де/у Нагима курсшш.— Мейл1 ендо. Ар деп, уят деп езщдо езщ муж!генше, ол да дурыс шытар. Менщше, Ак,тан тусшедо, сенщ кршалысын мен жаньщиьщ дертщ езшшндей кдбылдайды. BepiK сиякхы д ун и еге о л ж ещ л-ж елш кррамайды, махабаггы ц тек куанышкд рана жолыга бермейпнш бъледь Мундай дертке Акхан тетеп бере алмаса, онда ем рде махабат бар деген — eripiK. Натиманьщ шын niidpi ме елде м е т демеу ушш айткдн айласы ма — аж ы рата алмады м. К,алай болганда да Натиманьщ айткдны рас сиякханып, бойым cepriHKipen калды. Жукрлап крна кудж байкдтгым. — Оны ел1 кере жатармыз. Осы куш Кдозылордара кетт кдлса, аргынан менщ 1здеп баруым да крын болар. — Ак,тан KeTin к,алса, К,асенще кдйта барарсьщ.— Натиманьщ бетше жалт кррадым. Табалап огыргандай сезшт, табан астында ашуым келдо. Оньщ эзыдеп кулш отырранын керсем де басыла алмадым. — Оны неменеге ай тьт отырсьщ? — Сен 6kciH деп. — Неш?— Ж еки сурап, эл1 де сабырра келе алмай крбагымды шытгым. — О л байрус с е т эл1 щш алмай жур. ©ткенде, сен диплом KppFapaH куш, кергем. Анадайдан ж уп р т келш амандасты. \"Кез1ме ыстъгк, кершесщ”, — дейдо. Сеш тату тура ма деп сурады. \"Ендо ci3re Зерштен умгг жок, крй, тэуекел деп баскр 6ipeyre уйлешп алмадьщыз ба? Ол кешжпей ана болады, Акхан екеур тату турады\", — дедом. \"3epin ауьшдо кеткен сон, болмаса, ол Алматыда жургенде, мен баскр йреудо жакры

кере алмаймьш\", — дейдь \"Эй, эншешн айтасыз гой. Зерш кдйта келш турса, кдй-кайдагыны айтып кдлай табалар едйфз, а?\" - деп ем, ренжш кдлды. \"Мен ешкдшан 3epiirri габаламаймьш. О л маган бес баласын жетектеп келш турса да, кушагым ашык, — дейд1 байгус. Эбден-ак, зарьщ еткен екен.— Кшэ ез1мнен болды, ашыкдуыздырымнан айрылыл кдддым, — дейдд.— Б 1рте-б:рте жак,сы к ер е бер едь асыкдайын деп, жер бебнде езьмнен баска ж ш т жокц-ай бейк,ам ж урш алды м . У й ле н еш к д еп ес тапты рмай кдщкь1лдай бергешмде, ендш бауыр басьш кететш бе едд, кэйтетш ед1?!\" — деп еганедь Аяп кетпм, теп. — Ж олда сатан келе жатым есш е rycri, сонын, каргысына ушырадым ба, гам бглед:?! — Кепш api, крйдарыны айткдны Heci? О л с е т елее де каргамайды. Онда мен гамнщ карпясына ушыраппьш? 0 й т т екеум1з эрнеш ойлай берсек, ry6i жынданып тынамыз, шырарым. Егер шын тэубага келеек, аман-есен баламызды тауып жалгызбасты отырсак, та, талайдан артык, боламыз. — Аурухана саган дэршщ орнына агулл куйган-ау деймш, Teri. Екеумз узак, эгщмелесш, кезекпп дэлгздеп ж ур тш тугел сырткд куалаганда барыг: ажырастык,. 1нпмнщ шургуярап парным ашкднын Нагимадан шъпуфнда биуум- Уйде тамак, жасайтын да тук жоры е а м е туей, кешга жет1ден к е тн Алматыда асхана штемейтгнг белгЫ , кеф елер де ерте жабылады, ресгоранга барудан баска амал кдлмаран сиякуы. Орьш бола крйса ол да жакры. Жалрыз жургеганд1 керген крглжакбасгар соцьщнан кдлмай крюы мумган. Таныстар ушырасса да уят, не ойлап кдларларын кудай б1лсш. Kpyin кеп болганымен, д ел кез:р уйге баррым келмей, уйдеpi жалрыздыкз-ан урейлешп, \"Крзакрган\" ресгоранына карай аяцдадым. Орын жок, болса, содан ары \"Казахстан\" кинотеагрына барайын, efrreyip, уакрпты амалдап етгазешн, уйге келш кур шай ипсем де аштан елмеепш деп ойладым. Келсем, кезек жок, екен, гардйч де кетпм. Ten, earn болды, танитын да, кдялжак,бас та ешгам ушыраспады. Оцаша усгелдщ рей келмрлд, к^13 бен жМт отырган шетгеу 6ipeyiH тацдадым. Екеу> езшен 03i эуре, маран кез кдык^арын да салмады. Кдрным кэддпгдей ашыпты, даяшыга жейтш тамарымды агап, сонан сон, шай сурап ем, жок,дедк Лимонад га, езге сусьш да жок, болг.ш шыкуы. \"Жуз граммам баска шел басатын ештене жок,\", - деп кулдь \"1шсем бе екен?\" - 373

Ы п ш т Н & и * т ____________________________ дед1м толкуп. \"Экелейн бе?\" — даяшы ойымды беттмна окдш криды-ау деймш. Мен басымды изеддм. Ж уз грамныц ею ремке екенш тущыш сонда бмддм. Bii белш куйьш алдым да, урлана жан-жагьгма кдрадым. Тип маган кдрап отырган адам кершбейдд. 1дпп ж^берсем, ой д жок, уайым да жок,болып кетерше 6ip турл) сенщгаремеймш Эуел^дэмш керешн деп 6ip урттап ем, удай екен, туюрй тастай жаздап барып, орамалымды аузыма баса крйдым © зеп м у куалап, етюр тамшы аскдзаныма карай курнап етп Ж ук-п екеш м е а м е тусш , орнымнан ушып турегелс жаздадым. Жадагы арак, баланы уласа кэйтем? Журтгык 6api менен Tepic кдрап кетсе де, жанымда кдлатьш жалгыг сол емес пе? Оны умьггкан кдндай акумак, еддм? Элдеб1р толгау туткхгыл есше тусп: \"Баласы бар эйелдд жесзр деген жараспас\". Бул сездщ бурьш неге еам е туспей жургенше тан; калдым. Калайша Нагамага айтпай жургем? Элде ез толгауым ба? Крй, экемнщ акундыгы маган жуга крйран жок,сиякхы едд гой. Сасканымнан усойку болсын деп, апыл- тапыл асыгып тамак, жей бастадым. Ойым: жацагы тамшы аракаа гез1рек барьш ас аралассын. Мен тамакка бас крйган кезде би басталды. Ен/у кеилксем, эргам бите шакурып элек кулатынын сезддмде, тездетш есептесш тыска шыкхым. Кун 9Ai батпагпы. Таты аяндап кинотеатрга тарттым. Содан кинотеатрдан шьпдсдн кез1мде, сатат тунп он 6ip болды. ¥йкхайын деп уйге сонда 6ip-aK, бет алдым. Ж о л боны: \"Акхаи келдд м е екен, жок, па? Шынымен-ак, сол кеткеннен Кузылордага кайтъш кетп ме? Элде осында б1реуддане барды ма?\" - дегеннен басканы ойлай алмадым. Автобустан тусш уйге карай беттегешмде, кенет 6ip умгг пайда болды: \"Кайда журсщ?\" — деп тьптыршьш алдымнан каз1р Акхан шыга келетш сиякханды. Ж упре басьш у й е келсем, 6api тып-тыныш, уйдщ iuri де, сырты да кара-тунек. Артымнан келш 6ipey бас салатындай крркуп, ейкп зорга адггым. Kipe салып галтгеп алдым. Осы урей, осы жалгыздык, енд) менен еле-елгенше арылмайтындай эсер етп. Шамды вппрмеген куга тесекке кшмшец жата кетпм. Анталаган ойдан уйкхап кутылгым келд1. Мыйым да, аяк,-крлымда эбден шаршашы. Ой б!рак, уйкуны ысырып тасгады. Акханньщ ум1т1мд1 акхамаганы жаныма эрресе батады. Мейм, \"Баласы бар эйелдд жесзр деген жараспас, Анасы бар баланы жепм деген жараспас\". Баламыз екеум1з OMip сурегаз. Балам ушш бэрше де шыдадым, тэуекел!

________________________________________ $fnj-3ahnm aafr I Ой мен уйкдл6ip-6iptae араласып, кез1м енд| ш нш барады ! екен, есж таре-таре ете кдлды. Орнымнан ушып турран бетге Дкдн к ед у деп ойладым. Куаныштан шшмде 6ip KiuriripiM I крпарылыс болгандай луп еткен ыстык,толк£ш туда бойымды пнтйт e rri. Таты гарсылдады. Бул ж олы eciKKe тиген I жудырыкдъщ уншен урейлешп калдым. Акд'ан ба, баекд ма? Ол буйтпеуцп ем гой? ! — Кш бул? — Аш!— Акханнын, даусы. Iiiiin алыпты. ¥рса кэйтем? ■Мейлт Есжггщ игепн агыткдн бойда кейш шегшш турдым. |Ак,тан аягын есж тен нык, басып кардь Боп-боз, кез1 4домбьщкдн.— Келддм. С еш алып кетуге к евд м , — дедд • босатадан узамай токзап. Шалкдлай кулап кеткел1 турран ; адамша, 6ip орньшда ipKiae тецселш кеудесш жогары котерди i1j Кд'пы 6ip сез айткдгсы келгендей кдбаиын тундр — ¥сга!— ' i Жупрш барьш устай аддым. Бар салмагымен иыгыма асы льт к улады .— К,уш-ш-ак,та!— К,ушак,тай суй р еп те сек к е жетизддм. Ацтанныц тастап кетпейтшш, езш нщ жалкыз кдлмаганымды угып, кезтмнеи жас бырт-бырт буршакцады. Куге бойы кдйгы шыгара алмаран жасгы куаныш шыгарды. Туфлиш шешш, аягын гесектщ уетше шыгарып туралап жаткд.1здым.— Шеш! — деп белддтн тарткд.1лады. I — Ks3ip.— Белддтн шешш, шалбарын да сыпырьш аддым. Туймесш арьпып, жейдесш шешкем жатыр ем, крлымнан устай алды. Муньщ не дегендей бетше кдрадым. Ke3i жасаурап бал-булдап жатыр екен. Mere бауырына кдрай гартты. — Bapi6ip менщ кртынымсьщ. Мешюсщ, Зерш. — Сенипмш, жаным! Сеншмш. — Жарыцныц кушатында жыларан деген кдндай жакры едд! Жумакцъщ тершде KyAin отырраньщнан еш кем емес. Сол жолры жыларанымды талай кулгамнен аргык, корем. Ол куге мен кдйта туып, Ак^анды крйта таныдым. Ертей Ак,тан маган 6ip рана кшэ артгы: — Неге б1рден айтпадьщ? Маган сенбедщ бе? — ©Mip бойы оз муцым, 03 кдйрьгм болып кдна етсе деп ем. Не керсем де езш керш, езгега кдгналткдям келмеп ем. Б1лген соц, ендд сен д е кдшаласыц, мамам мен папам ecrice, олар гагп куса боп кететш шыгар. — Палац мен мамац, жалпы, менен баекд еш кш де есттмеуге тше муны. Нагимага ескерт. Беркке д е айтпасын. Epreci Акдган екеумрддщ 6ipre келгершпздд керш, Нагима I байрус куанраньшан жылап жрбердр 375

Ш сцщ т 1 Щ а ^ц т___________ _______ ^ — Ендд менен кдм жемендер, 6api де ойдагыдай болады Акц-ан екеущнщ айткандарыцды ic-геймш, - деп, гул-гу, жайнады. ' Yiu-терт куннен кешн Талдыкррганнан Беристщ жецгес келд1- Дереу хабар айтпаванымызга ренжш, ол Kici келе сальп куиеулмен акдллдасып, Нагиманы ездер1 жацкд альт кетпа болып ед1, \"Жол уст! кцналып кдлар, ендд не де болса сеь крсында кдл, жумыс орньшан демалыс алармыз\", - деп куйеу! акдллдылык,керсетп. Сонымен: \"Нагима босанган кун жеделхат кутем1з. Акхан екеумлздщ 6ipiMi3, бэлюм, келй кдйтармыз\", — деген уэдемен 6i3 К^зылордага кдйтгык, Кетер куга жолыцкднымызда, Нагима екёугаз жыласьт, 6ipaK, 6ip-6ipiMi3re жакрылык, тьлеп, достык, кец1лмен ажырастык, М е т ц кегетш болганыма сел муцаотанмен, жалпы кецтл к уй жакры болатьш. Нагиманыц одан кейшп eMipmeтаселей араласа алмадьш. © зщ кдтыспахан нэрсенщ буге-ншесш б1ле бермейсщ, нэтижесш Fana естисщ. 1стщ нэтижесшен адамныц жан куйзелга эрдайым анык, керше бермейдд, кдйта кеп нэрсе жумбаккэ айналады. Дегенмен кптцбасьш керген адам аягьш да елестете алады. Ci3 де, aFa, Нагиманьщ жай-куйш кцялыцызбен толыкхырып тусшераз. Bi3 К^зылордага келген соц, дереу Берпсгщ жецгесше хат жазып Нагиманыц хал-жагдайын сурадык, Оган он шакуы кунде эрец жауап алдык, Эз1рше еш e3repic жок екен. Кууртпей мен тары хат жаздым, босанган к у т кдйда телеграмма беретшш аньщгап эддреомдд керсетпм. Tirrri те леф о н coFyFa д а болаты ны н еск ер тш , папамныц| жумысындагы, уйдептелефондарды бердЬь Bipax,босанатьшV мезгш етсе де, Нагимадан хабар болмады. Акхан жумысына кдйта Kipin, ендд мен де мектепке орналасатын болдым. Бул уназдистщ бекер емесш жене оны куанышты жагдайга жори крюдыц кцын екешн Акхан екеулпз де укхык, Кдйту керек? Ары ойлал, 6epi ойлап, 6ipeyiMi3 барып кдйтудан баска амал таппадык, ©3ipuie крлы бос мен кедгум. Пойыздан тускен бойда таксимен б1рден пэтерге тартгым. Пэтердщ eciri таре жабык, Уйдщ иелерше бар ьт ем, еркеп FaHa уйде екен, мандьггьт егжей-тегжетн айта алмады. ©meyip, уккдным: Нагима босанууйнен баласыз шьпыпты, жецгеез оны к уте й бурын к е т т кдлады. Нагима ез1де жылап, 6ip кун крныпты да, булармен криггасьш, кдгркуйекте кдйта келетш больт 376

________________________________________ ё^-З аА м тш ф J уэделесш кеттть Нариманыц Талдьжрртанра кеткенш, жок, i ез ушне Семейге баратыньш булар аныкуап сурамапты. — Баласы елш кдлып па? — дедом шалдан сыр тартып. — Солай болу керек. BipaK, жецгео. жерлеуге денесш I сураган екен, бермеггп. Соган Караганда, ауру туран ба, 6ip , илтипаны болран-ау, cipa. К е м т р б1лсе, айтар ед}, ол да I бжмейдг Шалдьщ ce3i меш ойлантып тастады. Сонда не болтаны: i баланьщ шынымен елш кдлганы ма элде Нариманыц алмай i тастап кеткеш ме? Ж ецгеа сезш крйып, шатак, шыкдаса I жарар едг Бул арада ештеце енддре алмайтынымды быддм I де, д ер еу кдйтадан вокзалта келд1м. KeniKi пойызбен г Кд13ылордара кдйттым. Хат жазьш Нариманьгц жардайын бжуге не Семейдеп, не Талдыкрррандары эддресш бжмедж. Ендит жалгыз умггЬпз ч Бержте рана, бэрш 6ip куга сол аркджьг еспрм1з деп кутпк. t BipaK, ол хат жазбады. — Берж бЬге екпелеген екен, — дедд 6ip куга Ак^ан. И — Неге? Б1з не кдодык, OFaH? j, — Нарима босану ушнен баласыз шыкра, кдзакы жонмен ■II Бержке 6i3 кещл айтуымыз керек, ал б!з айтпадык, Соган i екпелеген шьпар. — Алматыда не болып жаткднын 6i3 кдйдан бглешк? Й Баланыц жардайын ондайда не Нарима, не Берж ездер1 | хабарлауы керек крй жен бойьшша. — Босанранын кушей кетш кдлранымызра Нарима, бэлгам, { екпелеп кдлган болар? Кдлайда ун-тунйз жатып алмауы Ml керек едг Элде... алде б1збен байланысты б1ржола узплер1 [4 келд! ме екен? — Неге?— Шошып кетам. — Болтан icri, оньщ 6ipAen-6ip Kyaci бгз/у — бэрш б1ржола ■\" умытайык, деген шырар. Ж урепм темен тартып, демгм кцгсылып кета. Ацтанныц Я ce3i шындыккэ соншалык, жанасатып едд, б1рден сен/ур/у, I 6ipaK, сене турьш Нариманыц меш ейтш оп-оцай умыта | алранына танданып ренж1ддм. Сонда BepiKKe бэрш хат [■ apigjAbi жазганы ма? Ендд б1збен араласпау Бержтщ тапкдн Н ак^ллы болды юй онда? — Мумюн емес. Олар ейтейдд, — дедич сешммен.— I Баскд, 6i3 бжмейтш себеи бар мунда. BepiK соцры кезде I онсыз да сирек жазып журген жок, па? I 377

Ш д/тан <Нф>/Ж-.У** _— Кдлайдд 6i3 ушш ычгайлы себеп емес деп ойлаймыа Эйтпесе 6ipi болмаса, 6ipi хабарласар едг Бул жолы кдрсылык, айта алмадым. Хабарласулары керек ед1, хабарласпады. Демек, Акуанньщ кудит шындыккажакун. oipaK, кдлайда б1здд умытпак,болулары мумган емес. Олардан ондай кд1лык, шыкрауга ттас. Сонда не болуы мумган? Тамыздьщ ортасында мен мектепке жумыскд орналасгым. Куйбен, пршшкке Kipin кегпм де, крфкуйекте оку жылы басталганга дешн Нагимадан хабар ала алмаспын деп кудер узш журдьм. Алайда: \"Не болды екен?\" - деген урей 6ip улкешп, 6ip басендеп куш-тута басымнан шыкрады. Сейтш жургенде Берисген хат келдг Баланьщ ол! туганын б1лед! екен. Б1рак,кумата коп. “Келген соц езщ есгн жатарсьщ, нэрестечнен айрыльш крлдык,\", - деггп жецгем. Н агима ауьфып кдлды ма? Сендер баргандэ жагдайы кдндай ед? Менен борщ б1рдемеш жасьфьш журген жокрындар ма?\" — деггп. Bi3 63iMi3 б1летш 6ipa3 шындыкхы жасырмай жаздык, Наресгеден айрыльш кдлганына кендл айтгык, Bip куга кдзанньщ ортасында Берисген кдйтатынын айткдн хат келдд. \"Era ай болды Нагима хат жазбайды. Ara-жецгем: \"Ауылга кел, Н апои сатан адал емес, ак, тесепндд арамдап баска б1реуден бала т у ь т алды\", — деггп. Кдсында Зерш болды гой, ол кдлайша маган адал болмайды. Тукке тусшбей басым кртгы, сендер неге шындыкцы жазбадычддр?\" —депп. О л хатгы альш, енд1 б1зд1н, басымыз капы. Неге жечгеа ейтш жазады? Егер Нагима агъгнан жарыльш шынын айтса, ейтш саткьгндык, жасайтындай адам емес едь \"Сатан адал емес\", — дегета сенщ козще одета шеп салды дегета емес пе? Кдшан Нагима ейтш едд? ©йтш арандаткдны неа? — Бериспч хатын алганнан кеган Ак-ганд а маган: \"Нагима, cipo, 6i3re айткдннан баскдша айткдн гой? \"Адал емес\", — дегендд кдлай yryFa болады?\" — дедд кддалып. Мен уназ ткгтешп шыдадым. Эйтпесе астарлап: \"EKeyi4 акхалу уппн ойдан бкдга курастьфьт алмап па ед1ндер?\" — деген кудж к о к етн д е турганын тусгндДм, жаныма батса да жумган аузымды ашпадым. Кдзанньщ ортасы болды. Есебопз бойынша, Берне эскерден ендго келу1 керек. BipaK, келддм деген хат-хабары жок, Элдеб1р жайсыздык,барын шамалаймыз, алайда анык,- кднык,бгле алмадык, \"Осы жанжал достытымыздыч тубше жететш шыгар\", - деген ой мета куннен-кунге мендей бастады. Осылай OMip етш жатты. Bi3 Берйе пен Нагима 378

туралы айтпауга, еске туарм еуге тырысатынга айналдык, Тпггрй ойлап мазасызданып ж урсек те, 6ip-6ipiMi3re оны бДлддрмей, умыткднсып еш р cypin жаттык, Bip куш Бержтен жеделхат кедад: \"Ак,тан, мереке кундер1 3epin Алматыга келш кдйтсыншы. втш ем !\" — депть Мен б1рден-ак; \"Бармаймын, - дедДм.— Верш кдйта eciMe Tycipin, кдйта кррланатын жайым жок, Ажыраса ма, не 1стейдь ездер1 бДлсш. Варгац келсе, жумысьщнан суранып сен бар. Теп, тыныиггык, берщдершь Сенбесец, куддгщ болса, сен де Берш пен 6 ip re аж ы рас. Bip уй де б етен адамш а жургешаизше, белек турганымыздьщ e3i жакры\". Акуан о л куш ундемедь Epreci жумыстан келген соц, ун- тунсп менщ алдыма терт белетп тастай салды. Мен д е ун- тунс1з крлыма алып кдрадым. Ею белет Алматыга, eKeyi Алматыдан Кдозылордага алыньипы. — Bepi6ip бармаймын, — дедом кдсарысып.— Йемене, м е т Нагимамен беттеспрмексщдер ме? © й т т сенбейтш болсац, мэселемдо осы арада-ак, шеш. 1ппмдо ш ермитт ары- 6epi сенделегш хал1м жок, — Меселе менде болып турган жок, крй, 3epin. Барсак, бэлюм, BepiK пен Нагиманын, отбасын сак;гап калуга cemiriMi3 тиер. Бармасак, бузылатыны сез аз . © з бастарьт ойлап кетп деп екпелейдо гой. Шакыруы кдлайда тепн емес, 6ipie барыи кдйтайык, Саган ауыр екенш бЬлем, маган да жендл емес. BipaK, женДлш тандап, ауырынан кдшатын жагдай ма, е з тагдырымыздан кдйда кдшып кутыламыз?! Акданньщ дурыс сезш е кдйтарган ец дурыс жауабым жыламсырап бас изеу болды. КелетшМздо айтьт, BepiKKe Ак^ан сол кую жеделхат 6epin келдо. Алтысы куш кенгке Алматыныц эуежайьшан BepiK жалгыз в31 к у т т алды. Bip жыл кермей салынысканымыз ез алдына, Берисгщ соншалык, жудегенш корт, кез1мнен жас epixci3 шыгъгп к е т . \"Эй, нагылетгер-ай! Тунык, вшршпздд осынша лайлаьан сумдар, нагылет келан сендерге!\" —дедом ашынып. Bepiicri кушакуап солкдолдап жыладым. Жай амандык,-саулык, сураскднымыз болмаса, жол бойы таксидщ кшнде ушеу>пз ундеспедок. \"Нагима уйде ме?\" — дегешме, BepiK еуежайда: \"Уйде\", — деген. Ол жайлы одан езге ештеце сурамадым. Баягы таныс пэтердщ ipreciHe к е л т ток^адык, Ак,тан мен BepiK таксидщ eciriH тарс-тур с аш ып-ж ауып жатыр, таксиппге дауыстап алгыстарын айтты. Соныц барш Нагима, уйде болса, естуте Tnic. BipaK, патер жак, тым-тырыс. 379

Ы н ш т Н&Ь-ят _____________ Ж алтак,тай-жалтак,тай, шггей 6ip ж айсы з жандайна дайьщдалып, крбалжи кдкдадан етпм. Есжке эбден такдлып келддм де, и л т токцап Акуанга жол берддм де, кешн шепнддм. О л 6ipaK, зорлагандай аркдмнан кушакдай итерш меш алдымен юрпздь Дабырымызды ecriii, дайындалганы шыгар, кунддкхаулы баласьш кетерш Нагама уйдщ как,тершде кдрсы кдрап тур екен. Баланы Крита алганын б1рден бжсем де, крйта аду уиин крншама кдындык, кергенш крйдан биейш, кез1 бадырайьш, шьжджггы мен бет суйепнщ eri сылынып, кртты жудегенш жука кейлек тштен жасыра алмай тур. Кезше K©3iM тусш кетш едд, одан ары ез!мд1 у стал тура алмадым: жасауранан, жаскдннан жанары мусэшрдщ жатдайьш елесгетп, жылап бас салдым. Нагама ексш, erapin жылады. Бержке улкен екпеа, рениш бар сиякуанды. Оньщ мунша таусылып жылатанын солай тусшддм. Элденеш ацгаргандай Акуан да матан алакуап карай бердд. — Т уу, д этт ер щ н щ к,аттысы-ай, осы нш а уакдмт хабарласпай кдлай шыдадьщдар? Рашкентайларыдньщ бауы берж болсьш! Агьш гам крйдычдар? — деп, хал-крдарымша сыр бермеуге тырысып бакхым. Крлжьщым, cipo, сэтаз болды-ау деймш, Нагама мен Берж ундемедд, тйтп еспмегеи адамдардай. Ж ол бойы ундемей туйшп келген Берж ушне келген соц Tirrri ту>прейш алды. Э ц п м еге Ак,тан басшылык, жасамаса, баскдмыздыц, байкрймын, дэл K93ip икемМз жок, Соны укхы м а Акхан устелдш, бауырьшан 6ip орындыкуы 6epi тартьш алды да, жайгасып 03i отырды, сен анда отыр дегендей, маган кезжюн Нагаманьщ кдсын мецзедд. — Жасырынбак,ойнагандай б1р-б1ржпэденкдшып квйтелпз. Бекер шакырматандарьщ белгш , сол айтатындарьщды еспгенше 6i3re де, оздерще де 6api6ip ас батпайды. Не болды? Неге шакырдындар? Акхан Бержке кдрады, Берж Нагамага бурылды: — Мен 6ipiH бжсем, 6ipiH бжмеймш, Нагама айтсьш. Айтса айтсьш дегендд адгартьш, бэржпз ужзз крлдьж, Сондагы Нагима айткдн эцпменщ узын-ыргасы мьшау, ага. Акхан екеулпз кеткен соц Бержтщ ж ещ еа Нагамага кун сайын келш турады. Кей кундер1 eKeyi абысындык,жарасым тауьш, аурухананьщ ауласында узак, сырласады.^ \"Мен босанганда, Акхан мен Зериже жеделхат сокдтай-ак,крйыдыз. Сонау жерден таны салпакуап журер\", — дейдд Нагама 380

жецгесше. Пйлденщ соцгы кундер1 Нарима босанады. KyaHFaH абысыны Н агимага т1лхат ж азып ам ан-есен босанранымен куттьиртайды, ауылра, Берж ке ж еделхат салранын хабарлайды. Yin куннен кейш Нагима Бержген купьиргаган жеделхат аль т, (жан айрыкд1а куанады. Булшд деп ойлаган TipAiri тузеле бастагандай керш ед. С ол кун! кеш баткднша куаныштьщ кушагында болады. Кешшсш баланы ешзуге экелгенде крраеа, Бержке 6ip жер1 украмайды, бетен екеш беп-белгш. Емшектен аузын жулып алранда, бала шар ете кдлады. Жылаганда Typi Tiirri жат кершедг Кдйгьт баланы баурына тартпай и т ер т тасгайды, нарестеге омырауы шмейд. Тоймаган баланы тыныштандыру уппн, кутугш эйелдер крлдан кррек беред. Тушмен ю р тк 1лмей Нагима езшше жоспар жасап, купия кшэсш ашкерелеп алмаудын амалын ойлайды. ©зше еш жер1 тартпаган, мулде бетен баладан BepiK б1рден сезж тенед, сондьпртан одан кдлайда кутылу керек деп уйгарады. Тушмен юрпж кдкдай ойлап, тацертец босану ушнщ мецгеруппсше барады. Кейде эйелд эйел щтывып тындайды, кайтер екен деп крбалж ьт келсе, к е г т керген Kiciкершед, жылы крбакцен кдрсы алады. \"Апатай, баскд амалььм жок, баланы алсам, отбасымнан айрылып кдлам. Сырымды ашпай, кдлдырып кетуте кемектесицзпд\", — деп жалынады. \"Апырмай, шырагым- ай, уятьщ бар бала кершесщ, перзентшд умьпъгп кете алсац жакры, умьгга алмасац, оз е\\пршд1 езщ лайлайсьщ-ау. Куйеу баланы сеидре алмай, бекер к уд к п кебейтш алмасац жарар ед\", — деп крбалжиды. “Куйеу балацыз эскерден келгенше бул icrin i3i суьш, умытылып кететш шыгар\" — Нагима e3i солай ойлайды, эй елд де соган сендр ед. EpTeci абысыны келгенде, ж олы гуга e3i ш ыкрай, кдсы ндаш эйелдем т1лхат 6epin ж1бередь Нэрестенщ кеие1тен кдйтыс болганын еспп, абысыныныц eci шыгып, жупрш мецгеруппге барады. Ол Kici купия сак?ап сак,тыкрен сойлесед. Б1рак,абысын болмайды: \"Баланьщ суйепн бери-цз, бепн жерге жасырайык, кднша дегенмен Tipi жан юй, жузш керейш\", — деп кддалады. Мецгерупп кдтты сасады. “Кенетген кдйтыс болгацдыкуан, баланы крлга бермейлпз, ауруын аньпргау уппн тексере>пз\", — деп алдайды. А кдры тук шыгара алмаган соц, бастьпргар шакдрып жагыр деген сылтаумен кдшып кетед. Олардьщ ейтш кдшкдргаганын Нагиманыц абысыны озшше жорып, баланы ©ATipin алган юналерщ буркемелеп жур деп угады. Ainy yen: \"Сендер мегп

Ы сужшПфф Л ,-** алдап ж ур с1ц дер , баланы ж ен деп кдрам ай, eATipin кридьщйэр\",— дегендд айтады. Ж ала свзге жаны шыдамаган 6ip эйел: \"Б1здщ басымызд!,1 кдтырганша, мьжуы болсац, барып бар шындыкцы келшщнен сура!\" —деп кдлады. Содан сезжтенген абысыны ацыры б1реуден халат сурап алып Нагиманын, палатасына келедд. Сырттай айта салганнан жузбе-ж уз сейлескен придай ауыр, абысынын кергенде Нарима эбден сасады. Дэриерлермен урсысьш ширьпып келген абысыны келе дурсе кря бередь — Зй, сен не булдДрт журсщ? Бар пале езшде кершедД гой, буньщ не? Баланьщ Tipi екенш, оны вз еримен крлдырып кетпепн — бэрш дерй-ерлер айтып крйган екен деп, Нагима не де болса сездд кебейтпеуге тырысады. Абысыныныц жулкдшган журДса; адуьшды ce3i онсыз да бугал эйелдд дурлйспрш, 6api босагадан жылтьщ-жылтьщ кдрайды. — Бала Бержтиа емес, сонан сон, езш бас тартгым, — дейдД бар купли жинап. — О, крра бет! Сейтш кара бет болтан екенсщ гой. Ендеше Берж те сенен бас тартады, Жузждра! ТДфу! — дейдД де, абысыны сезге келместен кдйта шырып кетедь Орнынан ушьш турьш Натима артынан жупредд. — Тэтетай, тьщдацызшы! Слз туки туанген жокрыз, токуай турьщызшы! — деп шырылдатанын кулагына да ьлмейдд. — Болды, жузждра, ендд маган жолама! — деп, крлын 6ipaK, алтейдд. Сейтш, абысыны сол куш-ак, Талдыкррганга тайып турады. Соньщ ашуьпчен бар керген-б1лгенш Бержтщ агасына айтып барады. \"Жау кдйда деме, жар астындд. Бале кдйда деме, берж астында\", — деп жатады гой улкен гасзлер, сол беле кейде берж асгынан д а жакдшда жататьш болу керек, ойда жокуа Нашманьщ басы балете таты шатылады. Кдрт ю алердщ: \"Э, кудай, бэле-жалацнан сакуа!\" — дегенш талай еспдж, 6ipan, бале мен жаланьщ буйтш ойда жокуа жабысатынын, одан оцайлыкден кутылу мумкш емесш булайша болжай алмайды екемз. \"Е, адал журсек, эдж болсак, бэле-жаланьщ б1зде Heci бар?\" — деп ойлайды екемз. Ал беле мен жала ец алдымен адалдытьщ мен эд1лдшце жабылады екен. Бержтщ атасы д а аш у мен намыстан жарыла жаздайды. Д ереу иосше: \"ЕндД Н атм ага кдйрылмасын, ак, тесепн арамдап баскд б1реуден бала туьш алды\", — деп эйелше хат жаздырады. О л хатгы алып, Берж есептеп кдраса, 382

|расында, Нашманьщ босану мерз»п езшщ эскерге атганган I уак^пымен сэйкеспейдг Нанбаска, теп, мумронддч кэлмайды. ; Крлыгын, мзнезш, айткдн жылы сездерш — б э р т тек аскдн ;] зярлыты деп кдна багалайды, баскаша деуге аузы бармайды, шп жетпейдг Ундемей калу — тары намыс, барлык, ашу- :! ызасьш тепл Наримара лагынет айтып Семейдеп ушне хат жазады. Оны алган куш Нагима а р к е с у шпп елмекпп де болады, 6ipaK, бауырьгндары нэрестеш кдмайды. I!Босану ушнен алгаш Нагима баланы алмай шырады. Мечгеруип айелдщ: \"Эй, шырарым, абысыньщ есгаенд! ертен, ел естидг енд1 сен балацнан айрылма, Балюм, бар шындьпды буклей айтсац, куйеущ кеилрер. Калайда ана деген атган кдшпасацшы! Баланды ойлап 6api6ip аландайсьщ\", — дегенше Ж1б1мейдд. Bipax,тушмен танды кез ммей атырады, Teci сыздайды, наресгенщ емш ек 1здеп жылаганы, талпьшраны кез алдына елестеп жанын кршайды. Тацергец пэтердщ иелерше хош айтады да, б1рден босану ушне барады. 1 Акцан екеумрз нэрестеге кэжетп жергегш, керпесш сатып ] алып, босанганнан кейш керек бола ма деп, Нагиманьщ езше 6ipa3 axjua берш кеткемдз, соныц пайдасы тшп, нэрестесш ' кдйта алган бойда тже еуежайка таргьш отырады. Босану j ушнен шыкзым деп бастырына rapin белет алады да, сол куш Семейдщ ушагьша мшш кетед!. Эке-шешесше шынын айтпайды, олар ештемеден куджтенбейд1 де. Балара Алданьпп деп, Берж крй деген атгы кряды, Бержпц атына жаздырады — сырттай 6epi дурыс, тек шпнде быкрьш жанын жаткдн уайым-крйрыны езшен баскд ешгам бглмейдг Еш сырьш бм/урмей, кафкуйекке таман Нагима Алматыга жинала басгайды. Ондагы ойы — ендд ен, курымаса окуьшан крл узш кдлмау. — Берж келгенше 6ip-eid ай езйч 6ipre барып баланды багьш берермш, экеце балалары карай чурар, —деггп uieiueci. Llleiiieci eKeyi баягы пэтерге келш ьщ-жыцсыз е м р cypin жатады. Ол шсшщ ойында епггеце жок, Берж эскерден вне келш калар, мше келш калар деп, кун санаумен болады. \"Ty6i oTipiriM тары ашылады-ау!” — деп, уайыммен шггей жудеп Нагима ж уредь Ара-жецгес1ш ц айткднына иланганымен, сондай арамдыкры Нагима не себептен icreAi екен деген туйтюл Бержпц ойьшан еш кетпейдг Не де болса вз аузынан естшн деп, эскерден кайткан бечтнде озше ганыс пэтерге танертецп тогызда Kipin келсе, уйде Алданышты тербетш енес-i шырады. Ол KiciHiH, ойында еш арамдык,жок. 383

й А я » » ЯЙ Ы »з»< ушыптурып BepiKTi бас салады. Баягы кунпсшдей айналь уйрш п журш шай беред, эрнеш сурап ауре етед. Бег 6 ip a3 эцпмелескен соц, бул юсшщ кезшше кездесгаа келм< Нагиманы !здеп эдеш институткр барады. О л жак жольшыса алмай, амал жок, кешюсш уйге крйта келр Тесектщ устшде Алданышты емзш отырран Нагима Бери коргенде тырп ете алмаи крлады: ол oFaH api жакдш, € бвтен адам. Улкен гасшщ кезшше крйте крярын бимей, Бер орындыкда ун -тун аз отыра к етед. Шындык,ты eerie шешесше тым ауыр болатынын ойлап, Нашма Алданьшп шешесшщ крлына устата берш есжке бетгейд. — Ana, 6i3 далада журш келенпз.— Нагиманьщ ниет ацрарып, Берж те орньшан турюгелед. — Булар 6ipiH 6ipi керш алран ба? — деп, Наримань анасы сондарынан куцк етед. Жас уйленген жандардь салкдш жолыгысуы ол Kicire, cipa, секет кершген сиякзы Берж те айтьш крлар сэтп ебден кугкендктен, сырт шьиар-шыкдасган-ак, Нагимага дурсе кря беред. — Крлай детщ барды, онраган? Кэйтш кушакуадыц баа еркекп? — Берж, ондай кдтты сез айтпашы! Мен сеш сарындыг Бакрггсыз адам екегаме аньж, кезьм жетп, сен тусше ме де едм , тусшбедщ. Енд маган сенщ барьщ да, жорын,да 6api6i] — Сен езщ д рана емес, меш де бакртгсыз етгщ. Ме крлай тусшем, не деп тусшем, не деп тусшем с е т ? Крлайн кез1ме шеп салдьщ, не уннн алдадыц, эуел! сен сои тусшдрпл! — Крйдаты шеп салган, крйдагы алджан? — Алдамасац, баланын, эк еа гам? — Эйгеугр, менщ шешеа екешм аньж, — ©йтш меш мазакхама. Bip жылдьщ шпнде кдншалы езгергенщ осы сезщнен-ак, кершш тур. EKeyi ecrin 6ipiH 6ipi узак,айыптайды. Акдрында Бержти болтан icri аньж, бымейпнш ацрарып, Нагима сол туш екеулпз у7ныраран бакрггсыздыкзы бастан-аяк, 6ipaK, 6i] езш щ басынан еткен етш айтып бередь Берж oral кумэнденед. \"Жецгем маган баскрша айткдн, сен ойланыг езщ д акхайтьш нускр даярлап алрансьщ”, — деп куйдред \"3epimi неге ерши бармадьщ? Демек, сенщ ез ойьщаа эуелде! арамдьж, болтан\", — деп ганалейд. ©йтш иландыра алмагар соц, акрфы: \"3epin крсымда болды. Маган бола Зерш т< зорльпдф ушырады. Ол жайды Ак^ан бмедГ, — деп, Наримг I 384

_ _ _ _ _ _____________________________ $/М-За6ыпта<ф iapiH мойындайды. BipaK, о бастан куддз к эп ы болтан Берж 1ИНда токуамайды. \"Бэрщак^1лдасын алтансындур. Bip тунп ,кдгадан адам ж укт1 болмайды , менен ж асы ртан 6ip -ырларьщ бар, эйтпесе ага-женгем бекерден-бекер матан 1ШЫНЫПхатжазбайды\", — депж ещ стж бермейуу. Аньпъша .e’rin, бетгеспрмек оймен, акдфында BepiK Акц-анга етшш ♦.еделхат салады. EKeyi 6ipece урсысып, 6ipece ымыраласып, Чнымалы мшездерЫен Нагиманъщ шешесш де мез1 етед1. Чрьщ-жырыцньщ нейзп. себебш алташында укдай, екеуше рзек урсып, кезек акд1л айтып журген ол Kid кдвы ушыраган 6акдггсыздык,ты анык, бЬлген сон, унс13 тана ж ы лап .■ндемейпн болады. Келе-келе exeyi кдйта уйрешсе ме деп |\\ташында куткен болар, BepiK уйге iiiiin келетшдд шытара jacraFaH сон, жылай-жылай Семейге куйтады. Bi3, Ак;ган |\"кеулпз, осьшдай кезде келшшз. Куншалыкфя дос, жакугн Iлдам болсан да, мундайда акыл айту, жен а л т е у онай ма, ага. Ен кдыны BepiicriH 6i3ie сенбегеш болды. \"Сендер матан бар шындык,ты айтпай жасырып отырсындар. Акдьлдасып алгансындар. Эйтпесе сол 6ip тунп бакуггсыздыкуан Натима кукп болмайды, о л мумкш емес\", — деп отырып алды. /Кыныстык, кутынастьщ жай-жапсарьшан BepiriMi3 шала сауатгы болып шыкуы. Ак^ан эзждеп, жануарлардьщ тэрпб1 |уралы этология дейтш тылым бар екешн айтьш едд, BepiK ты да едеш эз!рленген эцпме санатьшда кубылдады. Сонан ■он \"ауызга келген туюрж, куйта жутсац мэкурш\" дед! де, Лкхан б!здщ кезжизше Бержпен ашык, ецпмеге кеигп. — BepiK, — де/у Ак,тан оньщ эр сезге крнак, бермей гызылдатанына танданьщкдфап,— ад ам гер ш ш кп айта члепн сезщмен емес, крльщнан келетш iciHMeH дэлелдеу кужет. Екеум1здщ басымьвта бакуггсыздык, тап келдд деп айтута аузым бармайды. Дурысы: бакдптылытымызды 1чксеретш сынак, гуды. Еспгенде, мен де куана алмадым. Вутен куану ушш акумак, болуьщ керек шыгар. Куйтырып ' ара аспанды тен/уру де акдьлдылык,болмас. Сеш алдаганда, Гнt не утамыз? Алдан саган эйел болганда, Натима не угады? Алдуйсыпдур дегенщ 6i3Ai ренжие/у. — Ойбай-ау, алдамасандар, айтындаршы: ел кунша жыл журт перзент кере алмай жатады, Нагима нетып 6ip сапе *Y KT‘ б о л а к,алады? Э й е л жак,сы к е р м е с е , ж укт1 болмайпинын мен кузакдт кпэптен ез кезжичен окопам. Ал. акылды болсан, осыны тусшддрпй! — Жакры. Тусщгурейш. О л кггапшэш мен де окупам. 385

Ы сцтт '.Ц Н оЬцш__________________ _ Кате. Адамды адастыратын нэрсе.— Ацтан асыкда айелдердщ, жыныстык,ерекшелйтн, бала катеру зандылыгы гылыми 'гурде тусшдрю бастады. Рудольф Нойберттщ \"Ерл зайыптылар жайында жаца гатэп\" деген шыгармасы бойьш. айелдердщ тек етекюр цигалше байланысты санаулы кунде аралытында рана жуктт болатынын айта KeAin, циюл, TyciHAipy унпн жайраньщ жыныстык, ттршшгш мысам келттрдь— Жайра дейтш жануар барын бжетш шыгарсьп Ол 03i суткррекплер тобьша жатады. Соньщ ургашысьш табигат жыльша oip-ак,кун урпак,байланатын уакдгг 6epim Ол кун тек нейэб1р айында рана. Кдй куш урпак,байланаты мерз1м туганъш уррашы жайра e3i бшп, сол сетге рана ерке жайраны езше жакдшдатады екен, сол 6ip рана с о тен 6aj бггедь келеа жылга дейш жакындасу жок, Ондай цию кертышкднда эрб!р 4—6 кун сайьш, сиырда 21 кунде, маймы мен адамда 28 кун сайьш крйталанып отырады. Муны осындай зандылыры бар, Берж. Еюжуз сексен 6ip кун дегенд барып аддмныц перзенп жарык, дуниеге келедь — Сорыца тура келген циюл деип. — Солай. BipaK,жайраньщ жагдайынан repi адамдцб ауы больш тур: жайраларда зорлык, жок, езше унайтьш еркек уррашы жайра ез1 тандайды. Содан кешн рана Берж 6 ip T e-6 ip re басыла бердо. вйе физиологиясьш, эйел мен еркекгщ жыныстык,ерекшелисгер мен заддылыкхарын ол мулде бжмейд екен. Ондай бжместт талайлардьщ тас ошагын талкдндап жатпаганына юм кет; ага. Махабат деген свздд кэз1р 6i3 тура магынасында & бейнелд магынасында да сапырылыстырып айта беремг Шындьпъшда оньщ орны адам ем1ршде, adpece эйел ем1ршд айрыкща гой. Егер ол сездщ тури магъшасьш куалар болсаь махабат тэн куштарльпыца тжалей байланысты, сондыкца ол тек эйел мен еркек арасында рана болура тшс. Ал еге] вйтш тэн куштарлыгын рана махабат дер болсак, ол жацага жайрада д а бар. Онда, адам мен анда айырма кдйсы? Демел жеке дара жыныстык, кдтынас махабат бола алмайды. Олш болса, жьшыстьж,кэтынаскд Fara непзделмеген, 6ipaK,coFai суйенген, соны аркду еткен ацыл мен жанньщ ец биж, а i3 ri Kopim ciH махабат деудуры с шыгар. Осы ойыма келюеа: бе, ага? Елге, жерге, жекелеген адамдарра деген ец к уш сез1мд4 де махабат деп журмтз foU. Ол эрине, бейнел магынада. Мэселен, ага, Махатма Гандидщ адамсуйгш макраты м ен эрекетш е эбден т э т т болтан агылшьп

Щ )м-^ттыл<ф 1 ,суйепнщ кд!зы М аделин С лейд ез ерюмен Мирабаи | анып, дуние-байльпын, атак,-дацк}>штэрк етш, езшщ енддт t йрш Ундютаррга, оныц кесеш Гандиге кдрзмет жасауга >намады ма? Оньщ сез1ш досгык, акд!лдылык. дегеннен де пк турады, тек шексзз махабат д е у абзал. Жыныстык, пинас бул арада жок, 6ipaK,махабатдегеннен баска бейнел] >:iМирабаидьщ эдетш кез алдьща елестете алмайды. Казак, 1Дда 6ip эцпме бар. Ертеде крлмакщр казак, ауыльш cj,ipyap байльпъш тонап, эйел-еркепн кул етуге алып у,еседд. Ел-журтгы кайтарып алута кдзакщр един , кдлмак, ханы: \"Хандардьщ бэлен деген ж уйртн, |,тенше деген батырьш етеуге берсш\", — деп сэлем айтады. i oHFa, бэлюм, 6ip атын кцю тук емес шьнар, ал белен мтырдыц шпнде курык, езше тускенше еш еганбей, казак, Ьатыры к^щк, деместен калмакуьщ крлына кете барыпты. 1Еркек ток?ы курбандык,\" екенш тусшген. Сол батырдьщ |й|мш елге деген махабат деп багаламасац, баскаша не деуге /болады? Махабатдеген сездш, ман-магынасы жайында менщ liyciHiriM осындай, ага. | Берк пен Нагима 6ip жолга туаш скендей болз’анмен, пурынрыларындай ынтымакщсып кете алмады. Кдншама Цуялды болганыцмен, 6ip-6ipiHAi жак,сы кергенщ мен, 1ахабатгьщ ерлнбайлылар e3i тана б к уге тшс купиясьш Ыргка жакта болмайды. Сол сшщгы, ащ.1лыц асьш-тасып papa жатса да, б1реудщ iirnd кпне, махабатына б и л к айту да ! урыс емес. Б1реудщ отбасылык, купиясьш сыртка жария /ту — кд1лмыс. Берктщ жецгеса жакры-ак, адам едр 6ipaK, “ул жолы ашумен бэрш будадрген — со д \"Берктщ баласы эзшен емес екен\", — деген эцпме ауыл-аймаккэ элдекдшан lapan кетигп. Накиманьщ зорланганын, кррлантанъш айтса, тэты ж ен гой, эншешн ашыналык, жасаган арсыз келшшек «як баяндапты. Елге бара алмай, арайын-туыс пен жора- жолдастьщ бетше карай алмай, OFaH acipece Б ерк кртгы “уйшдр Намыссыз, ынжьщдеп 6api Bepkri кшэлецйд, кезше шеп салган эйелмен ажырасып кетпегенш согедг Сол кцянаткд шыдамай Б ерк irnin кетп. Нагима жылап хат жаза берген соц, кргс шднде Ацтан екеумрз тары 6ip келйь екеуш тары жарастырып крйттык, Содан тэп-Tayip турьш жаткрн сияк,ты е д , кектемге салым Нагимадан: “BepiK тары iuie басгады\", - деген хат келдг Жазда окуьш б трген соц, Нагима С ем ейге де, Талдыкррранга д а бармай, 387

Ш ф тнН зН Ж -р* ж олдаманы Кдтеылордара алыпты. Жалрыз ез« кел1 Жацакррганга орналасып едд, коп узамай артынан Bepi 1здеп келдь ©лердеп сезш айтып, 6i3Ai арата салып, акцр! Нагиманы крярда-крймай Алматыга аль т кайзты. Байкал озырсыз гой, ага, б1реудщ iund iciHeбетен ддамньп араласуьшан oip тутшнщ берекеа капггы. ©лдекщад cerj жамандау, жазгыру дегендер ешкашан адамгершшк nei 1згшкке корсеткой бола алмайды. Оньщ 6opi — адамдардын айламен жасайтьш, озш насихатгаура барышталган жарнам icneni элденесь Шын адамгершшк айкайлап айтуда емес ундемей купияны шпиле елт1руде. Баскдны аяу, oral кемекзесу, жакрылык, жасау дегенщ — ен, ayeAi оньщ iim ici мен сезичше араласпау, крльщнан к е л т турран куши мен билйпуу жумсамау. Бержтщ ж ец геа Нариманьп \"арсыздырьш\" эшкерелеймш, езЬшщ эджезззпмд! корсете» деген шьтар. Белим, ойланбасган-ак, Берж пен Нариман зияным тиер деместен, кайта пайда icren отырмьт дегег сетм м ен д е айтьш салды ма, юм бшан?! Кдуесетке сенгез кепшшк щ инаг жасап жатканьш сезбедь Берж пен Наримаг< маза бермедь Акдфында олар кузге таман кайта ажырасгы ек1-уш ай белек турды. Сейтш жургенде, Bepucri пикет yuiir жумыстан шыгарьш ж1бердь Оган да кдын екенш тусшетшш K03ip оган жаны ашитын еппом ж оган, арсыз эйелдй артьшан кеттщ деп, aFa-жецгесшщ де бурынрыдай емесй айтьш Нагима хат жазып зурды. Э уелпде таудай больп басталган шок,тыкцы махабатган аяу мен жан ainy сиякцъ сез1мдердщ шокдыты калды. Сол шокдьгпъщ e3i екеуо б!ржола ажыразъш ж1бермей узакустады. Оньщ акдфы ойд жокц-а ональш келе жаткандай кершдг енд1Нагима Бержтез жукзз болды. Exeyi кайта 6ipre турды. Берж те баска жумыс тауьш орналасты. Булддру оцай, бутшдеу кдын екенш еюнщ 6ipi айта беред 6ipax, екшщ 6ipi содан сакзанбайды. БэрЬпз баска зускенде 6ipaK, тьшырлаймыз. 0зш-ез1 жеце алмай эуреленш, сонь умьпзъгра ма деген алдамшы умзтзщ жетепне epin журю соньщ назззжесшде Берж акдфы пшмджке у т р больш алды. Ендд махабат, махабатка кггелген зорлык, айдалада кальт Нагима екеушщ ырьщ-жырыцы плуге байланысты болью кетп. Акд1л айтуга, басканьщ кшэсш корсетуге бэрьтз шебер»пз, ага. Дегенмен, менщ ойымша, сол озбасыньщ азып-тозган

Щт-Забытьииф В юы куйше алдымен Верш. жауапты. Егер Нагиманы 6ip ■ |узакэ1 зорлап кетпесе, одан Нагима жук'п болып кдлмаса, | ол жагдзйдьщ 6api жецгесшщ кеарш ен елге жария болып I етпесе, эрине, Берж байты жакры куйщде кала берер едь г >уган кррап, бэрше жагдай юнэл1 д еу жен бе? Жагдайга, iacKp тускен таукдяметке тетеп берер акдлл, мшез, еркектж I еген болмай ма? Tiirri баска крльшан келмесе, Нагиманы I яржола кудер узддрш, одан кетш калганы акыл едь 0 pi-cepi юлмай, ол да езшше жалгыздык, тарпплжке уйренш кетер уу ендш. Не бар емес, не жок, емес кэз1рп кдолыгы не? шпей журсе, одан жакры tdci жок; шдп келсе, одан егкен каман адам жок,— осы да eMip ме? Ka3ip Нагима крзымныц ж еа деп кия алмайды, 6ip бетен, 6ip бел баласьша эке етш, вал кезше ерлнзайыпты саналып, жигаз байланып 6ipre тур. Эл1д е ту зе л т кетер дел у м т н учбейдг 11амысгы жйтгойедлдн I эйтт муаркегенше тезер ме? Ьиюлжке айиалган адамнан Iакд1л да, намыс та алыстайды екен. Берж муншалык, j азгьшдайды деп баска айтса нанбас ем, ез1м керген соц, epiKci3 бармагымды Т1стеймш. Даяр жакрылыкдса маяр бола -кету эргамнщ крльшан келе/у, ез жакрылытын ез акдллымен жасауга, KppFayFa Ke6iMi3 кабылетазб1з. Жакрылык, деген эрекетаз-ак, аспаннан тусе кдлатындай керем13. Ецбек спурмей, жаньщды ауыртпай, тепн келетш нэрсе бола ма? Жайра бглетш жыныстык, катынастьщ защылыгын Берж б!лме/у деп, оны жайрадан темен крюга, эрине, болмайды. BipaK, махабат жайраньщ жыныстык, кдтынасы сегалдд туа бтаен нэрсе емес, тэрбиеленетш, дамитын сезш екенш ■Бержтщ б!лу! мшдетп деп ойлаймын. Махабатгьщ да езшдж мэдениезч бар ем ес пе, aFa. Ол ж эне жалпы адамдык, |мэдениетгщ курамды белшне жатпай ма? А л шынайы, нагыз махабат адамга дзритын таланттекгес кдсиет болар. Орыстьщ атак,ты жазушысы Куприн: \"Махабатгьщ да, мен а з г е айтайын, миллионный, шпнде жекелеген 6ipeyaep Faiia крл жетюзе алатын ез шьщы бар\", — деггп гой. Ондай махабат Бержте жок, екенше эбден кез1м жети, о л махабат женшен мулде тэрбие кермеген, окрш бглмеген жшт больш шыкды, тек эншейш табиги инстинкт шенбершде шектелш калган. Осы куги ойлаймын: сонда Нагиманьщ адаскдны ма, Берпсп дурыс танымаганы ма? Ромен Роллан жазыпты: \"Адамга аласу тан... Б1рак, махабатга ешкашан адасу болмайды\", — деп. Демек, Нагиманьщ да махабаты адасушылыккэ жатпайды. 389

Ы о яш ш П ф и н т.__________________________ Мен бастапкдмдд Ак,таннан repi Bepiicri eri Tipi, ер кечи жшт санайтынмьш. Эзшне, кдлльпына Караганда солай Тагдырдыц 6ip сокрдлсы оны адам танышсыздай езгет даберд|. Бшм1, бштшгш Нагимадан да жогары туратынд ед|, K33ipen/j ол уйддц шацырагын Берж емес, эз1рше Нате кулатпай отыр. Акуанньщ да жайын айтса екен дейтшшдзде дау же. Окан да ауыр тидд. \"Сенщ тэнще тиген лак — менщ жаным тускен жара. Сен тарткдн кцянат— менщ керген кррльпы] Тек 6ip гана ттлепм: жан адали-а айтпа. езтоз куйейж, езЫ кдгналайык, мунымызды баскрта iuaFbin темендемейж!\" 1 дедд. Солай дегеш ушш, сом болатгай бержтж керсетке. ушш, мен Актанта еле-елгенше ризамын, ага. Tiirri мен алдымда оньщ ганэса болса, кдшанда кенпруге дайынмы Ол — кдтелж жасаса да, кдынат жасамайтьш жан. Егер мен Кдсенге тиген болсам, мен ушьграган кдгянатг ол да кеинрер едд. Болар ic болды деп, баска тускенге кене едд. Алайда оныц KeuiipiMi Ак,тандшндей адамгершшкп зорлыгынан, мшездш, мэртпгшен тутан бержтж емес, ам< жок,айла таппагандыкуан кенддгу, ынжык;гык,болар едд. Me муны Акд-анга ауыткдш кеткетмдд акуау ушш айтып crrapFa жок, aFa. 0М1РДЕН ТУЙ ГЕН ОЙЛАРЫМ Мен эке-шешемдд — папам мен мамамды — кдтгы жакр керем. Екеушш, жазган сырлары — мен yiniH шьш мэншд кдлмбат сый. Алайда олардьщ сол жазрандары бар шы сырлары деуден аулакдшн. Жасыргандары, буккендер баршылык. Белим, ептеп емеуршмен айтсак, астарындагыга e 3i болжар деген болар, и м бжедд. Папам кез1 крраланга келшшек жайында ептеп жазыпты. Ол эйелге жылылын барын 6epi6ip жасыра алмапты. Оныц куйеуше деге| кезкдрасын куптайды, эйелге крсыльш оны айыптайды. Сонм окдш отырып: \"Егер Кдсенге тисем, менщ хал1м осьнал украйды екен-ау\", —дегендд мен де ойладым. Еркектщэйелд суйгеш, ардакуаганы, о л ушш езш курбандыкдед шалганы - 6epi керемет. BipaK,эйел ушш ез багасьш жогалткдн еркекп мен де жек керем. Таботат берген, мшдеттеген кдеиетге) ауытку аркддлы ейелдд суйсшддремдеу — акддмакцык, Эйелг

е/ш-3м ы тяя 4 iueKci3 езше берглген еркектен rapi ш еказ езше суйсшткен еркек кажет. Мен, бэлюм, кртелесермш, ага. BipaK,жакдлнда Сомерсет Моэмнщ \"Ай мен акдпа\" деген гатэбш окэгганымда, ер мен ейелдщ махабаты жайында кдязык, niKipre тап болдым. \"Махабат о л ушш дуниедеп ец мацызды нэрсе болып табылатын еркек аз кездеседд жэне ондайлар кебше-кеп тартымсыз еркектер болып келедд; оларды тагп махабатгы бэршен де жогары крятьш эйелдердщ e 3i жакдырмайды\", — деггп. Бул mrapi дурыс та шыгар, бурые та шыгар, мэселе ода емес, кдлзыгы — менщ о ю ам ен гпюрлес шыгуым. Демек, менщ де шындыкден аса тым лагып кетпегешм гой, ага. Моэмнщ баска да nudpAepi меш кдтгы ойлантгы. \"Tirrri ер адам куштарлыкден суйген кдлска сэтгщ езшде де сушкп адамьшан алавдататын баска эрекетпен айналыса бередд, — дейдд. О л ол ма, бул пшрш сдан api шегелеп: \"Эйел мен еркектщ махабат ер ек ш елт мынада: эйел кугп бойы у зш еаз суйе бередд, ал еркек — тек узш-узш\", — деггп. CoFaH кдраганда, менщ Кдсеннен ауып Актанта келгешмде езьм де байкдмаган 6ip зандылык,болган сияк^ы, ага. Жарайды, оньщ 6api еткен ic. А л папамньщ кез1 крраланран келшшек жайында 6ipa3 HapceHi жасырып калганы м еш 6ipa3 ейлантты. Олар жасырганмен, ел-журтган мен ажептэу1р еспгем. Елге эйгш нэрсеш олар менен неге жасырды екен? Байкдган боларсыз, аз сырларын жазып отырьш, eKeyi де кебшесе езгелер жайында кещнен айтьш кетедд. Cipa, курбысьша, кдтарьша айтатьш шындыкды адам аз баласына айга алмайтын болу керек. \"Дурыс туешбей кдлса кайтем?\" — деп крркакдайтын rapi3Ai. Эйтпесе, каз1крраланган келшшек жайындагы ан д м е т кезшде кулл1 Кдлзылорда еспген. Бэлюм, сол естиенщ саган да жетедд дегендер! ме екен? Ол ейелдщ атын папам жайында эцпме шыкдюй турьш танитынмьш. Э демш п айрыкдга эйел. Топ адамнъщ шпнде алдымен казге туседд. Туршде, теп, ерекше 6ip тартымдылык, бар: ецше карал оны ешкршан муцды, кайгысы бар эйел ден ойламайсьщ, унем] куммдеп, акдкаркд>ш журедд. Бурьш айтпейтш тэр1здд едд элде о л кезде ерен сап байкамадым ба, кеюн мешмен 6ip зурл1 кусылып амандасатьш болды. BipaK, мен ол эйелдд ешкдшан жек карген емеепщ. Сол эйелмен сазге шккеш ушш папама да реююмеддм. Оньщ успне ол саздщ рас, апрош е KG3i жеткен ешгам жок, Дэлелс(з а й ь т — жала. Жалага бола аз акендд жек кару, айыптау ол — зек аз 391

мэдениетаздшц. Сол ацимеш таратушылар акмкдт vuii немесе аддлдык,ушш жаны ауырган аддмддр дегенге вз басы кезшде де сенбедцм. к э ф де сенбеймш. Креулерге папамны кызмеаз керек болса. б1реулерге бедел1 тускеи кажет болдь Ал былайгы жургкд кдшаннан кдчзык, зндме, ермек керек. ареулер жайында есек айгу, сыргггай гайбазтау — медей мешеулис Алайда азш сол келшшекп суйсше сегш: \"Нага сайкдл гой, сайкдл!\" —деп айызы кдна айгып турван эйелд! де \"Е, ол эйелдщ оцбаган екеш ойнакуаган кезшен де керши гурган жок, па?\" — деп жауапсыз сейлейззн еркекгп д< кеедеспрдчм. Олардьщ сол сезше кулдык, урушылар, еюншда орай, кеп болды, 6ipaK, ез басым олардьщ сондай непза сездершен жтркендм. ©згега непзоз жамандау езщнщжамаг екенщдч эйплеу екенш ескермейпндер кеп, кдйгерсщ. “Ерл1 зайыптылар жайында жаца ютэбшде\" Р. Нойбергг. “Уйленгегат дейш жене уйленгеннен кейш де ез жубайыиан баскэмег жасаскдн жыныстык, кдтынастар 6 a p i б!рдей жезекшели< казегориясына жазкызыла бермейдт Жезекшелж деген — ег- зэнш езге ддамга сату\" —деп басын ашып айткдн. Аддмддрк оны да ажырата бълген абзад — 1985-жылы кузде, папам обылыстык,газеттш, редакторы болып туркан кезде, кез1 крраланган кел!ншек акыры куйеупмен ажырасып тынды. Елден еступмше, Kyfteyi ажырасура KeAiciM берм ей 6ipa3 созван екен, эйел! айткднынан кдйтпай к,ояды. Бурынырак,та ейел1 мен папамныц эцп м елеет турранын Шр-ею рет керген екен, ызалашан куйеут \"Эйел1мд1 азгырЕъш, стгбасымды бузган — Мука Кдлжанов\", — деп арызды жогары жак)ф айдапты да жчберптп. Папам егер: \"Бчлмеймш де танымаймьш\", —десе, ту к те жок* \"Танитыным, бчрнеше рет жолыгып ец г1м е леск ен 1м рас. К езш де \"Эйел арманы\" деген дастанымды жазуга осы эйел тургпо болтан\", — деп атынан жарылыпты. Сол ез ce3i езше дэлел болып, оны кеп узамай редакторлык, кызмегтен темендетш тасгады. Ондай жаланьщ квдэы-сырын ci3 де жакры 6iAeci3, сондыкхан оньщ себеп- салдарын талдап ж ату кдж етаз. А л 6ipaK, сол кездеп устамдылык;гары уппн, экем мен шешеме ез басым ете ризамы н. Ш еш ем кдязганыш 6iAAipin ж еш жок, шыжалак,тамады, экем орынсыз к уй гетн е 6ip-eKi кун ашуланганмен, кдллмысынан кысылган ю ан щ кделытын керсетпедр уйде де, тузде де жузш тис устады. БЬ, балалары, бэрш еспсек зе, 6ipi>ri3 де экемзге екпелегем1з жок, Мен ез 392

* басым улкен баласы ретшде о л эйелмен акемнщ рухани и жакдадьиы болганын жоккэ шытара алмаймын, ал 6ipa«, Н баскддай кдтынасы болган-болматанын аныкзауга соншалык, ; куштарльпым болмады, ейткеш шешем екеушщ KYHAeAiKii кез алдымдагы сыйласымдык,тары онддй ку/укко орын 1 кдлдырган емес. Р © ш р бойы сыйлап, жакры керш келе жаткдн экенд! [ алдеюмнщ жаласыиан кейн юлт жек керш кету де гасшктщ категориясьша жата крймаса керек. Папамды ак;гап алу кцын: |кезшщкррасы бар айелд унаткцны, онымен сырласкрны, соныц aMipin аркцу епп поэма жазганы — 6api шындык, 6api шындык, бола турып, тек екеушщ баскцлай жакршдыкка барганы гана eripiK дегенге адам баласы иланар ма? Не папам кшэл1, не оньщ акцыгъша плана алмаган кепшшк ганаль Алайдэ папамды ашыкганалау да кцын: ондай адем1 эйелмен сырласпаса, оньщ муцына ортакзасып, 6ip эйелдщ кдшысынан кеп эйелдщ кдйтысын кере алмаса, оньщ Heci акдгн? “Кермей-бымей, | адамдармен араласпай, сейлеспей, уйщнен шыкцай соырып | елец жаз, ол алецщде емар шындыеы болсьш!\" —деп кцлайша | акршнан талап егуге болады? (Мен, жалпы, ерлнзайъттылардьщ iund eMipine акщлшы больш та, айьштаушы больш та араласута кдрсымын. Ею а адамныц ерюнддтне кцндай да болмасьш ж елеу тауып крл | cyFy — крте. Ерл1-зайыптылардьщ шпал етене ей р ю eiuKiM I буге-ппгесше деюн б1ле алмайды, олардыц езара айткрн | сырларыныц асгарында да купия кдлады, сондыктан бымейпн ' жерге бас сугу — эбеспк. Эйткенмен жубайыныц кезше 1 гамдер шеп салады дегендд эрюм ойлайды. Тек оцбатандар ) ма? Олай деп кесш айтуга галшщ аузы барады? Cipa, узак, I oipre турган еьпрде не куйеуь не эйел1 мшезЫен бе элде I 'юкдграр'ан кезкцрасымен бе ез сьщарьш иэ жалыкуырады, иэ тущлтед!; оргак, емзрдщ ысгык,-суытъш кцып кете алмай, 6ipaK , уйдеп олк,ылык,тарын тузден толты рш сы келген далбасалык,та сонддй эрекегке итеретш сиякзы. Жубайьшда жокз’ы баскддан тапса, соган талпынса \"©зп^е барга кдиагат kjja,— сыртган (эдеме! Огбасын курган екенсщ, отбасында адалдыгьщды сак^а!\" — деп талап еткегам1з дурыс па, жок, алде: \"Не югеймш деседе ерлнзайыптылардыцез ерю, олардьщ iund жумысгарында шаруамыз жок,\", — деп журе бергегалпз жен бе? Эрине, ретше карай exeyi де жен. Алайда кдй кезде кдй э/уске жугшу аса мэдениегплпсп кажет етедь Егер ерль зайыптылардьщ 03i талап е т е с е , олардьщ iciHe рукратсыз 393

Hjfc/иЬ-уш араласу — адепстздк Эйелшщ галлыкзврын кеидру-кешрме куйеушщ,_ ал куйеуш щ гаылык,тарын кецпру-кепнрме алдымен ейелшщ ici. Сырт журт cere жатар, есектей бере| 6ipaK,бузып-жарьт барып билк айтуга какдпчыз жок, Ол - отбасыныц демократиясы, ерюнддп. Отбасындарыдемократия — 6apiMi3ушш уйрену мектеб Из кргамдык,принцштердщ ipre тасын отбасыда калан, сога отбасында тэрбиеленуге тшсшз. Демократияны, эдыдк! кебшесе купгп элазге керсетуге тик, ейткега елаз езше] кушпге кайтш эд1лдк жасай алады? Оньщ эдкдшмен элдке] санаса ма, жок, па? Бул мэселеш бала тэрбиесшде 6i3 умыт берем1з. М эселен, отбасындагы куш, материалды] артыкдшлык, соран орай бар билк атанъщ крлында. Ата ана непзшен ез балаларына жакрылык,ткейдд жэне солардь крлай жакрылыккд жетгазудд макрат кылады. Баласьш ага ана урсып-урып та, акд>1лмен ыгмн тауьш та багегндыра аладь ¥рсып-уруга барынган бала ез! д е кешн урсып-урьп батындырады, акдялга батынтан бала акдялмен алады. Есей< келе балалар да ата-анасына т е к бкддредд, ез ойларьп айтады. \"Дорар, ешкдшан олай болмайды! Сейпп айтатында! сенщ кдй ецбегщ ciHin едд?!\" —деп жегап тыйып тастаун да, тнтп сол ушш баланы крлма-крл жазалап ж^беруге д< болады. Жазаланган бала еганнп рет ейтш гагар айтпауы емзр бойы жасык,барыныштылыкрен кун Keniyi мумюн. Ода ата-ананьщ кулагы тыньпп болганмен, урпатыньщ рухаш eMipi оцалмасгай зардап шекпесше гам кегал? ¥рпагым ерюн, 6ip-6ipiMeH санасьш eMip сурсш десен сондай емзрдщ улпсш оларра езщ кёрсет. Бала болтан сон кезшде бэрЬпз де ата-анамызга т е к айттык, келе-келе гагар таластырдык, тйгп кейде -плдерш де алмадык, Соньщ бери де е з акдялымызбен, ел1 mein жетпеген ой ерем^збен ютедк Сонда ата-анамыздьщ бкместтнен, 6i3/y SAi толык, крндь адам деп есептемегеншен, талай-талай 1згшгь\\пздщ урытыне балта ш абыльт кетпегенше гам куэ? Кепшшкке пайдалы халыккд кджетп, 6ipaK, орьшдалуы упдн эжептэуар енбек етудд талап ететш тэп-Teyip 6ip ойларьшды айтсач: \"Мьшау e 3i б1зддц тэртшке барынрысы келмей ме, немене? Дереу шара крлдану керек\", —деп шь^а келетш бастыщар сондай ата-ананьщ тэрбиесшен шыкдаранда кдйдан шырады? Бурын езш де эке-шешемнщ кеп iciHe кещл белмей келшпш. Кдз1р е а м д е кдлрандардьщ езш кдйта екшеп ойланам. Папам мен мамам бала тэрбиеа тетрегшде ке 394

$м 4аА ыпт т (ф езара кдаытысып та кдлатын. М е т ц ойымша, кеп жагдайда папамныц усганымы дурыс. Бейтанныц eKi жасар кез1нде 6ip куш eKeyi таил кемспей кдлды. Тацертецп кез болар, cipa, Далдлд cipidpen жауьгн жауып туртан. Бейран панама келш: \"Ауп-пала\", — дедт Онысы кетер дегеш. Kerepin уй шпнде apbi-6epi журш едд, тепгаленш, жулкршып, крлымен eciKжакцы керсете бердг Онысы далата шьпар дегеш. 0 й т т - буйтш папам адлаусыратып керш едг оган Бейган кенбедь Сонан соц аягын к т п , сырткд а л ь т nibiFyFa дайыидала бастады. Оны керш, мамам папама дурсе кря бердг \"Элден айткрнын icren баланы булддоесщ. Ж ауын ж а у ь т турганда даладан ол не бтредд? Жылаганнан irueri шыкщйды, таста да жумысынды к лей бер!\" — дед]. BipaK, папам кенбедь Далада жауьгн жауьш турганын бул кцйдан б1лед1? Апарып керсетсем, далата шыгам дегешнщ ж ен а з екенш е з 1 де керер\", — деп, Бейганды кетерген куш шьпъш кетп. BipaK, Бейган жауынды керш уйге Kipe кряйык, демепн, к еш т ойнагысы к елт, есжгщ алдындагы ацкдн суды тап-тап б е р т КД13ЫК,кдглыпты. Эйткенмен жарты сагатгай уацытган кейш папам да, Бейган да уйге жайрандап кещлдешп гардг \"Бейган батыр бупн папасына риза, шешесше наразы. Баланыц балалык,кылыгына тыйым салмак, болтан шешесше вкпелеп, баланыц балалытымен санасып, айгкдньш орындатан экесше алтыс айтьш келдд\", — деп, мамамды эдеш эзммен ceicri. Папамгыц еспп эр icxe эр1ден ойлап мэн беренш маган унайды. Ал жапондыцгар, ага, жас балага, теп, тек детендд бьшейтш кершедг Баланыц 6ip нэрсеш кцратыгг, булддрш жаткднын керсе де урыспайды екен. Сондаты бар макраты — баланы эзше унаган кш ен куштеп ажыратпау. Мен, эрине, 6i3 де баламызды сойтиi тэрбиелейж деуден аулакрын. Алайда болашак,тьщ иес-i бала екенш ойлап, макратгы тэрбием1зд1 оньщ санасына ерте бастан cipipyiMi3 кджет. Оныц ец тшмд1 жолы — ата-ананьщ е з улпсг Ата-анасы баланьщ пш р1мен санасса, кешн бала баскдныц пиорьмен санасады. Bip кузде папам мен мамам ex eyi келеа жазда кдйда барьш дем алатындыцгарын эцпм е цылды. \"Балаларды да ала барсак,\", — дести М ен онда ceri3iHiui кластамын, ец кшкентайымыз Бани ею-уш жаста, Бейтан эм туматан. “Барамыз, барамыз!\" — деп 6apiMi3 шу ете кдлдык, \"Ертец жатдайын бкейш, 6epiMi3 сыя крягындай мумкшдж бола к,ояр ма екен?\" — дед ! папам. Ацырында Алматыга, 395

Мескеумен хабарласып журш, ею-уш куннен кейн ал алэмра гана жолдама табылагыньш айтгы. \"Ал ендд юм-к барамыз? Барраз тогызбыз, алты адам баруымыз кер« Кдлай келгсекпз?” — деп, папам оз1М1збен акылдасты, \"1 улкега менмш, мен барам\", — деп мен шыкзым. \"Уда* улкен1 — менкйн, мен барам\", - деп Бейбгг шик? Кшшентайлар шулап 6i3re кдрсы болып жатыр. \"Кппкенг, гой, Бани мен Салтанат барсын. Кез аддымда журмесе, mi оларды ойлап жендеп демала алмаймын\", — дедд мама Бэр1мзздд 6ipa3 тьшдап 01ъгрды да папам былай драг \"Баран жерцупз — Кдгрым. Кектебел дейтш жер. Жазушылардь шыгармашылык, yin. Бани барганымен, кешн ол жер онь есшде крлмайды, ейткеш ол эл1 жас, кергенш есшде саку, алмайды. Сондыкхан оны ауылга апарып тастасак, ол уш a3ipuie сол да жетедд. А л ендд крлганымыз кдлай келдсемдз \"Жеребе тастайык,\", — дедд Гулназ. \"Ал егер папам т мамама жеребе шыкдай кдлса, сонда 6i3 оларсыз ез1м барамыз ба?\" — деспк. Акдлрьщда папам мен мамамнь баратыны анык,, оларм ен таласпаймы з деп uieurri Крлганымыз жеребе тастайьш, десек, батааймыз, ейтке 63iMi3 длшбей крлуымыз мумкш. Эбден шуласып шарик бастадык, Егер папам: \"Сен барасыц, сен кдласын\", - десе, бэрпшз де кенер ек, 6ipan, ол ейтпедд, ез1мидд шулать крйып сггыра бердд. \"Ей, улкендершщ акылы гардд гой, олг крлсын, кшплерш апарайык,!\" — деп, мамам арласьт е/ \"0здер1 шешсш\", — деп, папам шыдамдылык, жасады. Б акдгры 6ip шеш1мге келе алмадык, \"Папамньщ айткдн болсьш. Юмдд барады десе, соган кодсемЬ\", — деддк. Папа OFaHда кенбедд. « \"Ертецге дейш ездерщ ойланьщдар, келкшдер\", — дед Bi3 каддмг^ей м ем лек етп к мацызды мэселеш шеии жаткрндай кулшындык, Эуелп арынымыз басыльш, 6ipn 6ipre байьштап ойлана бастадык, Улкен тертеумдз бары Жанар мен Салтанатгы кдлдырайык,десек, eKeyi шыр-шы етш теп кенбейдд. Жанар ол кезде алтыда, Салтанат тертт АкД)1л айтып та, алдап та корддк, болмады. Баланьщ улкед ретшде мен epreci 6ip тауекелге мшддм де: \"Жарайды, папа ж еребе тастасын. Бармайтынымыз ренжймешк. Cora келюесшдер ме?\" — деддм. Bapi KeAicri. Жеребе меш ме Жанарка шыкдай крлды. ©зйчдз алдьш ала солай келкже соц, бэлен д ей окан кдлнжылмадык,, эке-ш еш ем !зг ренждмеддк, “кдп!\" —дептексэп болмаганынаекшддк. Жазд 396

Жанар, Бани уш еум13 Т ерец езекте кдлдык, та, олар Кектебелге кетп. Осындай-осындай улп м ен папам б!зд( дурыстап 1эрбиелеуге тырысты. Менщ ойымша, отбасьп!да эйелш, бала-шагасын жендеп баскдра алматан адам кргамдык, жумыста д а сейтедь А л уш н д е эйелш , бала-ш агасын тындамайтын, олармен санаспайтын адам энд1р1сте де .д ом ен санаспайды. ©з уганде демократия сакуаматан адам цогаидык,жумыстада сейгедь Демократията, баскдны сыйлай 11|луге, тьщдай 6w yie баланы отбасьшда уйрете бастау керек дейтштм содан. ©Keci мен шешесшщ 6ip-6ipiHтьщдап, сыйлап 0№р сургенш керген бала улкейгенде сол кергенш кггейдь Баланын, отбасьшан керген тарбиесш мектеп дамытуга тшс. СЬбасы мен мекгептен кергенш кешн эрюм e3i кггейтш болады. BipaK, aFa; спбасы мен мектеп тарбиеа ылга 6ip жуйеден шыга бермейдД-ау. © зш педагогпш, мектепте мугалшдж жасаганыма ек1 жылдан асып барады. Соншалык, мол чшюрибе жинай крйсам жок, 6ipaK, м е т 6ip жагдай кртгы к^шжылтады: кеп мугамм окуш1.1ларды тек багынушы деп бмедг Мен кэз1р окушылардан бурьш мугальмдердД окрггу керек дер еддм. \"Кэз!рп балалар бузылып к е т , ’iepTinrepi жаман\", —дегендд ci3 де еспп журген боларсыз. Оны мугал1м де, MgFaAiMеместер де жю айгады. Tinri ойланбай айтатындар кеп. Менщше, балалар бузылган жок, езгердг Бурын MyFdAiM берш б1легш, балалар бимейтш . Й лмейпннщ айткднмн бымейпндер ынтамен тьщдайтын. Kp3ip балалар берш болмаса да, мугал1м б ш еннщ б!разын бгледД. Мугаммнщ де, окушыньщ да кргам алдында б1рдей кдкрьлы екенш жакры тусшедь Улкен мен кшйнщ, окдггушы мен окушыньщ арасымда крркдпу мен багыну емес, езара сыйласу болу керепн Kf>3ipri бала ата-анасынан да естид1, ешрдщ рухьшан да сезедг Амал не, екшнпке орай, соны бглмейгш устаздар Mi бар. Оларды устаз деудщ e3i шартгы чурде пана. Б1здщ мектепте мьшадай 6ip жагдай болды. Кектемге салым едь Bip куш оныншы кластыц окуш ылары 6ip Муралиманьщ сабакынан ту ге л к е т т кдлыпты. Ж ене кдрсылык;гарын жасырмагггы: мугалима бала/\\арга батаны алалап кряды, ед1л емес деген айып тагады. Э лп мугалима Тарихтан берупп едд, бук1/\\мугалщдер белмесш, дерекччрдщ кабине-пи басыиа кете pin у-ш у к,ылды. \"Муныц 6epi Кезегеиовчыц icnen жургенч, балаларды бастап журген — 397

СОЛ. Мектептен куу керек!\" - деп д аурыкуы. Ондай окига бурьш-соцды бул мектепте болып кермеген екен, бэрйчшде елендеп, аягы немен тынар екен деп кдлдык, Э лп Кезегенов деген окушы, жалпы, менщ казак, эдебиет1мде жакры улгеретш. Окдаа былай болыпты. Тарихтан уй тапсырмасы гурдляды Мугалима эуел1 6ip кдздан сурайды. Ол кдп сылдыратып сабак, айтып жаткдн кезде, мугалима бас изеп тындап отырады. \"Бес\" кряды. Одан кейш Кезегеновтен сурайды. Ол да м удрмей айтып шыгады. BipaK, ол айтып жаткднда, мугалима ж ендеп тыцдацкдфамай, ж урнал толтырьш отырады. \"Терт\" кряды. \"Апай, кдй жерш кате айтгым?\" — дей д Кезегенов. \"Кате айтпаганыцмен, толык, айтпадьщ\", — дейдд мугалима. \"Крй жерш толык, айтпадым? - дейд Кезегенов те кддальш. \"Эй, мугал1м сен емессщ, менмш. Сен менен емес, мен сенен сураймын. Б1лдщ бе? Огыр!\" — д е й д жеюп. \"Апай, бэрш дурыс айтгы гой, езнуз тьшдамай отырдьщыз\", — д ей д тагы 6ip бала. \"Сендер немене, гамге кдндай бага крюды маган уйретпектсщдер? Тарттйздер! К,арашы MypaAiMre кдрсы ш ыгуын. К,ане, турьщдар орындарьщ нан! М угал1мге кдрсы ласуды KiM уйретп сендерге? Шыгьщдар кластан! Ата-аналарьщды ертш келмесендер, сабагыма юрпзбеймш\", —деп, ею баданы куып шыгады. К елеа жолы сабагьша буюл класс келмей кряды. Улкен шу болды. Ол шуды улкейтш алган алп мугалиманьщ 63i. \"Кезегеновт! мектептен шыгару керек, мугаймнщбеделш туйрд, буюл кластысол уйымдэсгырды\", —деп, кектенш турып алды. Жалтакуап, дерект1рЬоз эбден састы. Ею баланьщэкеа де б ш м д жшттер екен: \"Жагдайды э д л шешй-цздер, бэрше юнэл1 мугалиманьщ e3i, батаны неге алалап кряды?\" — деп, олар да отырып алды. BipiMi3 мугалиманы жакуап, 6ipi>ii3 окушыны жакуап, мугальмдердщ арасы ею дай болдык, Мен педкецесте Кезегеновт! жаыгап сейледм. Окушылардыц 03iM en сейлесш керсем, тарих сабагьша бармацдар дегенд Кезегенов айтпапты. Кезегеновп жакзайтындарын балалар ездер1 солай бглдригп. С о л KyHi \"бес\" алган кыз да: \"Кезегенов менен жакры айтпаса, жаман айткдн жок,\", — дедь _; Акдфы ол мэселеге аудандык, кдлалык, обылыстык, оку бвлгмдер! араласьш зорга басты. Кезегенов аман-есен оныншыны 6rripin шыкцы.

___________________________ Що*4аАыптюиф Эрине, aFa, мугалшнщ 6opi ана эйелдей, окушыньщ 6api i Кезегеновтей емес. Дегенмен окушьюа мувалш кдлай гане тагам десе татары да, окушы мутал1мге е з келюпеушшгш pm айта алмайды. Мугаммдиа дурыс, окуинниа repic деп кдраймыз да отырамыз. М оскваньщ 6ip мектебш де | Александр Иванович Серов дейтш дерекпр болды. Сол Kici: 1| \"Мектептеп ец кркдюыз адам — окушы\", — д е т т . Ж ане ез I мектебшде окушы жауап беруден бас тарга алатын кркр1 ! енпзигп. Мысалы, окушы басы ауырган себеггп сабак,окьгмай , келсе, ол кеипр!мд1 себеп саналран. Ж ене оньщ ауырган- •' ауырмаганын тексеруге, ата-анасынан ттлхат алуга рукрат * еплмейдь \"Кей балалар бул жагдайды адал пайдаланбауы ... мумкш рой?” — десе, Серов: \" С етм азд ш керсетш мен . оларды ренжггкенше олар мега алдасын\", — дейд! екен. I Осындай тарбие керген балалар ад1лддк жасайды, эддлдДк к ушш куресед гай, aFa. Эд1летазди<ке ундемей уйренген бала I эд1летс1зд1кке кайтш кдрсы болады ? Серовтьщ тэрбие I непзшде жаткдн терен, сыр да с о д Акыл айтьш кетп деп айыпкр буйырмацыз, aFa. Ата-ана 6ip баскр, мектеп екшпй баскр, eMip yurirairi турл1 больш М| шыкдай, yuieyi де 6ip жуйемен, 6ip устаныммен тарбиелесе (l|i FaHa урпагымыздьщ замана рухына сай болатынында сез i жок,. А та-ана бастам аганды м ек теп бастаса, м ектеп бастамаганды eMip e3i уйретш жатса, о д эрине, кешеутэрбие. I Отбасьшан басгау керек, ата-анадан. \"Мен мынандай жейдега кимеймш\", — десе, шапалакден | сальш ж1берш немесе ж улкрт-ж улкрт: \"Йемене, иьпъщнан I туеin крла ма? Елдщ баласыньщ 6api осындай жейдега кгап жур\", — деп, е з баламы зга 63iMi3 ю ж ш бедж пе? I Жыларанына, элш зджтен, шарасыздьпртан кррланып багышанына кещл аудардык, па? © з баламызга езйч13 ал1М ! жептк жасап куш керсетш, кдянат icrey аркрыы оньщ еркш е м р суру усганымына, бостандыгына крл суккднымыз уппн кдюылып-кдгмтырылдык, па? Ата-аналык, борышымызды 1стед1к, баланьщ бммеспгш тыйдык, деп элдекрндай болдык, | Диктат екещщшщйд еске де адмадык, Баламызга да диктат болуды уйретш жагкрнымыз ойымызта да келмедь Баланьщ еркшдртн, есу, rriKip айту, езшдис эрекет жасау бостандьпын | ата-ана крмтамасыз етпесе, ата-ананьщ бостандырын бала- шага крмтамасыз ете алушы ма е д ? Кртамдык,демократичны! i, фгетасын уй шпнен крлатанда тана ол урпакцыц крнына I сщш HiTAiriMisre айналмак, к у н д е л н т ем1рде оны ойлап 399