Ы&ШШ Жумыстан ертерек келсеч, балац екеущ 6ipre тамак, uuecin, 6ipiHAi 6ipiH, квресщд,ер. \"Кэп, осы сез/ц бекер айтгы-ау, eKeyi менщ кезшше пишет кдлар ма екен?\" — деп крркуым. — Жарайды, ол жагын взЬпз ретгеп алармыз, — лом жездем жадырацкы кушнен жазбай.— Сен маран тигем артьщнан 6ipiHuii !здеп келген туыскдньщ — осы рдыз. Тур, тамагынды экел, арагыцды куй, тойлаймыз. — Bi3 тамарымызды inrin аддык, —дедамэпкеме ара тусюм келш. — К,айдары тамак,? У йдщ n eci жок,та imuvreH ас есептелмейда.— Жацагыдай емес, уш кэткр>1лдау шыкты. Эпкеме кэрасы дэ ызгарлылау.— Ет ас, кдзан кетер. Йемене, казак,емесгаз бе? Крнак,боп балдызым калгенде, 6ipre отырып тамак, йппесем, менщ юм болтаным?! — Тун жарымда кэйдеры тамак,? Ертец де кудайдьщ куш бар гой, — деп жатыр апкем. — Ертецнщ ж а т 6ip баскд, курмет крнак, келген куш жасалады, — деп жездем де берюпеда. — Уйде ет жок, — деда эпкем. — Неге ет жок,?— Ычгайсьщденып, жездем сад ойланып кдлды. \"Балесшен аулак, тамак, жасау керек болса, жасай сап кутылса кэйтеда?\" — деп ойлап тур ем, апкемнщ сырьш енда ук^ым.Жездем б1рак,олжауапкэде токзамады.— Бар, керппден сурап экел! — Сурасац, взщ сура. Туцп сагат б1рден аскэнда, елда уйкргсынан оятьш ет сурайтын жьшдымьш ба мен? Сурай- сурай кероплерге кдрар бепм жок, бармаймьш. — Барасьщ. Бармай кар. — Жезде, уят крй керппге барганы. Тун шпнде ол етп и м жейда? -- деп ем, жездем маган алара кэрады. Жаца рана жып-жылы, жап-жакры сейлеп отырган ©,'прхан суп-сур, эдем танырысыз. Алла-ай, сондегы жузшщ суыты-ай! — Сен Kf,i3 б1здщ iciMi3re араласпа! Мен жеймш. Бар, ей! Менщ сырымды бкесщ гой, ет жемей жатпаймын бугш, тап! Эпкем амалсыз кише бастады, мен д е керпенщ астьшан крл со зьт усттме квйлепмда мдам. Эпкемнщ: — Ж ол журш шаршап келдщ гой, сен жатып демала бер, — дегенше кэрамай, далага мен де 6ipre шыкхым. Уйден ты куэн бойде эпкем ал кеп агыл-тег!л жыласьш. Кеше бойлап 6ipa3 журдак, кврпп уйлердщ кебшен етпк. 50
$ fm -3a4bmmaaf> Эпкем жылап келед, мен у н а з iAecin келем. Теп, кдйда келе жаткдны эпкемнщ есгнен шьпып кетп ме деп кудктене бастадым. — Кдйда келе жатырмыз, эпке? Kepuii дегенщ кеш жер гой, — Таныс 6 ip келш ш ек бар ед1, содан сурамасак, кериплердщ бэрш ыгыр кдлып бггпк. Ылга сурай берген уят, эйтпесе беруш беред. Бул ауылда ©шрханньщ сырын ' бммейтшдей адам да кдлмады. Кржыдым эбден. Ауру ма, не бале, бьлмеймш. Э к еа де жылайды, meiueci де жылайды. Екеу] де жакры адамдар. \"Кдратым, 6i3 уппн шыдашы. Баланыц куанышы деп iurin журген шьшар. Таты 6ip бала керсе, кряр. Сен кетш кдлсац, ку жалгыздан айрыламыз гой, не ез1 еледь не 6ip ey eATipin кетедГ , — деп ж ылайды байгустар. ©Шрханньщ e3iде: \"Е>атырханга ira тауьш берсец, сонда крям. Эйтпесе, ол да мен кусап жалгыз бала болиды, кершгеннен кррлык, керед\", — дейд. — Сап-сау сиякуы е д , аяк, асты неменеге кутырып кетп? Сешмен тургасы келмесе, кетт-ак, крлсандгы. — Кет десе, кете берер ем гой. О л сейтш сау адам сиякуы журед, ом!pi ел кусап тэлпректемейд. Кднша irniri алса да буынын бермейд, Сол отырганында сау деп отырмысьщ, курыганда оньщ шпнде 6ip бетелке жатыр. Осы шпмдепш аман-есен тусам, тузелсе тузелд, тузелмесе, кетем. — Йемене, сен тары жукпсщ бе? Эпкем уцармед. Басынизей саддя ма екен, мен к^рацгылыкуа байкрмадым, Таныс келшшеп тез оянды. Жагдайды да жылдэм тусшд. \"Уйге гарсендерпл\", — деген мез1ретше рак,мет айпык,та, тез кдйтгык, \"Элл Батырхан ояньт кетш, анау оны лак^ырып япберт журмесе жарар е д Тез1рек журешкпп! - деп, эпкем жупре басып, жол бойы сез кдтыспай асыкрык, Келеек, Батырхан, шынында, ояньт алыпты. Крркд жылап кдбыррага аркдеьш -ripen турегеп тур. Жездем жерге теселген эпкемнщ тесепн жиыстырып мен жаткдн тем р тесектщ уетше уйш крйыпты да, кдк, торге дастаркдн жайып гы, шетшде аузы ашылган 6ip бетелке стакднымен тур, туралмаган кщгр мен помидррдя белектеп ею тэрелкеге толтырып крйьипы. Бцд керген бегге Батырхан бакдрып кря берд. — Ойбуй-ой, жаным, о ян ь т кегтщ бе? — деп, эпкем крлын соза oepin е д , жездем орнынан ушып турьт, бала мен екеушщ арасьша тура кд\\ды. 51
’Ш хутин Цффвкв-}/1ы — Бар. жумысьщды жаса. — Емзешн де. Сонан соц уйкуап кдлады. — ¥йкцамаса, турсын. Жолама! — 1шеп туйшп еледд гой сорлыньщ, ж1берил! Енд; ана жак^а Батырхан, мына жак?а эпкем 6ipme 6ipi жете алмай жылайды. Бала эпкеме карай умтылса, жездем итерш кдбыргата карай тыксырады. Сондары Батырханньщ урейге толы кезш, шешесше жете алмай ropin болтан жузш, кегере катьш уш шыкрай калган кейгпн мен бул Tipi жалтанда умыта крймаспын. ©з баласына ондайды icrereH адам езгеге не ктемейдз?! — Жезде, а з ге не болтан, елдд гой мьша бала, — деп, Батырханды крлыма win ала берш ем, жездем кеудемнен итерш жгбердт Кдлай улгергетмы бммеймгн, жыгыльш бара жатьш бетшен шапалакрен 6ip таргьш ж1бердьм. — Ойбай-ай, мьша экецнщ аузы...— деп, жыгыльш жаткан матан тура умтылды. — Эпке! —деп крркканымнан ойбай салдым. Оганолараша бере ме, жерден м е т ж ульт аль т жагыма тартып-тартып Ж1бердь Карал елгенше, карсыласып елейш деген болуым керек, тырнап алайьш деп, крс крлымды бетше карай салдым кеп. BipaK,3AiMжегпедг крлымды катьшж1берш, шашымнан суйреп апарьш тосекгщ успне лакзъгра салды. Уцдщ шл опыр-топыр, у-шу. ©ai келмей, ара тусе алмай эпкем байгус боздап жур. — Эй, бул не? — деген дауыска б эр м з жалт карадык, Ецгезердей ак, сэры ю а босагада тур.— ©\\прхан, уятьщ жок, жшт екенсщ. Эйелшдг баланды сабатанын, аздай, ены крнакка келген балдызыца да крл жумсадыц ба? Эй, сен оцбассыд! — Б1зде не жумысьщыз бар? Уйирзге барьщыз да жата берицз! Ci3Ai 6ipey шакырды ма?— Кднша шабаланса да, жездемнщ сьщайы 6ipa3 жуасьщкргратан адамдай. — Дэмеш каратым, журщдер, б1здпане барьш жатындар, бул енд! бэрще тушмен маза бермес, — деп, ак, сары Kid Батырханга крлын созды.— Мьша батырды матан бер. Журе гой, айналайьш, жур! — деп матан иек кдкзы.— Жездецмн, жьшы басылгаиша б1здщ уйде бол. — Бармайды! Ешюм ешкайда бармайды!— Жездем ак, сары г а а т ч крлынан Батырханды жулып ап, езш итерш жабердг — ©й, ©лпрхан, сен ейтш матан крл жумсама, шырагым. Ж ат та демал онанда, ертец, ес жиганда, сейлесермтз, — деп рл1, жездем ак, сары radm жаман балатат сездермен бок^ап
________________________________________ ЗаЛттаи ф ж дбеед.0 гаанщ де ашуы жаман екен, \"Эй, сен сез тусснбейпн ит екенсщ\", - д е д де, кез iAecnec шапшаддыкрен шал 6epin крльшан усщды да, жерге алып урды. — Ойбай, аса, елпрш крймадызшы! — деп, апкем без ere кдлып е д , ана Kici басьш шайкдп кулдь — Эй, шырасым Дэмеш-ай, бул ит сенщ кдддрщлд бьлуден баясыда кеткен. Ендд тузелмейдт С е м и бекер дэме. Менщ акдслымды алсад, ертед сщмдмен 6ipre баладды ал да кет. Буйте берсе, бул 6ip к ум не ез!сед, не баланды eATipin тастап кдрабет болады. Bip тэуекелщ жок,бала екенсщ, крр боласыд гой мунымен. Болдыд да гой. Bip жш эперш ж^бергш, байлап гастайын, жатсын. — Ойбай, аса, ертед 61зд1елпредд гой, бэрш б1зден керед гой. [ — Ертед мунымен сез баскд. Буньщ осы басьшсаны да жегедт шырасым. Есщ барда елшдд тап, ертед сем автобускд 83iM зорлал сальш жтберем. Кекем бар деп е д гой, мына жагдайыдды 6L\\ce, ол се м муцда 6ip кун де крймайды. Ол жакдэ да, бул жакка да мен жауап берешн, ертед кет уйще. С ем шын керек дылса, артыднан 1здеп барьш, кекеднщ алдында ендд iumeyre уэдесш берш альш келетш болсын. Сейт, шырасым. — Эпке, аса дурыс айтады, сейтсш! Кетешкап! — деп жалындым мен де. Жездемд* байлап тастап, б)з керип уйге барьш жатгык, Eprreci керпп уйдеп агай — сол адсары Kici — апкем, Батырхан ушеум1зд1 ауылдыд автобусына е з крлымен акеп салып ж4бердд. Ж ол бойы эпкемнщ кылыгына кдйран кдлдым, акдгрыдла ыза бола басгадым. ©3i 6ip ж е л а л келе жаткдндай, езшен бурын ©м1рханды ойлап: \"Ьппеген кезшде одан жакры адам жок, Bapi iurin алганныд Kedpi. Bi3 жокца буд ан бетер iurin 6ipAeMereурьшады гой, елш кдлады-ау\", —деп жылайды. Анандай адамды asm жаны ашысаньша менщ жыным келед. \"Элмесе, eMipeM кдпсын. Неменеге оны д кдмын жеп келесщ?\" — деп ыза болам. Шынында, бала емес, шага емес, ауру емес адамды ейтш м уаркеу масаи 6ip турл! epci кершед. Жане Kicire крл жумсайтын, езиед аямай уратьш анандай адамды да муаркеуге бола ма? Мен тупл ауылдагы улкен-кшлнщ 6api де айтгы, б1рак,эпкем ©мсрханды ойлауьш крймады. Баска жасдайларын бслмеймш де гой, оларын есептемегеннщ езщде, оныд мен куэ болсан 6ip тунп лршшп-ак, KiciHi тудЬедрмей ме? \"Кекем урсса, 53
g f o y w w Нф/екьц/ш_________________________________ крркдлп тузелт кетер едд. Артында 1эдейпн адамы жок,деп басьшады меш. 1шш алтанда сол еоне туседд, сонан сон, урады. Бул жолы меш сен алып кегп деп ойлайтьш балды. Ол 6ip кун де турмай артммнан одел кедер едд, кудай б1ледд, кекемнен крркып жур. ¥рсады деп уялып жур, — деп эпкемнщ айткднына мен кдйран кдлатынмын. Кей сэт. \"Эпкемнщ eci дурыс па екен осы?\" —деп куджтешп те журддм. Каддмп езш де, баласын да аялап отыртан еш м ш жок,адамша ©м^рханддл аузынан тастамайды. Кешенщ ана басында машина дур ете кдлса, елец еттп жолга кдрайды. Сатышан адамша асьпът K yrri. Ондай адамды сагыну мумкш емес деп мен ойлаганыммен, апкем, шынында, сагъгньт журдд. Солай, кдлзым. Сен бутан сене аласьщ ба, жок,па, бммеймш. Кез1ммен керген менщ езш сене алтам жок,-ты. Bipeyre сену уппн де сез1м керек екен, сейтсем. ©MipxaH Дэмепгп 1здеп келедд дегенге ез басьш сенген жокдтын. Эпкемнщ езш 63i алдатан сандыраты сиякуанды, Bip тунде бэр|дпздд у р ь т шыкуы, ез улы Батырхаша icTerem анау. анасына умтылтан баланы зар жылатьт ж!бермегеш- ай бэршен. Садист деген сездд еспсем, менщ кез алдыма жездемнщ сол кдлльпы келедд. Эпкем ауылда бетен уйге келген адамдай журдд. Кеп узамай iiui де бшне бастады. ©шрханньщ кдлай сабайтыны, кдйтт кррлайтьшы, не деп бокуайтыны 6ip кекем турмак, буюл ауылта белпл1болды: эпкем жецгелерше муцын шатады, олар куйеулерше айтады, сонымен эпкемнщ сырына 6api кднык, BipaK, кекем де, одан улкен акракдлдар да: \"Дэмепгп е й т т кррлатпайык, ендд отан бармай-ак, крйсын!\" — деп ашык, наразылык, айтпады. Барсац да езш, 61л, кдлсац да езш, 6iA дегендей салкрш, бейтарап унйздисп сакуады. Cipa, сол унйздж улкен рел аткдрды-ау деймш, эпкем Турюстан жакдщ жалтакуай бердд. \"Шыратым-ау, юмще сенесщ, юмще суйенесщ. Менщ крлымнан келер крйрат жок, ©з акдлльщмен шеш! Не де болса ез кещлщмен icre!\" — деп, шешем байгус та тек жылай беретш. Оньщ да ез муцы ез яшнде болтан сиякуы. Bip куш туе элетшде ж ездем ауылта таксимен келдд. Алдьша экесш салып сып-сьшайы, уялып крна уйге шрдд. Алташкр! келгеншдепдей эп-эдемг ©з кезше ез1м сенбеддм: дал мынандай иман жуздд жштген тунеукунпдей тебелес шьта кряр деп ойламайсьщ. Ертей жездем Дэмепгп аль т кэйпы. Тунде, тамак, успнде, улкендер езара юнэлесп, ол 54
_______________________________________& М ^*ш **Ф ^гтмеш м ен ести алкам ж о к , ж е ч е ш е м е крлкабы с ж ас ап e6iHece к э з а н -о ш а к ,т ь щ к д с ы н д а ж у р д д м . BipaK, Д а м е ш еткен к у м кеитосш ап ам н ьщ к е к е м е рею ю геш н б1\\ем. — М ардан, сен м ы н а уш кэры ндасьщ м ен 6ip ш щ е пана ола алм асач , бударка нем, ак а? — дедд налы п.— Ец к у р ы с а ин а й б а т кдоп 6 ip с е з ай тп адьщ , а н а к у й е у а я г ы н тар тп а й !акы талтандап к е т . \"А ракыцды азай т!\" — деуддч орн ы н а iузы н а кеп ку ш -ту ш к у й д ы н д ар , \"iiu , алы п кр й \" д еп . |>лпаштадыцдар; п ан а -п леп б а у ы р ь щ а т ы к ы л к а н Д а м е ш н е ||йлап к е т п , к д о л ы ш м а у р с а д ы - а у д е п к д о н ж ы л ы п к е л г е н >уйеу кдн дай о й м ен к е тп , — со н ы о й л ам ад ы ц -ау сен . >йлайтьгн ж а с к а кел дщ 6ipaK, М е н ел ее м , о сы л ар д ь щ басьгн .ен ку р а м а й , н м к у р а й д ы ? С е н б уй тш д э р м е ш п з д ж ^ерсетсеч, барьщ не, жокьщ н е оларка? — Верш мойындап, баласыньщ бар мш ш э к е а ез) айтып m ap, окан н е дей ж . Ьпкен адам артьж ,-ауы с ай та бередд, e3i Млш тидд, 6 i3 з о р л а к а м ы з ж о к , Д э м е ш т е ш ы д а м а й м а ендд. чуйеуден кдйтьгп келгенде, ан а балалары н кэйтедд? — деп адкем д е кеюдд. М еш ч ачкарканым: апам кекем ш ч кдолыкьша риза ем ес, 1л к е к е м Д э м е ш к е р и з а е м е с . О н ь щ о й ы н ш а , ж а к д а й к а \\ э м е п п !ч ©3i ганэл1, с о н д ы к т а н e 3 i 1 стеген дд м о й н ы м е н vorepyi керек. Кдаскдсы, кдтесш е карай жа.засы. Д э м е ш к е т п , к у й е у т м е н т а т у л а с г ы . BepiM i3 y h д е г е н д е й эолсак, та, ап ам ты нш ы м ады . Е с ж п ч алдьш а ш ы гьш у н а з ^зак, о ты р ады , к у р е ш е бередд. А кдорьш да у ш к у н е т к е н со ч гаган урсьш : — Б аск,а о й л а м ас а д а , э п к е ч ш ч х а л ш с е н н е г е ж лам айсьщ ? С арж ан ды ертш арты нан бар, окуы ч исталканш а кдсы нда бол. © лсецдер, сон ы м ен ел1чдер, — \\едд д е , к р л ы м ы з к а а з д а п а к д п а у с г а т ь ш , ппм 1з е к е у ш з д д Гуркктанка т а га айдады. С арж ан екеумкз окука era-уш кун калганш а эпкем ш ч <дсында болды к, К уры сьш , сакан кайсы б1рш ай та береш н, <ермегендд керддк ж э н е сокан к е н д ж . Э п к е м ш ч ай ткд н ы >ас с и я к д ы ; ш ы н д ы г а н д а ж е з д е м д д ж а м а н а д а м д е г е н г е ■лм айсьщ . Bi3 а л к аш б ар к а н кун д ер 1 а р а к , 1ш пей а д а м к у с а л \"'УР е к е н . М а к а н кдлж ы цлдп: — С ен б ал е кдаз т а г а келддч б е? - дедд к у л т — Е ркек 5олсач, м е т е л п р е т ш т у р щ б а р , кд,гз б о л ы п к у д а й сакд-акан ж ен кдйта. М ен онысьш а ж ауап кдткдм ж ок, ж ы миды м да крйдым. 55
^мксутан Цф/иЬ-уш Mac кезш де ж ездем дд м ен д е урды м гой, ал мы нандай сау с э т ш д е с о л к£1л ы р ы м н а н у я л га н д а й бо лды м . Кеш гасш е т ж еп отырьш ж ездем эп-эжептэу1р ацпме айтты . А уы лра бар ган да 63i ке р ге н б !здщ туы старды ц б 1р аз ь ш а б а г а б е р ш ш ы кц ы . — А улынды кердш. крй, сен ен баска бас Kerepepi жок, кекелер щ менен кеп iiim ece, а з ш тей дь А йырмамы з тек м ен инеем, ш атак, ш ыгарам, ем р д е бар екегам д барынша биедрш багам; ал ол инее д е санда ж ок, инпесе де санда жок, Ш еш елерщ бэле, м е т а са ж е к т е кермейдд, б!рак, жанры корш турган ы да ш амалы, энш ейш ам алы жощъпрган дымы iuriHAe, — дедд. С ей тш -сей гп п ж е ц е ш е м ж ай ы н д а р ы , тары б а е к д л а р г а б ай л а н ы с т ы е з о й ы н а й т ы п , б э р 1м ц д 1 кудд1рш отырды. Б1з бар р ан н ан 6 ip а п т а д а н к е ш н б а я г ы э у е н ш т э т ы б ас гад ы . Кдш ан 6i3 кдйткднш а солай болды: ею -уш кун саябы р т а р т а д ы д а , к д й т а Luiin к е т е д ь B ip к у ш : \" О сы а р а к , туб1ме ж е т е т ш болды , а т ац а н ал ет! 1ш сем 6iTri, н е icre n , не крйганы м ды б1лмей кетем. Асылып ел е салсам ба екен эл д е?\" — д е п бэр1\\издд 6 ip ш о ш ы тгы . © л ее елш кдл ар деп крркцы к, С е й т т езш -ез1 сеп п оты рады да, epTeci тэты е л е р д е й ш и п к е л е д ь © з ш е е з ш щ ал1 к е л е а л м а й о т ы р га н ы н керш , ж ан ьщ да аш иды екен байгуекд. А рак,деген бэле ж ан ы н эзж , а л о з ж ан дар ды ж ей тш ж е п сиякцы елестейдд маран. Келес1 тогы зы нш ы класты б т р ге н ж ы лы С арж анды е р т т Турш сганта тары бардым. Э п кем ол кезде ею балалы. С арж ан екеулпздщ оган се гп ттп з: airreyip, era баласьш а кдрап берелиз. Ж езд е м iiu in ке п ш атак, mbiFapca, араш ага ж ар ам ай м ы з да. Ты м кенбей б ара ж атса, тун iuu болса да, бетгщ ары н ш уберекке туйш кернллерд! о я т ь т келем1з. С онымен ол ж аз д а e n i. Акргры эп кем ш ы дамады , уш ш нп баласьш а уш ай то лр ан да, к е р н п л е р д щ к е м е г 1м е н у р л ан ь ш у й г е к д ш ы п келдр А ргьш ан ж ездем ертеа-ак,куы п ж етп . ¥мытпасам, кектемге салы м болаты н. М ен оны нш ы дам ьш , ем тиханга эз1рленш a o ir e p бо п ж у р г е н к е з 1м . А лдьщры ке л ген ш д еп д е й е м е с , к е к е м б у л ж о л ы к р т к д 1л м ш е з т а н ь п т ы . М е н м е к т е п т е н к е л ш , улкендерм ен кдбат дастаркднра отыргам. Ж ездем е нгуйлне кдбарьш шытьш: — Ж и т п м ... с е н ж - ж М т е м е с M...MiriT е к ен ещ , - д е д к е к е м аш уд ан туты ра сей леп .— Б ала к е р е к болса, эй ел ке р е к болса...— сы йла. О ларды ур ад ы екен ещ , уй д ен ку ад ы ек ен ещ о н д а а р г ь ш а н 1з д е п келущ лд к р й . Н е ж и т г б о д н е к р т ы н бол! 56
i % Ш а4ыш ил4 Бала-шагац каш ьш келеда арты нан сен куы п келесщ, намы сьщ (ф йда? Ен/у се н б1здщ у й г е келухш б о лм а, м ен к е р м е й т ш болайын. Солай, ш ы рагым. Крйг, дары ндасы м далады осында. — К екетай, кулдьи^ Кдте менен. Аракцы крймай адам |i б о л м а й т ы н г а а й н а л д ы м . © л е р д е п с е з 1 м б о л с ы н ; е н д ! | шшеймш, кррьш дасьщ ы зш крлтипзбейм ш ! — деп, бэрЬпздщ е| к е з 1м 1з ш е ж е з д е м а н т - с у in rri. I — М ен саган с-сенбеймш . С ен, жйтпм, сезш де тураты н ■ ж -ж ш т ем ессщ , — делд ке к е м кекеп гген е туты гы п .— С -сен щ I у э д е ц — с -с ы л д ы р с е з . А й т гы м , 6iTri: д а р ы н д а с ы м б а р м а й д ы , ’ егер e3i бар-рам десе, барсын; тары дайты п келсе, онда мен .. о н ы д а к е р м е й м ш . С о д — де/у д е , о р н ы н а н т у р ы п , т ы с д а шырып кетп . С одан ж езд ем кеткен ш е дай ты п уй ге гармей .J к р й д ы . Ж е ц е ш е м б а р ы п ж й г г ш к е р м е к б о л с а : \" K e3iM e керш бесш . М ен ж ум ы сган келгенш е кетсш \", — деггп де, I а т ы н а Minin ж у м ы с ь ш а к е п г г п . О н ы е с п г е н с о н , ж е з д е м • отыра беруш батпады. Ара тусе м е деп, апамды айналдырып )- к е р ш едп — Крй, шырарым, — деп, ол д а бетш ен д а ш л тасгады ,— < кекесш щ айтданын е з кулагы дм ен есп дщ гой. Е кеущ е де I ескертп, енд! езбелей берме. Ж акры болсац, сеш д е 6ip балам : деп спы рмас па ем мен. Б1зден ем ес, кш э езщ нен, дарагы м . ¥ н ж ы р гасы тусш , ж е з д е м уй д ен ун д ем ей шьп-ъш к е ткен . ’ М ен онан кеш нп эцпмелер/у есп м еген д е ш ырармын алде • мэн бермед1м бе, бэлендей еш тем е еш мде ж о к, Апам > ауы р ьщ км р ап журдд. K ipe 6e p ic reri балалар ж атьш ж ур ген I кш ж ентай б ел м еде Д эм еш уш б ал асы м ен тур ы п ж ат т ы . Bip (ку н 1 к р с ы м ш а с а б а к ;г а н к е ш н у й г е к е ш т е т ш к е л с е м , уйдеплердщ 6api ундеспей далыпты. Ж ан-ж агы м а дарап ж1бергенде-ак, ж ок, адам ды аны даай крйдым. — Апа, эп кем дайда кегкен ? — деп бары п, айтары м ды а й т ы п д а л га н с о д г а н а к е д ш м е к у д ж KipAi.— Т а т ы к е т к е н I б е?— дедин солай екен ш ап ам н ы д даб агы н ан д а ацгары п. — Ж ады лап кр й ган ба, да р а д далгы р . Кдлз ку сал , б !зден | урланып тагы даш ып кеш гп эп кед. Б айгуста e3i ес те далмаган ба деп кррдам. Куддреп купгп кудай-ай деседип, налип о немею кдм ай тураты ны н? К дмай ж ур ген ш сезш ен д е , даплы п и н а н д а б а й д а г а н д а й е м , б е с е . А кд н р ы , MiHe, ж едеш есш е де айтпай, балаларымды ойнатып келем деггп д е , у н - т у н а з т а й ь ш о т ы р ы п т ы . © л и ©Mipxan gai а у л ы н а кеглей осы тещ рекге ж ур деген. Ж ед уш ы нан 6ip ey аркы лы ж а л г а с д а н го й сол , — д е п , а п а м а к у а р ы л а Kerri. 57
Шоутан H frlaka-ym — Э п кем д е кы зы к, екен , онысы н ес!? — деп, сенер- сен б есгей х алде м ен д е тацкалды м . Ж азд а м ен К^ызылордара келш институтка емтихан тапсырдым, содан окура тускен соц, ауы лш аруаш ы лы к, ж ум ы сы н а барарды ц алдында ега- уш кунге азар суранып ауылга барып кдйткдм, сонда апам эпкем нщ ж агдай ы н айты п ж ы лап отырды. Ж ездем ш а р уа ш ы л ы к , д у к е н ш д е с а т у ш ы б о латьш , м о й н ьш а 6ip a3 а к щ а м ш н тп . С о л д у к е н г е эп кем дд д е с а т у ш ы ет ш TipKen, о га н д а ж а л а к ы а л ь ш ж ур е/ у е к е н , с о н ь щ 6a p i т е к с е р ш п , берекелер1 кдш ып ж аткан га украйды. Ж ум ы ста ж урш хат ж азьш ем, эпкемнен ж ауап келм ед. Саржаннан сурап жазып е м , о н ь щ а й т ы с ы : к р р ы з а к д 1а л а р ь ш к д з ы н ар а к у й ь т , ез1рш е екеу! де ж ум ы ссы з к д л ы ты . К узге карай ж ездемнщ ж у м ы с к д т у р г а н ь ш э п к е м х а т к а G3i ж а з д ы . Т е к к е й н , м ен тертш пп курсга ж ургеш м де, кузге там ап эпкем , балаларын алып, ж ездем н ен тары кдш ып кетзш з. Ауылра келмей, Е пн/удеп 6ip к е м гп р -ш ал м ен келю ш , со л а р д ь щ 6ip а у ы з д ы е с ш у г а н е K ipin а л ы п т ы . С о д а н кр й ть ш э п к е м ©MipxaHFa кр й р ы л м а д ы . О н д а д а ж е к к е р ш к е т е а л га н ж о к , 6ip ax, б ул ж о л ы б ур ы н р ы д ай Ж1б1мед1. О н ь щ с е б е б ш к е й ш е с п д ш : ендд ез крмы нан бас тартьш , балаларыньщ болашарын ойлапты. © й ткеш соцры к е ту ш е ж езд ем н щ Б аты р хан д ы тер езед ен лакхырып ж1бергеш себеп болыпты. Бала ж ы лай берсе, м а з а м д ы а л д ы д е п , б о р б а й ы н а н у с т а п 6ip-aK, л ак ц ы р ы п ты . Ею кр б ы р р ас ы с ы н ь ш , Б а т ы р х а н 6ip ж а р ы м а й а у р у х а н а д а ж а т ы п т ы . О н ы а у р у х а н а д а н ш ы гар р а н к у ш э п к е м ©MipxaH уй д е ж о к уа балалары н алы пты да, одан б1ржола кетпгп. \"© лм еген ге eAi б алы к, кезпедд\" деген , со л Т ур ю сташ а келш б о п т у с к е н б1здщ со в х о з д ь щ 6ip к р в ы а у р у х а н а д а эп к е м м е н катар ж аты п ты . Ж агдайы н керген соц, ж ан ы аш ып, Епцаддеп Kapi эке -ш еш е сш щ у ш н е e 3 i эк е п сал ы сы п ты . Е кеу! аур ухан ада таны сы п эпкел1-сщ лш ю одей сы йласкрн екен. Таты у й г е ж у р д е п , э п к е м н щ с о ц ы н а н ж е з д е м б у л ж о л ы д а келедд. О ран к е н б е г е н со ц , 1з д еп т а у ы п , ж е з д е м н щ э к е а д е н ем ер ел ер ш к ер ш кдй тады . B ipaa а к щ а 6ep iirri, 6ipaK, ол «ic i эп кем е уй ге ж у р дей алм апты . Ж ылап-ж ы лап, 6ip крнып атганьш ты . Солай, кдлзым. Э п кем нщ махаббаты, отбасыныц тарды ры осы лай. ©М1рдщ м эн -м агьш асьш у г у ухшн, м ун дай т а гд ы р д ы ц д а б о л а т ы н ы н е с т е н ш ы гар м а . Bi3 уп п н ©М1рханньщ б а г а с ы д а , к у н ы д а б е с т и ьш . А л э п к е м е олай ем ес. Кдйталанбас куаньппы. А з кунге, кдс кагымга созылса д а, ©MipxaH он ы ц , с е з ж о к , алгаш кы м ахаб б аты , алгаш кы 58
$ ш -3а4ыпвпаа(> куаньпиы. Соцы еган ш тен бггседе, у м гт е н басталтан, ум ггке [ш л ы ■пришил. С ол у м ™ © м гр х ан е л г е н г е д е ш н уз1лмегенп |анык, М ен кдсы н д а болтан ж о к д ы н , 6ipaK, кей ш ествд м , ке л ер ж ы лы ж азты туры м ©лирхан кдй ты с болды деген хабар алганда, эп кем еплш ж ы лап, д е р еу ж олта ш ы ты пты . Yui баласын да алып б ар ьт, апта бойы © ш рханньщ артьш да ж окуау айгып жылапты. О ньщ сол кэглыгын кезш де алыс- ж ак д ш н ы н , б 1р а з ы с е к т з . Н а м ы с с ы з д е д !, а к д !л с ы з д е д у 1Й тп атан дар ы ж о к , Bi3тусш б ей тш 6 ip сы р , cip a, © ш р х ан д а д а болтан. Н аш ар тарты п ж аткан ы н да: \"Д эмеигп ш акаф тайы к,\", - де се , басы н шайкдпты. \"Н еге? Кднш а айтканм ен уш перзент керген крсагьщ гой\", — дегенде: \"О ны Т 1рлтм де керетш б ет ж ок, елген сон, 6ip-ax, хаб ар берш дер. М е т содан е з ге гам жокц-ар дейсщ\", — деп, кезш е ж ас алыпты. Кеш н эп кем н щ айты п отыртаньш естуум , а у ы р ь т ж а т ь т : \"Б эрш е ал1м келгенде, аракаа ам м жетпе/у, акдурында аж алы м осы дан болды\", — деп е г а ш г т ж е з д е м . BipaK, е й т т е л е р ал дьш да еган ген н е н не панда, эпкемнщ , ан а уш баласы ньщ еш рш е з крлымен ж ары м ж ан етп. Ж иы рма алты ж асьш ан 6epi ж е а р огыртан эпкемнщ кай куйш ш пн тусш ш , кай кнындьпъгна суй еу боп журм13? Б1лсек, а й гк а н ь ш бь\\ем1з; к е р с е к к е з ал д ы м ы зд а ты кец1\\ к уш н кер ем 1з. Bi3 бьле а л м ай ты н , 6 i3 re к е р с е т е бермейтш киы ндьщ гары м ен куш нйш канш ам а! Баланьщ камы, ки ер гапм мен im ep там акуьщ к ар ек еп — ж алгы зш кгп эйел турмак, аптал азам атка д а ауы р ж ук. О ны да крйш ы, эйелдщ оцаш а ойын, купия лл еп н , езш ен баска еш гам у к р а й т ы н KacipeTiH с о р л ы э п к е м ж и ы р м а ж ы л д а н а с т а м ж алгы з кетер ш келедд. О ньщ ол ж у п н езш ен б ас ка 6ip адам б ел ке алмайды, пшнен ш ы кран балалары да, 6ipre тутан мен де. А яганм ен, ж ан ьщ аш ы ганм ен, крл уш ьш б ер е алмайсьщ. Аяганы нды сезддрт алсан,да кррлайсьщ , крл уш ьш бермек болсац да кррлайсьщ , бул — бейбн заманньщ эл келмейтш ауы рлы ты . О ндай ауы р льщ гы кетер ген эйелдд т е к сы йлай ж ур уд ен б ас ка ж акр ы л ы к, кр лы м ы здан 6ap i6ip келмейдд. Лрмеш эпкеннщ сы ры осы лай, кдязым. М уны ш еш ем маган н еге айты п отыр, муньщ е з еш рш е канш а каты сы б а р д е п к а т е л е с п е с с щ . Е ш гам н щ eMipi т е к е з б а с ы н а н кеш кеш мен шектелмейдд: егер acepi тисе, кеш еде еспген кездейсок, эн п м е д е сен щ ем1рщ. М ен солай ойлаймын, 59
'Ы ф ш , п & ж -г* Зер1пжан. Кдра басы ньщ кдмын ойлап, е з куаныш ымен ш ектелш ж ур е берген н ен адам баласы рухан и оспейдц А д а м д ы eciperiH д е , б ш к т е т е т ш д е — е з г е н щ кд м ьгн ж е у . © з кдм ы н о й лау эр гам н щ крлы н ан кел ед ь ал баскдньщ к д м ы н ег ан щ 6ipi о й л а й берм ей дд. А д а м н ь щ адам гергш л щ баскдны ойлаудан басталады. К е й д е м е н е з 1м д 1 с о т ы е к е з ш д е ж е с з р к а л г а н эй ел д ер м ен салы сты ры п, солардьщ сы ры н туеiн уге ты ры сам . \"©з суйгендер1 елген сон, б аекд ер ке кп кдйтш ж акр ы кердд екен, суйген адам ы н кдлай ум ы та алды ек ен ? — деп дал болам. О лар ум ы тп аган сияк,танады . Т ек эн ш еш н ум ы ткдн с и я к т а н ы п GMip к е ш к е н б о л у л а р ы к е р е к . С у й ген щ н е н айр ы лу д а ж а з ы л а т ы н ж а р а б о л са, о н д а й с а у л ы г ы к у ш и TipuuAiK га м ге к р ж е т ? С у й г е т а д ум ы т ы п , б у р ь ш еш ю м д 1су й м еге н д ей eM ip с у р е алсан , он да е ш р д е су ю де н д е к у и гп сезЬ ш щ болтаны гой? Ол сонда ум ы та алу м а? М енщ ше, олай болуы мумю н емес. Согыстьщ зардабынан, адамдардьщ азтыруынан с у й г е н д е р ел едд , а ж ы р а с а д ы , а д а с а д ы , 6ipaK, 6ipiH-6ipi еш кдш ан ум ы та алмайды . ¥мьгга алаты ндар — ел1лер. К е п а д а м н ь щ Kyfteyi с у й г е ш е м е с , а л м ен щ , ку й е у т м де, с у й г е ш м д е 6ip а д ам : с е н щ э к е ц . С он дьп рган куйеуемнш , б угш де, ертен, де, ж а с к у т м д е де, крртайганы мда да кдсы мда б о л а т ы н ы н а с е н у , с о л с е ш м м е н ©Mip с у р у — м е н ун и н б ул нрш ш ктщ бага ж етп ес рахаты. М ундай рахат ар уйдщ ш анырагына крнакуай бермейдг Ал еш рде будан д а еткен р ахат бар деп 1здеу — адасу. Солай, кдгаым. М енщ ш е, солай. Э й е л у ш ш к у й е у г е т и ю — к е п м а к р а т г ь щ ш п н д е п ен, куре макрат. Оны мойындамау, мойындаганды намы с санау, ец ж укрртьш айткрнда, эйел бойындаты ж алганды к, Табитат алдындагы м ш депен крры нбау керек, крйта крльщ нан келсе, м акуан тут. М укдга ж ар , сен дерге ан а екешмдд м акдан ете а л м ас ам , о тан к у а н б а с а м , о н д а б а р npuiraruvi б е к е р е м е с пе, \\ З е р ш ж а н ? ! У й лен у, у й б о л у — б а р ку а н ы ш к р ipreTac. (р ге гас ы ж ок, куан ы ш та куан ы ш па: энш еш н еткш ип. ©ткншп нэрсенщ бар соцы — ек ш ш . А ж ы раскдн куйеу, алдатан д о с , к д 1л а я т ы б е г щ н е н т а й т а н а ж а р - к е р ж — 6epi в киш и. О йлатанындай куй еу кез келе берсе, эйел заты тугел бакргггы болар едд. Ж ак р ы адам та ж ак р ы адам ж ол ы та д а бермейдд. Т атды р билейдд, сэ тгш к бкедд дейтаим1з, балюм, содан . Кдяз бала ©з ун аткд н ад ам ы н ы ц кдн дай екеш н, кднш ама ж аны н сап зертгесе де, еш кдш ан алакднындагыдай а н ы к - к д н ы к бтле а л м ай д ы . Кд13 к д н ш а к у б о л тан м ен , ж ш т 60
______________________________________$fvU-3a4bmntbaaf> ire сы рьш оп-орай алды рм ай ды . Кдлз к е р ш н к а р ат у уипн к,ай ж т т к ,у л ы к , ж а с а м а й д ы , к д й т ш б а р т а л а н т ы н ж у м с а м а й д ы ? ! BipaK, е р к е к т щ б о й ы н д агы а д ал д ы к , п ен ж акрылык^ы эйел е з бойындакы адалдык, пен жакрылыкцъщ мелшерше байланы сты таниды . Ол мелшердд аны кхай алатьш |жалгыз таразы — ж ур ек. Т аразы р ж ады лса, тардырынды [кд р а тун е к кдптайды д а кетедд. Сондыкд-ан со л тар азы м ы з [т у з у т а р т у ы yu iiH о к ^ м ы з , у й р е н е м !з , т а л п ы н а м ы з . Г аразы м ы здьщ т у з у л ш ж о л ы н д а б угал -пршш гиупз кур б ан . Э й е л м ен е р к е к т щ н акы з т а н ы сгь п ы , тиянакц-ап 6iA icyi уйленген сон бары п аныкд-алады. М ен ти м ей турьш М укдн ы р оар сы рьш б ш п улпрмеддм, окан ум ты лм ады м да. Э бден [зе р т т е п ал ган со р рана ы ц кай бклдДретш сак,тан ы с суймегендцсген туатьш салкдлндык, си якуан ады макан, ©ртеп, ойлануга улгертпей, жан-дуниердд асган -кесгер етш келмегесш , ил кдндай махаббат? Ж арайды, апты край-ак, экерм ен кдлай i таны скднымды кезш де бастан-аяк, айта ж атарм ы н , кдызым. ■K ici кдомбат с ы р ь ш а ш к д н д а , к е у д е с ш ш ы м ы р л а т к д н ы с т ы к , j кую нде акд-ара салрысы келш а с ы г ъ т кетедд ек ен т а т . \"Кдямызды ю м инпейдд, кдязга ю м с е з айтп ай ды \", — дейдд кдзак, Талай ж т т м акан д а с е з ай тгы , х а г ж аз д ы , 6ipaK ,6ipine керш м аумай, еш ю мге ьщкай бермеддм. Есейе келе ж М тгщ 6api Крзы, кдяздыр 6api Баян в м е с т е к е з м ж ете басгады. Кдяз а т ау л ы н ы р б эр ш е у л ы е р к е к к е р е к , а л ай д а ы лки ул ы еркек туаты н ел ж е р бет!нде ж ок, Кдяздыр 6ap i ул ы е р ке кке лайык,туып ж аткдн ы д а ш амалы. С он ы сезш , сэби арм ан д а сабасына тускендей. Ж ер эл ем деп ен ж акры ж ш тп крялдакан к е р ш м ендд еп теп ж а й ж ак р ы ж о т т п д е кднакат кы л кан дай . К д з1р о й л ап к д р а с а м , м ен , ж а л п ы , кдяз ce3iM i е р т е оянкандардыр кдтарына ж ататы н болуым керек. Студент болтан сор-ак, апам м енен кдтгы кду1птене басгады . Ауы лда ж у р г е н -т у р к а н ы м н ы р 6 a p i к е з а л д ы н д а едд, к д л а д а ендд е з бшштм ез1мде гой, 6ip н эр сеге ур ы н ы п кдлаты н дай KepineriH болуым керек, cipe. Есебш тауы п ею -уш кун ге келш кдйтсам , \"кд1з м у р а т ы — к е т у \" е к е н ш а п а м е с к е к д й т а -к д й т а с а л а б еретш ге айналды . “КезЬинщ iip icinA e се н о р н ы р ды тап сар , мен кер1мде ты ны ш ж атар ем \", — дейтш кем ей ш култелемей тан ьп ы п . А п ам с е й т п е к е н д е п , к е з к е л г е н Ж1птке к е т е с а л а й ь ш ба, акы ры н-акдф ы н айналам дары ларды бакдялай ж ур етш болдым. О нынш ыны 6ipre б тр ген д ер , кдтар о к д т ж урген сгуденпер — 6epi сарапкд тусп, шпм буратындай еш ю м! 61
Ш сунш U fjrM a-nm ж о к , K^jc k jj с е с с и я б г гк е н со н , е й а п т а г а а у ы л р а келдум. П о йы з иш нде Ерген деген ж ш тп ен таны сты м , б1здщ совхозга ж ач а келген и н ж ен ер екен , екеум 1з Епнддден тусп к, ол мега Т алдезектщ авто б усьш а деш н ш ы гарьш салды . \"Ею кунн ен кеш н аулы ц а барсам , тус к е там ан — сагат он б1рлерде д у к ен ш н алды н аи к у т е а ц б е ?\" — д е д . “К утем \", — д е й ж аздап б а р ы п о й л а н ы п к д л д ы м . Ж е ц ь \\ т е к т 1к ж а с а п к р й м а у г а ты ры сы п : \"А уы лда ж ум ы сы ц бар м а?\" — деген боп ж аты рм ы н . \"Бар, — д е д — С он ы б т р ге н сон, аулы цмен т а н ы с а й ы н , с е н е н б а с к д о л ж а к х а элД еш гам дд бглм ей м ш , сейлесерш з\". О дан ары балсш геш м у я т сиякуанды, уэдемдд аны к, берм ей: \"А пам ж iбepce, корем Ь \", — дед м . С у й е й с а л д ы кд>1л ы п а й т к д н м е н , у э д е г а ц а т ы у э д е гой, кел кж ен куга уакхы сы н да д укен ге кедадм. Ерген муртгы ж о д д ас ы eKeyi а л ы с ы р а к х а т у р ек е н , м ега керш , 6 e p i журдд, м е н о л а р д ы к е р м е г е н с ш д у к е н г е K ipin к е т п м . И з е м ддрмдеп, крркдсднымнан ж ы гы лы п кала ж аздады м . С онау ж акхан эдегалеп келе крй м ас деген куд нтм бар, сенер-сенбес куйде еддм, ендд к а т гы кдлсылдым. Д у ке н гац ш яндеп лер ж ал т-ж ал т кдр ап : \"Е, с е н кр ш ан к е п крлдьщ ? К длалы к, болы п кетш сщ , к у п ы б о л с ы н ! К д н ш а к у н г е к е л д щ ? — д е с ш ж а т ы р . Kp3ip Е р ге н д е р Kipin к е л с е , м ь ш а л а р б ш п к р я т ы н б о л д ы -а у !\" — деп зэ р е м ж о к , А л акх ап -ж у л а кх ап тур ы п усак,-туй ек б4рдемелер алган соц крйта ш ы кхы м. Ерген ж ач а мен келген ж а к х а ж о л ы м д ы т о с ы п т у р е к е н . Д у к е н г е К рита K ipin к е т у ы ц гай сы з, ендд ам ал с ы з солай ж урддм. А м ан д асы п крсы нан ете ш ыкхым. Токхайды, сейлесш турады деп ойлаган болу ке р е к, Е рген 6ipa3 узаты п алы п арты м н ан куды . — 1лескул, 6ip м и н етке токхасандиы! - дейдд ентш п. — Е л Kepin кряды, т о к х а м а й м ы н . А й т а т ы н ы н д ы а й т а берсецпп, естим ш гой. — Ж урил, ауылдьщ ш етш е ш ыгып к е те т к ! — О й б а й , а п а м у р с а д ы . “K p 3ip к е л е м \" , — д е п к е т к е м . — Ендеше, ертец Епндие келпд! — Бара алмаймьш . — О н д а , е з щ а й т ш ы , ендд к а ш а н KepiceMi3? — Бымеймш . Бул ж ер де болмайды. Уйге келш крлдык, к а л ендд, к е к е м кер ш кряды . — М е н е р т е ц т э т ы к е л е м ! — дедд д е , о д а н а р ы 1\\еспедд. K pKjiaFa ю р е б е р е а р т ы м а б у р ы л с а м , о л a p ip e ra c e б а р ы п соц ы м н ан aAi ка р ал т у р екен , \"са у тур \" дегендд ацгарты п 62
кр л ы н к е т е р д . К ^ 1л ь п ы н а 6 ip турл1 ш п м ж ы л ы п кд л р ан д ай болды. К ейде адам езш -ез1 билей алмайды , езш e3i тани алмай кдлады, кд зы к , крй. EpTeci сагат он б1рден аскдн соц 6ip турл! тагатсы здана басгадым. Себебш тусш д р у кды н, ж акры кер уге ж ата ма, ж ок, па, оны д а ап тыл ай та алм айм ьш , 6ipajp \"Бугш д е Ерген кел ер м е екен , кел м ес п е ек ен ?\" — деген сы н ы к , о й с а н а м н а н к е т п е й к р й д ы . © з1 м д е ам ж а к р ы к о р у с е з ш оян а кой ган ж ок,си якцы , алайда он ы ц м е т ш ьш ж акр ы у к е р г е н д к т е н б е ж о к ,э л д е ан ш еш н а й т а са л га н ce3i м е , роны .i бш тм келш тур. С ол уш ш рана д у кен ге бар уы м к д ж е т болып турган ьш а ез1 м д е з ш с е н д р д м , со л сею м м ен уй д ен шъпргым. Ерген бугш д у кен ге ж етю зб ей адды м н ан кдр сы ж олык,ты. Сакхык,-ай десещ ш , он ы ке р ге н зам а т арты м а, ж ан -ж акы м а кдрадым: кеш еде келденец еш кш керш бед. Дукеннщ сы рт ж аты келген-кеткенш ц кезш ен кдлкрлауды, . сон да келш то к,тараны м ы збен , эл дею м аяк, ас т ы шьша келетш дей керш ш , елецдей бердич. Бул ж олы Ерген екеум1з I il к э д д м г !д е й ж е н с у р а с т ы к , П о й ы з 1ш ш д е а л г а ш ж о л ы к ,- = кдны м ы зда, сез»п зд щ 6ipi ш ьш , 6ip i кдлж ьщ болатын. ' Айгуынш а, Алматы ауылш аруаш ылы к, институты цда сы ртгай окдды екен, биыл сонры курсы нда керш ед . Б аска уш курсьш jl,|| к д т ы с ы п о к д п т ы , ж а л р ы з m e m e c i б а р е к е н , с о н ь щ I ден саулы гьш а бай лан ы сты сы р тгай окура ауы сы п ты . C e3i, ! I! е з ш e3 i у с т а у ы , б ай к д й м ы н , ж а м а н ем е с.. Т е к ж а с ы у л к е н д е у . I'- \" К д н ш а д а с ь щ ? \" — д е у г е у я т , ш г г е й е с е п т е п к е р с е м , • оныншьшы он ж епсш де бгпред, уш курс кргысып овдды — ж иы рмара ке л ед , одан кейш ею ж ы л сы р тгай окдтса, — ж иы рма егадеп ж итг сиякуы. А рамы з терт ж ас. Кекемнен I’ ж е ц е ш е м б ак д н д зй ж е п ж а с кш п , о н ь щ к ^ с ы н д а т е р т -а к , ж а с II тук еместей. Кенет: \"Апырмай, эскери мш детш ет е д м е екен, I жок, па?\" — деген к у д к сап ете кдлды. — Э скерге барьш келдщ бе? — д е д м ел еу аз нэрсе сурап 1у р г а н д ш е н ж а р д а у ы с п е н . — Ж о к , Б 1здщ и н с т и т у т т а н э с к е р г е а л м а й д ы . Енд1 ш ешемнщ ауруы на байланысты босататын да ш ыгар. — О Kicimid н е а у р у, к д т гы а у ы р а м а ? — С у р ар ы м д ы ■ сурап алып, осым эбесгеу болды м а деп, езш уялы п кдлдым, •I Е рген д е ы щ а й с ы з д а н ь ш , с э л а б ы р ж ы г а н д а й к е р ш д . — О л Kici ж а з ы л м а й гы н а у р у , — д е д к у р с а н т .— Ею аяньщ да |• ттзесшен тем ен ж ан ж ок, биыл б ес ж ы лга айналды. К дзы л о р да, 1| Алмстшга кдралмаган дэрйер1 крлмады. Б акры -балгерлердц де 63
______________ _ б1рталайына барды. Умптн уздд гой деймш, кдз1р взшщ каралгысы келмейдг Крлмен журпзепн арбасы бар, сонымен, ары-бер1 журш турады. Тамакуы й м жасайды, йр-крнды й м жуады,— бэрш бьмтм келдг 6ipaK, крлайсыз жагдайды кдзбалай бермей, оспакуап сыр тарггпак, оймен: — Iiti-карындасгарьщ жок, па? — делдм. — Ж алгыз кдрындасым былтыр кдйтыс болды. — Ж урепм зырк,ете кдлды: ауру айналдырган уй екен-ау деддм. Урей мен кудж одан epi ундетпедг тары бДрдеме десем, булан да 6ip соракдя 6ip сырына тап болатындай керш/ум. Содан кешн сезЬпз жараспады. Урлыгымыз ашылып калган адамша, екеум1з де б1р-б1р1м1зден кдясыла бердж. Эрненщ басын 6ip шалдык, та, уш куннен кешн Егшдде жолыгура уэделесгж. Ертен, Егшддге 6apyFa KHiM-KeuieriMAi ез1рлеп утжтеп жаткднымда, апам ойда жокуа мега кдсына шакдярды. Апам 6i3re ез ауруын ешкдшан ашып айткдн емес, \"аскдзаным гой\" дейтш де крятын. Анда-санда кусатын, кейде кдтгы ьщкдллдайтын, б1рак,дэрперге кврсетщдер, емдетшдер деген емес. Bip p er кекем зорлап ауданга аль т бармак, больт ед^, кдтгы ренжДген. “Дар1герге тапсырып менен кутылайын дегенщ бе? Апар, апарган соц, бул уйге кайтьт экелме!\" — д е д . Содан кешн кекем де крйды. Кдланыц жагдайын сурайтьш шыгар деген жорамалмен кдсына жетш келдьм. Ж алма-ж ан апам жаткдн темтр тесектщ аяк, жапяна сггырралы жатыр ем, жейгенге жуык, дауыспен: — Тесекке отырма, орындык, экеп отыр! — дед. — Е, не боп кдлды? — деддм орындыкды суйрей-муйр>ей кдсына жакдшдап.— Кдбагьщыз онша емес крй. — ©стш ойнак,тап журш, кдлай от басып алганынды бжмей кдларсын, сен. Буган дешн ез бшенщмен журсец, будан кешн сенти; ойнакд-ар-ойнакдимасьщ барган жерще байланысты. — Йемене, меш 6ipeyre узаткдлы жатырсындар ма? — Bi3ci3 де езщ кдмданып журген кершесщ гой.— Ол свзше кэрсылык, Kepcerin кдбагымды шьгга бергенше.— Сопыбектщ баласымен кдйдан танысып журсщ? — деп салды. Селк ете тусттм: оны кдйдан бтледд? — Оны й м айтгы? — Дукеншц кдсында сейлесш турраньщды ез1м керддм. Онысы, эрине, eripiK. Керген 6ipey жетйзген болды. KiM екен, а? Мега ол кергенде, мен кдлайша оны кермей
кдлдым екем? Шеше алдында енд1 бултарар не кдлды, Ергенмен кдлай таныскднымды, кдндай адам екен деп сынамак, болганымды — бэрш жасырмай айтгым.— Ертер Егшддде жолыкдак, екешмдд рана бугш кдлдым. Э уел п ойымнан айньш кдлкан адамша, апам кдбагын шытьш 6ipa3 ойланып жачты да: — Сопыбек маркум, жер хабар бермесш, суйьпргау адам ед1, e3i ерюмнщ ыгына жьпылып журш, тары жатып атар кулырын тастамайтьш. Эйелш ауру деп еспгем, кдзымыр, кеп сейлейтш жене кекеп сейлейтш адам дейдь Келшш шыдатпаран да сол ce3i болса керек. — Кдй келшш?— Шппгынрандыкуан, ол суракхыр кдлай 1аузымнан inbiFbm кеткенш е з м де аргармай кдлдым. Апам сездд эдеш солай игенш сонда байкддым, бепме мысщялдай U кдрап: — Кдтын кря бергенш баласы саран айтпап па е/у? — д ед жекш.— Кд'1ъгн алканын айтпаса, 6ip баласы барын кдйдан I айта крйсын. \"Ацкду кдвды алдап ушме 6ip юрпзш алсам, I кдйда барар дейсщ?\", — деген гой. ] Тандайым кургап, кез алдым кдрауытып кетп. Жуп-жуас, . момакдн Ергеннен мундайды к ш куткен? 0 p i апамнан i уялдым, epi алданганыма кррландым, не жылай алмай, не сейлей алмай, сглешп отырдым да крйдым. Апам онымнан сезйстешп: j — Эй, сен e3i одан амансыр ба? Неменеге epip бузы льт “ отыр? Алдап 6ip жакрд апарган жок, па?. — дед. Апамныр н е т айтып огырранын тусшсем де, уялранымнан || украгансыдым. I — Кдзык, крй, крйда апарады? Ж ур деген жагына журе | беретш м е т бала гой дейсщ бе? — Сак,танбаса, бала турмак, улкен д е алданады. Bipre- 6ipre е й п д уйретш алады да, 6ip кун! машинага салып алады да к етедг онда p aw recip ? \"Зорлап э к е -rri, м уны м ен турмаймып\", — деп уйге кдйгып келесщ бе? Кргз атырнан айрылтаннан кешн сонда крлдьщ не, крйтып келдц не — exeyi де абыройсыздык, Басьшда тушр акршяр болса, еркекп сьшаймын деп журш езщ тузакрр чусш крлмауьшды ойла. Kpi3Fa кдй жшт кулык, жасамайды, жакрысы да жасайды, жаманы да жасайды. О л кулырын 6ip кергеннен-ак, беле крятын бакры ма ец, балгер ме ер? Алтындай боп KepiHce де, сырьш бимейтш жштпен жалгыз крлма, орашага барма. ШьпIсуйген неме e 3iде сешр сезщнен пшкрайды, сыйлайды. ©згеHi умытсар да, осы сез1мд1 умьггпа!
U v-tm Апамнан еспген Ергеннщ жардайы еамнен тандырып кетп. Кггап окдлгансып отырып кеп ойландым. Намыстандым, кекгенддм, акылга сап сабырлы болып такерддм.Эйел шыгарса, ганэайелден де болуы мумюн. Эйелйчен ажыраскдн адам еюнпп per уйленбеу1 керек пе? Кдязбен жада танысып турып: \"Мен бурын 6ipэйел шыгаргам\", —депшуйнилсурайма? \"Артынан айтажатармьш, эз1рше урктп алмайьш\", —десе, олда арамдык, па? Ауру шешеа ушш окуын крыпауылгакелсе, оладемгериллш емес пе? Тамакуы да e3i жасап, Kip-крнды да e3i жуып, еркек басымен эйелдщ iciHаткдрыи журсе, анасы ушш соньщ бэрше кенген аддм кдлайша арам болады? Эуелпде апамньщ ce3i акркдт кер1нген, ойлай-ойлай оньщ да асырыс екенш адгаргацдаймын. Ергеннщ ты н жагдайын далай аныкуауды бммей аласурдым. Ерген Егшддге баруым керек пе, жок, па? Апам ендд ол жакда меш ж!бере ме, ж1бермей ме? Кешисш керпп уйдеп досым Гулжанга бардым. Ол окура тусе алмай келш, мектепте пионер жетекшга больш журген. Екеум1з узак, сырласып, акдгры ертец Егшддге барган дурью деп шештж. Кдсымызга Саржанды жэне Гулжанньщ жетп — оз1м1збен 6ipre окргран Даулетп eprin алатын болдык, Акдяр сынаган сод, Ергендд аягына дешн сынайык, деддк. Epreci апама Еппддге баратынымды айтьш ем, бепме кдрап багжад ете кдлды. — Йемене, Сопыбектщ баласымен сез байласьш крйып па ед? Бармайсьщ. — Барам. Саржан екеум13 барамыз. — Сокуалдай азаматкд Саржан не ютейдд? Аузына 6ip кряды да, а л ь т кегедд сеш. — Гулжан мен Дэулегте 6ipre барады. Ендд мен Ергеннен крркдт уйден шыкдаймын ба? — Дэулетщ Нурэддлдщ баласы ма? — Иэ. — \"Сендер тура турьшдар, 6i3 Kp3ip келем]з\", — деп, Сопыбектщ баласы оны алдап кета: журмесш. Нурэддлге тарткдн суйеп ipi неме кершш едД, бдреудщ баласы саган бола б1рдемеге урынып кдльт журмесш. Кеш кдлмай, ерте кдйтыцдар. Жылы киш. Тертеут-пз Егшддге туе элетшде келш туспк. Ymeyi меш жалгыз ж 1берш крйып, танымайтын адамша алыстан торуылдамак, Автостансаньщ алдынан узап кетпей жан- жагыма кдрадым. Ерген кезйче туспедд. Автобустьщ йшнен байкдмаппыз, кун кшжене бузылыдкдлрапты, кд>1рбак,-кырбак. 66
кдр тусе басгады. Пэлтемнщ жарасын кеггерген боп Друлетгер ж ак ^ кдрасам, yiueyi мулде м е т умыткдн гаадей элденеге езара мэз. Олардан кезинд! тайдыра бергенде, автостансаньщ арга бурышынан Ерген кер1нд1, кдсында ецгезердей ею жолдасы бар, 6ipi — Талдезекке <лест барган жузтаныс мурггы. Ж урепм 6ip сумдыкхы сезгендей, бойым суынып кря бердд. Дэулеттерге карай тура ж упрпм келдк ТЬеМ алазденш, орнымнан крзвала алмадым. Мен урейден eciMAi жиранта ytneyi кдсыма ж е т т улгердд. Кррыкданым сонша, ауелпде Ергеннщ не айткднын еспгем д е жок, Oirreyip, амандаскднньщ ырымьш жасан е р т м м жыбырлатш м. Ею Ж1пт крл 6epin жатып атгарын атады, оран зейш крймадым; тек i3eT кргп басымды изедЫ. Сол кезде кез1м шальш кдлды, Саржанды алдьша сап, Гулжанды крлтыкхап Дэулет 6epi аяндагггы. Бойыма сэл жан гаргендей батылданьщкрфап, крркргп турмаганымды б1лд1ргтм к елт, бурылып автосгансага кдрай журд|м. — KeAeci автобус кдшан екен, бьлеййпш, — деп, бурылу себебщд! де тусшд1рд1м. — К елм ей ж аты п к д й туд ы о й лаган ы ц ы з к,алай, кдрындас?— Ергеннщ 04 жагында туркан сары ж1пт жолымды бегедг— Эуре болмацыз, машинамен-ак, апарып тастаймыз. Инженер басымен Ерген 6ip машине таба алмас деп турсыз ба? Ci3 бупн 6i3re крнакрыз, жаураган шь^арсыз, ж урщ в 6ip жерден шай йнешк. — Мен уйден шай iurin шьпдфм, ешкдйда бармаймьш. — 1лескул, мен сеш ез!мнщ ен, жакдш достарыммен таныстырайын деп ем. Мына Ж умаш тж ш е барып шай ипсек, — дед1 Ерген жацары жолымды бегеген сары ж1птп иепмен нускдп.— Сонда эцпмелесерм1з, сонан кейш уйще мэшинемен жетюзш саламыз. — ©йтш шай iurin, уй щядырагын менщ уакрпым жок, Амандык, болса, кешн каре жатармыз. — Оу, кдрындас, крнаккд шай беру кдзакуын, эде-ri гай, ci3Ai сыйлаганымызга жазык;гымыз б а ?— С ары ж1пт крлтырымнан алып жетектей бастады.— Астан улкен емес шыкарсыз, журодз. — Крлымды кря бер!— Жулкдш, бглепмд1 босатып алдым.— Кермей, б1лмей жатып суйрележпз, кдндай адамсыз? Мен мупда аздщ уйден шай iuiyre келген жокрын, Жалпы, а з екеуирзде жумысым жок, Ергеннщ эйел кря 67
аа»»и ^ м . бергенш балсем де, азамат крй, саш сьшбасьш деп, уэдемдд жутпай, сонымен жольпуга келддм. Ymeyi уадрейп 6ip-6ipiHe карасгы. Ерген суп-сур боп. иегш пэлтесшщ жагасьша тыккдпнтай бердд. Крй жакуан келгенш байкдмай крльиптын, сол сэт касымызга б1резент каптаган жендл машине токцвды. — Ой, карындас-ай, бос сазлд кайтеаз, ал, крне, кетпк! — деп, сэры жптг крлымнан шам 6epin мэшинеге карай суйред!. Мен кртгы булкршганда. крлыпан шыкьапкетап, жука карда.1Ц yciine крл -прей жыгылдым. Шопыр егделеу Kici каршдд. Шыны ма, касакрна ма: — Эй-ай, буларьщ не? Сендер не icrereAi журсщдер, ей? — деп тгксшш кадды. Дэулет пен Гулжан жупрш кеп меш орнымнантуррызды. Жаны крлмай шыр айнальап Саржан да ycii-басымды кап.на жатыр. — Ерген деген сен бе? —дедд Даулет Ергеннщ езше карсы токд'ан.— Жентцмен тайып зурасьщ ба, жоадсен уплн 6api>ti3 кдн-жоса боламыз ба? — Ей, жшттм, сен не деп зурсыц? 1здегенщ шатак, крй e3i, саган 6ipey тшсп ме? Кимелеп келе жаакан сары жштп Дэулет жагасынан альш ciAKiai калып едд, карга т1зерлеп отыра кетп. Ж улкдт, кдйта аяаъ1нан тж тургъаздыда, iriepin ждбердд. Ол аркдсымен барьпд мэшинепш, анаа.ак,есаагне соп,1лды, карманган крлы сарт ei iri эйнепне тигенде, жарылган муэдай есйсгщ эйнеп шатынап барып TOKj-ады. Орнынан жулкр крзгальш машина журш кеп-i. Аналардыц: \"Эй, эй! Токд-а!\" — дегешне кайрылмады. Уш ж йптщ Дэулетпен тобелесуге тэуекелдер1 жетпедд. Gcipece Ера'енде заре калмады. ¥скдянсыз екенш сонда байкадым: аузында Tici крлмаган карт кусан урты булк-булк егедд, жанары гурак,тап Kici жузше карамайды, акхалып та 6ip саз айтуга жарамады, жыпылыкхап жанындагыларга: \"Крйшы, крйшы!\" — дей бердд. Ж ол бойы Дэулегп макдай-мак;гай уш е кайтгык, Сонымен Ерген екеум!здщ хикаямыз да 6ini. Епндддеп сол окртадан кешн: \"Апамныц байка деп безек болатыны бекер емес екен-ау!\" — деп ойлана журепн болдым. Епнд1деп окрганы еспгеннен кешн апам Tirrri акдллгеи болып кетп. — Айтса, укдгайсьщ. Халык, бекер айтпайды: \"Kpi3Fa
KfiipbiK, уйден тыю, кала бердд кара куцнен тьпо\", — деген. Байкдмасац шй, басьщ пэлеге кдлып отырар едщ енддгь Эйел/у кррлайтын да еркек бар, крргайтын да еркек бар. Дэулетгщ осы жакрылыгын умытпай жур, — деп, кун сайьш кулак, еттмдд жей бердд. — К^гзды тыйып устаган деген не ол? Уйден шьтармай крмап крю ма? — деп, мен э д ей жьшьша таем. — Ой, ак£1лсыз. Эй, сатан крр болтан кдйран се з м ! — деп, апам отан шала булшш кейдд.— Тьпо деген — т эртт. Крй казак к£1зын уйден шгазарМай, бетше пэранжл жауып ecipynii едд. Ку1зды кдддрлесе, казак каддрлесш. Казакгьщ тыюы — kj>i3 бойына жараспайтын жаман кашлкуан тьпо. Былайша айтканда, кагады жамандыкуан кргрык уй — бугал ауыл крргайды, кала бердд кара куц де коргайды. Каддрлемесе, крргар ма едд ейтш? i — К рита кдддрлесе де, 6api6ip еркектен кем корген гой? — Е, кем жерш кем керген, ода не тур? Еркек ел коргайды, бурынп.1дан калган сез бар: \"Еркек токуы — курбандык\", — дейдд. О л не деген сез? Эйелш, баласын, ел! мен жерш крргау угшн еркек жаньш кцяды деген сез. Кара купшен тецгермегенмен, ащ.1лды эйелд1 халык бурьш да багалаган. Еркек эйелден е ц 6ipinnii i3e r кугедд. 1зет куту кемс1ту ме? Еркектщ i3eTi д е эйелдцоне орай ютеледд. Казакга Теле би деген акылды адам болтан. Мен саган сол Kicinin калай езше келш тандаганын айтьш берейн, содан кеп персе утасьщ, — дедд де, апам 6ip узак эцпме ашты, T0JIE БИДЩ KEJ1IH ТАНДЛУЫ Ол эцгмеш, Зершжан, мен саган кезшде айткам. Каш ecipren ананыц Ke6i айтады оны. Сен де кщздарыца айт, олар да урпагына каддырсын. С ол ецпмегп тагы есщ е гуарешн. Менщ кеп т1ршшпмд1 осы эцпмейз, белим, тубегейи тусше д е алмассьщ. \"Балама ейелдд ез ш тандаймын, — деген екен Теле жарыкуык— Ойгкей ердщ баканы — эйел. Эйел1 жакры болмай, ер оцбайды. Ердщ бакытын кепрепн де ейел, ерге бакд.гг эперещн де ейел. Сондыктан асыкцай, келшдд ел арасынан езЫ !здеймш\", — деггп. Bip Ж1.1ЛЫТеле ел арасьшдагы дауды шешу упйн шалгайга жол журедд. Атгары болдырып, оздер1 шелдеп-шеДфкеЙДЬ
Ш уш тН ф Ц **. Bip жерге келгенде, алдарынан аггы кдлз-келшшек тобы кершедь Ж олга таяу жете бере елплер ошарыла токуап, булардьщ жолын Kecin втпей турып кдлады. Теле 6apiii алыстан керш байкрп келе жатады. Топ крлз-келшшектщ тусынан етщиреп ток;гап: — А на i3eTTi балаларды шак,ырып келпи! — дейдг жолдасыньщ 6ipiHжумсап. Ол шауып кетед. Жолаушыларга жакдлнддй бере крлз-келшшектщ 6api атгарьшан тусш жаяу журедь Кдстарына келгенде, келшшектер1 -пзесш бугш, кыздары бас иш селем бередк — вркендерщ ессш, балаларым, бакрпты болындар! — деп, Теле би бата бередь— Кдракуарым, кдй ауылдьщ баласысындар? Олар крй ауылдан екешн айткдн соц: — Кдракуарым, елдекршан етш кетегш уакрптарыц болып ед, блздл неге тостындар? — дейдл Теле. Сел дагдарыстан соц, топ пшнен суырыльш 6ip крлз алдьта шыгады да, былай дейдл: — Алые жолдан аталарымыз бен агаларымыз келе жатыр екен. Алдын кесш етш, жольш шацдатпайык, Араларында крл бастаган батырлар, сез усгаган шешендер бар шыгар. Елдщ крмын жеген, жердщ шебш крргаган ерлер гой; тойга жорга мшгешмлз, ycrire торкд кигетмлз осы лоеллердщаркдсы. Аз ток,тап 1лтипат етсек, аулымызга азар болса 6ip шай кдйнатым кеш жетермлз, Зрак, аталарымыздыц кецшн кетерерюз, — деп едлк. — Ал, шырагым, жакрлндай бере неге атган тусттцарр? — дей д Теле би крлзга. — Тебелесетш адамдай атпен тасырацдап жетш келгегамлз юшшлтмлзге жараспас, жерге тусш иш п селем бермегени>аз вйелдлгопзге жараспас деддк, ата. — Берекелдд, кеп жаса, айналайын! Атыц и м ? — Алым — Данагул, ата. — Экецнщ аты им ? — Экемнщ аты — Алакез. — Кеп жасандар, еркендерлц ессш, шыракуарым! — деп Теле би кдлз-келлншектш,тобьша бата беред де журш кетедд Сел узай бере,— Тартыцдар жацагы щлздыц аульша! —дейдл сержтерше.— Алакез крндай адам екен, 6i3 жеткенше бшп кел! — деп, арнайы шапкдшшы жзбередд Олар ауылга жетпей шапкршшы крйта оралады. 70
&{т-3а4ыптылaj> — Биеке, Алакез кедей адам екен. Байдын, жылкдшнысы \\ екен, - дейдд. — У й кдйсы? — Анау ш етй кдраша уй, — деп женш олтейдд. j — Ж ур, мен1 сол уйге ертш бар, — дейдд Т еле би. Шапкэшшы ерпп келедь Алакездщ у й к^грык,жамау, шурык, I тесж, шднен сыртгагы кершетш курьш уй болса керек. Сол драла Алакездд шакыртып алдыртады. Теле би сержтерьмен соньщ уй н е туседи Алакезде жок, болганмен, халыкуа бар, ■ лез демде криакдарга жагдай жасалады. Bip кезде тамак,тседд, ! Теле бите бас тартылады. — 1шм, балац бар ма?— деп сурайды Алакезден. — Би ага, 6ip кдаз балам бар, аты — Данагул. — С ол Данагулщдд шакдлрып кел. Теле басты кдскалап кеседд де, уртынан 6ip кесш аузьша салады. Bip кулагы мен тандайын алып Данагулге бередд де, мынандай чглек айтады: — Кдрагым, кулак, бергешм — ейм нщ 6ipi бол дегешм. Тандай бергешм — inrreri купиямды айтгырмай б1лш, журткд Я тусшддрш беретш бол дегешм. | — Ракдмет, ата. Тыегпцз кдбыл болсьш! — дейдд кдыз. \"Еймнщ 6ipi бол\" дегешне кдлздьщ езшен \"кдбыл болсьш\" I деген жауап алган соц, Теле би журткд: — Данагул балама менщ мешр^пм тусп, Алакезбен куда ' болгым келш огыр, — дейдд.— Мен де, Алакез де бауыр адамбыз, сондыкз-ан мунш — мегай, м е т й — муш й. Eid бала екеумЬге ортак, Алакез шырагым, бутан не дейсщ? Алакез эйей eKeyi орньшан ушып турегеп ризалыкц-арын бглддрюедь Соньгмен, Данагул Теле бите келш бон туседд. Елге сыйлы, акдьлды келшдд би ез улымен тец устайды, эрдайым онымен акдллдасып, е д е й сез бен кже баулып отырады. ©3i халыкцъщ кдмында жургенде, ауыл-аймакдын, кдмы келшде болады. Келш д е атасыньщ сырын, туспалын , дал тусшедд. Б1рде Т еле алые ж олдан кдйтады. Кдсында жалгыз ! аткрсшысы гана болады. Аткрсшы: — Ауылга е й ж ол апарады: 6ipi ел жагалап журедд, eKiHiuici шел жагалап кетедь Ел жагаласак, он кун ж урейз, шел жагаласак, ол — теге жол, терт-бес кунде уйде боламыз. Кдйсысын кдлайсыз? — дейдд. — Ел жагалап журш журм1з гой, ш ел жагалап та 6ip керелш, - дейдд Теле.— Белйм, малшыга зунерлпз; малшы 71
Ысц ш т H lhvb -* * ________________________________ кезишесе; ацшыга тунерипз; оныц 6ipi жолыкцаса, далата- ак, тунерлаз; тэуекел, тете тарталыц! Олар журген шелдд кдфык, кдракдпы торуылдайды екен, уишшп куш Теле би аткрсшысы eKeyi соларга тап болады. Олар ай-шэй жок, атгарьш аударып альш, кшмдерш тонап, ездерш аш-жалацаш шелге тастауга айналады. — Эй, батырлар, — дейдд сонда Теле,— сендерге б1здщ жанымыз керек пе, жок,малымыз керек пе? Жанымыз керек болса, ел-пршдер, ал малымыз керек болса, 6ip крра мал берешк, езМцлд босатындар. — Bi3re, арине, мал керек, — дейдд кэракднылардыц бас1ып.1.— BipaK, 6ip крра мадлдм кдйдан тауып бересшдер? — Менщ малым кеп, бай адаммын, — дейдд Теле.— Алайда аулыма барып мал экелш берем дегенге сендер сенбессшдер. Оньщ амальш в зт уйретейш. Мен аулыма хат жазып: \"Кенже улыма куда тусш, 6ipeyaw кд»1зын эперетш болдым. CoFaH кдгрык, кунан атан, жиырма бура, сепз ак, бас атанымды берщдер!\" — дейш. ©з1мнен баскд ешюм бымейтш оц босагага кемген алтыным, сол босагада кумдсзм бар едь Дуниешжитанда кдйтем, жанымнан садага, кдйсысын алдырайын, алтьш кдддрл1 ме, кумю пе? — Ой, алтьш — кдлдрлг Алтыныцызды алдырыцыз, — дейдд кдракщылардыц бастьпы. — Ендеше, макул, оц босагамдагы алтынымды тутас 6epciH, — дейдд.— Bi3 екеум1здд устап отырындар. Айтып баратын атта п л жок,, 6ipeyi4 м енщ атыма мЫцдер, шапанымды кищдер. Сонда, шынымен мен ждбергешме сенедд. Сейтш, хап ы апарьш, малды айдап кдйгасындар. Сонымен, era кдракдпы атгы альш ауылга келедд. Хапы окдгп, ауылдыц улкендер1 тац кдлысады. Хат ез крлымен жазылган жене атын мжпзш, шапаньш кипзш ж1берген. BipaK, мунша мал Теледе жок, крй. Бул кдлай? Bipey оны айтьш, 6ipeyмуны айтып, бастары кдтады, \"Куда болса болтан шыгар. Ел-жургым тауып берер деп сенген цп>пар\", —деседд. Акдгрьшда Данагулмен акдидасады. — Оздер атамныц сэлемш туешбей отырсыздар, - дейдд KeAiHi.— Ол Kid кэракдтылардыц крлында туткдш боп отыр екен. \"Кдлрык, кунан атан береш\" дегеш — цырык, мыкуы жауынгер жшт. Демек, кдракдныныц да цырык, болтаны. \"Жиырма бура\" дегеш — жиырма палуан, куштщ басым Tycyi угшн керек. \"Сепз ак, бас атан\" дегеш — сепз акракдл. сезге сенддру уппн кджет. Сол босагадагы KyMici — улы, оц 72-
босагадага алтыны мен едом, \"Алтынымды тугае береш\" дегеш — меш келсш дегеш. Ж умбагымды шешер деп атам маган сенген екен. Данагулдщ акрыдылыгына ауыл акракрлдары дан риза болысады. \"Жарайды, сураткдн мальш берешз\", — деп, ею кдракдш ны крнак, етедь Хатгагыга сэйкес м ал ж инап кдракд!ылардын, алдына салады да, ею-уш малш ы мен Данагулгу кдетарына крсып бередь А л к д еы к.ж тт, жиырма ! палуан мен сепз акракдл булардьщ сондарьшан жасырын Щ1лесш отырады. Кумнын, шетше ш гш барар ж ерлерше I жакдшдаган соц, ею кдракдшга Данагул: — А л енд1 сЬдер алдымен барып хабарьш бере берищдер. ; Бп малды жая айдап арггарьщыздан жегер>пз, — дейдь 0 3 i • шггей ол apaFa кун бата ж етуд1 есептейдд. 1 — Айткдны рас екен, малды бер/у, ею-уш малшысы мен келий айдап келе/у, — деген хабар жеткесш, крракщылар куанысып, атгарьш кря берш, кдпераз жайгасады. Кез байлана бере кдлыц крл сау етш к е л т кдмсыз i кдракщыларды басьш кдлады. Бэрш байлап-матап тастаган соц. сол арада Теле би оларга былай дейдг — \"Бумыр — 6ipey, кезек — екеу\", — деген. Кеше меш туткындап ендер, бупн менщ туткдшымсындар. Дуние кезек деген — осы. Сендердш, елге пайдаларьщ жок; жарлыньщ жалгызын тартып аласындар, шелдеп-шел1ркеп келе жаткдн жолаушыны тонайсьшдар. Ж умыстарьщ ж ур пы жылату. Пайдаларьщ ездерще Де тимейди кдтьш жок, бала жок, к,ацгып кун кеш еегц дер. К,анша ж ы л к,аракд!ылык, * жасасандар да кутаймайсьшдар: не малды боп, не жанды ! боп жарымайсыщдар. Батырмыз деп журген боларсьшдар, - жабылып жалгыз-жарымды •гонаган батыр болмайды. Басым - булткд тиер деп букдан — батыр, кеарьм журткд гиер деп .1 ыккдн — батыр. Сендердш — зорлык, А л \"зорлык, Ty6 i — кррлык,\". Жазыкрыз жылаткдн жандардьщ жазасы ушш сендерге не гстесек те дауа. Bipax, мен сендер/у ел1мге кдеанша, сендерге eMip сыйлайын. Тшмду алсандар, тэубага келщдер, адал ецбекпен кунелтшдер. Салмай жорткдп ерден салмай кульшдаган бие артык, Жорткднды крйьгп, журт больщдар, урпак, еарш дер. Кдтын альш, мал жиюларыца, бастары ца уй Tirin б ер уге к ем ек тесе й ш . Халык,тан жырылмай, халыкрен 6ipre болырдар. Хальщгын, барын жырымдаганша, жогын жамандар. Крне, елим бе, eMip ме — кдйсысын кдлайсьщдар? Кдракщыныц бастьпы басьш ие/у. 73
Ы срт т H tfa h-ym _____________ _________ — Айналайын ататай, айткдныцныц 6api дурыс. Ел тонаганнан тапкдн т у т п з жок, шжен асымыздан баскдныц 6 a p i бойымызга жукрады. БэрМздщ экеьпз бен шешеьпз крракрш емес, кргрьпымыз кьгрык,турм себеппен кдракрш боп кетпк. Жокгыкцан мал урлап, жазалы болганымыз бар; маддымен таласамыз деп, жалалы болганымыз бар. Зквм^здщ кул, шешемдздщ куц болганына кррланып шыдамаганымыз да бар. Арымызды арлаймыз, намысымызды крргаймыз деп жури! крракрш болдык, Б в д жакцайтын жан болмады. Ci3 — 6i3re жолыкрдн кргаырсыз, айткдньщызга кулдык, Егер осы жолы влгм емес. OMip сыйласацыз, а з — бэрьч1здщ еганип вке>пзс1з, айткдныцыздьщ барш icreftMi3. Басгыкуарын крстап кдракдшныц 6epi шу ете кдлады. Содан Теле би оларды аульгаа алып кеп адам кдтарына крсады. Bipi крй бакра, eKimuici туйе багады, эрюм крльшан келген Keci6iH icreftAi. Bepi уйльбаранды болады, каракщы атгары кдлып, кргрык, агайынды атанады. Осы эцпмега айтьт болтан соц, будан б1рдеме укуьщ ба, жок, па деген адамша, апам бе-пме 6ip турл! сынай кдрады. Мен, жалпы, Теленщ жакры Kici болганын тусшгенмен, Данагулдщ артыкрхылыгын эл1 онша ацгара алмай отыргам. Сол жайымды сезд ме, апам эцпмеш езшше тугандедд. — Кердщ гой.— Керген, кермегешм кез1мнен керш т тургандай кезйче шукргия ущлдг— Акриды ейел айткрпбай угады, туспалдап таниды. Эйелдщ акрхлы 1зетплшнен белгш. 1зетше карал келш тардаган Теле жарьпргык, кдндай акыдды! Сендердщ к ем ату деп ойлайтындарыц гаппнщ улкенге жасаган ытипаты, эйелдщ еркекке керсеткен h eri ме? Эйел ишп салем берсе,— i3er, еркек крл 6epin амандасса— курмет емес пе? Халык'гыц дэстур1 гой ол? Э йел баласы эйел болудыц не екенш бглмей етсе, кемджтщ кекеа — сол. Оны кудай сенщ басыца бермей-ак, крйсьш. Тагггап оты рьт апам тагы талайды айтып тасгады. Мен тагы 6ipiH украм, 6ipiH украдым, 6ipaK, Данагулдщ эцпмесш эрдайым есЬчде сакгадым. Сол эцпме санама 6ipre-6ipTe уялады. Б1здщ хальпрга эйел болмысыньщ KepiHici 1зетгшк екенш келе-келе тусшддм, е з м де солай кершуге шамам келгенше умтылып келем. 74-
Щ>м-ЗаЖытьииф АДАМ ЛЛАСЫ - 1Ш1НДЕ Алайда, кузым, 1зетплж еншейш акдгрын сейлеп, абайлап журу рана емес. Эдет пен рурыпты бь\\у д е емес. 1зет1ъ\\жтгд е д улкеш — езтеш сыйлау, езгемен санасу, езге ушщ езщлд тежеу. Баскдныд кшэсш керш турып кеппре бь\\ген адам — бшк. Создай бшк адамдар бар, соларра жольпдфн ад ам — бакдпты. Керш! уйдщ кдиы Гулжанмен менщ жакры дос болранымды айттым, бьчесщ. Сол Гулжанньщ тардырьшда ойлай журер 6ip сыр бар. \"Адам аласы шднде” дегенд1 атад кдзак, бекер айтпаран. Кершгеннен куджтенш, кершгендд кубыжык, керш журсш деп емес, эргамнщ де басызда 6ip купиясы болуы мумкш екенш ecKepin, ю мге де болса ыждайатпен кдрайтын болсын деген оймен Гулжан жайлы да айта кетеган деп спырмьш. Гулжан екеум!з бала кугалпзден 6ipie еспк, уйЬпз ежелден керип. Былай кдракадда, 6ipivri3 бммейти бфдмщде сыр жок, сияк,ты. 0 з басы м Гулж анньщ бар сырын б1лем деп ойлайгынмын, оран тшп кумэддэнбейтшмш. Сейтсем, оным кдте болып шыкды. Д эулет 6epiM i3 Е гш дйе бары п крйткдннан кеш н, умьппасам, терт-бес куннен сод болу керек, ертедгз шайды inrin бола бере уйге Гулжан келдд. \"Мектеп жакдсд барып келейжпд, 6ip нэрсе айтам, — деген сод, жешмдд апама айттым да, 6ipre шыкцым. Уйден узай бере-ак,Гулжан айтпак, сырьш 6ip ауыз сезбен акдара салды: — Ьлескул, мен бупн Дэулетке кетем. Бала кунжпзден 6ipre еспк крй, будан кешн 6ip-6ipiMi3Ai к ер ем з бе, жок, па, 6ipa3 сырласып крлайыкщы! Мен батжиып бетше кдрадым. BipaK, \"кетемшщ\" мэнш тусшбегенджтен емес, кетуге ал! ерте емес пе деген куджпен кдрадым. Ол да, мен де биыл кдяста он сепзге ж ада келгетз. Кд.13 боп журе турран да кдгзык, крй. — Уйге не дейсщ? Олар бтле ме? _— БишейдГ Кетпеске ам алы м кдлмай тур, 1лескул. Эйтпесе, эйел болуга асьиып тур деймгсщ?! Ьшм кд,1лп ете кдлды. Бул жолы Гулжаниыд бетше емес, imiHe кдрадым. Кдрап га тусше алмадым. — Ж уки больш кдлдыд ба? — Е, жога. Кдйдаръшы айткрныд не?— Ke3i ежзрешп, куйеуге кеткел! отырран к дзы м о л сез1м е бола eaiMAi жазгырды.— Bi3 эл! ондайга баррамыз жок, — Ендеше неге асыкцыд? Жазга дешн тура турмадыд ба? 75
Ш ^аш n^/ekt-ят___________ ________ — Е. сеш де дос дейдд-ау, 1лескул. BipaK. 6ip сен емес, бэрш!з сондаймыз гой: ез басымызда кайла жок, болса, баскада да жок,деп ойлаймыз. Кдсында култ-ойнап журген сон, ушнде жайы болмай жур-ау деп кдлай ойлайсыц? @з1мнщ сыр сакз-агыштытымнан да шыгар, гам бкедь Менщ уйдеп кушм кун емес крй, 1лескул. Шынымды айтсам, Гулж ан шындык,ты ашты деп ойламадым, жала жауып тур деп шошыдым. Не де болса аягына дешн тыцдап керейн деп кдна карсылык,бпуурме-гум. Гулжаэта iuemeci кун керсетпейы екен. Ой, сумдык,-ай, соны сезбей келгешме Караганда, Kp3ip кдндай екешм/у кудай б!лсш, бала кушмде барып турган ереназ болсам керек. Ауылда, теп, Гулжанныц уйше менен кеп барачъш, экеа мен шешесш менен кеп керетш, олармен менен кеп сейлесетш адам жок, Сонда да соны бымей келшшн. BipaK, 6ip мен емес, ауыл адамдарыньщ Ke6i солай екен, OFaHкез1м соцынан жетп. Гулжанныц uiemeci Жанылханды, апамнан ккш болгасын uibiFap, жецеше дейтшмш. Жасы ез женешем Майгулден онша кеп улкен де болмас-ау, шамасы. Куйеушщ улкендитне карал Майгул де оны жецеше дегенмен, былайынша ылга катарынша калжыцдап, кдгытып отырады. Жацылхан женешем ундемей кутылады. Жалпы, таботатында ундемейтш Kici. Еш нэрсеге каркдглдап кулмейдд. Кейб1р ейелдерше елдщ кезшше элдегаммен урсысып айкайласьш жатканьш да керген емесшн. Выдай карасац, бетегеден бтк, жусаннан аласа 6ip жан. Журтгьщ кшнде бары да, жоты да бшнбейдд Гулжан экесше тарткан эдемз кара торы гой. Жацылхан жецешем сары. Кекемдермен эл1 керпл отырады. Талдезекке барганда езщ де керген боларсьщ, ол юсшщ сарыльпы кызык, эбден шспеген эцгелек кауын тарщар бет жуз1 деп-децгелек, шеке тамыры мен бет тамырлары кегерш кершш турады. Ерш де, жаураган адамдыкшдей, кегерщю. Кдсы, кез! крцыркай. Шашы крцырдан ауьш сарыга карай бузьшан, мен суретгей алмайтьш 6ip туе. Cipe, сары курецге жакдш. Сол жецешем1з Гулжанра егейлж жасайды екен, жасаганда да ете жасырьш, журтка биуурмей, куйеуше керсетпей жасайд ы екен, Гулжанныц ез uiemeci бес жасында, менщ экемнен 6ip жыл бурын, кайтыс болтан. EMic-eMic ес1мде, апам кдтарлы, бала керсе айналып-ушршп ж уретш ажарлы адам едь Гулжан ж еген бауырсак, пен баекддан меш де кур калдырмайтын. Ол гасшщ жакры мшезш кешн де апам кеп 76 •
айтып отыратын. \"Бес бала тауып, 6ip баласьшан да жемга жемей Kerri, байрус!\" — деп екше^н. Гулжанньщ алдындзры era атасы мен anKeci алдекршан жеке уй больш кеткен. Ец улкен атасы Егцздде, одан кешнп эпкеа керип колхозда, кенже атасы Талдезекте туратьш. Гулжанньщ сырьш есптгенше мэн бермей ж уре бершпш, I агалары мен эпкеа бул уймен араласпайды екен. Балалыгым гой, мен соны да байкдмаппын. Гулжанньщ э к еа жуаскр жатпайды, 6ipan, былай жаман Li мшез1жок, Iniin алса, racira кэд1мпдей эурелейдд дейдь ондай L кезш езьм керген емесган. Гулжанньщ iueaieci кдйтыс болтан I, сон;, 6ip жылдай бул Kici эйел алмай ж у р и т. Б1з о л кезде <: баламыз, ауылдьщ эцпмесш улкендерден кем еспмесек те, олардай эр]ден ойлап жаптайтынььмыздан болар, керген- бшенЬпзд! жуйелеп журмейлпз гой. Малга кррайтын улдары, тамак, жасайтын щиздары болганмен, бес балалы еркекке уй устау оцай дейм1сш, езш ен ж ас Ырысты дейтш ж е а р t келшшекке к ец ш Kerin, онысы ел кезш е L/virin, сотая ане J уйленем, мше уйленем деп жургеншде, тутан hrici кдза болыпты: согыстан он, аягынан айрылып кдйткдн екен, метан; еам д е жок, Егщадде турыпты, келгетане уш ж ы л толар- ч толмасга аягыньщ жарасы крйта ашыльш кеткен бе, жок, | 03i жырылып, кескен жерш закрщдап алган ба, аквдэында сол аягы губше жегш тыныпты. Оньщ артында уйелмель I суйелмел1 era бала крлады. ¥лы б1здщ Саржанмен жасты, Kp3ip зщгптей жшт, сен кермеген боларсьщ. А л ax ed елген к кезде крпы эл1 емшектеп нэресте, крз1р Кргзылордада турады. Сонымен, М сш щ крзасы Гулжанньщ экесше тугкщыл сокда боп тиед|. Бэлгам, сол сокщл ол гасшщ бугал QMipin 1 озгерткен болар, гам б1лед1. Ж алгыз щпзымен ж еар отырган I Ырысгыны о л Kici аса кдтгы унаткдн кершедй Inrin алганда: ; \"Тэтам баскдга буйырганмен, менщ жаным Ырыстымен ; 6ipre\", — деп жылайды екен. Эргам ез сырын e3i б1ледь дегенмен Гулжанньщ э к е а сол ce3iMeH ец шындыгыи айтатын сегалдГ Олай дейтш ce6e6iM — ол гасшщ ем1р1нде ез суйген айел1 сол Ырысты. Бала рашык,тан еганщ 6ipi айрылып жатады, оньщ опыты озгеш е: кш э ©зщнен, балалырыннан, сагат сайьш озгерш ocin жаткрн 'пршшгщнен бола бередт А л ол гасшщ Ырыстыдан айрылуы — ез кдпырын озгелер ушш курбандыщщ шалу. Ж ане бул Kici 6ip p er емес, кдтарынан езш курбандыккэ era p er шалган. CaFan гусшиспрек болу ушш, ayeAi ол гасшщ алгаш уйлену тарихьш айтьт берейш. Олар ©3i 6ip эке, 6ip шешеден уш 77
Шеуш т ___________________________ _____ атайынды — уш у л болыпты. Атасы ержеткенде, адет бойынша, оран аке-шешеа к уз айттырады. Кдлын, малый телеп, кыздьщ эке-шешесше баскдлай беретшш 6epin, енд1 eni жак, та той ж асаута кдмданып жаткднда, арасы кдлычдьпыньщ аулынан ауырып келш кенетген кдйтыс болады. \"Жеар ерден кетсе де, елден кетпейдд\" деген зац бар, кдлыцы теленген юлзта эке-шешей ендд бул KiciHi уйлен/уредг Он жеттге толар-толмасындд, сейтш, жецгесш алыпты. Кдншама жакры аддм жольпд<днымен, 03i унатып уйленбегейн, ер адамнын, кецш нде: \"Эйел1мд1 кыздай алмадым-ау!\" — дейтш 6ip е ш ш 6api6ip туратын шыгар, кдйддн б1лешк. Бес балалы болтан соц, ол екшшггщ орны куанышпен толтан дд шыгар, оны да 6i3 кдйдан бкейк. Тек, эттец, ол куанышы дд кутаймапты. Гулжан беске толтандд жечгелей алтан ол эйел1 кдйтыс болады. \"Ер ж ш т уш ак, уй -птедд, уш кдра уй TireAi\", — деп отыратын апам. Сотан кдратанда, ер жлтггщ кдйтысы мен куанышы кдшандд, cipa, тепе-тен,. Тек кеп кдйтьшы кешп журш кулетшдер, 6ip куанышты буюл OMipiHe азык, ете бйейндер аз. Гулжанньщ экей, менщ ойымша, сол аз аддмдардьщ 6ipi. 1шшдеп ульш жаткдн муц-шерш сырткд шытармай сакуайды. Bi3 болсакДр суршгешлнзд] басымызта аспан кулатандай к ер ем 1з. А дам га ж ы лап, кудайта жалбарыньш, айналамызды мез1 егем1з. Ол Kici ейтейдд, еюшш взшдю, оны кетеретш де ©3i, кдлыгаы мшезшен жазбайды, ауыртпалытын езгеге салмайды. Алайда ол юйнщ сырты бутш болтанмен, кш тугш екеш акдткдт. Эйтпесе: \"Тэнш баскдта буйыртанмен, менщ жаным Ырыстымен oipre\", — дегецдд айтпас едд. Ырысты ал] ауылда бар. Соншалык, суду дейтш дэнецей жок,, кдрапайы м тана кдра эйел. Кдзакдг кдра ецш сэулеленддрш туратьш бетшде 6ip айрыкща нуры бар. Ашу дегенд] бымейтш аддм сиякды, ж ымиьт крйьшжуред]. Б1здщ бала кутмззде егж еад болатын, а й сол, сыны бузылматан, артык,толып кегкен арам ей жок, Kyfteyi сотыскд кеткенде жалгыз кузымен кдлтан екен, ауылта келген алташкд1 \"кдра кдгаздьщ\" 6ipiH алыпты. Жаманаты шыкдай, журт кдтарлы жеке уй болып отыртанындд, Гулжанньщ экей кещл бадред]. \"Ею жарты 6 ip бутш болармыз\" деген умет екеуш де ынтьнртырады. Fypbm сак,тап, Гулжанньщ aKeci эйелшщ жыльш беруге тана кдрайлап журедь соны етюзш барып уйленбек. С ол арадд inici кдйтыс болып, артындд ею баласы кдлады. 78
$т-3а4ыт№а(ф | Зершжан, согыстан кешнп жылдардьщ кеп кцындьпы -сорыс жылдарындарыдай. Тамакдъщ аздыгы, к т м н щ Iжокуьпы — кргындык, деген ол рана емес. Ж еимнщ кецш, iж еардщ кез жасы дейтш кщяндыкуар бар, кдтзым. Орны iтолмайтындар — солар. Тамак, табылады, киш кебейедт — !женмнщ экеа, ж еардщ Kyfteyi Критаттрммейдь оньщ орнын Iбаска адам баса алмайды; баскднмен, жеттм е з экесш, ж еар I ез суйгешн 6epi6ip умыта алмайды. Менщ ойымша, солай. Солай екенше сенем, кдазым. ¥мьгга алмау, 6ipaK,умыта алмай к гурып кдйтадан -прите алмау — кдындык,емегенде не? Сол юшндыкуы умытура емес, жещлдетуге умтылран Ырысты жазыкцы ма? Элде эйел1 елш, бес баласын жылатпастай жар 1здегеш ушш Гулжанньщ э к е а жазьпды ма? О л eKeyi жазьиды болмаса, олардьщ аз кунп махаббатынан жаральш, кдуниеге талпынтан нэрестенщ жазыры не? Ырыстыньщ ж укп белый кдлганын ауылда куптайтындар да бар, айыптайтындар да бар. Ол айыпталмайтын д а едд гой, амал не, ондайды казак,мащайы тайкы дейдь Гулжанньщ ■э к еа арайын-туыстьщ айткдньгна кенбей отырып алса, оны ( куиггеуге гамнщ эл1 келер едт Гэп елдщ куштеушде емес; ‘ менщше, Гулжанньщ экесшщ езщде. Тепн эйел табыльш, <■ бас салды дерге болар ма? Олай деуго аузым бармайды. Ол ij туррыда оран Ырысты артык,емес пе е/у? Бауырынан калган | е й бала, бэршен бурый сол екеу! гщнаран болар. Оран да \" токд-эрысы келмей, толкдш барып Ырыстыньщ алдына | ж угп ш т. \"Агайын ж е а р келшдд маран уйгарып отыр. 1 “Баскдра кетсе, е й бала жат боп кетедт Мьша кысыл-таяц заманда жат крльгна кдратгы-ау деп, келшщ д е кек сакдар. ' Оньщ ештецеа кетпейдр 6ipeyre тшп алады, ез бауырьщньщ ’ баласы сен Tipue баска б1реудщ босагасында теггпреп ж уре ме?\" — деп кннайды, кдйтем? Бауырымньщ баласын тен-претпеймш деп, сенщ шпндеп ез баламды тен-претем бе? Не акьы крсасьщ?\" - дейдт Ж урттыц эщ тм еа кезбен кергендей-ак, Азды-кеггп ‘ крспасы болса болатын шырар, алайда Ырыстыга кртысты С0зде, менщ ойымша, аса 6ip ауытку жок, гар13Д1. вйткеш ол эйелдщ буюл нрпплш сол сезден алшак, кетпейдг — Ол сездщ бэрш мен д е ecrin жатырмын, — деггп Ырысты. — Кез жумбаймен екеум1з крсылып алсак, атайын сез туртисш еле-елгенше токдатпас. 1нщнщ ею баласы б}рдемеге урынып кдлса, бэртн сенен Kepin, сею ы лш 1лгешектейд1 де отырады. Ол ею баланьщ кдмын жемей 79
Ы сутм , Н Щ ,-уш 6api6ip ж уре алмайсьщ, емшектеп баласымен келшщнщ де барар JKepi белгйп, оларга кррайласпасац, журтта, агайыныц да сенен repic айналады. Тауекелдеп ердж жасайтын жастан екеу>пз де асгык, ендд елге жагьш, aryepiMja/y кетзрмеудд ойлайык, Мендеп балацнан уайым жеме. Сен 'ripi журсец, ол Tipi болса, екеущдд жат етпеудд мен мойныма алайьш. Сен -ripiAe ж еармш дегендд айтсам, кудай жазамды берсш! Антым да осы, айтатыным да осы! —деп, келйпмен крсылута кел!сшш беритп. Сейтш жас куншде жецгесше уйленген Гулжанныц экеа отызра келгенде келшше уйленедь Тагдырдьщ тэлкеп-ай десецшН Ею арата кел1п Ырыстыньщ к^гсгырылганьш кдрасащны! Экесшщ бул жагдайын Гулжан бала куншен бшп ж урил! 0K eci ciHAici екеущ Ырыстыньщ уйгне ерте барып, кейде уйк;гап крлса, оятпай крлдырып кететш корше/у. Cipa, 6ip- 6ipiHe уй р етсе берсш дегега болар. Элде сол араласудьщ acep i ме, элде ш ш туйсжтен туьшдайтьш баска сыр бар ма, Гулжан мына егей шешесшен rep i Ырыстьта Ьш тартып турады екен. ©гей шешелерш алдындагы агалары мен эпкеа женеше деп кеткен сон, Гулжан да солай атайды. Сырын бымеген сырт адалп-а онысы ер алеу есптледь Кдзаюа тартште ондай-ондай бола беред, к^лзым. Гулжан екеумзз мекгепке барамыз деп шьпдщнымызбен, бармадык, Ж ете бере бурылдык, та, дукенге карай журдж, OFaHжеге бере тары бурылып клубка кетпк, airreyip, андмемз бпкенше кеше шиырладык, — Папам Ырысгы апайга aai барып турады, — дейдд Гулжан.— Ондагы баласын ез фамилиясьша жаздырып aaFan. Жачылхан жецешем соны кдвганады. Ол бала биыл терпнпп класта окдды, аты — Hecin. Быетш шьп-арсьщ? — Б1лем юй, —дед1мауылдьщэчпмесшенменщдехабарлар екентчд анщртьт. — Сен ше, сен экенд кызганбайсьщ ба? — Елу тортшпп жылы кузге карай Hecin 6ipiHuri класка барды, 6i3 онда ceri3iHmiAeMi3. Оныц да фамилиясы Баймолдаев екеган ecrin, алгаш экем/у сонда кызгандым. Tinri экеме кэддмгтдей ашуландым. С ол куш кешке экем мен женешем де 6ip шеюсш басылды. Мектептеп жатдай слардыц кулагына кдлай жеткенш 6ip кудай бысш. Арада 6ip кун етп ме, етпед ме, мекгептен шыкып 6ip топ kjj3 келе жатсак, жолымызды Ырысгы апай тосып тур екен. Bip саг кермегенсш бурылып кегкш кел/у, экемнщ атьш былгамацыз деп урыссам 80'
Щ ол-Забъттш ф ба дел те окцалдым, б1рак,бетпе-бет келш крлганда, жанымддгы кргздарга ш ест мен де: \"Салеметоз бе?\" — дедом. Кулш, 6apiMi36eH бас изей амандасты да, меш кеп бшепмнен устап ез уш жак}ф оцаша алып кегп. Улкен Kid крлтыкцап алган сон тартыньш ж ату та га ыргайсыз, ыркдона кене бердом. Экем ек еум р арасындага о к еан ы сонда ез аузынан еспдом. \"Жарылхан акдшакуьж, жасайтын кершедо. Тусшсе, оган Баймолданы берген — мен. Мыц жерден крвганса да, Hednrip экест Баймолда екеш акркдт. Ол шындыкуы баладан крйтш жасырам? Не ушш жасырам? Баймолданы Ж ацылхан га щваным крте болса, о л — м е т р кртем. О л ушш баласы Hecin те, execi Баймолда да кшэл! емес. Мен Heciim Баймолдага тием деп таптым, эншешн ойнап-кулш таба садкам жок, Оным егер кдте болса, болар крте болды, epai дуниеге келген Hecimi: \"Экен; Баймолда емес\", — деп алдаганым крте болмай ма? Ж урт не десе о десш, шамам келгенше axeci мен баласьш жарындастырып елем. Ол — менщ мшдеттм. Экецнщ фамилиясын алганка ашуланба. Hecin — сенщ шщ. Берщ 6ip Баймолданыц баласысындар\", —дедь Мен ол кезде бул сезше уйи крйгам жок, ундемеген куш к егли. Bipap жаны жок, адамша бедорешп тура бермей, 6ip-eni p er басымды изедом. Ырысгы апай сонымды купгаканы деп у рты Bapi6ip о л кезде куптамасам, Kp3ip куптаймьш. Шынында, ол ккшщ жазыга не? Палама тием деп отырып, Жацылхан жецешеме бола тие алмай кдлды гой. Соны бшш аяудьщ орньша, Жацылхан жецешем Ырысгы апарды сыртынан кдргап-олейдоде журедо. — А л саган не кцшмадыц дейдо? — Меш д е сол Kici уппн жек кередь Bip-exi p er Ырысгы апайдокше баркам. \"Баймолданьщ бар баласьшан сен маган ысгык, кершш турасьщ. Кшжене куншде ол сенз 6i3,\\ip уйге 6ipre аль т келетш, содан ба екен, маган, eirreyip, сен баскдлан белекгетп турасьщ. Уйге журпп, айналайьш, 6ipre отырып 6ip-eid кесе шай ииейк!\" - деген сор барып ем, апырмай, кдндай керемет бауырмал адам. Егер папам бул Kicire уйленгенде, ушм]з ойын-кулюге абден кенелгендей екен. Жацылхан жерешем ундемейдо гой. Ундемей ж у р т жан адамды жартырмайды. ©3i тапкдн балаларын б4зден алалаганда, сумдыр-ак, айтуга уяласыр. Ж ас кушм1зде жарайды epai, бала десш, epai мен бойжеткенде б)рдеме бшем гой, сезш кдлар деп кшжене кргсылса кдйтедо, теп? Папамнан кдймыгып крна уйдем меш куып шыга алмай жур. Соныр барш керш, бшп журш кррлыгына шыдаганша 03iM кетейш 6-ю м 81
Ы уш н Щ М ч ш ________________ дел ойладым. Кешйсш саган барып келем деймш де кепи калам. \"Кайда кегп? Кдмге кегп?\" - деп, сез жок, с е т кдшайды. \"Бглмеймш\", — де. Папам сураса кана шыныцды айт. Кейтасщлпцддде: “Касыма сержболсын\", —деп, папамнан ез1м сурап алам. Бгзге ара гусем деп, ол да ылги урсысьш кала бередд, кешеске, теп, амалым кдлмады. Эйтпесе, ал1 ерге гой б!зге! — деп, Гулжан жасаураган кезш адакднымен cypmt — Жуас, ундемейтш Kici гой. Turn одан сез шыгады дегенге сенбейсщ, — деддм тандапып. — \"Ундемегеннен уйдей пеле нтытады\" дегендд казак, cipe, осындайларга айткдн. Ундемейпга ундемейдд. Б1рак,йр жуса, бэршшн жуады, тек менжш шыгарьш тастайды. Ал мен жусам, эдею алдымен со й а гай н жуам. Ундемейдд. Bip-ей рет кдсакдна жумай да керддм. Оцда да ундемедд, тек тымырайып, куга бойы мен жакка кдрамай крйды. 0йт1п ацдыскдннын, Heci жак,сы? Одан да айгайлап турып урсыскднымньщ e3i артык, ©стш ундемей журш-ак, ол Kici жасайтынын жасай бередд. 0 3 i ундемеген Kicire сен кдйтш ундейсщ? 1штен тынасыц да крр боласьщ. — Ой, сумдык-ай! Ондай деп ол idcira й м ойлаган?! Сырт кезге Ьетп, сыпайы адам сейлдд. — Сырт кезге солай. Эне куш Ермек, мектептен келгегамде, жупpin алдымнан шыкры. Ол не б1ледд, е й жаскд биылтолган бала? \"Апамкелдд-i-i!\" —деп куаньш айкай салды. Мен крлыма кегерш, бетшен суйдум. \"Апашы келдд-i!\" —дедич мен де куаньш. Жацылхан жецешем Ермекп крлымнан жульш алды. \"Былай жур! Ол сенщ апац емес, Несштщ апасы!\" —дедд жейп. Журепм токд-ап кала жаздады, 1лескул. Нанасьщба, куддй бмедд, токдап кала жаздады. Ж елнил класта жиын етгазт эбден шаршап, карным аш ьт келш едд, бщдщ араздасьш калганымызды экем бшп кря ма деп, eripiK ауьгрып ерге жатып калдым. Ылги осы гой, 1лескул. Кнпкене кугамде мундайларды тез умытый кетупп ем, Kp3ip, теп, умыта алмаймын. Кдшангы шыддймын, кджьш кетедд екен raci. Bi3 екеудпзддд шьпыса алмай жургегам1здд экем байгус бгледд. Бьчгенмен не йтейдд. Бала кугамде бэрш айтьш салатынмын оган, сод ан ол жецешеме урсаггьш. Окем жумыска кеткенде, айтып крйганым ушш жецешем жазамды тага берепн. Оньщ жазалаганы нанасьщ ба, 1лескул, жан адамджше украмайды: кеже iiuin отырсам, кежемддйшп бптгей алдьпцдага ыдысымды жинап экегедд; шай inrin отырсам, 6ip-era кеседен арггык,куймаи кряды; даспарканньщбасьшда 6ipa3 отырамда шыдамайтурып 82
______________ _________________________ $^~ЗаАытыхф кстем. Сондай кдлльпргарын кере-тура кэйтш шпц жылнды. Жасы улкенддпн, шешелж жолын курдан-кур кдшангы сыйлайсыц? Жасы улкенддпн, шеше екендитн ол керсетш торса, 6ip capi. Сен кусал окуга т у с т кеткенГмде жакры болар рд|, ендд амал жок, Эйтпесе Друлет: \"Армияма барып келген соц уйленешк\", — деген, езЫ асыкцъфдым. — Апырмай, елдщ 6api о racim ундемейдд, i3eni адам деп ойлайды.— Баскд саз аузыма туспей, тары тандандым. — Шлем. Ец аякы кунде уйге Kipin-шырып журген сен солай ойлаган соц, баскдлар кдлай ойламайды? Ешклмге айта алмай, егей болса да ез шешецдд 6ipeyre жамандай алмай куса болады екенсщ. Birey жара 6ip куш болмаса 6ip куш шпмдд тесш шыкдтай турып куриын деддм, 1лескул. Гулжан досымньщ сыры осылай, кдязым. Сол кегем деген куш кетп акдлры. Kp3ip ол да ею жыл болды, Кдязылордада турады, Дэулет екеуш щ терт баласы бар. Анда-санда араласып турамыз. Heciri ше, Ырысгы апайдыц баласы, сол Гулжандшне келш-кетш турады екен. Уйленнтп. Жакры жшт болтан кершедд. ©meyip, Гулжан кэдЬщдей елжДреп отыр. \"Bip-eid рет Несшпен 6ipre уйге Ырысгы апай да келдд”, — дейдд. Ал Жацылхан жецешес! ол ж еке уй болгалы 6epi 6ipAe-6ip рет кдтынаспапты, тек Дэулеттщ эке-uieuieci кешрш сурап татуласура шакдарранда, сол уйге барыпты, бар араласуыньщ болран-бггкега сол рана дейдд. Гулжанньщ экесшен алты, бурынгы куйеушен ею, барльпы Жацылхан ceri3 бала туыпты. © m eyip, анда-санда болса д а солар араласып туратын кершедд. Мен быетш 6ip топ адамньщ тардьфы осылай, кдязым. Олардьщ 6ipiH айыптап, 6ipiH жарргап жатудьщ кджетр жок, Бэршщ, ез тардьфы езше. Б1здер, сырт адамдар, солардьщ 6apiH де тусшуге тшсгаз. Айыптай салу юмнщ крлынан келмейдд, талайды талай айыптады да гой. BipaK, кд>1зым, Гулжаршьщ экес! Ырыстыга уйленш, Жацылхан жецешем емшектеп баласымен ж еар кдлса, ею б1рдей баданы багып- кдра алмай 6ipeyiH, бэлюм, екеущ д е елпрш алса, онда оран юм айтыпты болар едд? Сорыстаи кешнгл кысылшац кезец бе? ©лер бала елш калганнан кеган ол кезецлд айьптгадьщ не, айыптамадыц не? BipaK, жепм бала, ж еар кдгынныц 6epi кы ры льт калган жок, крй? Жацылхан да ею баласын аман сакуап кдлар ма цлд, юм быедд? Онда, Ырысты апайга уйлетп, Гулжанньщ бакдпты болар едг бэлюм. Жацылханра уйленем деп, Ырыспыны да, езш д е бакцггган какцы. Солай гой, кцгзым? 83
Ы н ш тШ М гут Шындытында да, Жацылхан мен оньщ шиетгей ею б ал асы ушш Ырысгыга уйленбей кеткеш ол гасшщ кителю шыгар. Алайда ол Kici оны кдтелжке санамады. Кдтелш екенш ажыратуга epeci де жетпед*. Ол кезде 6ip ол Kici емес, кебшщ- ак, epeci жетпейтш. Солай едд гой, кдоым, солай. Солай билганын естен шьп-арьш кдлай сегесщ? Жацылханды аяп, оньщ ею баласын аш-жалацаштыкцан крргаган, сол ушш Ырыстыдай аяулы адамьшан айрылган, буюл ез BMipiH баскдларга жанашырлыкрен е т ю з т келе жаткдн адамды айыптаудан repi, бэлюм, мадакцау дурыс. Солай емес пе, К£13ЫМ? К.ЫЗ К У Ш М Д Е П ТАРЫ Б1Р К,ЫЗЫК, Сонымен, Зершжан, ауылда болтан ею аптаньщ цшнде Ергенментанысып та, ат куйрыгын кеспсште улгерддм. Гулжан мен Дэулеттщ уйленгенш керд1м, апамнан крфуар эцпме е св д м — кэдумпдей байьш кдйтгым. Байытанмен, ерге байьш кетш, байльпъш 6Ai кдйда жумсарьш б1лмейпн api-capi 6ipey сиякуандым. Кдлз болтан соц, бет жузщ кузарьш туртан соц, жанамалап кеп жылы сез айпщюы келмейтш жшт сирек. Алгашкыдд ap6ipiHe карал: \"Бойдак, па екен алде эйел! бар ма?\" — деп куд^ктенетзидд шытардым. С езж тенбеске сезгктешп, ур(кпестен уркем. Ж ылы сейлеп, элдеюм жакащдаскысы келепнш сезддрсе, api крркьт, api сакданып берекем кдшады. Жатакдсанада 6ip белмеде терт кдп жатамыз. Ауылта бартанда Ергенмен кдлай таныскднымды оларга айтып берд!м. О л эцпме бэришзге 6ipa3 ермек болды. Екппш семеспр эй-пуй дегенше ете шыкуы. Емтихан тапсырып бпкен соц, 6ip ай демалыс бердд, ауылшаруашылык, жумысына тамыздын, бас кезш де баратьш болдык, Bip белмеде жататын Кулэндэ дейтш шымкентпк кдоз меш крнак><э шакырды. \"Бес-алты кун кдлада боламыз, тутан агам бар. Бес-алты кун ауылта барамыз, эке-шешем Тулюбаста турады. Шымкентгщ ар жатында тшп тур\", — деген соц, кенддм. Ел керш, ж ер аралатым келдд. Агасыньщ уш кдланьщ как, ортасында екен. Ата-жецгеа маган 6ip кергеннен унады. Нагыз аузын ашса, кемеш кершетш жандар — солар. Олар ушш Кулэндэ — кецшне кдяу Tycipyre болмайтын нэзж. EKeyi д е оган майда сейлейдд, сьшайылап сурайды, кдбатын ацдьш курак, ушады. Улкен
@ }т-3а4ттаеф боп олар жумсамайды, кдйта еркелеп екеуш де Кулэндэ жумсайды. \"Кеке, бугш театрда б1рдеме бар ма екен аз-ак, б1ле салсацызшы! Жецеше, апама апаратьш шай-крнтэз1рлеп крйьщызшы, стипендияма сатып экелддм деп бэлсш ш барайын\", - деп, буйрыгын онды-солды береду де отырады. Ага-жецгеа Кулэндэ ездерш жумсаган сайын куанатьш сиякуы. Кдрап турып кулзыгасьщ. Сыйластыкуары сумдык, жарасымды! Шымкентке 6i3 кеш келгенджтен, алрашкы куш орайы болмаган uibtFap, epreci Кулэндэнщ келу курметше ага- жецгеа 6ipa3 таныстарын шакулрды. Он шакуы адам ете кенулду отырды. 1шгнде Кулэндага жиен ага болып келетш Умбет дейтш бойдак, ж т т болды. Букхл кенгп ойын-кулзыкуф айналдырган — н епзш ен сол. К,азак, университетш щ экономикалык,фэкултетш былтыр рана 6iTipiri келпгп. Устел басында аузымызды жидырмады: 3 3 w , анекдоты, ойыны мен кдлжьщы; арасында эн айтып, домбыра тарткдны — 6api тамаша. ©31 де Kepiicri, крю мурггы, кдлыц кдсты, ак, сур жйтг екен. Эй, 6ip минет тыныш отыра алмайды. Тентек балага улкендер: \"1ллнде тынжьщ бар ма, неге тыныш отырмайсьщ?\" —деп жатушы е д гой; сод сезду Умбетке айтса да жарасады. Б1раз нэрсега бкетип пшршен ащарылып тур. Тек маран унамаган 6ip Mira — макувнады. Меган; ойымша, орынды макуэн — ол да куаныш, ал артык,макуан — акуллдьщ ттзгш тарта алмаганы. Макуана 6L\\y д е мэдениетгшк. Умбет ара-тура артык,макуанып, езше e3i ие бола алмай ш еказ ecin кетед1 Сол ара-турасы кдтгы сескендурду. Жакры житг екенш багалай тура жакуыра алмадым. Эзждеп, Умбет маран ылри кенул белш отырды. Улкен гаалердщ кдсында онысынан кдтгы кулсылдым. О л онымды ангармады . М еш ч байкдраным, У м бет маран жак,сы кергенджтен емес, тек кулзырып кдна кдрады. Ьшп-жеп теалгега тым epci эсер етп. Унаткдн адам аялап, жанарымен аймалап кдрамас па? ©з пи1ылын ашык,ануартып, одан менщ качдай куйде кдларымды ескермеду. Ескерешн де демеду. Менщ ойымша, оган i3er жетпеду. Кулльгкуары: \"Менщ кдндай ж т т екегамду керш отырсыц гой. Кенулш саган кетш отырранын иайддланып кдлсацшы!\" —деп туррандай аскдк, Кдлайда Умбет кецшмнен шыкрады. Тамак, арасында демалып огырраны- мыдда, кдсыма келш 6ipa3 эщтмелесп. \"Б13ДЩауылда aaipre университет б т р ген жалгыз менмш. Кдланыц кулздарын унатпаймын, ауылдыц кулзына уйлештм келеду\", — деген 85
Ы ^ятН ^ф Лнцт сездерлд айтып кдлды. Эрине, ейтш мак^ануга да болатьш шыгар. Маселен, сыралга есю достарьщньщ ортасында кдлай шалкдгсац да сыяды, ал жаца кврген адамга езщад ейтш таныстыру, менщше, абестеу. \" Э стт жургенцрзде, смздд ауылдьщ кипы жакуырмай, ci3 кдланыц кузын жактырмай, ею ортада бос кдлып крймадыз\", — деп ем, эзмге де кншрейе б1лмадд. \"Кдзак^а кыз курып кдлмаса, 6i3Ai олар бос кдлдыра крймас. Б1здщ бос жургендлпз басы бос к^пдарра да, ерте куйеугетишкеткендергедекдуткрй\", —дедг Соны айткднда- ак, крлкд-журепмдд жудырыкрен крйып кдлрандай баллы Бептщкерган жан сулульпы толыкцырмаран соц, кержтшктщ де Kflaipi кетед) екен. Шынымен солай ойлай ма, жок, ойын жендеп жетгазе алмай каллы ма деген куджпен, не айтпагъш аныкуай тусюм келдк \"Кргздарра кэунгп екеннрз керйпп тур, —AQaiwэ д е т кекетт,— ал куйеу барлар езщгэд келекетш кетпей ме?\" \"Эй, кдрындас-ай, ж п г кдгз-келшшекке кдлай кдюыкра, кдыз-келшшек те ж т т к е солай кузыгады. Кдй- кдйдарыны айтьш таласкднша, ез жайымызды ойласайык, та\", — дедт \"Менщ куйеуич бар, ага. Kyfieyi жок, 6ipey азге ewi кез1гер\", — деп, кдсынан кетш кдлдым. EpTeci Кулэндэ екеум^з кала аралап туске таман оралсак, Умоет тэты уйде отыр екен. Кергенде-ак, шеке тамырым тырыса кдлды. Бурын вз1м байкдмаган 6ip ерегес оянды: \"Крлыма 6ip TycipceM-ay деп журсш, рой, керермДз. Анкау кдоды тапкдн екенсщ!\" Алматыныц драма театры осьшда 6ip айлык, гастрвлде екен, Умбет 6yriHri спектэкшне барЬпздд шакздэа кел1ггп, \"Мунысы — мыкхылык,— деддм шпмнен куптап.— Бул мыкзыльпъш тары 6ip макцаны жуып-шайып кетпесе жарар\". С ол ойым он минут отпей жатып жузеге асты. \"Кулэндэ мен 1лескулдд уйге шакрфайын десем, жалдамалы патерде турам, жагдай жок; сыймайды.— \"Кулэндэ карындасымды\" демей, екеулпздщ атымызды крсак^-ай атаганы, эрине, айла. Кулэндэш карьшдас десе, мен де кдрындасы болып кетейгн деп турмъш. Маган кдрындастан repi баскдрак, кдрайтыньш сезддргеш, cipa.— Оньщ успне бойдак,жттгщ ушнде жиЬаз болмайды. ЖиЬазсыз уйд; эйел баласы жактырмайды. Алтьш асыкуай жапттщ уш тауьщгьщ куркеандей рана екен-ay деп журсе, уят.— \"Алтьш асыкуайды\" езщ айтпай, 6i3 айтсак, жарасар едьау\", — деп мен турмын. Артык, айтьш крйдым- ау деген сезж Умбетгщ, теп, кдпершде жок,— Сондык,тан кдз!р барып бэрпшз рестораннан тамакуанамыз\", — дедд- 86.
\"Ойбай, бул жолы мынасы да мык,ты шыкцы\", — деддм миыгымнан кулш. Таранып-сыланып бэрЫ з тыскд шыкдык, Ресторан 6ip оральш жерде тана деген соц, ж аяу журддк. йшнде тын- жысы бар баладай тыныш журе алмай Умбет тагы сез бастады. — Жакдян ж ерге такси бармайды, ам алсы з ж аяу журесщдер. Биыл кузге д ей н уйленш алсам, к елеа жылы осы уакдьгпв жеке меншж мешинем болады, сонда бэрщдд кдрыс жер жаяу журпзбеймш! — деп салды. — Ай, сен де айтасьщ-ау, Умбет.— Кулэндэнщ атасы басын шайкрп сылк,-сылк, кулдд. — Ага, о зге дауа жок, екен! — деддм мен де. — Неге? Неге дауа жок,? — Алмаган ейелйцздд, мш беген мэшинегрздд айтып макданасыз, ендд с1зде не кдялган дауа? — Эй, менде дауа жок,дейдд-ей, мьша кдяз. Менде дауа жок, болса, гамде болады? Айтындаршы, 1лескулддю кдгянат крй? — Крй-крй! Дауа жогы дауа жок, сенде.— Кулэндэнщ жецгеса де селк-селк кулш крльш сшедд.— 1лескул кртырды. Крй, жендлдщ. Дегенмен кдязаракдап катгы кдясылды. Созден тосылганьш мойындагысы келмей, эрнеш айткдн болып едд, онысы кдполаспады. © зш i3eni санайтын Keft6ip кдяздар ж т т кдлжыцдаса, еспмегенсш Tepic айналады. Эзмдеп крсакрна алдененщ женш сураса, туксшп крбагьш шытады. Ж штпен сейлеспей крйганын жакры кдялык, санайды. Мен оган кдрсымьш. О л— езшдд де, житгп де кррлайтын кд>1лык, Кд>кяа ayeAi жшт кеп кд,грындамаса, ж тт к е ендд кдяз кдярындауы керек пе? Кдтрындаган екен, жакдырар-жакдырмасыцды сен де ацгарт, кдяльпына карай кдглык, жаса. Сезгне сез айта алмасац, сенщ мылкрульшьщ, оган жштгщ Heci кетедд? Осы устаныммеи Умбетгш, эзгл-калжьщына анда-санда болса да кррсы жауап кдйырьш отырдым. Bipre-6ipre ол маган ацдап сейлеуге айналды. Ресгараннан шыкдан кезде Кулэнда кулагыма сыбырлады:— Сен Умбегке куйертм бар депсщ гой. Ой, жынды. Жецешем сурайды: “Шьш ба?\" —деп. Жиен агам саган елш-егтп гашык, больш калган кершедд. \"Айналдырып берщдерип! Кулэндага айт, кенддрстн\", — дегго. CaFaH унамады ма? Кулш, эзмдесш отырсьщ гой. Жецешеме не д ети ? 87
ЬЬ*штЦЩ +т>________ — \"Не дейшщ крлай? Не деущ керек? — Ендд... \"Оган да унапты\", — дейш бе? Жок,— Кдбагымды шытып, басымды шайкэдым.— Маган унаган жок, BipaK, жакры жшт екен. — Ендд... жакры жшт болса, неге унамайды? — Жакры жшт коп крй, 6api унай 6epyi керек пе? — Жога, дегенмен ол сем унатып, осыньщ бэрш сенш, кецшц ушш жасап жур. \"Ертец Келте Машазтыц Kepiicri жерлерш керсетешк, бурагуи Акру-Жабагылыньщ кррьпъш аралатайык, Кдйда апар десендер, аларайын. Н ет керсет десендер, керсетешн. Тек кескудад кенддрт бершдергш!\" — деп жалынады. Теп, жылайтын Typi бар. — Крйшы, кр1зык,екен ол Kid. \"Айналдырып бер, кенддрщ бер!\" —деп 6ipeyre жалышаны неа? Жакры керсем, б1реудщ айтуьшсыз да ез аузым бар юй. Маган Келте Машатыныц да, театры мен кррырыньщ да кджеп жок, курысьш, ертецп пойызбен уйге кдйтам. — Эй-эй, ашуьщды бер, батыр. Умбетз де, 6api де бар болсын, ертец екеу>пзд1 кекем Тулгабаскд апарьш тастайды, кутыламыз одан. Мунда журсек, кыр соцымыздан кдлмайды ендд. Кекеме айтам, б1здщ Тулибаскд баратымызды Умбетке сезддрмесш. Тек матан екпелемеип, айналайьш. Эншешн айтшы дегешн айгкдным гой. Эйтпесе, Умбетпн, уайымын жеп журген мен жок, \"К^здар дегенщ жолымда кргрылып жатады\", — деп макуанады, алар соньщ 6ipeyiH.— Артьпргау айтьш крймадым ба дегендей, бепме Куландэ 6ip кэрады да, кдйтып уцдемедг Ундей крятындайкещл куй менде де кдлмады. Бул жштгщ рапгыкуыгы сонымен тынды. 0Aiде эурелемек екен, Кулэндэнщ сезш е Караганда, арасы кдтты айтып тастаран тэр1зд|. \"Ьфгз саран унай ма,— езщ сейлес, 61зд1 араласгырма. Сейлесе алмайды екенсщ, ойтем, буйтем деп макзантанынды крй. Крнаккэ келген баланы саран бола ренжггер жайымыз жок,”, — депп, Topi3i. Тулибаста торт-бес кун болтан соц, мен ауылта кдйтгым. Кулэндэ Шымкентке дешн шьп'арьш салды, Кдйтарда 6ip кун бурьш арасынжшде Умбетпен тары 6ipre болдык, Дегенмен Herni жаман жшт емесше сол куш Ke3iMжетп. Макзанбайын десе де макуаньш кряды, мшез болу керек. Менен KemipiM сурады. \"Маган ренжш кальшсьщ. Аргьпырак, сейлеп, е с т кететш эдеттм. BipaK,адамгажамандык,ойламаймын. Кермей- бьлмей жатып коне кет дегешм, эрине, итак. Кдйтесщ, ку мшез крлмайды екен. Оган реюгаме. Хат жазып, хабарласып 88
Щ т-Забышьтф турайык, кдрсы болмасац\", — д ед. Кдрсы болмадым. Ол эуе/ii ауылга, кузде Кдозылордага — барлыкы он шакзы хат жазды, мен сол он шакцысыньщ бэрше де жауап берддм. Шымкентке тэты к ел деп шакдфды, К^зылордата 1здеп барайын деп етшдь Em6ipiHжен кермедм. Сейтш, Умбет те суьшды. Кдлай хат токуады, солай оньщ уйленш алганын Кулзндэден есгвдм. Кун сайын студенток кездщ куизыты молайып келе жатгы. Айхай uiipKiH, ку>13 дэуренге не жетсш! Курска болса да §жарку>грап кершепн кезщ-ау 6ip! Bip ув дц баласындай боп кеткен студент кдуымы кавдэрта кандай кгипатгы. Алдымен б в д сейлетш, жакры орынга 6i3Ai отыргызып, ездер! окулмай кдлса да ютагпэрш 6i3re берш, курстас жйтггер шамалары жепсенше шолжацддтгы-ак, Сол кезш,еске iycce, apiсагынасьщ, api кушаласьщ. Жадны, келмеске кеткеннщ 6api крнайды, 6api Йсатындырады: балалытьщ, кулз кунщ, келшшек кезщ, алташ • ана болшньщ — 6api. Егер карттыкуан кейш тэты 6ip белес ^ болса, белым, картгык,та кутнап сатындырар еду ОЙДА ЖОК.ТА OftAHFAH CE3IM ti Сонымен, кулзым, терпнпп курсты да тамамдап кдлтамыз. il Кекекте ею айдай уакугг каладагы мектепте теж1рибе алуга бардык; сабакда кдтысамыз, езЬпз сабак, бере\\пз. Крркулныш : пен куанышымыз кдт-кдбат. Сабак, беруге крсымша мен жетшпдге класс жетекшшк жасадым. Ой кеп, арман жегеду ,кдйсысын жузеге асырарьщды бымейсщ. Бар бш еш в д 6ip- >• ею аптаньщ шлнде балалардыц бойына ciiyipin Ж1бертщ келед. ;Сейтш жанталасып жургешмде, 6ip куга сабатымды 6rripin, 3 жатакусанама кайгайын деп, муталицдер белмесшде жиналып жатыр ем, крю м урпы кара торы жшт алкулн-жулкулн ю р т келду “Салеметаз бе? — деду басын изеп. Меган, салем!мду кутпесген алак,-жулак, жан-жатына кдрады да, менен баска белмеде ешюм жош на кез1 жеткен сон,:— Ескараева деген Kicim калай табута болатыиын айтпайсыз ба?\" — д е д маган Iсиду танататеп карап. Касаканакуллжак,куллыпгурган сиякуы. Не десем екен деп, сел бегелш калдым. Сол сет ж тттщ 63i: \"Ол юса кетш кдлды ма?\" — дегега. \"Иэ, кетш кадды\", - дедш! оиланбасган. \"Кап! — д е д де, житом бурыльгп журе 6epAi.— Ергец салпакуап тэты келешн болдым-ау!\" Идсакапа омес, ж ттгщ мега шьшымен танымай туртаньша сонда кез1м 89
жетп. Алдаганым уят болды-ау деп артьшан жупрсем, жштш ылым-жылым жок, Bip класка Kipin кегсе, кеипкпей шьи-атыи шыгар деп, дал1зде 6ipa3 кутим, шыкрады. Кршангы тура берейн, акьгрын аянддп жатакдсанама карай бетщадм. Мен танымайтьш бул им, меш неге 1здеп жур — тусиоказ. Карал оты рьт ез1мнщ мазам кете бастады. \"Кара басып бурьш 6L\\eriH6ipeyai танымай каддым ба?\" —деймш. Bipmuii класган бастап 6ipre окыган балаларды тугендеп шыкцым: ешб1рше украмайды. Ауылдастарымды да тексердом, алп жштпц тур- Tyci ешгамге келмейдо. Birreyip, жамандыкда бола 1здеп журмесе жарар адо деп шошыдым. Жок, жерде басыма бале ■плеп алдым, алп жшт еамнен шыкрай крйды: жакрыльпдф 1здеп жур ме, жамандыкдса ма? Жана: \"Ескараева деген — мен\", — дей салмай, жеш жок, кырсыга калганыма жыным келдо. Мекгепке кайта барсам ба екен деп ойладым. Bipaa узап кеткен екем, оньщ устше парным да ашып, акдгры ершшектшм жендо, жатак/анага келдом. Белмеме ю р т беп- крлымды шайдым да, асханага баруга ендо шыгайъш деп жаткам. Кенет ecucri 6ipey какзы. \"Жадагы жшт болмаса не кылсын?\" — Kipirp3, — дедом и м Kipin келер екен д еп тацыркдп. — С элем етаз бе? — дедо со л муртгы ж ш т та га сол эдепмен менен баска тага алдеюмдо 4здегендей жан-жагана карал. Мен кулш ждбердом. Муртын сипай шымшып жшт бепме карады- — Ci3 aAi Ескараеваны 4здеп ж ур аз бе? — Иэ. ©те керек едо. — Ескараева менмш, —дедом сол турегеп турган куюмде eciKKe к,арай б е т те п .— Ж ан а м ен ci3Ai тусш бей , кд1лжак, кылранъгмды кейш быдом. Артьщыздан куа шыгьш ем, таппай калдым. Кеппрпрз. Жайша 1здеп ж ураз бе? Ж ш т бешме, сен беле та га да кдолжакуап турган жокрьщ ба дегендей, кудоктене карады. — Ж о. Ci3 де меш кеппрераз. Мен газетген едом. 0 г е тыгыз тапсырма болып турганы. О збен гашкене отырьт сейлессек дурыс болар едо. — Т апсырмасы Heci, мен тусш бей турмы н, маган тапсырма ма? — Ж о, d are емес, маган. — Ендеше, оган менщ кандай катысым бар? — О з 6ip жакдф асы гьт турсыз гой деймш? 90.
— Тамакцд барралы жатыр ем. Тацертен, сабак*сд асыгып тук шшей кеткем. Егер уакрпыцыз болса, тамакрр журйрз, сол арада сейлесермз. Аш адамньщ ойындатамак,кдна турады екен, жацагы айпфцдарьщыздьщ тупн де туонгем жок, — Жарайды, ас цдешк ендеше. Эуел1 танысьш кряйык, — дрл1 крльш усынып.— С1эд1 гай сыртьщыздан бш п алгам. М енщ аты-жеш м — М укд Крлжанов. Алматыда окдоп жаткдныммен, кдозылордалыклын. Обылыстык, газетке пракгикага келгем, журналистихала окрмын. Пединститут жайында арнайы бет бермек едис соган 6ip практикантгьщ макдласы керек. Соны уйымдастыруды редактор маган тапсырып, шалкришп ж ур гетм — сол. М урпы жптгп инсгитупъщ асханасьша альш кедгум. Ci3 крнакрыз гой дегешме кенбей, тамакпъщ кезепне турды. Bipre тамак;гандык, Тамакуан кешн белмеге келдис Непзшен о л сурак, берел, мен жауап крйгарам. Айткрнымнын,бэрш, крлы крлынажукрай, блокногына жазып жатыр. Эй, era сагатган асгам отырдык,-ау деймш. У ст ю ге Кулэндэ Kipin келген сон, барып, Мукрньщ есше кегу кереп тусп. — Ал, ендитсш маган сегшрз, — д е л крштасып жатып.— Тэртш бойынша, жазганымды ci3re окрггып, крлыцызды крйдырып экеггуш керек. Эган уакргг жок, О з айгпаган б1рде- 6ip сез крспаймьш, тек бас-аягын реттеп, йздщ атьщыздан кргакр гана макрла эз1рлеймш. Сау больщыз!— О л крлай асыгьш келсе, солай асыгьш шыгып кетп. Элп жятггщ, ойласам, нак,-нак, сездерь 63i iciHe соншалык, бершендш; гасичен гагарлесе, акр1лдаса отырьш сейлескеш, журю-турысыньщ кдрапайымдылыгы — 6epi унасымды. Соньщ бэршен адалдыгы ацгарылып тургандай. — Жацагы жазгапльщ гам, ей? — дед1 Кулэндэ ойымды белш. — Жтттм. Шыны ма, eripiri ме деп, о л да беттме кдрады; нанар ма екен, нанбас па екен деп, мен де бетше кдрадым. — Жаман адам емес сиякзы. BipaK, саган тэты унамай журмесе болды гой: — Унамаса, жМттм деймш бе? — Кдйда журш таныстыц? Bi3 кдлай б1лмед1к? — Е, сендердщ бммейтшдерщ кеп крй, —деддм ыркммнан тыс к ур ан т. 91
г S f r j HH» Щ фА+sm _________________________________ \"Ci3 айтпаран 6ipAe-6ip сез крспаймын\", - деген болатьш Мука. Сез крспаушы ма едд. Крспаса, макала кайдэн шыгады. BipaK,eripiri жок, 6api ез ойым, мен айткан шюрлер. Макала шьпдон газетп Мука тацертец мектепке алып келйтп. \"Окат керпцз\", — ддлд газетп крлыма 6epin. Мен сабакдса гарейн деп асы тьт туркам. Окдлсам, кешшп калатьш ту р м бар; окдмасам, Мука ренжитш сиякуы. Мен класка Kipin кегсем, ол меш, эрине, кугпейдд, к е т т калады. Бул жолы к етт калса, тары келуге ce6e6 i де жок, Соньщ бэрш 6ip сатте ойлап, шггей сась т турмын. Эй, жакры адамдар бар-ау жер бетшде. Жегший класка бурыннан эдебиетген б е р т журген агай менщ калай сабак, беретиймдд бакдялап класка 6ipre юрейш деп orbipFaH. — Ьлескул, мен езьм-ак, сабагымды 6epin шыкайьш, сен жумысьщды 6iTipin ал! — дедд де, кластьщ журналын крлтыгына кд.1сып шьпдгы да кетп. Мен тьл-аузы жок, адамша ундей алмадым. 9 p i уялдым, epi куандым. 1шю арпалысымды Мукдга ануартпау уппн, газетп беттме буркей т у с т окутан боп жатырмьш. — Жаман шыкраган сиякды, — дедйм о к ат бтп.— BipaK, бул менщ жазганым емес крй, ецбек озд иа. Асгьша менщ аты- жегамдд крйганьщыз уппн ракдгет! ©зщ жазбай, б!реудщ жазранына крл крйган уят екен, тйтп. \"¥ялр'ан тек турмайды\" деп, мен акдалган боп жатырмьш. BipaK, Мука оньщ еш уяпъпы жок, демедь Сол ундемеген калпы: \"Сау больщыз! Сау больщыз!\"— дедд де, басын изей- изей белмеден шыгып Keni. Ац-тан, боп мен кала берддм. \"Мынау e 3i крндай жшт?\" — деп жьшым келдд. Осы кдз1р рана 6ipiHiiii рет керш турса да: \"Карындас, сау больщыз! Тары келш турармьш, хабарласармыз\", — деп, кэйсыб1р ж1гптер жаныцды крймаушы едд, мьшау оньщ 6ipiHде айтпай, не KeAepi 6eArici3, не хабарласары 6earici3 кетп де калды. Кецшм жаман басылды. “Апырмай, жен б1лмейтшжшт больт шыкды-ау!\" — деп крям бэрш ж ттгщ жамандыгына карай кисайтьт. KepflAi куррырдьщ туктрш де жасырын жаткан б!рдеме бар, сол бале маран багынбайтын сиякды: м е т купгамай, жптгп жакуайды, 6ip денем ишнен егаге белшгендей эурелейдд, 6ipi Ж1гггп умьтфнсиды, 6ipi тары керуге ынгык, Сол эуренщ бекер емесгн сездум, акдлры мойындадым. Апам уйд щ шаруасьш icreft журш ьщылд ай кейде елец айтатын. Кдлзык, керш, не айтады екен осы деп, епкем 92 .
________________________________________ 0Ы -^М ш пта4 екеушз талай тындадык, Сонда кебшесе естттш м1з мына елец: \"влеч айткдш келмейд1 ершгенде, Бойым байсал тартады керглгенде. Жерден алтьш тапкдндай куанамын, Такчячныч тв беа квршгенде\". Оган эпкем екеуш з жымыцдап кулетшб1з. Сондай куаньшггы мен ойда жок^а ез басымнан кепгпм. Май мейрамына таяу кундерддн, 6ipi едд. М ектептеп практикамыз бггкен, Appic тьшдауга крйта кешкемш. Тацергец оку корпусьша кдрай ентелеп келе жатыр ек, 6ipre окртьш жнтггер киосюден газет алура бурылды. Куландэ да крса бурылып: — Б]з д е алайыкщы, лекцияда кррай отырамыз, — дедь Мен оны кутш, тротуардьщ шетш ала акрфындап аяцдай бердьм. Кенет арт жагымнан Кулэндэнщ даусы окрю шыкуы: — 1лескул! Эй, Глескул, мынаны кдра! Артыма бурылсам, ж упре баскдн Куландэ крлындары г а з е т басьшан асьгра булгайды. Ой ппрюн, кдндай жуйрж, гэзетге маран кдтысты тары б1рдеме жарияланган шьтар дедом. Алкдонып жеткен Кулэндэш жазгыра жеюдом: — Не болды сонша кешеш басыца кетерш? — Мынау алп сенщ жйтгщ емес пе? Мукдны айтьш турганын тусше крйдым. Кдрап ж1берсем, дал e 3i. Гэзетгщ уишшп 6e ii ецкей елеч- влец нщ ортасында уш-терт сурет, сол уш-терт суретпч еч Сйрйпшй — Мукрныю. ©зш кергендей куандым. ©з адамым деп куандым. Апамньщ айгатыны рас екен: жерден алтьш тапкдндзй куандым. \"Акдон екен гой\", — деп, нитей макуан кдолып та туррандаймын. — С ол гой, — Кулэндага сыр бермеуге тырысып, селкрс кдна айткднсыдым. ©лечдерш окура асыгьш, iurrefl взш кумартьт барам. Кулэндага кдйтарып бермей, г а з е т ею букгеп и елетп алдым. Аудиторияга Kipin, орныма отырар-отырмастан-ак,газетпч буктеущ жазып, Мукдньщ суретше кдрадым. О л да маран теоле кдрап турган сиякуанды. Айтсам, кулеснуау, к^зым. Айтпасам, шындыкда комнат. Кдсымдагы Кулэндадан урланып акдорын алакдныммеи бетшен сипадым. Суретген ток, еткендей вне бойым елж1редо. Дал кдз1р кезш е e 3i Kopince, ар-уятгы умьпъш бас салатын сикдом бар. Сумдык, Сойкдн сез1Мекен. ©згмнен взш урейлендом. ©ректгетмдо баса алмай олечге бас крйдым.
\" С ет ойламай, кущ бойы толранбай, Ж уре алмадым куды жады болгандай. Кеудемдеп шыбын жаным шырылдап, О да сенщ туткыныц боп кдлрандай\". \"Кудай-ау, мьшау мен рой!\" — деп зэрем ушты. Tan айнымаган м енщ кушм. “Мьша ж т т кдйдан бш п крйран?\" \"Кдглтиып кд>1лтанак,тап кдуыз жарран. Кеудемд1 тесш кете жаздайды арман. Жадын журш, — жаньща жете алмадым, Сагыныш азаймады сагынраннан! Б1лемш сулу кыздар кеп екешн, Оларды мадак,тасам, соз жетерш. Ж урепм сен а з 6ipaK, жет1м кустай, Тентпреп таба алмаран ез мекенш\". \"Мьшау да мен. Мен туралы. Сикргр шыгар мьша ж тт?\" Т этп ур ей дейтш ур ей бола ма? Болмайтындар угшн болмайтьш шыгар. Мен, airreyip, д ал сол сэт татп урейдщ курсауьшда крлдым. T errain — менщ ойымды тап басышы, у р е й — ол оны крйдан бьлед!? Тежеуйз ой — езще жау. Ойлай берсец, ойга келмес нэрсе oina тусед! екен. Кенет как шыбык, ж ала наш ж урепмдд осып ж 1бергендей болды. Шычгырьш ж1бере жаздадым. Кдлай байкрмаганмын. Ойбай- ай, осьшьщ 6apiH 6ip iqj3Fa арнап отыр гой!? Айдаладары б1реудщ айдаладары кэгеына жазган елещн окрт... Кдндай акдмакды н?! Ж ада рана жартасты сокдылаган толкршдай ерекпш зуларан квдш м табанра салган ултаракуай мыж-мыж басылды да кдлды. Бугал дуниенщ кррлыгы кдра басыма енд1 тусз! Адамзазтыц ец крры, ец сорлысы мен екем. Bapi — кррад. 6api зая. Менщ жакры кергенш, махаббатым гамге керек, унаткэн-унатпаранымды гам тьщдайды? К дв басыммен гамге барып муцымды шагам, гам тусшеда? Осынша сезтпм, мунша кдйреззм 63iM/\\i рана ертейтш от па еуу? Ж ан адам крл ушын бере алмайтын б ул не кдзлран жаза? Бглепмнен 6ipey жулкдш-жулкдш Ж1бердд. — в й , ей, 1лескул, саган не болды? Кулэндага жалт кдраганымда, кезйчнщ жасы газетке тырс- тырс тдм ты лдды . О, куддоетп крлзраныш-ай! Махаббатгьщ езш татпай жазъпз, алгаш м е т сен жылатып ец. Куддретщ- 94
^М -За^ыш ьукф : ай! К^шанда жарысып катар журетш, куаныштьщ кундеа- Iай! Кайтем1з, еш р суруге сенщ д е кдкд>щ бар шыгар. j Адамзапы шыныкдъграмын деп жаманаткд кдлып журген !сен де 6ip адаскдкрьщ ба кдйдан бглейж. Жатакдсанага келддм де жатгым. Туею тамакдед бармадым. Багпайтынын 6L\\e тура неменеге барам? Бар сылтауым — : \"Басым ауырды\". Оган кдлздар сене кря ма? — Эй, с е т елец куртсы. Туштацдан кдйдан тана ала крйып ем сол гэзетп! — дедд Куланда бар к]ызра еспрте еганш. Бул сырымньщ бупн кеште-ак, 6ip a3F a жария боларьш содан-ак,шамаладым. Меши, жасыргандэ маран не жещлдж? Енддп калган жадрыз жол — умыту, М ука деген жштгщ жер бетшде бар екенш ойламау. Кершбекп, Ергендд, Умбетп кдлай умытсам, Мукдны да солай умытуым керек. Керек! Амал не 6ipaK, умытайын деген сайьш кез алдымнан кетпейдд. Кдндай бакдггсыз кдязбын?! Сол еледод сол сез1мдд Мука маран неге арнамайды? Неге, неге рана ол м е т суймей, баекдны суйедд? Анандай елец арнаткдн, апырмай, кдндай кдяз екен? Кдйдагы кдлз екен? Сен суйгенде, оньщ суймегеш кдндай кррлык,? Кудай-ай, будан еткен кррлык, болмайтьш шыгар? Кдяз байрус дэрменаз екен-ay! Жшт... Ж ш тгщ жеш 6ip баскд. Кецш н, эйтеугр, кдйтсе де, бглддредд. Байрус Татьяна-ай, cere 6ip Facbip бурын Абай туешгенде, мен элг туешбей келшпш-ау! Сен куйген откд мен д е куйддм-ау, Татьяна! Кдйтем? Не дстеймш, кудай-ау?! Жок, елде жазырым бар ма? Ж тттер д щ назасына ушырадым ба? Кер1мбектщ, Ергеннщ, Умбетгщ кендлш мен де кдлдырмап па ем? Осы куйдд 6epi де бастарынан кешп гой. Олар еепп аласурып кдгналып жаткднда, кдннен-кдпераз ойнап-кулш журддм-ау мен. Олар кдшалдды дегендд ойыма да алмаппьш. Сез жок, соныц жазасы. Жастык,ты кушак,тап, солкдялдап жыладым. Кдяздар келгенше жылап-жылап эбден басылып алиям келдд. Тык,-тык, еткен алдене кулагыма есплгендей болды. Тына кдльш тьщдап ем, алдеюм есж кдрып тур екен. Мука деп ойладым. Кдцлдй логика, нендей себеп екенш кдйдан бжейн, сол деп ойладым. \"Кдз!р\", — дей жаздап, орнымнан туруга ыцгайлана бере, осындары кдяздардьщ 6ipi шыгар дегендд тары ойладым. Шынындд, Мукд кдйдан келе кдлдды. Kipe бер! - деддм кдткмлдду дауыспен. Есжтен Мука Kipin келе жатгы. ©з кезше е з м сенбеддм. Эл1 кеппеген жасымды суртпм бе элде керу Ka6iAemv\\i 95
_______________ тексергешм бе, саусагыммен ею кезиед кезек-кезек сурталей бергешм еомде. — Сэлеметоз, - дед! Мука баягы сол эдепмен. Менщ тесекте жаткдныма ыцрайсызданганы ма,— Кеипрераз!__ дегенд1тары крсьш крйды. Кюмшец жаткам. Басымды кетерш дереу турегелддм. — Жо, окдсы жок, Басым ауырран сор, сал крсайып ем, — деген боп жатырмьш.— Огырьщыз. Мен Kp3ip... Сол \"Kp3ip\" деген кушмде Kp3ip кайтептмд1 айтпастан, орамалымды крлыма устап щырып кетпм. BeTi-крлымды салкын сумей жуып, шапгымдытарап, жагамды тузеп дегендей усп-басымды ретгеп крйтып келсем, Мукрньщ крльщда 6yriHri газет. Тани кетпм. Жаца жок,синицы едь Cipa, крйнына тырып экелген болу керек. Гэзетп керш, ещм тары бузылды. Керген бойда сосгаьш турьш каддым ба, жок, тесегвче сггыра кетпм бе, ол арасы дал есичде сакцалмапты. BipaK,Муканьщ орнынан кдлай турканы, газетгщ буктеуш асыкрай жазьш, ез елещ бар бегш ашып маган усына бергеш, менщ шпмнен: \"Е, шырарым-ай, сен де еленщ у керсетт макцанута келш пе ер?\" — деп гаржии! улпргешм — 6api еомде. — М ети, бупн 6ipa3 елендм жарияланып едд, — дедк Даусында макцанышган repi уяцдык, басым. Онысы маран эсер етпедд. — Б1лем. Овддым, — деддм салкрш рана, усынган газели а л ь т жатып. Бепме бажырая кдрады. Жузшде: \"Куанамадесем, муньщ не? Кдндай адамсьщ e 3i?\" — деген сурак, бар. Муканьщ мен ойлагащай жуас ж т т емесш сонда жанарьшан сезддм. Жуас юсшщ жанары ейтш ецмешцнен ете жаздамайды. Сьша сьшайылырымен сырг солай кершедд екен. — Онда, крлмен жазылран крсымшасьш рана окрщыз. Редактор сызьш тастаган екен, мен кдлпына келлрш экелддм. Kppai-ан сет ею б елм д у ете кдлды. ¥ялдым да, куандым да. \"Е. 1-ге\" деп крлмен жазылран аты-жен менш екенш б а д м . Кез1мнен жасым ыршьш кете жазддды. Дэл сол сэтгеп менщ бакрггымды жер элемде езошен артык, быетш жан адам жок, кдозым. Жок, Ол бакыт — менщ рана енппм. Мен GMipre сол енппмдд алу ушш келшшн. Куаньшпъщ да макуан екенш сонда быддм: гэзетгеп Мука жазган алецнщ маган арналуы занды сиякцанды, ол маган жарасатындай кершд), содан ез1мд1 нгекоз бакрпты сезшдцм. М ука кыдырып кайтуга шакрфды. Сыртымнан сабыр 96
сакцал, шимнен куана-куана келклгм. Аяцдап \"Амангелд\" кинотеатрына карай ж урдк. Жазтьттурты сол кеш жалгандз ес1мнен шытар ма, к дзы м ! Ондай кеш крйталанбайды, кдйталана берсе, куны крлмайды. Мука ДА уяльш, мен де уялып, 6ip-6ipiMi3re емес, карсы келе жаткандар мен erin жаткандарта караймыз! Соларта караван б о ль т 6ip-6ipiMi3re кез к^рымызды саламыз. Желсзз жылы кеш денеге ж1бекгей жумсак, ти ед. Ауа бар екеш есщ е туспейд, тыныска да, крзралыска да — бэрше жайлы 6ip рахат кдна бар. Зершжан, сен Актанта суйш крсылдьщ. Сондьпрган менщ кеп сырым сатан таныс. Bip эйел барлык, ей елдц сырын IoiAe алмайды, щязым. Менщ айтканым — тек ез сырым. Ол сырды сен е з сырьщмен сабак,тастырып кдна угасыц. Менщше, гумыр бойы еш ю м д суши кермеген адамда талай сезш, талай м е т р ш оянбастан к етед. Пайдаланылмаган кендей бекер крр болады. ©3i 6ipeyai суйтен адам еш ю мд суйш кермегеннщ жай-кушн жакры бьлед, ал e 3i еш ю мд суйш кермеген адам сушскен жанддрдыц жатдайын ешкднан жете ута алмайды. Май мерекес1 келд. KeAiciM бойынша, демонсграциядан кешн Мукамен жольпып, мен редакция кызметкерлер1мен 6ipre кдла сыртына Сыр бойына бардым. Жолыщфнда, мейраммен куттыкуап, крлыма Мука щязыл лентата оралтан бес щязталдак, жене 6ip канверт усгаткан. — М ы нау не? — д едм ко н в е р т ашьш жатьш . — О л — мен, менщ езЫ, — д е д ныкц'ан. Ашсам, шянде терт буктелген 6ip парак, катаз. Буктеуш | жазсам, мэшщкеге адемтлеп баскан уш ж ол кутгьщтау сез ?жане уш ауыз елец. Муканьщ сол елендер1 матан осы кунге д ей ш ыстык,. К е р е м е т ж азы лтан ды ты н ан ем ес, || махаббатымныц тарихы болгандьпъшан. \"1лесжан!\" — деп j жазып, асгын сызыпты. Сондагы леп белпсшщ 63i матан > айрыкща 6ip меш р!мд дыбыс шытарып туртандай. f Ыцтайсызданып, М ука менен apipeioce барьш гу i ©лецш мен усп-устш е уш кайтара окцш шьпргым. ощ лы м келд, б!рак, кутпрш крйганыма уялдым. Се !'Г ты н суйетшше сендм. Сондаты м е т сендрген елец мы \"Сан тун ceHi саты н ы п кез 1лмед1м, Сырт-сырт сынып, узш п тез!мдер1м.
Жетзмдйстен жаткднмен сынып та адам, Шьш жепмд! кш санап анык,таран? О да жеттм емес пе, айтшы, 1лесжан, 0 м1рде суйгенше жолыкдатан?! Талайды талайлардан озып туган, Жеттмддк пен жалгыздык, торык,тырган. Кеш, ерте деп кдйтейш, ризамын Тагдырга с е т маран жолык,тырран!\" Саран еттрж, маран шьш, кдызым, мен Мукдны Крзы мен Телегеннен кем санагам жок, Кэз1р де кем кермеймш. Сенсец де e 3ip*61л, сенбесен, де езщ 6uv. Kepin, бшп журсщ рой, куддгщ болса, айт, жасырма, кдязым. Крзы, Телеген, Ромеолар н еам ен мык,ты дейсщ . Олардай еркек мьщ, миллион. Тек олардьщ тамам еркектен артыкдшлыры Баян мен Жтбектщ, Ж улиеттенщ махаббатында. Сол кдлздар болмаса, олар да кеп батыр еркектщ 6ipi. \"Ердщ бакдпы— эйел. Эйелт жак,сы болмай, ер оцбайды\", - дегендд Теле би дурыс айткдн. Бук1л ем1рьмде мен апам айткдн сол эщтменщ расгырына кез жетюзумен келем. Сонымен, Сырдыц бойьша келддк. Ж идек ryAi ацкджан эде\\п 6ip алацкдйра орналастык, Шагьш автобустьщ шпнде н е п з М з ж ол-ж енекей таныскдмыз, езеннщ жагасьша ж еткен соц, жецЬл мэшинемен ж еке келген бастык,тармен ганыстык, Ж о л бойгы к^ысылганым кдгсылран ба, кекесш ендд керддм. \"Журт менщ бул журюпмд1 кдлай ойлайды? Ж ещ л мшездд кргз дейдд-ау?\" — сияк,ты сан кудж баста сапырылысып жатыр. Мукд маган жалтак,-жалтак, кдрай береди Жардайымды сезш турран сыкдллды. Жымиьш дем берген болады. Жымиьш сыр бермеген болам. Ол жылдары кд.13 баланьщ арак, iuiyi, imce мае болуы аса epci саналатын, Кдгаылордада кездеспейтщ. Мен жай лимонад уртгал кдна отырдым. Жалпы, маран ужым ете унады. Редактор егделеу керш генмен, журтты ойын-култоге жетектеп отыратьш жакры Kici екен. Шетшен эн айтады, домбыра тартады, эзтл деген аркрйсысынан арьпыльш тур, Эрибер1ден соц жатыркдй бергендд уят кердьм де, ойын- кулшге ептеп араласыцкрградым. Редакцияда icremiH 6ip кд>1зра жолдасы тлесе келптп, аты Назым екега aAi есьмде. MiHe3iашык,жаркрш, ажарлы кргз. Ажарлы, жагымды екенш бь\\ед1, езш ерган устайды. Байкдп огырмын, Мукд да онымен 98
6ipiHiui рет танысты, айткега алдеюмдердд сурап, кд13дьщ агасьш ба элде апкесш бе аныкуап жаткднын еспдЫ. О, ол кезде кулагам турж. Ж ург желгане-желпше келш билей бастады. Редактордьщ мэшинесшде радио бар екен, содан музыка ойнай кдлса, 6api билеп уш руге асьп-ъш 6ip-6ipiHe жупредь Елмен 6ipre Мукд екеум1з д е биледж. О л м е т бжддрмей бауырьша кдкждгсы келедо мен де биуурмей бидш, ырракымен таргынам. Иыгына басымды суйеп, баяу бидщ эуешмен узак, ырралып оркелепм келед), тек уяггым ж1бермейд1. Онсыз до жакры, суйжтщ кдсында, 6api керемет! Би ток?-аран соц, Мукд екеумзз кеппен 6ipre достаркднга кдрай бетгедж. Элг1 Назым деген кдгз жолымызды кесе жупрш етп. ©те бере аягы шапке шалынып, етпетшен тусп. Крлтьжхап келе жаткдн Мукд м е т тасгай сап жалма-жан алпге жупрдо Ж М тпк мшдеш юй, суйеп туррызып, аягыньщ ауырган-ауырмаганын сурап жатыр. Мен отырган жер1ме азш-ак, барьш жайгасып алдым. Кдрасам, Мукд Назымнын, кдсынан кетер емес. Ецкешп етепн кдрьш жатыр. Алакдны ана кд1здьщ жалацаш пзесше тиш-тшп кетедг Басыма кдным бурк етш 6ip-aK, шапшыды. Онымды 6ipey байкдп крйды ма деп, жан-жарымдарыларра ур лан а кдрап к,оям тары. Барлырьшьщ кез1 Мукд мен Назымдо. Bip-ею атгап аягыньщ ауырмайтынын керш, акдгры Назым до ориына кдрай бетгедь С ол кезде оньщ алдьш Мукд кес- кестеп турьш алды. — Сен — Назымсьщ, мен — Кдра кдскд атгы Кдмбармьш. Сенщ аярынды крлма-крл емдедом. Кдлай емдегешмдд халкдпч карей, кдне билеп ждберпп! — дедг — Кдра кдскд атты Кдмбар-ау, сен биле десец, неге билемейн, — деп, кдгз бураландой женелдь — Уа, халкдпи, Кдра кдскд атгы Кдмбардыц куддретш кардщдор ме? Акрап кдлган Назымды алакдныммен сыйпап жаздым гой, — дедд де, ол до кд1зды айнала крраздонып музыкасыз, дэнецеаз билеп кетп. — Ой-ой, Кдмбар болмай кдл!— Даусымныц кдлай шырьш кеткенш ез1м д е байкдмадым. Кдйта кдтгы шыкраганы абьгрой болды. Кдсымдо отырган Назымньщ жолдосы мырс ете кдлды. Одон уялатындой устам кдлмады. Назымга eci Kerin есшен айрылган Мукдны сумдык, жек Kapin отырмьш. Оныц жацдгы кд1лык;гары, ана саздер1 мен мына бш — барьш зурган акдшакръж, Сол акымакхыгын Мукдньщ e3i кдлай
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 474
Pages: