Б. Нұржекеұлы. т4

Ы ф яж Ц+taiv-nM RAAipAi усгаз менде де бар. Сондай катал, айкдйлагыш. А/ маран ешкдшан даусын кетерш керген емес. Оныц алдынд мен кдншалык, кдрыздармын десецнн! Кдйда, кдндай жагдайда журсем де еам нен шырармаспьш. Иэ, ci3 болмасацыз, кдшбагты Эрнест Гербертович, мумюн, мен училищеден баятыда-ак, кеткен болар едм . С1з менщ ецбепм мен крбрлетпмдд 6ipiHiiri per бараладьщыз, езгеге де баралаттыцыз. М е т ц мулде топас, дарынсыз емес екешме ез1мнщ де кез1мдд ашып бердщдз. Менщ ap6ip сзтгшпме езьмнен бетер куандыцыз, менщ рухымды кегерш, аркдмнан кдгып: \"Умница!\" — дедащз. \"Осы кдлпыцнан тайма, енбекген! Алга, улкен биймгекцрайталпын!\" —дедцрз. Оздц сабарыцызды асьта кутем. Одан тары да оздщ кымбат, жиер берер сезцрзд1 ecrin, канат бггкендей куанып шыгам\". \"24-март. Бупн Кушан келдь Мен Мукрдан хат алгач, Кушан соны окыды. BiTri, 6api де 6iTri. Бугш ец соцга хатымды жаздым. Енд1 еш уакцггга оны есше алмаймьш, жыламаймьш. Ж етп, онсыз да кэп жыладым, кеп жылымды белпазднсге, туманда атгаздгм. Кушан бупн кептен ес1мнен шыгып кеткен Кецесп ойыма салды. Кезшде оны украппын, тусшбеппш. \"Эггец, Элима 6ip ауыз жылы сез айтса, неге де болса кенер ед1м. Крита куйеуден шыкра да, крнша баласы болса да уйленер едм\", - депп ол Кушанге. Kp3ip кеш. Ол уйленш крйды. Менен кдйыр жорьш керген соц, ем1ршде 6ipiHiiri p e r керш турран кдгзра уйлене салышы. \"Мен сен ушш ешкршан еюнбеймш\", — деген ед1м гой OFaH. Kp3ip еюнгендеймш. Буюл колхоз бш екеумдзд! крсылады деп ойлайтьш. Bipre журш, 6ipre эн салганымызды, би билегенЬпз/у ешюм секет санамайтын. ИПрюн, суш к п бо лу кдндай жак,сы! Кулупп ем, таза журекпен, адал кещлмен кулупп ем. Маган 1лесш ол д а езуш ж имайты н. К,андай ацкецгл едь Домбыра, мандолина тартатын, баянда ойнайтьш. Эн де айтатын, даусы жагымды тенор, бите де икемдд болатын. Ендд одан не пайда? Дос болдык, жакры кртынаста журдж. Сол кезде ол езшщ \"энш\" сала бастады. Сепзишцде мен Терецезекке окуга кетпм, ол содан epi окдш ай кдлды. Содан менщ Мукдра “эшм\" басталды. Одан соц Кецесп ойлауга муршам да болран жок, Ол. ameyip, бар муцын Кушанге айтатын кершедь Мен оныншыны 6mpireH соц, 6ip жыл ауылда болдым. Сол кезде екеум1з крота жакцшдастык, Б1разддн кейн ол 250

1 &т-3а6мют>кф CKi энш кдйта бастады. Свйтш жургенде, мен Алматыга (етпм, училищеге туспм. С ол арада о л уйлешп тынды...\" I1 \"13-май, 1959-ж. Турсынгазы маган куннен-кунге унап |елед1. BipaK, вз1 тусш ж аз, оны мен р ен ж тп алдым. Рая юн Агима м е т юнэлейдь “Суыкрыц, Kicire жугымын, жок, . лдармен дурыстап сейлесе алмайсьщ\", - деп урсады. Рас а гар . Мен, теп, eMipre кдлай келгем? Не м1нез жок, не epiK жок, эй-reyip, Tipi жан. BipaK, менде журек, сезьм бар ой. Менщ сол K ipm iK ci3 сез1м1мд] багалайтын, eMipre, ,остык,к,а куш тар ж у р е п м д 1 у гар 6 ip адам кдлайш а абылмайды?! Сол адам сен болармысьщ, Турсын?!\" ; \"15-июнь. Эттец, Мукд, М укд! Кднша eMipiM кдлса, оншага жететзндей екшшг экелдщ гой сен макан. Неге саган чдрайлай берем, не кутем? О, сумдык, шынымен мен сенен тягт кутш кдрайлаймын ба? \"Мен жадылыппын, сега уга длмаппьш\", —деп келсец, сонда мен сеш кушагымды жайып <арсы алам ба? О, жок, жок] О бастан-ак, кдюы кдшкдн нэрсе гой. Кдбылданбай, таскд гиген кеирлия намысымды крздырып, уятган беттмнен отым т п а д ы . Неткен теменддк! К,андай бейш арамы н мен. Жацадан гана гул кдуызын жарган ж урепме мэцп ершес м у з тастадьщ сен. Суындым сенен. Енд> 6ip гана жол, 6ip гана макрат крлды: музыка, музыка, музыка!\" \"2-окгябрь. Туган к утм л] етаздия. Крнакцарыма кдлай екенш кдйдам, езш ушш орташа болды. Елге сыр бермеуге тырыскдныммен, вз1м ете квщ лаз болдым. Умггйзден умтг кутш, ез1мнен ез1м М. келер деп елендеумен болдым. Эрине, ол кдйдан келсш. I Мен оган грязык, хат жазгам. Оган жауап алдым. Bi3 еца] ,дос болуга кел1скенбЬ, егер бола алсак,\". \"24-январь. 1960-жыл. Бугтн мен ушш жакры кун болды. Мукдмен кездеспм, кеп сейлеспк. Жакында Кдозылордага iciBAiMалуга барады екен. Майдьщ орга шенше дешн болады. Ол маган сол жак;ган хаг жазар ма екен? Ол Кдгаылордада жургенде мен мемлекетпк емтихан тапсырам. С ол кезде осында болганы кдндай жакры едд, амал не! Маган, airreyip, ештененщ cari келмей турады\". \"31-январь. О, бугш маган апай не айтгы десегцш, Айнаш?! \"Сеш Москвага ж1берем!з\", — дедг Мэселем педкецесге шешимек. Валентина Алексеевна не дер екен? Эрнест Гербертович кдрсы болмайды, оган сенем. Мукддан, ойлаганымдай-ак, хат келмедг Енддп югэл!мнен к е т т кдлган 251

АЭ болар. Онбаган, шынымен-ак, хат жазбас па екен? Ерш Кушэнге барып аныгын б1лем гой\". \"2-февраль. Рая екеушз театрва жиналып жатканда Куша келдд Ол маран Мукрньщ фотосуретш экелш бердд. \"Они екпеа кара казанньщ куйесшдей болушы ед1, ренжшеф бара алмайтьш турш бар\", - деп-ri. 4-февральда кешю сеф ж арымда пойызбен кетедд екен. Кушан: \"Шырарып салайык,\", — дейдД. Иэ, сонымен, буйырса, бурогуш оны KapyiM мумкш. А л сонан кешн Kepicep ме екешз? Ол кпвл1мнен кайтканда, мен бул калада болмаспын. Ах, онымен б1ржола айрылыскдш келмейдд. О л ушш сушкп музыкамды да кдя алмаймьш, барам Москвага. Ею арман, ею гашык, Екеушщ басы 6ip менщ журепмнен орын теппесш сонау кезде-ак, сезунп ем. Элде: \"Осы окуым жетедГ', — деп бармай-ак, крйсам ба екен алые сапарга? Онда б1здщ ал1 де 6ipre болуымыз мумюн болар едь Сонда мен бакдггты болар ма ем? Эй, кайдам, куманденем. \"4-февраль. Муканы icraAiMre шыгарып салуга крбалжып зорра бардым. Юм бДледд, кап досыньщ оргасында маган кещл белмесе, ыщайсыз гой. А л егер щлзы бар болып, ол да келсе, Tinri маскара. Ол e 3i эбден кеппгш келдД. Кдсында exi досы бар, екеушщ де атын умытып улгердьм. Мен келер деп м улде ойламапты. \"Кап, бшчегешм-ай! Ертерек келш, баскдша уйымдастыратын едж\", — деп кряды. Кетерде маддайымнан суйш крштасты. Bipiraui рет суюь Bip турл!... туешбеймш, ол менщ суйген жшт1м емес, 6ipre туран туысымдай болып коршд1. Элденеден уялдым. Элденеге ренжДген сияк,тымын. Жыларьгм келдД... Сейтш шырарып салдым”. Сол сапарымда, щлзым, мен сенщ шешец Ьлескулмен таныстым. Табыстым. Арада б1рталай уакрп' еткенде, 1960- жылы Элима кунделтне тэты мынандай сыр жазыпты: \"Училищем б т р е р кезде ка’пы ауырдым, суык, ra in сумдык, жетелдДм. Сол аурудан дурыстап айьпът улгермей Ленинградка кетпм. Эуелде Москвага бармакщы ем, акрщы осылай кел1с1лдд. Уй йшм оныма риза болмадь1, 6ipaK, мен бой бермеддм. Алматыдан Рая, Агималар шырарып салды. С ол жылы менщ ец жакрш досым Кушан кутпеген кдиык, корсета. >KiriTi exeyi келш едд, жок,нэрсеге бола OFan кайта- кайта тшее бердь Рая оньщ ол мшезш жаратпады. Мега ушакка шырарып салгалы отырьш: 252

I Щий-Забътппииф \"Сен Ленинградку кетепн болдьщ, ал мен адам да алмай, дай да алмай Акуралдыц топырагында кулатын боддатм\", — Ё геш. Иэ, Айна, Кушан досым солай деда. \"Шырагым, не (гн огырсьщ? Элима а к ,т е у м е н алые жолга шыкдалы отыр, I--нщ досьща айтар жакры тглепщ осы ма? Кдазганьпиыцды IIjm курыса кэз1рше жасыра турсац куйтеда?\" — деп, Рая ■^эттне айтьт тасгады. 0 зйм крбалжьш турганда, о л маган (ндй тимеда, кещ мме 6ip кура нокут тускендей ттркендам. .; одан таксимен уйден шьщгык, Кэмугаспк дацгылга деган 1фзлда де, Кушан содан туеш кулды. \"Були стипендия алуым |ерек\", —деген сылтау айтгы. Суык, кубак,крштаетык, Солай ,«олды, Айна. К оуш м, Кушаннщ аркусында, Алматыдан libngiaft жатып-ак, бузылды. |1 С оны м ен, Л ен и н гр а д к у а м а н -е с е н ж е г п м . М ен Имтиханнан кешшп кулыппьш. Мшкгпрлж маусьпушьщ 9- ищда деген, ал мунда З-шде басталыпты. Дириж ерлер мгамандык, бойынша емтихан кубылдап, енд1 демалыску Iлспкен екен, менеи жэне Москвалык,б1р кдаздан, умытпасам, •Михайлов деген Kici кубылдады. Мамандыкган еге жогары 1 «га алдым. \"Ci3 туа бггкен дирижераз\"., — деп макуады. ■Ирак, теориялык, б ш м 1м нщ э л а з екенш д е еск ер тп . | Дирижер ретшде ci3 москвалык,кдаздан элдекуйда к у п т а з , iiAоньщ бглМ с(зден м о д Егер окупъщыз келсе, ал а з , меню, I >йымша, мш детп турде окуга т т с а з , мен т1лхат жазып •ерейш, консерваторияньщ жанында музыкалык, училище |бар, сонъщ 4-курсьшан куйта окущыз, к елеа жылы азда ■Гмшдетп турде кубылдаймыз\", — деда. Тглхатын алып Ручилшцеге келдам. Келсем, онда жендеу журш жатыр екен. fv\\epeKTipiHe ж агдай ы м ды тусш д1р д1м . \"Д ириж ер мугал!мдер1м1здщ 6epi демалысга, ci3Ai тексеретш де ешюм жок, Bipax, Михайлов айтса, 6i3 ол Kicire сенелйз, 4-курста |орын бар\", —деда. Сонымен, кдаркуйекге окуга келегш болью |кел!спм. ! Yrae келген соц: \"Мен сеш коре алмай олш кулам гай\", — Iдеп апам жылай берда, езйч д е крбалжи бердам. | Менщ ынжыкуыгым, ел, жер кормегендапм, журеказдапм Iа «дары жецда: кужатгарымды Ленинградтан хат жазып куйтарып алдым. ¥сгаздарымньщ yMiTi мен сешмш, ез арманымды осгш аяк, асгы етпм. Бул — менщ eMipiMyeri ец кеилрымес улкен кутем. Оган куш бугшге дейш окшем. Еч курыса Ленигарадтан айныган соц, оз1м1здщ Алматы консерваториясьша туссемнп. Бетам куйш оган да бетгемедам. 253

Ш ^ т Ц&Ж -рш______________________________ Акьфы Терецезектеп музыкалык, мектепке муга/им больй орналастым. Кунше Акдралдан барып-келш icren жупМм Сол жолдыц устшде ойда жок,та Сэулет деген ж1птпен таныстым. Суйеп ipi, узын. Мен оньщ кеудесшен рана келем. Ак, сэры, басы дэу, соран лайык, б ел де бар, менен кеп улкен ж т т . Кдндай кулдретгш, эсер еткенш кдйдан быейн, од, afrreyip, маран 6ip кергеннен-ак, кдтгы кулады. ©3i арнайы ярни купия немесе мацызды пошта тасиды екен. Куц» ертемен мена музыка мектебшщ алдьшда купп турады. Меа керш, сонадайдан ыржиып куледд. К,ол 6epin амандасып, иырымнан кушакуайды. Сэл сейлесем13 де, ол поштасына, мен класыма кетелпз. Кунде со л Кдяльпы кдязык; кунде керш журсе де, маран хат жазады, ашык, хат салады. Сондагы айта берет™ 6ip-aK, нэрсе: \"С ет суйем, сарындым\". М ен, ш ынымды айтсам , С э у л е т и аяйтынмын, сыйлайтынмын, 6ip турль жаным аиштьш. 0 pi м е т еркелетуд аялауы — менщ муз крткрн журег1ме жылылык, бергендей- ДД. Bip куш жумыстан шыкрам, ол м е т мектептщ алдьшда купп тур екен. \"Byrin менщ пэтерше журил, кдсымда болшы!\" — д ед. Кеп ойланбастан кенддм. Кдзанньщ соцры кундершщ 6ipi болатьш. Пэтер1 6ip белмел! екен, аузында асуйге арналган кппкентай рана куысы бар. Белмеа тап-таза, еп-эдемт Пешке от жарып, ндзаота тамак, салып койыпты. Уй шнндеп жинакылык, жылыльш,шпмдеп музды ергпп бара жаткдндай эсер етп. От басы, ошак, кдсында отыргандай, спбасылык, ем1рдщ жарастьпъш сезшгендей 6ip айрыкща куйте туспм. Бакдлттьщ Ae6 i еск ен дей елггн м . Аласурран ойда агырранымда: \"Элима, уйленешк!\" —дедд Сэулет. “Жарайды, уйленешк\", —д ед м мен кулш. Эзыдеп айтсам да, ар жагымда кет api емесгей кещл кушм бар едд. Элг! эзшмдд еспген сон, Сэулет сумдык, куанды. \"Осы алдагы мейрамда тойымыэды жасайык, Ертец уйге хат жазам, дайындала берсш. Сен жумысынды алан болмай icreft бер. Мен саган тойга арнап пианино сатып эперем, оны мына тесектщ теменп жагындары бурышкд крямыз\", — деп, кеп жоспарын шубыртып экетп. Э зш м е с ет п , соншалык, куанганына кдйран кдлдым. Оньщ ушып-крньт куанраны менщ жан жарамды тырнай басгады. Mem 6ipre-6ipTe ауыр уназддк басты. Кинога бардык, Теп, не кергезшшз ес1мде жок, Урлык, жасап тъгрран адамдай ез-ез1мнен ыщайсыздана берддм. 254

Щ/м-ЗаАыптУкф £олда кдйтып келе жаткднда, уназдпсп бузып: \"Сэулет, (н сеш суймеймш, тек аяймын. Бала кушмнен жанымды журепмдд де мен баска адамга 6epiii крйганмын\", —деддм. це ейткегамдд б1лмеймш, тусшддре алмаймын. Qfrieyip, ез- |№шен ыза болдым, 6ipeyAi жылаткддч, жанын ауырткдлм |.\\дЬ ©з жаным адырап, шпм азьшап тур едь Мукдньщ Мсын сорлы Сеулетген алдым-ау, cipa. Ол байгус менщ |пфныма сенбей: \"Сен кдлжьюдайсьщ. Эдеш мен! ыза (,1лрьщ келш ашасыц. Мен саган ыза болмаймын, не айтсад н!катерем\", —деп ыржиып куледд. \"Жок, шын айтьш келем. уйтш адам кдлжыддамайды рой\", — деп, оньщ ш ек аз цкэулырына, cei-u’uin’iiine одан бетер ыза болам, ©зщ мана: 'Карайды\", —дедщ юй, сен ею сейлемейсщ, б1лем\", — деп внбейдь Эбден ыза болдым. “Жок, сеш суймеймш, Мукдны Уйем. Ол келеа жылы оку 6mpin келедд, мен соны кутем. 1нддде сенбейлисщ? Неге сенбейсщ?\" —деп, оны жулдылап урып солкднлдап жылап ж1берд1м. Кудайым-ай, сондай да Ьтгер болды-ау! Сонда Сэулетгщ де кезшен соргалаган (састыкердич, Айна. Еактщ алдындагы елек'пр шамы бетше ускенде, зэрем ушты. Еркектщ коз жасын гам Kopirni, керддм [е жым болдым. Уйге гарген сод, екеулпз ендд 6ip белмеге сыймадык, Не H repiMAi йлмей, ер нэрсеги 6ip шудылаймьич, бурьпптары 1.сгелдщ усгшдеп жагкдн дэптерлердд керем. М еш д атыма »азылган ашык, хатгар кдншама! Tiirri терезенщ жадгауына ■'Иш пышакдюн ойып \"Элима\" деп крйыптм. \"Муныд не j -дллган балалык,?\" — десем , “Кешюсш уйге келгенде, I•кападдн-жалгыз спырьш саган хат жазам, соныд бэрш салып Ьгаберуте уялам да, Ko6i остш гатэптердщ арасында кдла реред\", - дейдд. \"Демал!\" - деп, маган тесек сальш бердд. © 3i -гад аткднша 1менщжанымда орындыкуа огырды. Тадертед мектепке деган |шыгарып салды. 1 Сойтш жургенде, ©ктэб1р мерекесшен кейш Мукддан уйлену тойьша шадыру алдым. Сондагы хал!мдд саган кдлай айтайын, Айна?! Уй iuii ала коледке бейуак, едд 03i. Буил дуниеш кдрацгылыд баскдндай кершдд. Кез1мнен не жас шыкрайды, бар болганы: \"БптП Birri!\" — дей берем. Оны содгы кергешм eciMe iycri. Оньщ сонда!Ъ1 келу себебш де I‘-надтусшддм: тойдыд дайындыгымен жургеш екен гой. Дел /-noiio6ip куш болатын. Билет алып автобускд бетгдйдм. Кенег соншалыдгы таныс дауысты кулагым шалды. Ж алт кдрадым. 255

Автовокзалдьщ алдында б1рдеме сатып спырранэйелге аддеа деп жатыр екен. Кенет басын кетердо де, ол да меш кеш ©Hi бузылып, атымды айпы да турып кдлды. Екеушз 6ip автобускд мшдок. Ол Кдозылордага ке^| барады екен. Мен жолда ту с т кдлуым керек, аз гана уакй асыш с жагдай сураскдн болдык, Автобусга бвден баска д 6ipa3 адам бар-ды. Акдралдын, тусына жакдлндараад крштасып мен орнымнан турдым. Ол 6ip турл1 бепме крма! кдраран сияк,танды. Ендо ойласам, аяраны, уйленге жачальпыиды еспгенде кайтер екен деп. жаны дтыщщ екен гой. Оньщ сол карасы журепмдо кеудемде 6ip течкерй жДбергендей болды. Автобусган rycin, жолды кесш apFbi бетше етпм. Артьад буры лы п, кдйры лып к,арарым келедь BipaK,: \"Жок карамаймын! Быдормеймш сырымды!\" —деп крям. Bip кеэд автобус быр ете тусп. Орньшан крэгалганын бмдом. Жак карадым. Алдыцрыжак,та отыркан ол турып келш автобустьв арткдо айнепнен маран карап тур екен. Крлымды жайьп тура жупрдом. Атын атап ышкдона айкдйладым. Автобут алыстай бердо. Ол арткдо ейнекке жабысып крл булгап кета бара жатгы. Бул дуниеде маган, теп, еш жакрылык,жок,сиякуы, Айна Верше улеспргенде, мен умыт калган болуым керек. ©Mipaj ез сершн таба алмагандар коп крй, 6ipaK, мешн мучь» олардокшен белек. Мешюндей хал бар болса да сирек uibiFap Куйеу кушьш, тым болмаса 6ipeyre тгап ажыраскдн да емес Жок, курысын, Айна, оньщ бетш ары кдолсын. ©frreyip куйеуте тидо атга ешкршан макрат кылган емесган. Егер мешн кунам болса, ол тек Сэулетпц алдында. MaFad нем енеге ынтык,ты екен? Не жакрылык, тапты екеш бойымнан? Ол керген жакрыльпргы баска неге кермейдо! неге бараламайды? Амал не, ез1мдо ез1м зорлай алмадым| Теуекел деп Сэулетке крсылганыммен, оны сыйлап зураЦ алсам жакры, айтпесе оны да, ез1мдо де азаптап, артынам ажырасьш журсек, ел-журтган уят. Ойлап-ойлая, акртрында OFaH: \"Ендо маган келме. Мен вз1мдо ез1м зорлай алмаймьш, сеш суймеймш\", — дедом. “0йтш айтпашы, меш аяшы! Суймесеч, кейн суйерсщ, мен сен ушш бэрш де йтгеймш, барше де дайынмын, тек крсылайыкщы!\" — деп кчылгандэ да кдйрылмадым. \"©з1ч суйгендо алма, езгчдо суйгендо ал\", — деп жатушы едо ул балаларга, ол сездо кдозга неге айтпайды екен кдзак,? Акдорында ечкейген басымды ерге каратып, 256

1 S J -цайкан кецшмдд жубаткан Сэулетп де кдадрлей алмадым. ' I 1ымен api-capi журген кез1мде маран тары 6ip келецке ran | да кетп, Оньщ кдбатгасуы да KecipiH типз/у ме, б1лмеймш. \" I Ол да сол автобустыц шпнде Акдралдын, жолында '■ I нысты. Аласа бойлы, ден еа тырыршыкуай, K03i еж1рейген, '• |i дырльп-'ы 6ip кергеннен-ак, байкдлатын кара сур жптг. \" ; жердей жаца келген болу керек, басында тещзшшщ • ji >цгелек кдлпары, устшде таррыл жейдесь Оран езш \"моряк\" ■пат крйып алдым, айтпесе шын аты — Жомарт. Не к*>1лран ■ 1 умысы жок,адам екенш, эуелп кезде эл\\бммеймш, эm eyip, j J зн уйге кдйгкднда ол кебше автобуста отырады. Жаныма I win жайрасьш алады да, ешкдндай эдеп сакуамастан сейлей ii ipe/y, THicin, турлнтурл1 сез айтады. Сыпайыгершшк, уят (>генмен, теп-теп, санаспайды. Нагыз кеудемсок,тьш, 93i. Bip куга кеш ю ст автобускд тары Терецезектен 6ipre мщл|, каралдьщ бурылысьшда 6ipre тусп. Крлымда улкен торым ар едь \"Кдрьгндас, жугшцзд1 маган берифз! — де/у. \"Жо, Ч' акдгат!” — дегеш м е кдрамай, крлы мнан алы п алды. ■ ^ыльпынан крркд басгадым. Ауылга деган 6ip шаррярымнан стам, ал жолдьщ ею жак, meii ютай. Кдс кдрайып калган | S3. Qmeyip, эдептен аспады. Ауылдьщ шетше шккен соц, ■ ■,орымды крлыма бердд де, 03i сол арада крлды. Тадертен, тап I 'ол арадан купи алды. \"Тушмен кдйда болдьщыз?\" — деп 'j ;-‘М, \"Кегардщ асгьша крндым\", — дедь Шынымды айтайын, ] дан ары кдзбалап cypayFa крркцым. Ke3i, Teri, 6ip 'iypAi: j злак,-жулак, erin юсшщ аяк,-басын Tiprrin кдрайды. Кейш уйренд1м гой, ауелгтде денем ттркенетш . Тары 6ip куга кешю уакэгг автобуска ж1бермей жолымды Si'ioren тура кадды. \"Буин мегамен 6ip кешке жур!\" — дейдг Ол \"жур\" деп, мен “бармаймын\" деп турганда, жет1 кырьщгагы е д содгы автобус та кетш калды. Сэулегпкше I бармасам, Т ер ец езек те к,она к ете-rin д е уй ж ок; ал Сэулетпгане крнсам, оньщ у м т н тары оятам: жай жук маш иналары мен кете берейш десем , Ак,аралдыц бурылмасынан крркам, сонымен амал жок, Жомартка шарг крйдым. \"Жарайды, барайьш, — дед1м.— BipaK, маран не озщ, не баска 6ipey тгаспейтш болсын! Егер кдянат icrecen, онда аргынан мега елп ре сал, айтпесе 6api6ip eaiM елем. Тшспеймш деген ж т т п к созиуу бер!\" \"Макул. Ж нтгпк сез!м: озЬм де тгаспеймш, езгега де 'лтзбеймш \", — дедь Кешке юлец ж!ггг жиналып гы, 6api эскерден кайткандар, iiuiHAe менен азге айел баласы жок, Кеш деген азы болмаса, 257

Шсцш т « Щ .- у т шьш мэш жиналып арак, iuiy. \"Эй, бггкен шыгармьш!\" — дедьм iurrefl. Жок, \"моряк\" айткрн уэдесшен шыкды. Тац аткрнша отырдык, тадертец мекгебЫе аман-есен шыгарып салды. \"Ойбай-ай, Kp3ip келш кдлса, Сэулет кередд-ау, \"Е, осытан бола менен айньш жур екен гой деп ойлайтын болды- ау\", - деп кдтакд-аганым-ай солдаты. Эй-reyip, eKeyi ол куш де, кеш н д е кездесггедк Энш еш нде С эулет сепз-сепз жарымдарга дейш келш кетедд, ал Жомарт эбден уйкысын крндырьш асыкрай келедд. Эскерден жакында келгендисген, ал1 еш жерде жумыс 1стемейтш. Мен Сэулет eKeyi кездесш кдлса, 6ip улкен шатак, болатьш шыгар деп крркдым. \"Ендд келмей-ак,крй, сатан 6api6ip бармаймын, тимеймш!\" —дедЫ Сэулетке. Акдяры ол: \"Bip айдай ойлан, Бэлдом, шеппмщ эзгерер\", — деп келуш токд-атгы. А л Жомарт келейш бе, келмешн бе дейтш емес, келедд де, Сэулет кусал мектептщ eciriH eH кайтпайды, тура класкд Kipin барады. Мен окушылардан сумдык, уялам, ал одан крркдм. \"©йтпе!\" - деп айта алмаймьш. C eirrin жургенде, кдяс келдд, Акдралдан Kjbic imiHAe кдгысып icrey кдын болды да, Терецезектен пэтер жалдадым. Ол ендд мен жумысган шыкдднда кутш альш, уйге 6ipre Ьлесш келетшдд шыгарды. Кейде тагл жолдастарын ертш, крйньша 6ip жардтылыгын сала келетш. Ондайда тамак,жасап, хал-кддарымша кутш ж1бер>ем. Теренезектщ халкдг 6ip-6ipiH жакры таниды, ондай жерде элпндей жатдайлар еш купия кала алмайды, Жомарггекеулпздщ арамыз э дегенше-ак,эцпме больш кетп. “Сен акргмак, екенсщ, баска адам таппатандай, мунымен байланыскдньщ н е? Онымен eMipi бакдлты болмайсьщ\", — дедд 6ip эйел. Онымен бакдпты болайьш деген ой менде жок,-ты, байкрймын, 6ipyre-6ipTe уйренш бара жаткрн сиякдымын. Эуелпдеп урей мен крркыныш баска сез1мге д е орын бере бастатандай, оньщ кдйрат-купп, батылдыгы, айткрнынан кдйтпайтьш кдйсарлыгы матан Timi унады да. Ол б1раздан кешн мегамен 6ipre тура бастады. Иэ, Айна, екеум!з 6ipre турдык, Bip бэлмеде 6ip тана кшшентай KepeyeTiMi3 бар, екеукиз сотан сыйьш жатамыз. Отан ец риза болтаным: сол 6ipre жаткрн ею ай бойы 6ipAe-6ip рет матан Harrci билеп крл салган емес. Неткен устамдылык, кднддй T93iM? Уэдеге, сезге сумдык, берж-тш. Шьшымды айтсам, Айна, мен оньщ: \" С ет суйем\", — дегешне ешкршан сенген емесшн. ©йткеш менщ кдсымда 258

Щпй-ЗаЬыптш ф 1ipre келе жатып, кешедеп кыздарга кез салып, кырындай рретш. Оган мен намыстанам, эрине. Айткдн создерг icrepi ■ук иландырмайтын. \"Сен берекеаз, бэтуасыз адамсьщ\", — вйпнмш . \"Ci3 сияк,ты окапан ем естз, майдалап сейлеу, ■ф ениегп етш icrey крлымыздан келмейдГ, — деп ;ламданатын OFaH. М енщ 6ip суретш дд апары п ш еш есш е KepceTin: i Крльщдырым, осыган уйленем\", —деггп. Uleuieci унатыпты. !одан кешн ол маран: \"Уйленешк\", — деген ттлек айтгы. »нымен уйленш бак^ггтабам деген сешм менде мулде болтан | «ж, Кршьш кутылуды рана ойладым. Дайындалып журд1м I е, ушлде одан урланып Алматыра аяк, асты кетш крлдым. .онсерваторияга емтихан тапсырып, эбден окура тускен сон, ырымды 6ip-an, айтгым. Tyriiin, керемет ыза болды. \"Мен I еш 6api6ip охдатпаймын\", — деп крркэгггы. Акдхры 6ip куш: Жарайды, окуьща бара бер. BipaK, м е т алдап, баска 6ipeyre уйеуге тшп кетем деп ойлама. Егер ейтсец, дэл ай-кунще кетш отырранда, куйеущдд елттрем де, езщлд жес!р, баланды кепм етем. ©зще тшспеймш. Мен саган еш уакдгтта да тише 1лмаймын. Егер 6ipey тшссе, маран айт, мен сенщ кршан да <ррраушъщмьш\", — деде Сол сездер1 меш api крркытгы, api Iр*лж1ретп. \"Жынды болсац да, акыдды жынды екенещ '‘ОЙ\", — дедом шпмнен. Акдолды болмаса, ею ай 6ipre турып Щмега аман-есен ар-уятыммен ж1берер ме едо?! '' Седан мен 1-курста жургенде, 0icra6ip мерекесше кдрсы, ятни 1961-жылы кузде, ол Алматыга келдо. Шопыр больш йстеп журген-тш, Кдрагандыра iccanapra Ж1бер и т. Оны керш, ;кдтгы крркуым. \"Не болды? Неге дорглдейсщ?\" — деп, ол ■менщ жардайымды б1рден байкдды. Ресторанра апарды. jiam eyip , крркыныш сезМ меш тастамады. Кдшан аман-есен ■жатакдонага юргенше, жаным мурнымньщ ушында болды. I* К елеа алиыс еюшш жылы нейэб1рге кдрсы Алматыра тары келдо. Таты кыдырдык, тары аман-есен экелш салды. Ал мейрам кундерх мен ез!м ауыл ж акда барып кдйггым. Кдйтарда бхз мшген вагонра Кдйран деген ж т т те отырды. Бурыннан бметшмш, ауданныцтубшдеп совхоздан, мекгепте кдтар окдодык, Онда элжуаз секдд! едо, теп, ецгезердей больш Kerirrri, кеудеа тштен кушак, жегпейтшдей. Д зултм ен , узын бойлылыгымен коп ишнде ерекше козге туседг Алматыра жеткенше эцпмелесш, эзхлдесш келдок. Вокзалдан такси усгап жатакханама дейш экелш тастады. \"Кдрсы болмасац, келш турайын!\" - дедо. \"Келштур\", - дедом. Содан ол 13 декэб]рде

Ы щ ш тН Ш гнш кедДД- С о л куннен бастап менщ ешр1мде баска кезен басталды, Айна. Ол кезенд1 Элима кунделшне кыскдша жазыпты. Была! Караганда, ол жазганы да кунделж, 6ipax, Айнага емес, вз улы К^1дырра арналган кунделж. Жалпы, жазгандарына кэрап, егер Элима жазушы болса, жаман жазушы болмас е д деп ойлаймын. Ол не жазса да, кейб1реулер кусал сез курасгырмайды, керген-бигенш жанымен, журек лупшмен жазады. Ондай шындыкцы кай кездщ де окдтрманы сыйлаган, Жалгыз басты еркек пен жалрызшкп эйелдщ жардайы д о кэз1рп кунде ерекше ктипатгы кажет етеуу, кдлзым. Оларга бурынрыдай карал, ак,-кдрасын ажыратпай юналей салу, бетше былш етгазш уюм айту — уят. Табигатгьщтел перзенп деп ит пен мысьпдф. жылан мен кеарткеге, бака мен шаянга кдмкррлык, жасап жаткднымызда, ез кандасымьша ейтш жаны ашымастык, жасау — акдллсыздык, Касьшда куйеуд жанында afteAi бар адамда да женспей жаткан жатдай кеп, а л ж алгыз басты лар мен ж алры зм ж тм ерде ондай ж етгспеуш ш к кднш ама?! Сондык,тан оларды TyciHyre тырысу — адамзатка кдмкррлыкхьщ улкен 6ip гармага. Мундайда \"Эрк1м е з татыдырына 93i жауапты\" сиякды даяр ережеш ала ж упру — езш мадениетп санайтьш ap6ip адамга жарасымсыз. Буран келгсерсщ, келкпессщ, 6ipaK,Элиманьщ сырын ез аузынан тындап кер. Кел1спесец де, ойланарсьщ \"¥лым, менщ! Кдлдырым! Жаным! Сен K33ip жергекгесщ, He6epi ею айльгк, канасьщ. Сенщ болашатыцды, ерж етш ж1г1Т болуынды умггпен куана кутудемш, ботам, ©зщ эл1 юшкентай болганьщмен, сенщ е м р тарихьщ юшкене емес. Соны мен кешн окдгсын, б1лсш деп, осьгны саран арнап эдеш жазьш отырмьш. Дал кэз1рп жардайда менщ ж ер басып, ауа жутып ттрпнлж жасап жургею м — с е т и куатыц, сенщ куанышыц. Сурапыл толгщгнда жарра сокрдн кемедей куйреген ешрше нэзж сэуле, 6ipaK, куд1регп умп- cayAeci болью сен дуниеге келдщ, нэрестем. Сан рет дуниеден безш, ел 1мнен езге лажым кдлмаган кундерде сен деп, сенщ болашагъщ деп, азаггкд да, айтылтан сазге де кенддм. Сен ушш eMip cypin, сенщ кызьпынды KepriM келдь Анащ — менмш: Элима. Ж иырма алтыра шьпданда с е т тудым. Осьтган дейш ешюмге жамандык, ойламай, ешюмнен жаман сез еспмей, елге де, туыстарыма да унамды eMip кешш келш ем. Эндд суйген жаным бар едз, ак, ем, адал ем. 260

________ _______________________ ^М-ЗаЛмтюиф г .лрында, онбай алдандым. Алдаран сенщ экец — Крйран. [з-декэб1р куш ол: \"Жур кыдырып кдйтайык,!\" — дегенде, андай куйде кдйта ораларымды быеемшй Дак, туйрмей, ipmiK жукцырмай келген ак^ыгымнан айрылып кдйтгым. ойыма с е т салып та кэйтыппын сонда. Алдап элдекрнд ай (^р \"эпкесшщ\" у т н е апарды. Бурыннан ®летЫн, жакры (Шорепшн айтгы. Арак, шгпк, тамак, жедис, музыка тыцдап, ||ибиледж. Ол б!рак,Жомарт сиякуы, Сэулет сиякцы мешмен ■анаспады; \"крй!\" - дегешмд! де, \"болмайды!\" дегешмд! де ■ншейш ойыншык,деи укцы, оньщ кдра купи менщ де, езшщ шращллына багынбады. •t Ж уки екешмд! бш ен соц, OFaHе з аягыммен бардым, сен |#шш онымен 6ip re eMip сурмек болдым. Крлмен кггегетмд! «ойынмен кетерейш, с е т е к е а з етпешн де/ум. \"Bip iciM 7юлып тур, соны б трген соц 6ip-eid кунде барам\", —дегетн е ■ец/ум. BipaK, ол келмедд. Кеган еспддм, келетш де ниетп жок, *кен. Ол эйелр ею баласы бар адам болып шык,ты. Сол даелшен урланып кдшып, екшни 6ipeyre уйленбек болып курген кезшде мен жольпъптпын. Алайда алгашкрг айел1 Ьньщ арам ойын бш и крйып, соткд арыз 6epin, содан езше сдйта кдйырып алыгггы. Менщ жанымды жаралап кррлаган, :еш зацсыз туран бала атандыркан адам осындай болып чыкуы, улым. Муньщ 6api маран оцай болмады. Ел-журткэ, кдрт ата- нама, тотеме, жалгыз бауырыма не деймш, кдлай акзалам? Тамак, жеу, кулш -ойнау менен кдлды. Алайда к ез жас соншалык, коп болар деп ойламаушы ем, кушмен, тушмен жыласам да таусылмады. Жыларанньгц e3i менщ йрш ш к жасауымныц neri3ri Typine айналды. Kepin, крштасып кайтайын, сонан соц олейш деп, ауылга бардым. BipaK, еле алмадым, озйнмен 6ipre с е т де елпрпм келмедь Тэуекел, кцьгндык}ф, дос-душпанньщ мазагына сен уипн кенейш дедом. Кену де оцай тимедо. \"Куйеуге тимей бала туьш алды\", —деп жиналыскр салды, гумдетен осек жасытгы да, мукдтгы да. Меи бетпак, бэрше конд1м 6ipaK, Ceni кдлдырып кегетш KiciMжок, сабаккд бара алмай, окудан шырып та кдла жаздадым. Ko3ip айына отыз сом толеп cem 6ip кем трге апарып тасгап журмш. KynL'ien сонда боласыц, кешккан кдсыма алам. \"Баламен жатак^анага жатуга болмайды\", —деп, комендант та кдосып жур. Эргамге жалтакуап, жаутсндеп е т т жагкди ом!р. Сеш тацгы бесте

оятыл емвш кемгарге апарып тастау, одан xeimu сепздр алып келу — саган да, маран да ауыр. Bipax,амал не?! Кшжентай рана балапаным менщ! Бар керген киындыкзд умытгырып; келешек кдыддыдгарра тауекел етгазген; ага- ана, барлыд туыстардыд сагынышын баскдн, бар -пр/икп 6ip езще айырбастаткдн сендеп нендей куддрет? Сенщ бар кещл куйщд! кезщнен адрарам. Кейде дуниеге тадыркдо, таддана кдраганда, ею кезщ ерехше нурланады, сол кездг менщ куанышымда шех болмайды, елжзреп epin хетем. Жарым тунде оянып альш та сенщ бетще хдрап отырам. Саган крйып алган жакры атым ете кеп: АхДютам, Акдрзым, Ахжаным, Аджурепм, К^1дырайым, Кдодыркушм, тагы- тагылар, гольш жатыр, таусылмайды. Сенз ендд сэбилер ушне орналастыруым херех болып тур, улым. Кдсымнан 6ip е м алыстаткдш келмейдд-ак, пггп асханага барранда да 6ipeyre крлдырным келмейдд. Кезш Tipi туррадда сета сабилер ушне еткззу маран кдйдан одай болсьш, кулыным. Bipax, басхд амал жох, окудан шырьш кдарым хелмейдд, сен ушш охуым херех. Ахротам менщ, Ахжаным, сен м е т тусшуге тшссщ, маран кшэ тахра. Охуым бпхен сод крйтьш алам, хулыным. Кун сайьш барып керш турам. Сенщ T e r r i уйдынды бузып, кдшашы 6ip кдрадга, 6ip жарыдга apbi-6epi тасимында журем?! Оган ехеудпз хдшанш шыдаймыз? Кдйтейш, ез ата-анам, ага-жедгем, im-ciiyuAepiM турьш, с е т жаткд асыратура, е з м кршкдн сиядгы уй-шднен урланьш едпр суруге мэжбурмш. Байгус апам: \"Ендз сенщ кызырыдды, уй боманынды керсем!\" - дейдд, ал 6ipax,езшщ ул шебере суйш сггырганьш бшчейдь Егер 6api задды болса, сеш хрлына альш шскеп: \"Енд! елеем де арманым жод!\" - демес пе едП Апам да, зукан шешем-тэтем де сенщ дуниеге келгенщдд aAi б1лмедд!, оларра айткдм жох, Мен адаехдн, алданган ейел рана емес, Анамын. Бар кшэмдд осы ат жуып-шаюга т т с . Сондыдган мен сен ушш намыстанбаймын да, дорланбаймын да. ©згелер кусал мен сенен шпмде жаткднда-ак, кугыла салгым келмедь сенщ дуниеге келгенщд1 кдладым, осы клындыдгарра саналы турде кеддьм. Табиратган 6ip Fana зтлепм: экеде украмасад екен! \"Экед\" деймш-ау, ол саранэке бола алмайды, с е т улы табигат жаратты, сенщ экед — ел-журтыд, халдыд. Сен менщ бойымда пайда болганнан 6epi жадсы адамдардыд крмкррльпын керш келесщ. Сен екеум!здщ бул TipAinMi3re 262

'V ебешш — сол кдйырымды адамдар. Жакрылыщщ жакры- ык,— парыз. Tipi болсац, сенщ парыз отер, крйырымдылык, орсегер адамыц кеп. Мен взаимен 6ipre окцгп журген лдлздарга, улдарга, acipece Татьяна Нолобина мен Люба Лрейтке, Сережа Гукоянга кдрыздармын. Олар болмаса, мен I'-HAiri окудан куыльга кеткен болар еддм. Bip жарынан рканымыз Н.Ю.Юмашеваньщ м е т крлдауы, кунэаздитмдд туманы — маган улкен демеу. А л Зэуреш, Кенже, Самалдардыц жакрылыш ушан-тещз. Bapi бакцпты болсын! Сенщ сэби атьщнан, взЕмнщ ана атымнан оларга ттлейтЬпм •од Ал ендд сенщ атьщ неге Кддыр? | Саган бул атгы берген — алпыс беске келген, e>iip керген, кеп нэрсею к е ц т н е туйген, ул кен -Kiiiiire кэддрл1, улкен журекп, жан дуниеа шыркду эндей шуакды Шайхы деген Scici. \"Бул бала айрыкща жардайда жаралып, айрыкща жардайда туып огыр, тепн бала болмас, улкен адам болар\", — деп едд сол Kici. Айткдны келсш! Аман болсац екен! ' Жазгы каршкулга шыккрн соц, елге барура беттм жок, iiuiM бшнш крлган м е т Бэген дейгш жолдас щ.1зым ушне шакцгрды. Боген — жацагы Шайхы атайдыц жалгыз Kj.i3bi. ■Соныц ауылында улы Epricri кезьммен Kopiri, суьш ш т м , \"Ракетара\" MiHin цыдырдым. Батен екеухпз е л аралап кыдырып кдйткдн 6ip куш тунп era жарымда босану ушне тусттм. Тащы сепзде, алпыс ymimni жылдьщ ceriaimui арусы куш дуниеге сен келдщ. Ертецше Шайхы атайдыц саган арнап жазган елецш, хатьш Батен э к е л т бердь “Epric бойына к^1дырып к е л т туган ул \"Кдлдыр\" атансьш!\" — депп атай. Мен кдрсы болмадым. “Кщдыр дарысьш!\" — деген де сез (ар гой кдзакта Босану уйшде екеум1з он кун жатгык, Bip туысыньщ |II|I \"Волгасымен\" Батен келш ушне алып кдйтты. Бэтеннщ meuieci Биша апай саган арнап карпе, итжейде lirin бердь 11 Сол керпеш жоралтпай сен ержеткенше сагуаймын. Шайхы I атай мен Биша апай сенщ нплдехананды жасады, маган кдлжага крй сойды. Kepimaepi 6ipi жейде, 6ipi жаялык,экелш, екеумзге еш кемдж керсетпедЕ Алматыга аман-есен жетпк. \"Сенщ экец — ел-журтыц\", — деу1мнщ осындай да м е т бар. Муны сен ешкдшаы есщнен шыгарма, улым. Сонда менщ аналык, парызымды да етейсщ\".

Ы уцшш Н б/иЬ-яш Осы apaFa 6ip крсымша айта кетейш, кдызым. Айна деп ат крйып алган Элиманьщ кунделтнде 1963-жылдыц 3- нейзб1ршде болтан окцга былай баяндалыпты: \"Бупн Ж омарт тагы келдд. Ерекше жайрацдап, жайрандап емес-ау, теп, тайрандап келдд. Жылдагы эдетшше: \"Жур, кдлдырайый\" — дедд. \"Ендд сешмен кдодыра алмаймын, мен куйеуге шыкдым\", - деддм. Сенбедд. \"©ripiK айтасыц\", - дедд енд бузыльш. \"Балам бар\", — десем де нанбады, \"Эпрк, eTipiK айтасьщ\", - дей бердд. \"Ендеше белмеге жур, керсетешн\", деддм. Тесекте жаткдн Кдлдырга теоле кдрап турды да: \" С е ти емес, жолдас кцгзынддю шыгар\", — дедд. Кдддырды крлыма аль т емшш еддм, сонда барьт кез1 жетп. Бет-аузы жыбырлап, 6ip кегерт, 6ip кдязарып 6ipa3 указ отырды. Содан 6ip кезде ушьш турегеп крйньшан уыс-уыс акднаны алды да, белмеге шашьш жДбердд, \"Мен сешмен уйленш, загске отырып кдйтпакдиы ем. Не йтедщ? Не йтедщ? — дедд басын устал.— Кдндай акдгмакрын? Ей ай кдсында жаткднда неге аядым екен Сонда с е т эйел етсем, кдйда баратын еддц? Неге аядым, неге?\" Оныц ол сезше мен де еюнддм: \"Шынында, неге аядыц? Онда мен сенщ кдсында кэлатын еддм”, — деддм. “Саган сенддм, мшезще сенддм, — дейдд.— “Меш суйедд, 6api6ip меш й болады\", — деп ойладым. ©з ерймен, ез кецшмен кенсш деддм\". Тагдыр кцшык, крй. Жомарт сыйлаган арымды Кдйран кцналмай-ак, таптады. ©шрде б1реуден жамандык, кутсем, осы Жомартган кутунп ем. Талай рет: \"Эй, курьган жерьм осы шыгар\", — деддм гой оныц кдсында. Кдншама мае болса да кецниме кдяу салмап едд. BipaK, не керек, мен оныц 6ip сезше сенсем, 6ip сезше сенбедЬч. ©3i сондай мшез керсетп. Акцгры, сейтш, ол екерйз де ажырастык, Жагдайымды укдерн соц: \"Мейл!, мен саган 6epi6ip уйленем. Кддырды ез атыма жаздырып алам. Ауылга журил, тойымызды жасаймыз да, Алматьта крйтып келемй. Сен окуьщды окцеьщ, мен кез келген жерге шопыр болам\", — дедд. Мен ол усынысын кдбылдамадым. Сыйлау, багалау деген сез1мдер, жеке езш а л ь т Караганда, куйеуге тиюге аздык, етедд екен. Суймей де уйлене беретшдер болады, со л сиякты суймесе уйлене алмайтьшдар да болады гой. Мен сол суймеген адамга тие алмайтьш эйел боп шыкуым\". 264

Щ/м-За&ьатмшф | \"29/Х—63-ж. Ботам, Кэддырым менщ, с е т бугш сэбилер [пне тапсырып келдм. К ещмм кулазьгп, жан жуйем босап, ргайып шъфмьш. С е т оку ушш етюзш едйч, сол окуга да рукам жок,\". : \"28/XI—63-ж. Bip ай болып та калыттты-ау. Bip ай менен ' влек турып жагырсьщ. AAFaiiiKj.i кезде барып е т з ш турушы т , суг игыкраган сон;, езщ емшектен nibiFbin кетгщ. | Нейэб1рдщ алтысынан торызына деш н ауылга барып кедам. Сен маран баласьщ, ал оларра мен баламын, олар (ен ушш 'прлж жасап, менщ ттлеуЬуу ттлейдд. Ж ыл бойы !|абар-ошарсыз KerriM гой, байрус апам айрайлап жылап lepicri. Мал сойьш, ел шакдфды. К т м жарьшан да жудеп лдльш ем, бупнделш жакры больш кдйтгьш. М е т ал! саби серед атам мен апам, сенщ бар е к е т н д оларра айта алмадым. !|\\лданып журе турсьга, диплом алран сон, 6ip-aK, апарып *серсетерм1н. ©з крлдарын e3i кеспес сонда. * Саган жешсше ега-уш рет келш журмш. Кейде коре алмай Афйтам. \"¥йкхап жатьф\", —деп. “Кеш келдщ\", — деп, кейде fcem керсетпей кряды. Кутупплерддн кас-кабарына жалтак^ап, олар ж енд жауап бермесе, коцьмме ол да б1здей кдлалады, pip турл1 KeMciiin, крр санап тургандай сезшем. Мен баррандз, ■сен кулсец, куанышым крйныма сыймай кдйтам, ал селкрс !\"|кершсец, \">Kyperi б1рдемеш сезш жур ме ботамньщ?\" — деп уайымдап бггем. 1Шрюн-ай, осы кундер умыт болып, 6i3 де ел катарына крсылар ма екенб1з?! Бугш де, ертен, де езще бара алмайтын больш отьфмын. ! Келе алмай калган кундер)мде: \"М ет ойламайды, умытгы\", — деп ренж1мепп, ботам! Сенен баска ю м д ойлап, гамнщттлеуш ■плейш. Тек сабактан крлым тимей калады. Ею жарым айдай озгелерден кеш юршкен соц, эбден ауыр больш жур\". \"10-декэб1р. ©MipiMAe 6ipiHuii p er емтиханда “уш\" алдым. Коцш жарым адамга 6ipey калжьщ айтса да ауьф тиед1 екен, тым секемцпл, ашушац больш бара жаткдн сияк;гымын. ©скенде, осыньщ бэрш умьптырьш м е т сыйлайсьщ ба, жок, азабыма азап крсып жылата тусесщ бе?\" \"Бупн йануардьщ орш , Ж аца жылдьщ карсацында барып кутухшлерд кургьщгап, езщ е ойыншыктар апаррам. \"©Ai кшкентай, ойнай бешейд\", — деп кдйтарып ж йер д. Exi сабак;ган емтихан тапсырдым, орыс музыкасыиан “тергке\", мамандык, бойынша \"беске\". Мамандыктан \"бес алу — улкен жетзстж, балам. Мен сенщ де музыкант 265

______________________ _ _ _ болганыдды кдлаймын, скрипкашы болсад, ппркш! Егеп солаи бола кдлсад, содда б1лерсщ мамандык,бойынша \"бес\" алудыд не екенш! КэзФ рана саган барып келдЫ. Кептен 6epi карантин сеш тек алыстан керсетедь Сен аузыдды балапанша дву ашып ыржиып кулдщ. Мен соган мэз болып куанып кдйтгым. Ж олда ойда жодга Мукдны керддм. Ол меш байкдмади Мен коре тура кермегендей юлт Kepi бурыльш кетпм\", \"14-феврал, 64 ж. Каникулда уйге барып, шал-кемпШ куантьш крйтайьш деп кете крйып ем. Сенщ ку|-ушще келт жешмдд айткднымда: \"Biparea кетсещз де мейл1, кдз1р 6api6ip баладызбен кездеспрмейм1з\", - деген. Бупн барсам, о, тоба, еоктерщдд шегелеп тасгапты. Журепм тас тебеме шыкуы. Сейтсем, ecucri баскд жадган ашыпты. \"Кд,1дыр кдлай?\" - десем, “О л ауруханада”, — дейдд. Сеш кдз1р керем деп сагынып турган к ец ш м су сепкендей басылды. Ботам-ай, жазылар ма екенсщ? Артыднан жан адам iw i i келмей, куйщ не болды екен? Наукдсыд жаньща батгы ма, жаным? Талыгып жыладыд ба, кдналдыд ба? Сен сондай куйде жаткрнда, мен кулиг, ас iiuin, кдмсыз уйдгадым-ау! Кдналып жылаган кезде, ак еаз екенщдд, -гумай жатьш аш рд1д дыспагына тускешддд, жанынды эл! талай аяз кдритынын кшгкентай журепц сезддрдд ме екен саган? Сен болмасад, мешд e.MipLM mipireH туб1ртектей. Кэддмп не гулдемейтш, не откд жанбайтын, б1рпндеп-б1ртшдеп курап жодболатын mipiK туб1ртек. Сен — менщдемшсщ, ауамсьщ”. \"27-aFyc. Кердщ бе, ботам, мамадны д саладтыгын. Осыншалыд узак, узш стен кешн сешмен эдпмемд) ары жалгастырып отырмын. Сол наукдсыдмен сен ауруханад а февралдщ 29-ьша дейн жатгьщ. Содан марггыд аягьша дешн сеш ез крлыма алып кутпм. Сабадган арыз жазып босандым. Сешмен 6ipre болтан сол 6ip ай менщ е д бакытгы, куаныш пен кызыкдд толы кезш болды. Кд1здар да крлдарынан келгенгад бэрш ктгедд. Кдгдыржан, кешн ержеткенщде Зэуреш, Самал, Бэтен эпкелерщнщ сега талай кетергешн умытпа! Жатадханада одан ары туруга рукрат етпей api маган сабадкд бару керек болып, с е т кдйгадан сэбилер ушне апардым. Онда саган Кызыл шыдгы. Одан жазыла бере аяд асты ауруханага кдйта тустщ. Аурухана мен жатакдананыд, жатадхана мен оку корпусыныд арасында жупрумен, жылаумен ол куддер де етп-ау! Эйтеуф, аман-есен жазылып шыдгыд. TaFbi 6ip ай кдсымда усгайын деп ем, комендант 266

' ________ _____________________________ $м-3а4ыппжкф к,сат етпедд, бес куннен кейш сэбилер уйш е кдйта нсырдым. Сенщ туран кунщ — екеу>йзд1ц ен, улкен куанышты иМ з. Белмемде устел жасап, 6ipre окщ ы н кдгздарды акдфдым. Саган сол куш 6ip дорба ойыншык, апардык, . шикулдан келген к^гадардыц 6epi де сеш е д е т барып 6ip iipin кдйтгы. Олардьщ ол 1дтипаты м е т кдтгы куантгы. Кддырьщ кдндай? Ержетш келе ме?\" — дегендер1 менщ Ьбемдд кекке 6ip жетгазш кетедд\". 1 | \"13-сентеб1р. Сощы кезде жаныма батьш журген жай — 1ймен арадагы суыкдык, М енщ басымдагы жайды олар ||лмейд1, б1рак; \"Эйтеузр, осыньщ ici суйык,\", — деп ?умандэнед1. Шындыкты айтуга менщ батылым бармайды. сонымен эцю-тэчю еш р cypiri жатырмын\". \"29-агус, 1965-ж. Сен, мше, ею жаскдтолдьщ, ботам. Аягыц иыкзы, тэтп к^шзщгарьщ, аздап -плщ д е шыкды. Куадретп вдрасащиы, ен, 6ipiHiiii айтатьш сезщ \"папа\" болды. Сосын апа\" дедщ, дел 8-марг KyHi 6ip-aK, рет \"мама\" дедщ де, кдйта /мытып кдлдьщ. Сен каз1р улкен 6ip тамашаньщ кезкщ, «дллыгьща, сездерще кулем1з де отырамыз. Теледидардан чоргенщд1езщше кдйталайсьщ: ецбектеп барлаушы боласьщ, '■гах-тах\" деп автоматтан ок, атасьщ, dipece кус болып кднатьщды кдтып ушасьщ, билейсщ, эн салып эрпстерше ныркдйсыц,— ппеплазд! кдтырасьщ. \"Бала балдан Terri\" легенд! эншейш сез гой деупп ем, тетплМце дэл кэз1р тецеу жок, Сен ауыра берген соц, сэбилер уйшен б1ржола шыгарып алдым, ендд 6ip жылга б1рдеме kj.hi шыдармыз. Ka3ip елу ■сом телеп 6ip тэп-Teyip пэтерде т у р ь т жатырмыз. Кдлздар, гянысгар келш турады. Бурынплдай меш тана емес, ендд 1сеш де сурап, сеш д е керуге келедь и Сен туралы осы каникулда бартанда тэтеме (ез!мнщ !п шешеме) айтгым, суретчндд корсетпм. Кдлстышп жылап: ')! \"Уайымра уайым крсьш бердщ\", — деп кдлды. \"[</.|дырды 1 ' крлыма экелш алам, кершгенге жэутендетш крймаймын\", — j 'I деп едд, мен кенбеддм. Артымды ашып, ауылга маскдра j т болмай-ак, кряйын деддм. Ендд 6ip жылга шыдасак, менщ | окуым бггедд, екеум1з сырымызды бглмейтш 6ip жакд<д I кетем!з, багам. Ендд менщ ттлейпнъм — сенщ т1рлтц, сенщ I бакдпъщ. Анам деп маган 1лтипат жасасац, болды. Баскдиы И йлемеймщ\". 17-этрел, 1966-ж. Кектем. Куншуак, Журтгыц 6api сэндд, сулу. Алматыдагы соцгы жыл. Меш Шымкент крласына 267

Ы хушж НффЛнут___________________ ____________ жзберудд уйтарып отыр. ©зиме сол унайдьа. Ел жакцц барып. осьанша жыл жасырып кела-ен сырымды еаад эйатлемей-ак, крйтаным орынды шыгар... Баскр балалардьщ папасы бар, ал менщ Кцадырымда жок, Кешн ол: \"Папам кдйда?\" — десе, не айтам? Айтсам, утындыра алам ба? Мена жек керш, суынып кеглей ме? K93ipAin езшде ашуы кэтгы, мшез1 так, кейде екеумаз келкпей кдламыз. Крншама кэтгы сейлемейш десем де, кдсымда кэрайып отырран жалтыз сол болтан соц, ешрдщ кцлы-кнад кубыла-ан сатгершде енаамд! содан алтандай болата>аным бар. Жок, мен ендд айтуге тюс емеспан. Эй, жаньща кряу салмай ecipe алсам жарар еднау, кулыным!\" Элиманьацулына жазган сырьа осьамен аяа^алыгпы. Оааьщ тэты ж азган талай сыры болуьг мумкш, 6ipaK, меамц крлымдааысы осы. Менщ ойымша, мундай жазбага тусшак берш ж ату — артык,ауре. 1973-жылы кцфкуйекте Алматыта 6ip жылдык, зертгеу тэж1рибесш менгеруге келшп. Куааделк жазуды сол кезде кэйта жалгастьарган екен, 6ipaK, ол жазгандарьан тугелдей жьартьт тасгаты . Неге вйткеапн тусане алмадым. Алдьгаада 6ip сейлескетмде, кунделж жазатьшын айткэа-а-ды, мен: \"Окрггшы: GTKeaaiMeсенщ кезкэрасьацмен де 6ip кэрайын\", - деп кулгем. Ол келюкен. \"Бар жольщ тускеааде кел, 6ipAecin отьарып окцык, Жалгыз окрасам, кэтгьа жабырафп кэлам. Мумааааднтнше оларьама кдрамауга тырысам\", —деген. Метц арам ойъам: \"Сол ж еттс yuaianni жылы мен жайьпада жаман madpAepi больт, сол себеггп жыртып тасгаган болар”, — деймш. Менщше, солай болтан кунде де, ода туртан дэнеаа;е жок, кцазым. Ец бастысы: осыншалык, оаушалардан кешн де Элима екеумаз сыйлас дос кэлпымызда кэлдык, Бала куагнен жалтасыга келе жаткцн сыйластьпъгмыздьа сак,тадьгк, Бул екеумаз уашн де улкен адамгерааллж. болды деп ойлаймын. Б1здд, acipece ©лиманы тусангеш уахпн, арине, 1лескулге улкен ракдает. Дос эйелдер к,усап екеуш щ алташ сырласып отьфтанын кергенде, мен кэтгьакуандьам. Элиманьац досгыты матан айрыкща кцамбат, кцазьам. Мэселе оагыц меап соаппалык, фанатизма'е жуьак, жацсы квргеапнде емес, бакбак, пен кэмысаъац улгалдеатаадей yA6ipereaa, кэншама кэталдык, пен кэтыгездак кврсе де нэзжтшнен, кэйьфымдылыгьанан крл узбеген керемет таза жандылытында. ©з1м керген, взш балета адамдардыц ец асыльа — осы Элима. Солай екеапне мен титгей де куманденбейман.

GЫ -ЗаА ьптхф БАЛАЛЫ У Й - БАЗАР Кдншалык,ты балажан болраньщмен, бэрш жан-жак,ты успнгенщмен, квп бала турмак, 6ip баланы барып-кдру да цай емес. А л жетеу1цд| тарбиелеп ecipreH шешецнщ ызметш мен езш аскдн ерлж деп багалаймын. Сен ушке олканша 6i3 Терецезекте эке-шешеммен 6ipre турдык. Бала даудьщ 6ipa3 курсын 1лескул екеуйзге сонда шешем уйрегп. 'ас па, eTipix пе, кдйдам: \"Балага шешенщ \"кец1л к у й де сер етедд, кейдад жур, тоя тамак,ш!\" — деп жататьш мамаца. Цешем ез! алты курсак, кетерген, менен кей н кдяз тукан кен; 6ip жаскд жетпей кдза болыгггы, кдлкан бесеуьйздд 13Щ керш естщ. С е й мен Гулназды багып-кдкука, шыны ;ерек, 1лескул екеупшз еш кдшалкамыз жок,. Ш ешем драйтын, одан кдлса уш кдрындасым кезек-кезек кетерт, влага б1здщ крлымызды типзбейтш. Мен де 6ip уак,крлыма лайьгн десе, кдлздар lin ri Нукеге де кетергпейтш, Э пкеа !ен е й кдрындасына ренж т, о л да езшше буркдьлдап 6i3re рыз айтьш журетш. Баламды кдрындастарым мен помнщ какры кергей макан 6ip айрыкща ракдт едд. \"Эй, крйсацдаршы! Осыларда акрлл жок, ей!\" - деп, ларка ж ей ген й ц оз! меш айрыкд1а маркдйтатын. Кеп влалы уйде квп кргрлы мшез кдлыптасады. Ондай уйде ескен •алаартур/и мшезбен кдкзыгысады, кшжентайынан езгемен анасып еседд. Тек дер кезшде байкдмаса, улкен бала рана вкаппар ecyi мумкш, ейткей ондай уйде улкендд сыйлау — пндетп зац. Баскдларга айткднын орьшдатьш уйренген бала ;ейш д е сол едетш жалгастыра 6epyi мумкш. Алайда улкен «лага кдлай улкенддк жасауды аке-шешенщ 03i уйретедд. UiuiHi аяуды, оран кдмкрр болуды улкен бала эке-шешесЫн, nine жасаран ic-ерекегшен кередд. Улкеннщ кшпге зорлыкы, 3«»наты крлма-крл \"жазаланып\" отырады. Кеп балалы уйде цеплял мшез кдлыптасатыны содан. М ейцш е, адам бойындагы барлык, мшез-кулык,тыц ргетасы отбасында, сол \"шарын мемлекетте\" кдланады. •Какры отбасыньщ у л п а — балалы уй. Алпыс алтыншы жылы 6i3 жумыс бабымен Аралга |уыстык, уй жумысында крлымызды узартсын деп, кенже сдрындасым Кенжегулдд ез1м1збен 6ipre ала кетпк. Онда ол )н тертге, сен тергтесщ, 1лескул екеуш з уйд| екеуще сенш встал крнакка, кдядыруга кете беретшбкг Аралда Бейбкг, 269

Баям, Жанар — yuieyi туды. Соларды бага журш Кенжегул оныншыны сол арада бтрдд. Эке-шеше ушш 6ip крын нэрсе — баланьщ ауырраны. Мегац байкдуымша, бала acipece ушке толганша жю ауырады. Кдлада, кдлай дегенмен жагдай бар, ауыллык,жрр^> кэпы крналасьщ. Алгашкьг жылдары бала ауырган кезде 1лескул екеумгз ун ем келюпей крлатынбыз. Неге екенш, бэрщ д е баспамен кап ауы рды цдар. С ен туцгышымыз болгандык,тан, баланы багып-кдгудыц тэж!рибесш 6i3 непзшен сенщ тусында жинадык, Кдлзуьщ кетершп, беймаза бола бастасац-ак, д ер еу аузыцды ашкдязып камейще кррайтынбыз. Тамагьщ кызарып, бебежЩц сэл крсайса: \"Ойбай, ангина! Апа, Зерш баспа болып кэлыпты!\" — деп, 1лескулдщ eci шыгатын. Сол кезде мен уйде бола крлсам, сабырга шакдгрып: \"Ештеце етпес, ыстык, сут берщдер. Жылылап жаткдязывдар, жазыльш кетедд\",— дер едим. Оган 1лескул одан бетер ойбай салатын. \"Уколга апармай болмайды . К,арашы, тамагы 6iTin барады. Aapi беру керек. ©ткенде де естш журш аскршдырып алгамыз. Ешкдшан толык, емдетпейлпз, содан бала кдйта-кдйта ауыра бередд\", — деп, акдтрзаманды такдп жгбередд. Шешем де келшш жакдай кетш: \".Aapirep шакдмра салганга нелерщ кетедд, аскдмнып кетш журмесш\", — деп ескертедд. Ал шешемнщ культ,г маган белгш: оньщ e3i де баланы д эрйерге | суйрелеп, дэрндэрмекп кеп бере бергендд жакдырмайды, Aapi деген баланьщ баскд организмш булддредд, ал Aapirep бакрфтып-шакдлргып баланы шая кдмлыпж1бередддейдд. Мен де сол тэрбиеде ескем, балага кеп дэр1 шгюзу улау сиякды эсер етедд, алайда шешем шггей м е т куптап турса да, келшше э д е т жакд-асады. Дегенмен ундемей журш ыстык,сутке май eprrin экелиг келшшщ крльшаусгатады. Оны сонан соц балага шшзбеске 1лескулдщ амалы кдйсы. Оны ппкен соц, сен жшсш уйкд-ай бастайсьщ. Сонда Ьлескул сеш былай деп жубатады. — Уйкд'ай гой, балапаным, ушагай гой. Сен ауырсац, мен крналам, акец кдшалар деймющ, елецш жазьш отыра бередд. Сеш дэрнерге апаруга да ершедд. Оньщ шабьггы сен ауырган кезде келедд.— ©сгш м е т шымшылай журш, с е т зорга уйкдэтады. Кецде сен оцайлыкрен уйкдай крймайсьщ, кетере- кетере шешен; де шаршайды. Ондай кезде жубатудьщ ce3i де зглдене туседд. Сен крщкдмлдаганда, кдтгырак, жулкдш ж1берш: — М аган енд1 не 1^ыл д ей сщ ? Не тунде 270

ё£м-3а4ыты7кф |гкцатпайсьгц, не кунддз маза бермейсщ, елпретш болдьщ ли мулдем. М етн, крлымда не тур? Емханага да апара алмай ыргам жок, па? — деп, маган айтуга т т с сездердд сатан |ггып тастайды. Аш у y e n меш негурлым кртгы кцналтатын :п цдейдь Макраты кцнау болтан соц, кртгырак, кцпаута чрысады. 1лескулдщ кдтгы шаршаганьш сонда туешем. i,i)лынан алып ceHi бауырыма басам. М енщ эн айтып ;1убаткднымды сен айрыкдга жакры керетшещ. Дзусымды ;.[цдап жатып -rani маужырап кетуид ец. Ж ай сейлегешмдд .окуырмайсын,, сондык^ан ондайда шешеце б1рдеме депм же, тек ен д ет т айтатынмын. Сега кетерш журш, ендд -цме крсьш шешецдд крса жубатам: — Сен шала булшгеннен б1рдеме езгере крймайды. нщшц жылы шыккдны д а балага ем. Сенщ мьша ашулантан ypiHAi керш, даусьщды ecrin, сау журген 6i3 де сыркдт плармыз, теп. — Баскд сыркдт болса да, сен сыркдтгана крймассыц. шан-есен адам больш кетсе, осы тас мшезщнщ бэрш кцгзьща ей н айтып берермш, бэлем! — деп ол гажшедт Екеулпз mi жерде кэддмпдей тэж!келесем1з. Б1рак,сез1М13дщ тубшде *>pi6ip тэтп б1рдеме жатады. О л cipa, арамыздагы балага кеген ага-аналык, ортак, сез1м болса керек. Баламыц кдглыгына, сезш е Глескул екеум!з айрыкдпа •уштармыз, Нэрестенщ сут mci — eui6ip шске украмайтьш '-ж, nepinrre юс. Ka3ip мен сол mini ацеаганда, ацеарым 'уып нэресгел1 болгым келш кетедд. Ty6i сейтпесек, 1лескул 'кеумаз д е тынши алмаспыз, теп. г Туб/салайболтнынорырманез/'дебайкдпспыртнболар. лСексен roprimui жылы, кд/рык, терт жасында 1лескул нсе/Ынипбаласынабосанады. Оньщатынеюулыныцатынан журастьфьи!Бейганкряды. Сексеналтыншыжылыменушне бартандд, Бейган ек/ден жара аекдн болатын. 1I Кейде топырлап уйде алысып кетесщдер той, сондайда бпрщ/у далата шып.п1 ойнасьш ден, куалаймыз. Сондайда Салтанат; . — М ама, мен далата шык,паймын. Ж ан ал меш бакцайды, - дейта. — Ендеше оны сен бак, — десек. 271

— Мен оны кетеле алмаймын, — деп, езшщ туша ойы кетеру екенш ацгартып коятьш. Соцынан у д туши кртзды казак,\"май куйрык,”деп айрыкцв еркелете/у, аргьшан Ранитугаи сод, 6i3 Салтанатгыда сейтпк. С одан ба, ол тентектеу болып, т э р т н т де, сезд! де бузыщдирап лаберепн. ©cipece шомыласьщ десек, азарда- безер болатьш. Ол сезда кдлай курасгырып алганьш кдйдам, ай-reyip: \"Бошылмаймын\", —деп ппепмщдЁ кдтьгратьш. \"Эй, сенщ осы кцкзыц эрпс, — деп Кдбыш ага карык, болады да журедь Уйге келсе, ол гасшщ 6ip кумары — Салтанатпен сойлесу. Кдшан кеткенше пнек-алеа кдтадыда журеда, Эдита Пьеханы Эхти Пехти, Роза Рымбаеваны Руза Кдгрымбаева дейтш. Ken c©3i кэз1р еом де кдлмапты. Сен де, кдазця, шешеце емшек бер деп жылаганда: \"Нэнаха”, — деп сурайтынсыц. Ог'ан папам мен апам: \"Мыналардьщ баласы кдй -плде сейлейдд?\" — деп кулетш. Бейбп- те 6ipa3 сеэд бузьш айтатьш. Улкендд — укенай, кшжентайды — юшенай дейтш. Бейбп- екеущнщ 6ip mexicin кдлгандарьщ еамде. Мен уйде болатынмьш. Соган Караганда, жексен© куш болу керек Ойнап отыргандарьшда элденеге келкпей кэлып, Бейбп-тура умтылып сенщ бетщдЁ тырнагымен шауып жабермек болды. Жакцш отырран 1лескул оньщ крлын карып либердь — Тырнама бетш, тырнагьщньщ i3i кетпей калады,— деп урысты.— Оньщ тыртык, болтаны саган жакры ма? Содан OFaHурысканын 1лескулде, мен де умьпъш кетштаз. BipAe урыссак, 6iраздан кейш айнальш-ушршп жататын адам емесгаз бе, бул жолы Бейбтсе ешюм жацагы урысканнан кейн жылы сез айта крймаппыз. А л ол ондай сезд1 купи ары отырады, 6epi отырады, акдхры шыдамы таусылган соц: — Мама-оу! — дедь — Ау, кекем. — Мен шатан балац бомайым. — Ойбай, кекем, неге? Наташ саран жакрай каддым? — Эке-шешем етпесец, балац бомайым. — ©й, еке-шешем, эл1 екпелеп отыр екен гой маран. Келш, эке-шешем! — деп мурнынан тскеген соц барьт Бейбптщ буртшганьш крйраны бар. Сондай-сондай кц1лыкз-арыц б!з ушш юпектэюлден аргык, ед), кызым. Оньщ кайсысын айтьш тауысарсьщ. Бейбгг ушке толганда, ешгамдЁ шакцфмай-ак, ез!лиз уй шдмез больт туран кутан этап 0пж. Онда Аралдамыз. Жумыстан шыкррн соц, 272

, ||аркд»1лдап жаньш, батереямен атылатын автомат сатып Lwin ем, Бейбптм кррык, болды да калды. Кенжегул терт- 1'г лимонад экедлд, Глескул бауырсак, nicipAi, картоп куырды. ■онымен, 6apiMi3 дастаркднга отырдык, Бейбггп терге 1ьтардык, Шай куйтан кесемдд кетерш мен тос айтгым. | — Автомат сатан ойыншык, кдна болсын, адамга каратып »ьш автомат атпай ет. Эпкелершдд сыйла! — деддм. !1 Менен кешн сатан айткцгздык, Сенен кешн Гулназта айт вп ек, ол: * I — Бейбгг, сетту ган кунизмен... —деп токцап крлды, сонан ,1 1)ц.— Жаца жылыцмен! — деп, 6epiMi3Ai д у кулддрдд. Б1здщ 4еге кулген№пзбен Бейбптщ жумысы жок, автоматын атьш- г ь т ж1берт: ! — Мен к уп тм ш ! — дейдд. I — Сен к ун тсщ !— деп, оньщ е й т т макцанганына 1лескул <кеум1здщ iuieK-ciAeMi3 кдтты. Д астаркдн басындагы |ерекекпз Бейбгггщ туган кунше жакры тарту болды. Эм |iAi шыкратан 6ip жастаты Баян да б1здщ устел басьшдаты чуанышымызды керш, эркэйсымыздьщ аузымызта 6ip кдрап ■арык, бо ль т огырды. Кд1зылордага жаца кепнп келтен жылы бо лу керек, Ьйткет Жанар ел! емшекте едд. Кдлс болатын. Сен, Гулназ, |оейбгг, Баян — тертеущад маган кедерп жасамасын деп, i лескул далата шытарып ж1берд1. Бригэддрлер1 кусал: \"Эй, ■Iнаган кдрасацшы! Бейбп\\ былай ж ур! Баян, крлынды гакел!\" — деп, сен улкенддк жасап а л ь т кетпц. Гэзеттщ 6ip |Жедел м атериалын ж азып та стау к ер ек болып, уйде Iкрмалып узак, огырдым. Ж умысымды ецсецкзреп тастаган 1кезде, сел де болса бой жазайын деп балконга шыкзым. 1А лды мен кез1м eKi ж асар Баянта тустк У ш еущ н щ орталарында бортац-бортац ж упредг Бейбптен кдшып Гулназта барады, одан саган кдшады. Шыкщлыцтап, 6ipey “Ытык,тап тургандай тоцтамай куледь Кулетш дей мен ештеме Kepin туркам жок, 6ipaK, Баян куле бередь Bip кезде lБeйбiткe ran 6epin едд, ол ойнап тура кдшты. Ой, оган 6ip fкулдд дейсщ, uueri тушлердей, теп. Содан Гулназга, одан еайын кезек-кезек тап бердд. Сендер eripiK крркдяп кешн 'шегшесщдер, соган-ак, inieK-cl\\eci кэтады. Кдшып журщ те куледд, куып журш те куледд, мэз болмайтын нэрсеге Iliмэз, Сендердщ сол кд>1лык,тарынды Kepin гурып, кдлай муздап кдлганымды да байкдмаппын. Бойым ceprin, ■и жымитан кдлпымда жумысыма KipicriM. 273

Сенщ де 6ip кдгзык, мшезщ бар едд, соны мектепке барганша крймай журдщ. Мен кейде жумысган, кейде баскд жакуан келе жагкднымды керсец, кушагынды жайып альт сонадайдан кррсы жупретшсщ. Сонан сон,мен де кушашйЯ ашып кдрсы келе жатам. Жупрген куш дэл жаныма келесщ де, жете бере жалт бурылып кетесщ. Е, каз1р кдйта бурыльщ келетш шыгар деп кутш туркам, артьща титл кдрамастан кдйтадан кетш кдлатынсьщ. Мен басымды шайкдп кала беретшмш. Сенщ сол сырьщды бЬлсем де, эр кез сен крнатьщды жайып кдрсы жупрсец, мен кушарымды ашып кдрсы журетшмш. Ж ете бере жалт етш жалтарьш кетесщ. Сенщ сейтш езщше эзыдескенще мен кдншалыкуы риза еддм десещш! Эзмдесуге, эзыдд тусщуге аз да болса нэзиспк керек. Эзыще кдрап, жаньщ нэзж болар деп суйсшетшмш. Балаларьщньщ ойын-кулюсш керш куану дегеннщ не екенш езщ балаАЫ-шагалы болганда эбден бЬлесщ, кдлзым. Бейбптщ тертке келгендеп тары 6ip кщлырын айтайьш, Мен ж азу устел1мде кггап окдш отыррам. Оки отырьш, мандайыма тускен шашымды кешн кдйырдым да, гаракуы жаныма кря салдым. С ол кезде сап етш кдсыма Бейбгг келд1 Келдд де, б1рден кезше тускен таракдщ жармасты. Оны алган куйде ауызры уйге шырьш кеткен, 6ip кезде шешесш жетектеп келдд, шаптын сулап алыпты. 1лескулге айнаны алдырды да, оны жазу устеличшн, шетше экелш крйып, соган карал шашын тарады. Маган бурылып 6ip кдрады да: \"Сен кушал\", —деде \"Менкушарантурщненайналдым!\" —дедом кезьм жасаурап. ©зще украрысы келген баладан артык, не Terri?! Б ей б гт бетшен сушп аймалап, кушакуап, эбден мейрьмд! кдндырьш жерге крйсам, шешец сол турран жерщде б1зге кдрап K03i жасаурап тур. \"Оу, саран не жок,?\" — десем, куледд. Кул1п турып маран урсады. \"Кдгздарьща кещл белмесен; де, балаца 6ip уак, кдрасащпы! — дейдо.— Сен асуйге юрсец, ол да юредо, сен тамарыцды iniin бггсец, ол да асыгыс-усшс iniin артьщнан кетедо. Кдйда барзсац, сонда барады. Екеущ кулынды бие сиякуысындар”. 1лескулдщ сол урыекдны менщ тебемдд куаныштан кекке жетюздд, кдязым. Ол тек ж алац куаныш емес, экелж макханьгш т а “Егер мен болмасам, балаларым кдлай егйр сурер едд?\" —дегендд менэрдайым ойлаймын. Солжагдайды кез алдыма елесгетсем, от карьпандай денем TypinireAi. Мен езем сорыстан кейнла мешрбан кезенде еспм, бейбгг куннщ 274

Ьз1шшлдт о л кезде жок, е,лД. \"Байлыкда деген махабаты Ьрипген халык^ьщ намыс сезМ ешед\", — деггп Гельвеций. |iepi езшен табылган адам езгеш кдйдан 1здесш. ©згеш 1здеу, jюгеге суйеу болу, езгеден суйеу табу — ак^ьлдыньщ улесь Соньщ бэрш балаларыма уйретш улгермей eAin кётсем, IM dmiirri-aKj ! Мен сендерд! 1лескулден баска эйелден тусацдар да дэл хындай жакры K epyiM мумкш. ©йткеш маган сендер сонда \\абалаболаредшдер. \"Бала — адамныц бауыр еп\", — екешн кдзак, ппркш кдлай деп айткдн! BipaK, мен ез сез1м1ммен ; [лескуд/у 6 ip жакры керсем, сендер уидн тагы жакры керем. Арымныц алдында да, балаларымныц алдында да ашык, айтатьш 6 ip сырым: осы 1уырык, алты жасымда 6ipAe-6ip айелд! 1лескулден артык,багалап кергем жок, Мен уппн одан артык, айел тумайтыньш жане табылмайтынын ешкдшан ; еамнен шыгарган емеспш. Алайда емш-ерган жур1аммен : шешеца! мен кцнаудай кцнаган-ак,шытармын, кызым. Кднша кцнасам да кдщк, етпедд деп айта алмаймьш, 6ipaK, гасшкз! айел екеш н талай ж ер де таны тты. MeHi соны сы м ен багындырды, езш мойындатгы. Шешец екеум1з ылга тусЫстж десем, e-ripiK айткрн болар 1 еддм. Арамызда ке/пспеушшк талай болды, б1рак,сонын, 6apiH акдьуга жецадрш келем1з. KiHaci к ур гар д ы кебш е мен жасаймьш, оныц бэрш шетшен кешзре беру де кцын шь^ар, сондык,тан кейде 1лескул екеумзз L\\imcm те кдламыз. Бэрш 1 айтпасам да, жалпы сипатын ацгарпу ушш, сондай жагдайдьщ ! 6ipiH саган баяндап берейн. Алпыс торызыншы жылдыц кузшде 1лескулдщ in ic i Г: Саржан уйлендь Т алдезекке Аралдан 1лескул екеум1з, с ауылдан эке-шешем, Кдвылордадан Кдбыш aFa мен Акуоты | жецгем — бэрЬйз жиналып бардык, Той далада, бак,тыц I шпнде атп. Кун/уз бастальш, тун жарымда таркдды. Б1з I*. жакуан баркан кудалар тер жаккд — журткд кернеу жерге !' отырдык, Той басталардьщ алдында бага коздр дене б т м ! ipLvey, егц ак, сэры крлз эдеш к е л т амандасып, балдызьщыз j болам деп таныскдн, Аты Жамила екен, кдсында карг iueuieci бар. Талдозекте туьш-ескенмен, кэз1р ауданда дэршшада штейтш KepineAi. Бурын 6 ip -6 ip iM i3 A i к о р м е ге н д тм 1з сондык^ан екен. Аса ашык, мшезд1 крез болып шык;гы, эзы- калжьнуа aFbm тур. Ж урт орын ала басгаган кезде, 6i3 ал! сейлесш тургамыз, шешесш жогары жагымызга шытарып, мен 1лескул мен Ж амиланыц оргасына агырьш кдлдым.

■ Жезде мен балдыздьщ 1урып беюткен кдкысы бар, соныц сылгауымен ерюшрек алтеп, батылдау эзыдеп, 1лескулекеуш унем! сезге тартьш, ез1м де аркр-жаркр болуга, оларды да кулк1ге кдрык, кдалура ты ры стым. © йтк ен! тойдыц куаньш1ына сейтш кдна куаныш коса аласыц гой. Bip кезде Жэмила: — Жездеке, эн салайык, та, — деда. Мен ойланбастан: — Салсак, салайык, — дедам. Жэмила сезбуйдаламай бастап кеп иаберда, мен крсгай женелдам. Ею кайырып токуай кдлганымызда, жург ду крл шапалакуады. Ду басыла бере асаба ж т т микрофонная айвай салды: — Асабаньщ рукратынсыз эн салтаны ушш, куйеу баламыз Мука мен кдрындасымыз Жэмила жазага таргылуы тшс. Егер eKeyi микрофонта келш тагы 6ip жакры эн айтып берсе, айыптары етеледа. OFaHда журт дурлтэ крл сокуы. Жэмила орньшан ушьш турьш: — Журйцз, жезде, айтсак,айтайык, крркдмыз ба? —деда. Даусымыз тары уйлесш, тап-rayip эн салдык. Ел риза. Елдщ риза болганына мен де риза. Огырып жатып 1лескулден де сурадым. — Крлай, жакры шьпргы ма? — Ж акры, — дед1 маган басын изеп.— Жакры айтгьщдар, — деда Жэмилага кдрап. CiH/dci одан кейш кэдампдей сацла1рганып кетп. — Жездекемнщ д аусы меншмен жакры уйлеседа екен, эпке. Енда призге айтамыз. Бупн бар бэйгеш жефл алмасак, болмайды. Бите кдлайсыз? — Аяк, басудын, аскдн шеберЬпн. — Ещтеце етпейда. Меш кдтгы кушакуап алыцыз, мен айналганда, ameyip, ушып кетпесефз болды. Жэмила балдызым желекпелеу болып шыкуы. Б1рак,ниеп дурыс. Тойга келген сон, тойгакелгендей отырганжен. Оньщ эсерьмен мен д е егггеп елгплдецюреген куйдемш. Bip кезде бите шьщгык, Музыка ойнай женелгеннен-ак, Жэмила меш ортага жетектеда. Ж урт эл1 музыканьщ кдй музыка екешн аныкрамай жатып 6i3 булюлдеп билеп кетпк. Балдызым эбден ашылып алды, жаркдалдап кулю, билеп ж у р т б1реулермен амандасады, крльш кетерш сэлем береда. Ажары Kipin, кез! жайнан, жарау атгай жайтандайды. Ара-тура меш тастай 6epin 63i жеке айналып-айнальш кетеда. Крлымды басьшан 276

|еыра устал турып та 6ip орнында айналады. Мен жымиып |рйыпжетепне ерем. Ымына орай, ьщгайына карай икемдеде гоям. Билеп жургендердщ e3i 6i3re орын ьпысып, бодщ вмашамызра кез крыкцарьш еалып кряды. 0рнбер1ден кейш |ойдагылардьщ 6api бгзден кез алмауга айнадды. Пора-пора ''(ерлеп болдьгра бастадым. Би мен бидщ арасындары 6ip рзшсге, 1лескулдщ кдсына отырып жатьш: « — Балдызым м е т болдыртгы, — деддм. Ж амила да сол tar жарыса сейлеп: — Крлай, жездеке, тары 6ip-eid бите шаманыз бар ма?— i,en кулдд.— Б1лмеймш деп едщ13, б1рде-б1р рет аякымды баспадьщыз гой. I — Менщ билеп жургегам сенщ аркан гой. Жарайсьщ, журтгы аузьща 6ip кэратгыц! — С ол ушш бепмнен 6ip сушп крйыцызшы! i \"Жо, болмайды\", — дешн бе, енкегап самай тусынан пугал аддым. Эдеп сакуаганым аузынан суймегегам болды. Соньщ езш сукрыр кездер керш отыр екен, \"Жездеке, гшхшы!\" — деп, устелдщ етегш ала отырран ул балдыздарым мзтдеп крл сорьш жДбердк : Кун бата алысырак,тан келгендер тарап, те к етене жакэшдар жене 6i3 сиякцы осында крнатьшдар рана ipiKreAin кдлдык, Еитеп жел турды. Куздщ аты куз емес пе, б1реулер муздап 6ypice бастады. Кдйынбикем Дэмеш келш макан: — С ен отыра бер, 6i3 ycTiMi3re уйден бгрдеме киш шыгайык, — деп, 1лескулдд ертш экетгк Устелдщ ею басы жак,-жак, болып ен айтып жарыстык, — Жездеке, жаурадык, крй, — дедд Жамила. — Ойбай, ендеше iuxin жДберешк. — О л шлмдд жылыткднша, сыртым ycin кететш iy p i бар. — Ойбай, сеш усггкешм елкм емес пе?— Дереу пиджэпмдд шешш Жэмиланьщ аркдсына жаптым. Э н айгу кезегт б1здщ жакка келш калкан сон. Ж амила тары эн бастады. Ж уртпен катар мен де крсылдым. Жак,- жак, болып крсылып айткдннан жуырда ешюм женило к.оймайтын болтан сон, ендд ж еке-ж еке айтамы з деп желшнддк. Кдрсы жакуан 6ip келшшек айтып, кезек б1здщ жаккд келгенде, \"Ендд жездем айтады\", —деп, Ж амила маран домбыра устатгы. Таргыншакд-асан тары ьщкайсыз, тауекел деп, уйреншисп ез1мнщ “К ез кергешмдд\" айтьш ж1берддм. Тек жакдайка карай саралап, кулю ушш ею жолка ею сез 277

Шсувпан <Hi4Mf-.vn*_____________ _____________ _ крстым: \"1лескулдщ кещлше кдраймын деп, Балдыздардыц айрылдым талайьшан\", — дедцм. Той тун жарымда тарады. Уйдд-уйге белшш уйкуадык, Bi3 Кдбыш кекем, экем — бэрЬпз Мардан кекемнщ ез уйшде тунеддк. Тацергец оянсам, экем мен кекем элдекдшан турьш кетатп, басым кеткен жакрд аягым кетш мен тесекге жалгыз кдлыппын. Мылжа-мылжа болью далага шыкрам, 6api бакцыц ншнде шай iiirin отыр. Жалпылай амандасып е/ум, шай куйып огырран Майгул жецешем мырс-мырс кулд!. — Куйеу баланьщ тундеп жыны басыльш кдлыпты юй.— Оран езгелерге крсыла е з м де кулдим. Жуыньш, кдтарга келш отырьш жаткднымда, Майгул жецешем тары тшсп,— Жэмила: \"Б1здйоне журнцз\", — десе, 6i3Ai тастап кегш кдла ма деп крркдш ем, кдлыгггы гой кдйта. Бул жолры ce3i б1здей кдлалды. Куле алмадым. Кргзарып бара жаткрнымды кезьмнщ алды шымырлап кря бергеншен й сезддм. 1ппмде 6ip ренин булкцтып барьт басылды: жазьпым | тойды тамаша erciH дегегам бе? Ундемесем, уйдей юна менде крлатындай кершдь f — Тойларыцыз кец1лд1 етсш деп, сонша тыраштансам | да, кещлдернрзден шыкрадым ба? —д ед м зорлана жымиып. — Жора, 6i3 ризамыз. Елдщ 6api Жэмила екеуще кдрап кещлдд отырды. BipaK, ауылдьщ кдтындарына онша жакрай кдлдьщ. \"Куйеу баланьщ онысы не? Кдпымыз кдсында отырранда буйтед1, о л жоцта ойьша келгенш штейтш шырар”, — деп api Назранью, api р ен ж т отырды. — Оньщ ншнде а з д е бармысыз, жецеше?— Бул жолы уш м баты лдау шыцты. М айгул жецешем кызарацтап мойындады. й — Ендд кдлай шянде болмайын. Олар сейтш сез таратып L■ кететшш бшп отырмьш гой. Кдсыца жолай алмадым, эйтпесе айтайьш деп ем: \"Мына кдтындар ертец есек кргльш кетед, Кннкенеммен де биле, онымен де крсыльш эн айт\", — деп. Соны ескермедщ, эйтпесе езге мш жок, Жещлгешмдд бЬадьм. Кртелтмдд, шынында, соны ескер- мегешмдд шггей мойындадым. BipaK, ундемей тумфейш отырьш кдлсам, езьме де, езгелерге де ауыр тиетш Typi бар. Жалган да болса зорлана жымидым. — Ендиа тойда ескеремЬ, жецеше. Тэж1рибеазд1к крй.— Соны айткрнымда Акцтэты жецгем д е ара тусе кегп. — Кулаги, крйным бул жолы тэж!рибес1здшнен буюл 278

I ойдьщ аягына деш н 6ip FaHa балдызымен аиналысты, 11елес1д е б ул кдтелптн кдйталамай, б1рнеш еуш щ басын киналдырады алг J Дастаркдн басындакылар д у кулд1. Эцпменщ зш н элп жуып-шайьш кетп. . Кейн, оцаша кдлганда, 1лескулдщ езшен сурадым. г' — Сен неге айхпадьщ? Аульщньщ сырьш б1лесщ, байкд ■цемедщ бе? — Байкд дегенге байкдй крйсац жакры. Мен д е сол кецешем кусан: \"©meyip, 6ip жакда крлтьпргап экетш кдльш курмесе жарар едГ, — деддм де отырдым. Кудай шыдам эерген соц, шыдадык, крй, кдйт дейсщ?! ' Солай, кр1зым. Менщ мундай-мундай кшэретш кеп. Оньщ Зэрш 1лескулден баскд эй ел кетере алар едд деп айта алмаймын. Сенщ шешен, — менщ багыма жольпдщн жар. Эган бага берш жаткднша, бага жетпейд ! деген жен. Эйелшщ ?шеказ суйетшш сез!ну — еркек ушш ец улкен бакдгг. Баскд бакргг содан балалайды. Мен сол ец улкен бакдггкд 1лескулдщ уаркдсында не болтан адаммын. Сондык,тан мен сол ^бакдпымды шайкдп алмайын деп, 1лескулдщ сез!мше, ||сетмше шектен тыс ж ук артып, булддрш алмауды унеш '.‘гайлаймын. © йткет, менщ ойымша, ащ>1л да, ой-epic те ез ; дэрежесшен артьпргы кетермейдд. Era жарьгм тонна жукке у арналран машине бес тоннаны кдлай тартады? С ол сширгы ! 1лескулде де шек болуы керек. Бозбала кушмде: \"ИБрюн-ай, ■’Р алган жарым анандай болса, мынандай болса!” — деп у армандамаган адам сирек шьтар, сондай арман-ейел — мен •1 ушш 1лескул. Алайда элдекдлай шектен шыгып кетсем, || йескулден айрылып кдлармьш деген кауш емес мешга, оньщ (жан бйкттгшен темендеп кетпешн деген талап. Шектен шыгып га кеткен кез1м жок, дейсщ бе, крвым. Шешецнщ •'I гаолш, кецпейлд1лт менщ ганэмд! келденед кез тупл, уйде f журген балалар сендерге де сезддрмей ж!беред1, менщ жакры Я атымды caipran ж урген — сол. Ш еш еде таргсад, к,ор | болмайсьщ, крвым, ертепдепдей эйел дегеи — сол езщнщ шешед. Отбасы, менщше, ewip бойы уйренумен отетш мектеп, сол уйренудщ непзше шешенд! ал: езеп мьпргы тербие кдтелжке урынсац да кулатпайды. © з сырьш ш ешед e3i де жазар, сен оньщ ap6ip сезш алтыгаа бала. \"Адамныц кдншальпргы тэрбиелшгш араздасып кдлган кездеп мшез! аньпргайды. Ал 6api б1ркдлымты erin жаткднда, эргам де езш эдетгп усгай алады\", — деггп Бернард Шоу. М е т сол сез шьшдыгымен уйытады. Алгашкы кезде 1лескул 279

е к еум з де араздаса б1лмейтшб1з. Тэж1рибеозд1тпз де, ■юрбиес1злдплпз де бакдлрайып Kepimn туратын. Ашу ипркщ 1лескул екеумдзде де бар едд-ау. Эрине, эл1 де бар, кэздр 6ipa* оны басагындай жинап-терген жылылыгымыз да жок, емес. Жакрымызды айтып, жамандытымызды жасырсам, куда би леп , ж ур ек ж а рды ш ындырымыз д а зая кетер. Осадаьпымыз жайында да ойлана жур, кызым. Сыйласу да, араздасу да, эркдшан нак^ы себептерден туындайды. BipeyAiH, жамандауьша бола элдекщгу сыртынан жек керу — мэдениетп адам ушш улкен кемидлж. Себепаз мадакзву да сол сиякхы. Сондьпрган ез кезщ жетпеген жерде усгамды болудан огнен дурыс аддс жок, Кейде езгелер ушш езщ унатпайтьш адаммен де байланыс жасап турура мэжбур боласьщ, Мэселен, мен ййм Нуке уйленген сон,, келшнщ атасы Дэуренбекпен бурьшгыдан да тэту, жакдш больш кетудщ орньша одан ептеп алыстай туспм. Оран эр тур« себеп болды. Жалпылай, сыртгай сыйластык, пен накуы, кд>1лырьша кдрай сыйласудьщ арасы жер мен кектей екенше сонда анык, Ke3iM жетп. Дэуренбек пен оньщ эйелшен кдлай керш кдлганын Iлескулде жеткшкт.i жазраядьщ-ан, Мукдньщол жагдайды баяндаган жерш кд/скдртьт тасгагандыжен кврдйч. КОЗ! K.OPAJ1AHFAH КЕЛ1НШЕКТЩ ХИ КАЙАСЫ Bip куш ж умыстан кешн KemipeK кдйттым. Онда Кдшылордадамыз, Куте-куте 1лескулдщ шыдамы таусылган шырар деген оймен асьпъщкздэап жетсем, ол SAi келмегт. \"Е, батырьщ кдгг етсе, телефонмен ескертш крюшы едд, кдйда кете крйды екен?\" — деп тандандым. Жаздьщ куш, дала эл1 жарык, болгандыкц-ан, ол ушш ошыа кдгнала крймадьгк, та, бала-шагамыз 6ipirin шай кдйнатып iurriK, теледидарра кдрадык, airreyip, ейтт-буйтш уакдгг етюздис. 1лескул эбден кдс кдрайганда, сагат онга таман келдд. — Меш жоралтьш алдындар ма? —деп, уйге сейлей гардд. — Мама, с е т сакындык,— деп кулддрдд Жанар. Лап 6ip шешелерщ алые жолдан келгендей, бэрщ оран

жупрдшдер. Крстарында журсе гой, байкрмайсьщ- ip, 6ip кун эдетгепсшен кеппгш едь бэрщ де шггей кутш, 1мпдей мазаландындар. 1лескул келген соц, бэрЬпз у-ду болып тары шай р т а , (уырган картоп жедйс Дэуренбекгщ айе/аауруханага чуске/а й кун болганын естш, 1лескул соньщ кецш н сурай барьш einirirni j — Е ртец ж ум ы сьщ нан ауы лга те леф о н coFa сал, [.емалыскр кдрсы Нуке мен Биш опа келш кещлж сурап .дйтсын. Ж ай базарлап та кдлара к е л т ж атады рой, |>штецелер5 к етп ес. С е н а у р у х а н а га б а р м асац да, йруренбектен телефон аркдчлы кудариьщныц хал-жардайын чурап крй, кдлай болганда да Нукенщ тугая агасысьщ гой. 'Крй акрагымен мьщ болады\", — дейдд, ананьщ анасы, чынаныц мынасы унамады екен деп, барж сызып тастай эеремй бе, Нуке мен Б иайш а турранда, 6api6ip олардан иржола 6e3in кете алмаймыз. Кдйта крлымыздан келсе, <дтарга тартайык, та. — ©зщ т о т окдггуга щркчтщ гой м е т .— Байкдймын, 1лескул де ез кезкррасын кург езгерткен сейлдь — Кршаиы мен сенен окд берем, анда-санда сен де яенен окдкчацшы. Агайьш, жекжатгьщ арасын жарастырын куруге 6api6ip сенщ уакдпъщ жок, саган жакдай кдлды екен \\еп, олардан безш кетер 6 i3 тары жок; арты нда iH i- сдрындасьщ, балаларьщ бар; арайын-туыспен олар да чраласуы керек. — Маган не кдгл дейсщ ендд? А йта крйшы, сенщ — Демалысьщды кдшан аласьщ e3i? — Шлденщ ортасы деген басгык, оны кэйтесщ? — Кекеме коспом-шалбар альш крйдым, жецешеме — эрамал. Атам мен апам ез1м1з гой, екпелемейдд, атама шляпа, апама кейлек алдым. Кдюдарды орамал, оны-мунымен алдай чалам. — Т уаткть Эуел1 крйсы уйге баруымыз керек? — Эрине, ез1м1здиане. Кдбьшг агаларга айт сен, ауылга 5арып, б1збен 6ipre 6ip-eKi кун демальш крйтсын. /\\уылда эскен адам ауылды саплнатын шыгар, б1здшнен баскд крйда 5арады? — ©й, мынауьщ акд!л екен, —дедьм куаньш.— Шынында, эларды менен баска и м шакырады? Ертецнен басгап сенщ Зерген тапсырмаларынды орьшдаура KipiceM.

К^зак, эйел1гар 6ip басты кдсиеп — агайын-туыс, кум , жекжат арасын жарасгыру, кызым. “Агайын тэту болса да кеп, абысын тагу болса, ас кеп\" Aeyi соган байланысты. Сод шндетш 1лескулддр ойдарыдай орындаганына м е т р еш кумашм жок, 0 з imci Саржан мен менщ шш Нуке 1л(*скулдщ кдмкррлырын менен repi жанры б1леттн болу керек. Олар уйге келсе, менен бурын 1лескулмен курюлдест, сонымен акдллдасып, айтаты ндары н соган айтып жатады. Шамалаймын, олардьщ Kertoipирбщ жагдайлары кейде маган ж етпей д е ш еш ш п ж атады. М енщ тыныштырымды кррраймын деп, оларды 1лескул e3i реттейдд, ебден бэр! орнына келгенде, 1лекер оны маран жайма-шуак, жагдайда айтып бередь \"©тш кеткен ic болганмен, сешр оны б1ле жургенщ жен\", — деп крятыны бар. Ондай дурыс акдалды дурыстап тыцдамасам, менщ и м болтаным, кызым. Осынддй- осындай турмыстык,жардайларда шешер мега уйлегаом 6epi тольпргырумен келедд. Ондай толыкдырусыз мен шыгарма- шылыкден емш-еркш айналыса алмас еддм. ©лецЬшщ жарддйын 1лескул езьмнен кем ойлаимайды, сол уипн мен оган айрыкща ризамын. Шыгармашылыкуы да, приплиспц буи л улкендд-юшш жардайын да тен аль т журу маран крын. М ен сияртылардыр барлыгыныр жагдайы солай деп ойлаймын. Bip салада бгактеу1р уппн витай салада есец кетедд. Шолар жетпей жагкдн жакрен айелщ айналысса, шыгармашылык, адамьша одан аскдн кемек жок, Атакды Ж ан Ж ак Руссо уш б1рдей баласын e3i бакрай, балалар ушне етизген. К ейн езш e3i соган бола юналейдд де. Элемге ейгш 6ipa3 адам элемддк, елддк мэселелермен айналысамыз деп, ез балаларьша дурыстап карай алмаган. Соньщ 6epi шырармашылык, ж умыстьщ таукдлметш, оран белгш дэрежеде курбандык, кджетш керсетедд. Turn шырарма­ шылык, жолдлнда уйленбей еткендер д е бар. Осыдан он жыл бурын 6ip окрга болды. Обылысгык, 6ip керес erin жатгы. Туею узЫс кез1нде уйге барьт улгермейтш болган сор, жакрш арадакы кэфеге юре салдым. Жеры-желш тамак, а л ь т жан-жарыма кдрасам, терезенщ тубшде кезшщ алдын келеркелей бояп алган бейтаные келшшек жалгыз отыр екен. Еиггере ойлап та улгермесген, тэрелкемдд кетерш кдсына келддм. Келшшек бас изеп кдсынддш орынныр бос екенш бдлддрдд. ©3i кдсына шакрфранддй ьпысып терезеге томан жылжып отырды. Кдсына жакын келш отырган сор Fana байкддым, кезййр алдын боямапты, езипр табнрн 282

!!__________ _____________________ Офой-ЗаАыпплииф грраланып турраны екен. Ke3i кул1мдеген, цшнен кулкш ярдемелердд ойлай ма, ернш ауык,-ауык, кымкцфып крйьш тыратын, ак, сарылау, ашык, мшездд эйел. Кргзылорданыц шлдеа белгш юй, ек еум з де тершш, тамак, iiirin бггкенше /пдеспедж. Тамарын менен бурын б т п , кофеге крлын сОзран лезде: — Егер меш кдкдлып кдлмай тамагын асыкцай жесш йесещз, кофефздд асыкдай уртгарсыз, — деддм кулш. Эйел >змден кдшпады. — С1збен 6ipre келсем, ci3Ai кутер ед1м, бурын келгенджтен, бурын бш руге кдкы-М бар шыгар, — деп, кофесш эдеш тездете iiue бастады.— Кдпггы деп ойлап кдлмацыз, жиналыскд келш ем, у з ш с 6iTiri барады.— Акцвлрандай, эйел асыгыс сагатьша кдрады. — Эл1 он минет бар, улгерем!з, — дедЫ менщ де сол жиналыскд баратынымды ацрартьт. — Е, ci3 де сол жиналысган ба еддуз? Басе... —деп, сезшщ аягьш жутьш кулана кулдд. Мен де тамагымды ixuin болып, эйедмен кдтарласа орнымнан турдым. — \"Басе\", — деп кдлдьщыз гой,— деддм эйелд1 сезге тартудыц сатш пайдаланып. — Тамакхы ашьиъш келген адамша жегенирзге кдрап айткдным гой. Осы куш журт жумыскд емес, жииалыскд асыгады. ©йткеш жумыскд жаргы caFar кешшп келсец де еппом урыспайды, ал жиналыскд жарты минет кдлганда келсец де, ман бермедщ деген ескерту аласьщ. Ci3 де мен кусап тацертец асыгьш келем деп, уйден аш шыкцдн адам сиякцысыз. — ,Дрл таптыцыз, — дедум эйелду крсгай кулш. Ж олай •п-ы-жешм1зду сурасьш, дурыстап таныстьгк, — Кдрсы болмасацыз, эцпмелесш кдтар огырайык, — дедьм. — Кдрсылык, жок, Артына гаман шырсак, оте орынды болар еду. Сойтпк. Жиналыстан кейш кэнсерт крйылды. — Балам аш кдлар ма екен? — деду эйел маган эдеш ескерткендей.— Паласы да кеыпгш кдла 6epymi еду. — Ci3 балацызды ойлайсыз, ал мен айел1мду уайымдап отырмьш. — Кдрпы аш кдлады-ау деп не? — На. Мен келмей тамак, inineyuri еду. 283

___________ _ Солай ма? Ал ci3 мунда бетен 6ip эйелге эзи айтъш рахатганып отырсыз. Ай, еркектер-ай, сендерге с е т и жок- ау! — Е ркектердщ ceHiMci3 екенш анык,таганыцызра крраганда, 6ipa3 зертгеген сияк^ысыз. — Оныцызды крлай тусшуге болады? Куйеушд1 алдайсыз д е г е ш щ з б е? К,удай сак,тасын. А лты ж ыл болды отаскрнымызга, ондай пэлегрзден аулакдын. — 03ipm e аулак, болганъщызбен, тубшде аулак, бола алмайсыз ба деп крркрм. — Эйелдд сезге тарту уппн, едеЙ сэуегейаддм. — Сонда крлай, ci3re кеципм ауып отыр деп ойлайсш ба? — Жок, олай ойламаймын. — Ендеше неге ейтш айтасыз? — C e6e6i а з жаца еттрж айтгьщыз: балацыздыц дт крлмайтьшын да, куйеупцздщ кеппгт келмейтшш де жакры 6iAeci3, балам аш крлды-ау деп шын уайымдасацыз, ci3 кэнсертке кдрамас едпрз. Ci3 уйдщ крмын ойлап отырган жокрыз. Ж ане мунда меш крмагандык,тан крлды деп те куаньш отыргам жок, Егер агат айтсам, кеппрераз, аз, менщ байкдуымша, куйеуЬрзге кедшгцз онша толмайтьш Kicici3. Слзге сырласатьш, акр1лдасагын, тштт, бэлюм, акд!л айтпаса да, TyciHin тыцдайтын, э з и д е с т отыратьш адам керек. КуйеущЬ жакры керуш жакры керетш шыгар, 6ipaK, 6ip крллыгы ci3re жакрайды? Солай ма? Э й ел к,анын iujiHe тарты п унс1з оты ры п к,алды. Шыкдшпыньщ крзгалганынан тштснш отырганын тусшдьм. Ол урлыгы ашылып кдлгандай, мен урлыгын ашып крйандай больт, екеулпз де ьщгайсыздандык, Бурыльш кдрамасган: — Журпрз, кетейжпп, — дед!. Жауабымды кугпестен турегеп есиске бетгедь1леспеске амал жок, мен де соцынан ердим. Шамамен бес-алтыньш, кез1 болды-ау деймш. Куннщ ыстыгы эл1 крйта крймапты. Сырткр шыкррн соц келшшек бойын тез билеп, езше-ез1 келш алды. Кдншальпргы кулю уш рш п турса да, 6api6ip крраланган кезшен 6ip муц адгарылады, Эйелде элдекрндай сыр бары анык, Ендд соны бЬ\\уге ынтык;гым. О л уипн эц п м елес у керек, сырын азргаратындай тетитн табу кржет. Кэйтсем екен деп, шггей ойланьш келем. 284

______________________________ вЬМ-Ьншштаф — ©кпелетш алдым-ау деп крркцт кдлдыцыз ба? — Сездд Iелдщ 03i бастаганы куба-куп болды. , — Крркдаканмен, ыцгайсызданып кэлдым. Артык, айтьш йдым ба, кдйдам. Keinipepci3! ■— Жо, а з адам таниды екеназ. Атьщызды есгупл ем, ■рщщздДокапан емеспш, ендДмшдетп турде окцмын. Кддай |яа менщ сырымды д эл таптьщыз?! Акрш емес, бакры алрарсыз, бэлюм? Элде б1реулерден еспдшрз бе? — О ан неоне тан, кдласыз? —де/ум сыпайылык,жасап.— *)лжап айткдн 6ip сезш деп ш ы кда! шыгар, ода не тур? !|данда ci3 жасырмай шыньщызды айтып берпрз. Бала кусал ршеде жургеим1з KeAicnec, ресгоранда огырып эщДмелесуге влайсыз? | — О зге мен кдрсылык, жасай алмай крлдым-ау, кудай агып.— Bip керген бетен еркекпен 6ip re кетш бара (.аткднына келшшек, бэлюм, шггей намыстанды да, бпеу (.арадай шдне сакуап журген купия муцьш дэл тауып калган оч, мешмен ашыльш сырласщлсы да келген болар, соньщ ■Ьрш мен калай тусшедд. деп циналган да болар. Bipece орлангандай муцайып жыламсыраута жак^шдайды, 6ipece 'орлана жымиып ер кеци\\д1 болы п KepiHrici келедд. Келшшекпц кушн шамалап укцым да, не де болса бупн оны йусшуге тырыстым. Менщ шхютолкршысымды ол да ацгарган 1ияк,ты.— Ел кеп ж ерге барамы з деп, жазыкрыздан- Вказыкрыз есекке тацылып кдлмайык, \"Bip кдтынныц Iчрфсьпы крчрык,нарта жук\" деген, кдрап журмей, кргрсьпым |пчге тиш кетпесш, — деп сакзык, бДлддрдд. 1 — \"Эйелжолы— жщцике\",— жаманатгы кун туса, менен kepi о зге кцын, — деп ем. — Азар болса, ажыраса салармьш, ец кцыны сол ма? — шли, эйел туша сырын дуцк е т ю з т деп-дерею aiqrapa салды. Мен ойланьш кдлдым. Акцчлсыз эйел деп айта алмайсьщ, |журген журю мен туркан турысында гагы мш жок, б1рак,оз ЛIурмысына G3i риза емес. Мына керюмен, мДнезшен мундай ■|эйел жаман еркекке кдлай кез болады жэне оран кдлайша сутап крсылады? 0 3 i айтпаса, ол жумбак,ты мен ешкдшан шеше алмас ем. Ресторанньщ ец тукш рш е барып отырдык, Э йел ажарланып, айрыкща нурланып, крлма-крлтулеп шыра келдД. Кулщдеген кезшен дэл сол сет шаттьщган езгега кергем жок, Шашын таран, кеудесш кетерш, кер/ундер ме м е т дегендей жайтац кдрады. М е т ерДкоз, еш кцындыкрыз билеп 285

Ы у ш т М +М гуш алды. \"Теуекел, бупнше еркщ одемт”, — деп, мен де irnref даиындалдым. Даяшыныц 6i3re бет алганын керш: — Keiiripepch, — дед1 келшшек бепме кррап. Кезшда муч сол сэт кдйта kjjat ете крлды. Asm кетпм, бупн крлымнш келгеншше куанткдш келдь— ©лер алдында адам бо{ жасайды дейдД гой. Мен де бу1тн 6ip бой жасайын. Акшацьг жетпесе, кдкылмацыз. Менде де 6ipa3 бар. азддц кдсьщьцде kj.13 кушмдд еске альш, сол кушмдепдей 6ip отырайьш, тежег кермец1знл, cere кермещзнп! — дед} де, 6ipa3 уназдисгег кешн.— Агатай! — дегенд1 крсьт екси курандь Даусы енд oip сез айгса ензреп жлбере-пндей жагдайды ачгартгы. — Титгей де кысылмацыз, — деддм алакднымды кеудеме басьт.— Мен с:зд1 секпеймш, тек тусшпм келедг Анайы сейлесещз де, сьшайы сейлесещз де — 6api аз/уц ергащзде Тамак, алдымызга келш, шампаннан ега-уш урггаган соц келшшек шечиле бастады. — Озбен 6ipre pecropaHFa келерш келш альш, ендд уялам деп эцгьмемд) айтпаганым орьшсыз кдглымсу болар. Айтуге тшсшн. Бугш айтпасам, ешкдшан айтпауым мумкш. Тек, агатай, тусшш, акымак^ытым болса, кенпрш тындацызшы! Сонан соц, ci3 не деп ак£1л айтсацыз да кенем: ажырас десещз, ажырасам; не icre десендз, соны ютеймш. — Эуел1 тындап керешн, —деуум кулш. Эйелдкц етюрлш ептеп шошытайын дедь \"Шеиннген Судан тайынбайды\" дегендей, шынында, енпецеден тайынатьш Typi жок, — Биыл жиырма сепздемш. Озден сепз жас кшпмш Куйеуге шыккэныма алты жыл. Жарайды ода турган дэнеце жок, берш басьшан айтайьш.— Кдлай тындап отырсыз деген Kicime, бетнме кез кцьшын сальш 6ipaa ойланды да, содан соц кезш -rape жумып алды.— Мен акдечакдау кд.13 болдым.— Кезш ашкднда, гарптнде мелт-мелт жас турды.— ©Ai де акдлмак, шьпармын, гам быедд. Bip класта отыз бала овддык, соныц тец жартысы ул едд. Оныншыны бтргенш е сол улдардыц маган хат жазбаган 6ipi крлмады. Жауап бергендд бы лай к,ойганда, кебпнц хатын оцымастан жыртып тастайгынмын. Сол дэурен басымнан таймайтындай, ыли® сейпп тура беретшдей едь Маган ол 6ip макуаныш болатьш.| Бакьггдеген осы деп укуым ба екем, солай демесем де, соиаи жакдш куйде болдым. Bip баланы менешбей журш Алматыга окуга туспм. Онда да айналасы 6ip-era жылдыц шпнде курсгас студентгерадц сез айтпаганы крлмады. ¥лдар ез алдына, галз екеш цыздар да меш мен жолдас болгылары келш,

1; ___________ ___________________________$f> m-3aitbambviaf) /йакулчдаскулсы келш туратын. Онысын жасырмай, талайлар зше айтатьш да. BipaK, мен ж М тгердщ жанын ж е н а з •лраларан емеешн. М е т унаткдн жМтгерде эрине, жазык, Ьок, Сейтш жургенде, терпннп Курска да келш калыппын. .,фасам, менен элдекайда ажарсыз куаздар да куйеуге шъпып ;агыр, олардьщ суйгендер1 сол езшпзбен-ак, катар журген шттгер. Мен рана жок, адамды ацсап, жокра ауре больш кургендеймш. OFaHдейш ойланбаппьш, менш аншешн куил, рман екен. Нарты жакры керген де, ж ек керген де ешюм!м кок, куры бекер ж йтгердщ кулзыкранын макцан етш журе зершпш. \"Крйшы, какейщнен шыратьш жятг осы куш жок, вэутрлеу 6ipeyiHe тие салмаймьш ба?\" — деп те толку! расгадым. Сойтш жургенде, ойламаган жерде кугалымдарыдай «Мтке кездесе кетг1м. Жакры керген куазын жолыргырранда ргагптердщ кдйтеттнш кдйдам, мен ес-туамнен айрыльш, не icren, не крйранымды б1лмей кдлдым.— С ол кезш крйта ейне iycipin, келшшек кдтгы толкуяды. Даусыньщ дуршн басып, сал шампан уртгады. | — ©ткен юке егангеннен не пайда? — деп, ез!мше басу 1айткдн болдым. Оны неге айткднымды ез1м де тусшбеймш. — ©ткен кптц 6api еюнин, — деду айел.— ©Tin кегкен сон,, кдйырылып келмейтш болтан сои. куанышьщ да, кулзыгьщ да, кайкы-муцыц да — 6api екйпш. С ол жштке ci3 украйсыз, — деду кенет келш ш ек б е л м е ттке карай.— Ертрцзду кулчкрфып кулана кулетипнуз, кезифду сырырайтып if! Kicire сьшай кдрайтьшьщыз айнымайды. Ж 1гптщ атын * айтпай-ак,кряйын, аспирант еду, спортпен айналысатын. Typi де, тулгасы да келкпз-ак, Ce3i... ce3i сумдык, еду! Маран ол ж т т бэрш б1летш сиякуы, айткдныньщ 6api дурыс сиякуы кершетш. Ол кезде Пушкин атындагы кеш дш к ютапхана с Комсомол мен Ленин кошесшщ бурышында болатын. ©л1 S еомде, кекектщ аяк,кез1еду. Тустен кешн сонда барып, керек | KirairrepiMAi алдым да, залдыц орта тусындагы терезе жакусд V таман отырдым. Кпапке уц ш п отырып кднша еткенш I байкдмай калыппын, 6ip кезде айналам гарсылдап, журю- I турыс кенег кебеиду де кетп. Жанымдагылар да кггэптерш I жинасгырып крйып, езду-ез1 еспрте куб1рлесе бастады. I Эншешнде eirrin сейлескендерге ж ург жан-жартан урса I женелетш. Аспаршан тускен адамдай аларгап, тукке тусшбей I мен огырмын. Жана гана ушкан 1пыбьшиын ызыны бийнетш тыныштыраярасгы араньщ уясынддй ду-дураайналды да кетп. Мен отырган устелдщ карсы беттнде, терезенщ дэл тубц|де 287

менщ кцмылымды багып ак, куба ж и г жымия карал отыр екен. Екеуш здщ Ke3iMi3 туйкзп кдлды. М енщ езше кдрауымды купп отыргандай, 6ip-eKi орьш 6epi жылжып жакцшырак, келд1де, усгелдщ успне тене ецкейш: — Кэз1р кездесу болады. Есжтщ алдьшдагы хабарлан- дыруды окымаган екеназ гой, — дед!. — Кдндай кездесу? — дедсч тац кдлып. — Бабит MycipenoB алпыс беске келотп, соньщ курметше. Айткрны рас екен, 6ip кезде залдьщ как, терше Кызыл мата жапкэн устел, усгелдщ успне микрофон крйылды. Графинмен су, вазасымен гул экелщад. Усгелдщ дэл сол жак, тубше таял, кызыл матамен капталган мшбе крйылды. Оган да микрофон орнатгы. Артынша-ак, есж жакуа спыррандар дур ете кдлды. Дурмекке жесш, еипомд! ем кере крймасак, та, кэлгандырымыз да дургарей орнымыздан турегелдж. Ж еи-сепз Kici оцырмандардын, ортасынан енп устел басына барды. Суренн керш жургенджтен, 6ipiniui бара жаткан адамныц Сэбит Мукднов, eKiHiiiici Еабит MycipenoB екенш жазбай таныдым. К эд!мп ауылда сан рет керш ескен акракэддардыд 6ipi кусал Сэбец емш-ерюн устел басына барды да, журтжайгасьш шырар-отырмастан-ак,жан-жарьша асьт-саскрн адамша 6ip-6ip карал альш: — Б!рден e3i.M басгай берем бе, жок, маган 6ipey сез бере ме? — деде Онысы микрофонная есплш кдльш, 6epiMi3 ду кулдж.— Мына белес! icren тур екен гой, —дел тага кулддрдь 0 3 i де мэз. Эп-сэтге 6epiMi3 ceprin, кулшьшып кэддык, Bip эйел, с!рэ, ютапхананьщ дерекпр! болар, жазушы Еабит M ycipenoBneH окдгрмандар кездесу!н ашык, дел жариялап, С ебеце сез берд!. Ол Kici езглдеп, арасында Бабеннщ ж т т п к кезшдеп 6ip жейтгерш айтьш ж1берш: \"Бул Бабит, шындап келгенде, м енш ен курдас. BipaK, цыз- келшшектерге кдтгы кдгрындап журген кезшде, ею жас менен жасарып алды. Эйтпесе, бул да биыл алпыс женге шьтады\", — дел салды. Ынгайсызданганы ма алде бмдорген кдрсылыгы ма, Бабер алтын пеш керсете ыргальш, шашьш крлымен асьждай 6ip сыйпап крйды. \"Кднша жасарганмен, акыры айнальш келш Куснидан артьж, ешюмд! таппады\", — дед! Сэбец. Кдсын кербез кдгып, Бабец бул жолы риза болып кулдь Мен мундай кездесуде бурын больш кермеппш, ете кцгзьж,етп. Президиумда отырван юалердщ бэр! де сейледь Kp3ip ес1мде аньж, кдлмапты, 6ip-eKi epric, ак^ш-жазушылар 288

р зш щ MycipenoBneH кулай таныскунын, ол юсшщ icrereH «жакрылыкуарын макханыш куиды. Елге сез берш кездесудд , -)3i баскурып отырган Сэбец 6ip кезде 6ipece алдындагы | кугазга, 6ipece Рабецнщ ар жагында отырган ютапхананыц дерекгпрше курап элдене деп едд, мен жендд еспмей кулдым. Сонан сон, Сэбец елге еспр те сейлеп, к е л е а сездд 6ip аспирантку бердд. Ею кезш , президиумда болгандыкхан, эуелде байкумаппын, кешн кез салсам, мшбеге кетершп Зара ж аткун — ж аца маран к ездесудщ ж енш айткун кусымдары жМт. С о л ма, сол емес пе дегендей, жалма-жан эрнына курасам, бос тур: сол. Сенсещз де, сенбесещз де эзвдз бшрцз, элп жштке жаным ашыды. ©цкей айтулы онер адамдарынан кешн жендеп сейлей алмай уятку кулатын ;сияк,танды. Алрашку! сезш G3i д е к р р к ут турран юсшщ Ьуусындай таркылданран, жарыкднак, унмен с е ш м азд еу айтгы. Bip-ею сезден кешн елекпр шамыньщ жарырында ■шекесшщ шьш-шып терлегеш керш т, ак, куба жузше кун tjjKyripin, э л п ж п тп м крлма-крл нурланып сала бердп ■Шешенддк сездщ ыцрайымен сейлеп турранын сонда ацт'ардым. Аузымды аш ьт тыцдадым. Буюл зал тыньш. 6epi 1 демш шпне тартьш алган. ©irrin, сезбен сикуфшыдай билеуге тболатынын 6ipimui p er керу1м. — Рабе, ci3 кузак, халкуш ы ц, оны ц iininA e acipece жастардыц алгысына беленген, болашак, урпакхан да тек алгас алатын адамсыз, — дедд элп аспирант.— Шекспир \"•Уэлемге эйплеп жазган Ромео мен Ж улетгенщ махабатынан 6ip де кем емес Крзы мен Баянньщ махабатьш с!з б1збен • куйта, жацалап кууыштырдьщыз. Халык, жырларан Крзы jjiмен Баянньщ махабаты сан гасыр бойы ага-бабаларымызды I улы сушспеншшкке тэрбиелеп келсе, ci3 жазган Крзы мен !Баян болашакуа да кузакхыц жаца урпагыи гасырлар бойы асыл махабатгы ардакхауга уйрететшше еш кумэнМ з жок, О зге сол ушш pap ier! Кпанханада отырган юл жастар гой, аспиранпы крштап дурюрете крл соккунда, Fa6 m- арамыздыц ещ 6ip турл1 бузылын кегп. Жастар меш осынша жакры керцлд деп e 3i де ойламаган-ау, cipa. Толкут, тецселе крл со!ът, аспирант орныиа к е л т отырранша меш рбан кезбен шыгарып салды. С эбец ендд Рабецнщ езше сез бердд. Ол Kici аспирант сезшщ эсершен шыга алмай, коп бегелш, толкутнысын узак, басьт барии куна сейледк Мен кезшппц асгымен аспиран тку 289

кдрадым. Елдщ назары езш е ауранын бш п, крлыме> мандайын укдларан больш, устелдщ устшен кез алмайды Анандай сездд айта сальш, ендд келш сыпайы рана сггыррань маган кдтгы эсер етп. Сырт б!реулер байкдса байкдгаг шырар, емшш, суйсшш кдрадым ж ттк е. Алысыракда отырраг к,ыздар оран бурылып, мойны н созып кдрап жатты Кдлзраныш сиякд-ы 6ip сезш шпмде кдщсыларандай болды Ендд уяльш, житгке кдрамауга тырыстым. BipaK, кдлай кезш тусш кеткенш озим де байкдмай кдлдым. Бепм 6ip ысьш, 6ip суьш, ез-ез1мнен элекке тустьм. Kerin кдлайын десем, 6ip куш ж1бермейдд. Огыра береюн десем, сырымды сезддрш крятын сиякдымын. Эбден кдлсылдым. Бабецшц кдйран кев кдлмбат сездерш ез-езтммен алысып шырып есш алмадым. К ездесу бггкенде, бэрьшз орнымыздан ту р ь т крнакдврра кршемет жасадык, KeTyi керек болды ма екен, аспирант та орньшан турран бойда 6ip-era адым алдыга ж ы лж ьт барьш, бурылып м ен жакд<д кдрады. Оныц мен жакдсд карай крятынын кэйдан бьлеган, ту сыртынан тесшп калган екем к езМ з тушсш барьш, кдысылранымыздан екеулпз де темей карадык, Ж акры керш турып жакры кергешцдд калай жасьфасьщ, ж т т сездд. Ж урт кайта отырранда, ол кдйда отырарын бьлмей сэл бегелщюреп едд, д ал соны купи тургандай, менщ карсымда отырган к д е кггап-дэптерлерш жинастыра бастады. Босаран жерге мана кэфедеп ci3 кусал жымиьш келш отырды да, кезшщ астымен ене бойымды 6ip сузш шыкды. Кдрамасам да бш п отырмын, сонан сон жагын таянып к ез алмастан маран тесдлдд де отырды Кецшмдд аудармай ютэп окцын десем, окыганыммен тук тусш етш емесп1н. Кез1м ютэпте болганмен, кецш м аспирантта. К^лыгына кдрап, оньщ да меш унатып огырранын ануарам. Оран epi куанам, epi уялам. Соныц арасынша кенет елп жМтгщ маран кдрай ецкейш келе ж аткдны н байкдды м. Н еге ш ош ы нганы мды е з 1м де бымеймш, суйгел1 келе жатыр деп кдлдым ба, afireyip, бдгытутлы жульш а л ь т бетше жалт кдрадым. Ол сол жымиран куш KiTa6 iMHi4 ycTiHe ты дей кдгаз тастады да, кдйта шалкдйды. \"Бугш кеп окэддыцыз гой, кпнкене демалсацызшы. Ci3re айтатьш сезш бар едд\", — д е г т . Менщ сол кеадет куймдд езге тухтл езьм де айтып бере алмаймьш. Ж1гптщ мешмен сейлеспек ойы барьш, сойлескенде унатып кдлранын айтатыньш — бэрш шамалап бш п турмын, оган куанатьш да сияк?ымын, 6ipaK,намысы куррыр жур дегенге журе берме 290

.егендей ыцтай ацгартады. Ж ш т ецкешп келш сыбыр ете алды: — Мен ci3Ai астыцты кдбатга кутем. Соны ан тга да, юшрант асыкдай турегеп есжке бетгедг Сонда оньщ чу ыртынан болса да 6ip кррап крлматан 6ipAe-6ip к^ыз кермеуум. )ныц шпнде 03iM де бармьш. \"Шыгам ба, жок, па?\" — деп нраз толцытан соц, тэуекел деп орнымнан турдым. ^спирантгыц аргынан к е ш бара жаткднымды бшп, енд! !лдщ барлыгы менщ чу сыртымнан теск е карал отырган вр1зд1. Кргсылганымнан аягым шалынысып кече жаздап кж ке зорра ж егпм. Есйсгщ сыртьшда ею ж ш т элденеге серкдеап тур екен, жаман-жаман сездерш кулагам шальш, йр TypAi тула бойым чуршшп кетчч. Солардьщ созшен урюп гемен кррай тез-чез басып келе жатыр ем, баспалдакзъщ Ирл 6iiep жершде аспирант ж ш т жымиып кугш тур екен, 33iMAi coFan асырып келе жачтдндай сезшпч, юлт токуай крлдым. Ж шт бачыл карсы журш келш крлымнан усгады. — Тормызыцыз качты устайды екен, кулап кала жазда- дыцыз гой, — дедд кулш. Солайы солай болтан соц, мен д е epiKci3 ку/уум. Кулюмеи басгалтан соц сезМ з тез жарасып Kerri, Буфетке Kipin айран шпчк. Эдебиеч' жайьш эцгчмелеп турып, аягын бурьш экелш махабагка ччредж, Ептеп шюр таластырдык, §акрфында достыкран махабат кушччдегенге аспирант кемсчч, i мен дэлелдедич. О л Ж орж Сандтыц айтканьша суйендт Мен ощямаган 6ip романында ол достыкзы махабачтан жотары крйьшты. \"Эйел жазушы солай десе, солай болтаны да\", — деп солкд1лдак,чау дэлел келпрдг Мен кыз бен жпччтщ арасында досгыкда уласып барып махабат туачынын, ал махабачтан кейш досгьпу<а крлымыз ж етп деп ешюмшц де мактаныш етпейтипн айчъш ем, аспирант оныма келкпч. Меш маркайту ушш де болу керек, о л одан ары сез ч-аласгырмады, Ютапханадан шьпр<ан соц, пединстичучтыц жач'ак^анасы тиш тур рой, крштаспак, болып ем, ж1бермедк К,ай кезде копии кеткенш бтлмеймш, о л меш сен дей басчады. \"Мен ceni кэз!р ж 1берп1 крйсам, б!рж ола айрылып калатьш сияцтымын, кетпепп!\" - дедт С о л co3i матан: \"Кетсец, менен айрылып каласыц\", — дегендей баскрша эсер еччч. Кеччп калуга шуекелЬ! жетпей бетеле берд1м. \"Кшчкене кыдырайыкд|ы, эгцчмелесешюш!\" — деп жалынды. Акыры жец/у-ау. \"Kiron, дэтерлерйчдд белмеме крйьш келейш\", - деп мурсат алдым да, кыздарра: \"Мен бутчн кеш келеччн 291

S f c » - » » ЦФ/вЬ-яш_______________________ _ _ _ шыгармын\", — дей салып, асьшыс кдйта шыкуым. Житг кулык,жасады ма, жок,жагдайдыц ез1солай икемделш турдц ма, K33ip кесш айту киын, afrreyip, ей деп-буй деп журщ ресторанга апарды- Тамакуандык, 6ip шампанды екеулпз белш iurriK. Одан шьпъштары вддырдык, Сол кезде ол кггапханада таласкдн niKipiMi3re тары оралды. \"Жок, мен сешмев кел1спейдд екем, —дедд кенетген-кенет. Мен танданып бетше кррадым.— Eapi6ip махабатган достык, бшк\". Мен кулш: \"Шампан ппкен сон, шатак, шыгаррьщыз келдд ме ендд?\" — деддм. Сонан сон, аспирантым ал 6ip шегшлдд дейсщ, махабат дегеннщ не екенш жанракдпа шакды. Шьшымды айтсам, оньщ сол айткдндарын ол кезде мен бшчейпнмш. Сондага сезшщ машн кешн, мунда рана тусшддм. Унд! халкдщьщ кене 6ip кпабшен midp айтгы. Yui кумарлык,дегеш еомде кдлыпты, оньщ не екенш эбден укдырды. Шамалап еске туйрсем, ол сонда былай дедд: \"Тэн, жан жэне акдлг кумарльпы — осы yiueyi б1ржкенде махабатболады. Алтай кумарльпы болмай, жан мен акдал кумарлыры 6ipiKce, оны достык, жане сыйластык,дешпз. Достык,б1рнеше адамдардьщ да арасында бола бередд, ал махабат 6ip рана адалп’а барытгалады. Жасы алпыстан аскдн соц, ерлнзайыпты юйлердщ арасьшда тэн кумарльпы токрайды, жан мен акдял кумарльпы, ярни досшк, пен сыйластык, кдна крлады. Ерлнзайыптылар ез eMipiH махабатпен емес, достыкден аякраса, демек, махабатган достыкдъщ бшк болтаны\", —дедд. Мен сасып крлдым. nirapi дэлелдд сиякданды. Ойланып алу уппн, тусшбегенсш кдйта сурадым. Сейтш келе жагып аспирантгьщ ез тюршен 6ip ушык, таптым, “Жок, достыкран 6api6ip махабат бшк, — дедьм дауласып.— Арифметикалык,жолмен алганда д а солай. Махабат езшщ 6ip-eid компонентш жоралткднда рана достык, деп саналса, онда 6ip-eKi компонент! кем нэрсе толык, нэрседен кдлай бижтурады? Келкестз бе, жок,па?\" Аспирант басын шайкдды. \"Айтысып абырой таппайды екем\", — дедд де, одан кешн кулддрп б1рдемелердд айтьш кета. ' \"Е, бул эйелмен байкдп сейлеспесе, болмайды екен\", — деп ойладым мен д е шггей. — Eipre журш, 6ipre болтан сайын аспирант екеум)з 6ip- 6ipiMi3re уйренш бара жаткдндаймыз. Эуелде уркш ем, кешн о л емш -еркш к,олтык,тап алды. Кдядыра-кдядыра кдлай келгешм1здд бишеймш, аспиранттардьщ жатакдсанасына келшшз. Студентгер жатакханасыньщ 6ip кдпталы екен. Сыртынан крраганымызда кершш турды, ец астынды кдбатга 292

й улде студенттер билеп жаггы. \"Bi3 де барып 6ipa3 “ — деген соц, кещлш крмай юрддм. Bipa3 билеген :оц: “Ж ур , белм ем д1 к ер ш шык,\", — д е д !. Бардым, .инаусыздау ж аткдн шарын белме. T eceri д е ш ала иналыпты. Ж алгы з орындьщкд м еш отыррызып, e 3i :епне кцсая кетп. — Сен шаршамадыц ба? УЪ, жагьш 6ip демалар ма <зд?! — дед? де, кенег маран кррап алакднын жайьш еденге 'пзерлеп |ггыра KeTri.— М е т ц де, осы уйдщ де кржасы болшы! и Кдрсылырым болу керек, орнымнан шошына ушып ! урдым. Ол да орньшан ушьш турьш крлымнан усгай алды. i <дшкдкц-аран сияк;гы еддм, кушарьша кдлай Kipin кегкешмдд Iэымей кдлдым. I OAriHi айтып, эй ел узак, yHci3 отырды. Сурак, крю j-ьщрайсыз, мен де ундемедум. “Эй, осы ейел ендд жылайтьш !шырар\", — деп куткем, жок, ойтпедд. Уот-устше курсшдд де, i щпмесш ары жалгастырды. — КдйсьйМреулер кусал мен о л ж ш тп кдррамаймын. ЕЖамандамаймын да. BipaK, 6ip рана арамдыгын кепйре алмадым. Соным коте ме, дурыс па, соран куто бупнге дешн ;кезш жетпей келедь Егер ж ш т белмесше арамдьпфен а л ь т барды десем, 6epi6 ip зорлап апарран жок, 03iM бардым. Ресторанга да, жатакданага да ез1м келддм, ол yiniH о л кдншалыкцы кшэл! болса, езш де соншальиргы юнаммш. Сондыкуан оны мен оган бола айыптамаймын. Оныц берше [езш жакры керген соц кендич. Тек кеппрмейттшм 6ip-aK, нарсе: эйем бар екенш мен эбден кдйта кишш болтан кезде рана айткдны. Тым курымаса тап сол сэтге емес, ергес1нде |ме, титл ега-уш куннен кейдн де айтса гой, онда, бэлкьм, о й тт ашуланбас па ем, кайтер ем, гам бдледь \"Кдтгы жакры керген адам кдтгы ж ек коредд\", — деген рас. С ез айтпастан :мзарган кулным «чзкке бёггеддм. О л eciK ii аркусымен Tipen жолымды бегедд. Жалынды. Bip кезде жылады. Bapi бекер. М е т жылытатындай онда ендд ештеме крлмапты. “Мен с е т шын суйем, ейелш мен ажырасам. Эйелймтц бар екенш айтсам, сен м етм ен сейлеспес те еддц. Kemip! Кегшрмесец, езщдд де, м е т де б1ржола бакдятсыз етесщ\", —деп без^лдедд. |Bip сезше буйрепм булк етпедд. BipaK, соныц: \" М ет де\", — Iд е г е т рас па екен, бЬлмеймш, ал: \"©зпддд де... б 1ржола бакдггсыз етес1ц\", — д е г е т раска щыкуы. Сонымен, не керек, аспирантка eciKii ашкызып акргры сыртку шьпргым. \"Таксимен апарып тасгайьш\", — дедд. Tic жармадым, Аса 293

Ы ^ т т Н ^Л нят тасбуйрек болмаса керек, жатакханама жеткенше артымная iAecin ж у р т отырды. Ж олда ашу-ызамен езше e 3i крл жумсар деп кррккдн да болар, юм б1ледг Жатакханама Kipin бара жаткрнда 6ip ауыр сез айткдгм кеду, 6ipaK,coA айгсам- ау деген свзш аузыма туспедь Бурылып кдрамастан Kipin кетпм. С ей тт, менщ махаббатымньщ румыры б]р-ак, кунге созылды, — д е у келшшек к ур ан т. Мен не AepiMAi бм меум. Жубату айтайьш десеч, етш кеткен окргга, содан кешн не болганын сурайын десеч, оны онсыз да e 3i айткрлы отырганы белгш, сондыкцан ундемеуден езге орынды енггече таппадым. Алайда мен кдсымда отырран кезш щ кррасы бар э й е л у шынайы сыйлай бастадым. ©йткеш, м е т ц ойымша, анандай шындыкуы айгу ушш де адамра адалдык, керек. Адалдык,тан езге куш еткен окдгаларды в у л айткузбайды. — Ci3 мулде ундемей кдлдьщыз, мен тым кджетаз нэрселер/у айтьш кеткем жок, па? — деп, айел сыпайылык, 6iA ypy. Мен басымды шайкддым. — Ойычызды белгш келмей отыр, менен титтей де кусылмай айта берпуз. — К усы лсам да, кусы лм асам д а ендд аягана дешн айтпаскр амалым жок, Сырынды тусшш тындайтын адам тапсач. ез1ч де ашыльш кегеу екенсщ. Сонымен, ол куш не болганьш белмедеп куздардьщ 6ipiHe айткрм жок, Жылап- сыкуап берекем кдшпаганмен, б1р-ак,кунде баска адам болып шыга к елум . Ж ан адаммен сейлеспей, жалрыз журетш болдьш. Аспирант ертесшде де, одан кешн де, кунде келш жолымды тосады. Бурылмаймьш, бетше де кррамаймын. Акчгры 6ip апта айналдырьш керу де, кудерш у з у гой деймш, кершбей кетп. Ол кершбей кеткен соч барып гашкене ойлана бастадым. Кдншама езичу езш акулга шакурганыммен, аспирантгы кеппре алмайтынымды б1дл!м. Егер нансачыз, ез1мнен repi оньщ эйелш кеб]рек ойладым. Зешн сап кдрасам, мешч алдымда еш KiHeci жок, эй елуд уясын бузады екем, оран дэтпм бармады. Сейтш жургенде, ез1ммен 6ipre окдтын, жерлеспгш ж елеу етш анда-санда ез1лдеп болса да ойын 6Lvvipin крятын Уели дейтш буйра бас сэры ж1ггг бар еу, 6ip ынрайлы жагдайдыц туганын сезу ме, сол аяк,асты лекдияда да, жатакханага келгенде д е шыр айналып жанымнан шыкрайтынра айналды. Екпош курста хат жазып, онысына кеч1Л де аудармагам. Бул жолы ейте алмадым. Осындай- осьшдай ж1птгерге болмаса, е н у мен юмге керекпш деген 294

____________________________________ $m-3adtmmaa/> Ьй келдг Кинога шакдярды, бардым... Паркке кд1дырайык, лрд1, квндйч.. Сессиямыз да аякуалып кдлды, ол бггкен сон lybiAFa барарымды ойласам, ecipece шешемнщ бетше кррай 5лмайтыным айдан анык, Сопдыкуан ендд не болса да уйдд кермей куйеуге кетуге беюнддм. Оган Уэлидш, ьщгайы келш- ак, тур: \"api жерлес, api бурыннан сез айтып журген адам. ЦТек: \"Уэлиге шынымды каз1р айтсам ба екен, жок, аспирант кусап эбден соцьшан, уйленген сон Fane, айткдным дурыс р па?” —дегега дайлык,куш-туш мазамды кеирдь Акргры арым шыдамады, Уэлиге аспирантпен болтан окутаны айтып берд1м. Быетш шыгарсыз, Алматыдагы улкен парки? Соньщ !балалар тешр жолы жагында отыргамыз. Элгин еспгенде, Уэли куанган Kiciuie орньшан ушып турьш кушакуай алды. Мен взтм сасып кдлдым. Ьшмде суык, б1рдеме сыздап кря бергендей болды. OFaH кдрайтын х ал кдйда, У элидщ шешлдепп баланы суйгендей бет-аузымды с у й т жаткдны 6ip турл1 жаман эсер erri. Не icrrepiMAi бымей дагдардым. Дэп 6ip меш аспирантгьщ алдап кеткенше куанган юс!дей. \"Мен ceHi алакдны ма салы п сы йлап етем . Ешкдшан ренжггпеймш!\" — дейдг Маган оньщ алакднына салганы да. ренжггкеш де емес, эншешн куйеуге тиши деген аты гана керек болып о 1ъгрганын крйдан Олсш. Сонымен, ар- ■ намысымды крргаймын деп, апай-топай Уэлиге куйеуге I шыкдым. Курсгагылардыц сонгы емтиханы бггкен Kyi-ri той I жасадык, Сейтит, занды эйел атандьгм. К,ыз деген аткд I сыймаган к унэм э й ел аты м а сы йы п кетк ен сияк,ты. ! Кутгьпсгап, linTi менщ жагдайыма кдязыгып жаткдн кдяздар [ болды. Эй, б1реудйон 6ip eyre тацсык, кдялып крйган тагдыр- — Кшжене шампаннан ала отырайык, — дедам эцпменщ nerai айтылып бггкенге санап. Тек гьщдап, тук ундемей отыра беруде ьщгайсыз кершда. — Алсак, алайык,— Эйел мулде меш озмсш ген адамша жылы жымиды. Неге екенш озш д е блмеймш , кел!ншектщ крраланган кэзндде бугал iund сырын ацгаргатындай белп турган сек1лдеи/у. Bipax,оныц не белп екенш тап басып таба алмадым — \"Е, сон in, де сырын белгш болды\", — деп отырсыз-ау. Мейл!. Э йтеур, кози^зде мешр бар кершдд, coFan cenin согып отырмын. Енд1 меш ci3 соккенде не езгереда, секпегенде не озгереда? Bopi6 ip емес не? — Неге 6opi6ip болсын. Жиырма сепз жас — ом!рдщ соцына жатпайды, басы гана. Бел ортасына eAi жеткен 295

жокрыз. Сондык;ган тущле бергешщзге крсылмаймьвд. \"Кунддк ешрщ болса, тустж мал жина\", — дейтш крзакуын баласымыз, 6ip кртелж турман, эл! он кртелпсп тузеп алар уакд>пъщыз бар.— Мен солай деп ем, мигынан кулш, баг-ищ шайкрды. — Эрине, акд>1л айту оцай. Сзздщ солай деущдз дурыс та. \"О, 6api бггапт, курыпсыз. Ендд умгг жок, елщ!з\", - дей “ алмайсыз гой маган. Сез демеу де Kicire кеп суйеу. Bipan, oipeyAiii, бузылтан QMipi бузылтан машине емес, оны ешюм жендеп бере алмайды, езщ де жендей алмайсьщ. Ci3 крншалыкуы жанры адам болып, крншалыкцы м е т дел кэз1р жанры каре крлсачыз да, ез! уй-жайьщызды тасгап, бала- ■5 шатацыздан безш, менщ eMipiMpi тузеп беруге бел буа алмайсыз. Менщ eMipiMAi тузеп беру крльщыздан келгенмен, | ез 0Mipini3Ai булддреаз, ез ем1рщ1зд1 булддрмеген кунде де эйелщздщ, бала-шагацыздьщ ешрш булддреаз. Сонша e.MipAi будддрш, сонша адамды жылатьш келш м е т кулддргенйцз гамге керек? Соньщ бэрш ютегеннен кейн а з юмаз? Мэселе осьшда гой, Мукр. Будан былай мен сзздд Мукр д ей т ш ! — Дещз, рукрат. — Солай, Мукр. \"0Ai он кртелпсп тузеп алар уакрпъщ бар\", — дейаз. Ci3 де аншейн кеш л жыкдасгыкрен айта саласыз. Сол аспиранткр соньщызбен де украйсыз. Кртелпсп тузеудд FaHa макрат кдллсам, крра басымныц куанышьш ойласам, ол крлымнен баярыда келш тур едд. Аспиранткр •rain кетсем, эйелше киянат жасайтьш еддм, ендд Уэлиден ажырасьш кетсем, оранда крянат. Менщ крлымды байлайтьш осы гой. \"©згенщ крмьш данышпандар рана ойлайды, Уэлидщ кртьшы сияк,ты кррапайьш кртындар ойламайды\", — деп к р теле сеазд ер а з д е р . C i3 сияк,ты акд>ш-жазушылар. Жарайды, эгцтмемнщ жуйесше кешейн. Уйленгеннен кейн Уэли екеумдз езддгоз1м1здщ жатакдсана-мызда белек турып жаггык, © й тк ет ега-уш куннен кейн ауылга кетпектз, уй 1здеп оньщ неоне ауре боламыз деп ойладык. Той еткен куннщ epTeci бесш ауа бере белмеге аспирант ж1пт жау кугандай Kipin келдд. Крсымда ею кргз бар едд, ананьщ турш керш, eneyi де ышкршып шошьш к е т . ©нд ерт сенддргендей. Тура ез белмесшдеп югегенш крйталап, дал алдьма тазерлеп отыра крльш крльш жайды. — Сен не !сгедщ? —дедддаусы ддрмдеп.— Менэйел1ммен ажырасуга арыз жазып келддм. Менщ басым бос. Ендд екеу>пзге не кедерп болатын едд, сен не к:тедщ? Неге I 296

_______________________________________ ^т-Ш ы ш ьтф йтгщ?— Ещолдеп турып егцреп жылады. Шьш суйгенше, !ын жакры кергенше сондд кезш жетп.— Журпп, кетон ешмен 6ipre! Сен менщ эйелЫсщ, баскдра калай тиесщ? <ypmi! — деп, есжке карай жегектедг Талай к у м бойы •'ла бойымды тутастырып крдсып келген м уз крдспак, агыл- •пл ерш кря берд1. Ешгамнен уялмай, ештецеден крдсылуга 1ам ам к елм ей ещ реп, бо здап ж ы лады м. Д аусы мды шгармайын десем, ер тм д ! жинауга эм м жетпедд. Ушмдд де [дыгарып, K03iMHeH д е жас агьш, бую л жан-журепммен шладым. ©йткеш мен аспиранггьщ эйелш аяймын деп, ньщ езш де, ез1мдд де аямаганымды тусшддм. Ею кдяз ею шымнан крлтыкцап тесекке отыргызды. Не меш жубата лмай, не аспирантгы белмеден шыгара алмай, eKeyi эбден асты. — Ci3 камаз? Неге келддщз? Ke3ip куйеуд келсе, уят олады, кетщЫ — дейдд оган. — Kyfteyi менмш, менмш! Кететш болса, од кетсш! — рйдд аспирант. Жулкршып келдд де, крлымнан жетектеп ciKKe к,арай с у й р е д г Bip с е т кдрсы ласар ы м ды да, арсыласпасымды д а бгле алм ай кдлдым. С о л хал1мд1 ддлыгымнан байкдды ма, белйинен кдпсыра кушакдап алды а, дал!зге алып шыкзы. \"Крида барасьщ? Жындымысыц?\" — еп, ею кд,13 ойбай сальш аргымнан uecri. Аспирант меш сетектеген к ум баспалдакда карай экетш барады. 1стщ асырга шапкдньш керш, ею кд>13 ендд курстас жштгердщ елмесше карай тура жупрдд. Аспирантпен крса ендд мен де сыкдъпч. YiiiiHiiii крбатган тарсылдага iycin келелпз, 6i36Kuie уфлимен менщ жур1а м енддмейдд. Еп, асгьщгы крбатка ускешмдзде, аргымыздан ырс-ырс етш ею жшт жетп. Bipi иган, 6ipi аспирантка келе жабысты. Екеулизддп, крлымыз Ki ажырап кетп. Сол кезде меш усгай алган ж ш т жалма- '.ан кря бере салып аспирантгы кулак, шекеден крйып обердь Сыргкд.1 еак тщ босагасына барып согылды да, спира! гг табалдырыкка мандайьш ’прей кулап тусп. Еюшш опт крлтьщгай кеггерш алды да, оны сол былк,-сылк, еткен уш сыргка суйреп шыгарды. Сол кезде ею кдяз келш меш рлтьщгап алды. Ненщ дурыс, ненщ бурые екенш сдан ары дле алмай калдым. Жылап-жылап, Уели келгенше уйкуап алыппын. Оган крдздар не деп айтгы, не деп туешддрдд, айтгы •а, айтпады ма, reri, ештецеш б1лпм келген жок, Агреман, олсам акршак,шыгармьш, аспирантгьщ мен ойлагандай арам олмай шыкканы да меш нитей куантатын сиякд-анды. Таты 297

Ш сутан <Н4М»-ут 6ip келсе екен, жендеп крштассак,екен деп кутпм. Ендд келсе \"Кенар, кшэ менен! Бакытгы болуьщаттлектеспш!\" —дето келдд. Келсе келген де шыгар, 6ipaK, содан кдйгьт кездед алмадык, Б1здщ жакдай солай, Мука. — Е-е, солай дефз. Мен оздщ цшщздд де, сыртыцыэдц да 6ipTe-6ipre таньгп келем езг ©уел! мана кафеде кергенде, кезшщ алдьш бояп алкан екен деп ойладым. — Bapi сейтедд.— Э йел езу тартып басьш изедг — Кдсыцызка келш кдрасам, кезпрздщ табики крра- лантаны екен. Жанарьщыз кулш турса да, сол куанышты кезйрздщ кррасы шецбершен шыгармай тежеп, шектвп туратын Tapi3Ai. Бер жакьщыз кулгенмен, ар жагьщыздв жылау барын квзноддщ кррасы адгартады. — Онда да адкарган адамка. Осынша жыл бойы а з га» адкардыдыз соны. BipaK, макан оны б^реудщ ацкарран, адкармаканынан не пайда? Не жещлддк? 0 з eMipiH, 6api6ip езщдоо кана. \"©зшдд капа ойлап, езщ ушш рана eMip сурме езгемен де санас. Баскдньщ бэрш езщ ктей алканмен, езцод езщ кеме алмайсьщ”, — дейдд екен бурынкылар. Бала ушш бай ушш деп журш, кдзадтьщ эйел! кеп жакдайда еэп ойлауды умытып кетедд, ©згеш ойлаудьщ да peri, inert, кдйтуь мен кдрымтасы болу керек крй. — Сонда кдлай, бул ойьщызды аспирантка байланыстк айтып отырсыз ба? — Жок, бэрше байланысты. Куйеуге шыкдаыма, жащ айтгым, алты жыл болды. Алты жылдд кетергешм жалгы: ул. Эйелддк арамдыкым болар, содан кеган тукым келмедд ©Ai м е т сол аспирант такы i3Aen келетшдей, келш алыг кететшдей кер!ндд де журдд. Ендд-ендд кана кудер узш келем — 1здеп келсе, 6ipre кетер ме еддрз? — Кэз1р кетер еддм. Менщ ойымша, елу жыл итпвлег GMipсургенше, елу кун болса да сушен адамыднын, кушашк Kepin барып елген артык, Жумак, деген о дуниеде жок Жумак, турмак, о дуниенщ 03i де жок, Ал шын жумак, — суйген жардьщ кушакы кана. Солай, Мукд. Оньщ сола! екеган еркектерден repi айелдер артык, бкедд. ©Mip cypin ем 1рдщ жумакьш бш п турьш, сол жумакуы кермей кету соны керем деп умтылмай, кормей кетуге еле-влгенше шыдаг ету де бакдгг па? Сол да адамгершшк пе? Осындай ойь ушш, свйтш ойлаканы ушш эйел затын core аласыз ба? — Ж ок, cere алмаймын. 298

_____________________________________ & а Ш ж м и 4 — Ендеше, солай ойлайтын эйел менмш. Меш стз онда <>ге алмайды екеноз. Егер сезшдзге сенсем. — Сешщз, шын CG31M. Длдмньщ жеке басыньщ бакдлты — шмнщ е з ici. — Онда ацпмемдд аягына дешн айтайын. Акд>гн адамсыз. iif-нщ тардырьгм 6ipeyre таглым бола крймас, 6ipaK, амррдщ |.|рьш yFa тусуйузге а з ге ceirriri тисе, жарайды. ©зщдз де Кгарып отырран шытарсыз, егер аспирантты той откеннен !.-йш кормесем, еш р суру маран жещлдеу болар ма едд, iirrep едд. Ж ала шегу зандылык, сияк,танып, шпмде кдткрн Sic, бэлюм, сол кдтгы куганде кдла берер едд. Оньщ эйелшен j*bipacyFa арыз 6epin келгенш есту менщ жан дуниемнщ (йгган-кестецш шыгарып кегп. Ж эне коз алдымда агыл-тег!л :кылаганын кэйтш умытам? Айналадагы адамдарды адам (щэлы кермей, меш болмеден ж аяу алып кдшкднын ше? ,;гер ешюм 6i3Ai сол жолы усгамаса, екеумЬ оньщ болмесшде Мгы алгашкыддй 6ipre болмас па ек, крсылмас па ек? Timi, |ол куш кешке белмесше оз1м 1здеп барранда нем кететш ш ? Эйелт куйеуш, гашыты жарын 1здеп тапса, оньщ несп !окет? Ар деп, уят деп махабатган айрылу да акдчлдылык, a? Bip рет елдд шулатпаймын деп, езщнщ ом1р бойы оюшп пущ i3eTTiAiK те, оз бакдгтынды KppFan 6ip р ет елдд урлжпрсен;, о л неге гэрттазддк? Солай, Мукд, сал-сэл оуекелш жетпей, содан, мше, алты жыл бойы е к ш т келем. -vu «диша уакдчг окшетаймдд 6ip кудай бь\\сш. — \"Уакыт жазбайтьш жара жок,\", — деп жатады, оле- лгенше окшш отпессаз, . — Ж уб ат у ym in Fana ойтш ж аттан ды созд1 айта |ллмацызшы. Ондай соз жанымды одан бетер жаралайды. Егер шындыкка жугшсегцз, менщ осы халиче жете алмай журген де толып жатыр. Мешц куйеумдей адамта крсылуды санайтьшдар да баршылык, О л тургымен бараласацыз, vieHiKi кушршшк. Ал б!рак,барлык,адамды 6ip-aK, олшеммен байлап матап крю эддлет пе? Куйеурмшц, былай Караганда, жаман дей пндей дэнецеа жок, Typi де, к^змеп де ел кдтарлы. Меш шын жакры коредд. Менщше, бар пале соньщ сол жакры керушде. Жакры кергенде ол м етм ен еш есептеспей, мегпн, жакры, жаманымды талгамай кетедт Кдлай десем екен? Туане алмадьщыз-ау деймш. Маселен, осы алты жыл шпнде лспирантпен арамды б1ле тура 6ipAe-6ip рет оны беттме салык, кд.1лган емес. Онысы жакры гой? Жакры. ©гкен кунэмдд 299