Б. Нұржекеұлы. т4

S ЬяштЦфф^яш жакдлндаранда ата-енемнен ептеп кдлсылдым: 6ipre кепп, белек келгеньшздд байкдйды гой. \"Ыстык, тебемнен oriii барады, шыдаи алмай мен озьш кетпм\", —дедум, Бардым да тесекке кулай кетш тагы жыладым. Ызага, мазанына шыдамай барам. Bip кезде Мука кедлд. Дабырынан, юрген-шыккандардьщ журюшен борщ бшп жатырмьш. Гулназ, Бейбгг ушеущнщ: \"Папам келдд. К,ымыз экелдд, Мамамнын, басы ауырып жатыр\", — дегендер1 макан барлаушылар жетгазген купил мэльметпен б1рдей. Мукрньщ e3i келе ме, жок,Зеритп жумсай сала м а деп жатырмьш. ©3i келдд. Оныц аяк, басысы жакдшдаганда-ак, repic карал керпега кдлмгай жамыльш алдым. ¥йкцап жаткдныма ол да сене крймады- — По-оу, кртып уйкуап крлыпты гой. Оята алмай ит болам- ау ендд. Кушакцай алсам, шошиды. Суйш алсам, сескенедд. Ендд кдйтсем екен? Осы кушнде кетерш апарсам, еке- шешемнен уят-ау, е? — деп кдялжакуай келдд. Ецкейш самайымнан мскед. Тыржьщ етш, керпемен басымды буркеп алдым. Ол етек жагммнан туре кетерш керпемдд басымнан тартып алды. — Болды ендд, айтар шыньшды айтгьщ гой, бала кусатып алдаркд'гаай-ак,крй, — деп, жулкдлнып орнымнан тура 6epin ем, ею крлымды куштеп астыма басты да, тас кдш кушакзаган куш: — Кулагынды экелпн! — дедд. Сейтп де, ем^ршде айтып кер м еген 6ip сезд ер д 1 айтты. Сыбырлап болды да, сыкдллыктай кулш ceKipin турды. ©з кулагыма езйч сенбей, мен де ушьш турегелддм. Ол куледд, мен калшылдап кетпм. — Кдлайша? Сонда мен ана уш баланы кдлай таптым? Уш бала тауьш берсем де, ал! эйел емеспш бе? Сен маран риза емес екенсщ гой!? — Акдгрын! Ол eKeyi ею баска нэрсе, — дейдд куле кдшальш. Оньщ айткрнын саган тугел айта алмаймын гой, КД.13ЫМ. Дегенмен непзш урура тырыс.— Бала туу мен ол eKeyi era баска, — дедд м е т сонда сумдык, тац калдырып. Егер эйелдщ цигалдд кунше тура келсе, зорлап кеткеннен де жук-ri бола бередд. Оран жакры кору мен жек керуддц еш катысы жок, Табики зандылык, Дал осы арада Мука мен уппн керемет жумбак, болып кер1ндд. Бес жыл бойы ундемей журш-журш келш, аяк,асты бутан не бола кадды? Муны бксе, бурын неге айтпаган? Помнен естш, гамнен уйретп жур? Куддк нпрган кеудемдд 152

$г^ -,Ь 4 нт ы кф бара жа'гьгр. Мукдка кудйсгенгеюм вз алдына, оньщ Ьйткднына да сегап туркам жок, Ж езекш е эйелдерден, [Ьузылкан еркектерден еспген сандырак, сиякуы. Бала катеру LLiiiiHжек керген еркек пен жакры керген еркекте еш айырма Еолмайды деген не сумдык,? Сонда немене, суйген де, гуймеген де 6epi 6ip ме? Ол не кдглган табиш зандылык,? айта кдйшылык, емес пе? — Мундай табики зандылык,ты сен кдй сайкдлдан уйрешп фСЩ? — Жэ-жэ. Сенщ естш шапшьш ты ка келетшщ бар екен. Айтука тшс сез1мд1 айтгырсацшы. Айтпай-ак, алдап журе кэргегам жакры болса, ж уре берешн. Онысы дурыс екенш 031м д е мойындап кдлдым. Э лп feacraAFaH сездщ шындьпъгн бш тм де келш барады. Мукд м е т ам де алдап туркан тэродд, ейткеш ол менен ец алкаш: |\"Сен м е т бар ыкр.1ласьщмен жакры кересщ бе?” — деп ..сурады гой. Оньщ бутан кдндай кдтысы бар? 1 — Сен ендд эр жакдсд бура бермей, айтпакьщды ашьш •айт. Жакры кермейешщ не, бишейсшщ не? — Жарайды, — дед1 ж елкесш кдсып.— Кдымыз iuiin келеткпп, тунде айтам. Б1здд кутш кдлкан шьтар, жур. — Жок, Kp3ip айт. — Оны 6ip сезбен айта салу мумган емес. Кеше озш ютэптен окыдым. Екеулпз де кеп н эр сет бжмейдд екем1з. Журпп, кейш тусшдрем. — Сен ейтш алдама м е т , ондайды клепке жазбайды. KiMAi акдлмак, кересщ? Одан да бэлетпеден уйренддм деп шыньщды айта салсацшы. — Нойберт деген немгстщ калымьшан уйренддм. Эй, сен, afrreyip, куджтенгеннен баскд крльщнан келмейтш эйел екенсщ. Ондайды кггапке жазады деп мен де ойламайгын- мьш. Окдпан соц тана сенддм. Ол сенгенмен, мен эл1 сенер-сенбес дудамал халде кдгмыз шптм. Сол туш, кдазым, эйел мен еркектщ шьшайы лэзэп жайьшда Мукд екеулиз эбден эцпмелестж. Кднагат шырыны ер адамнан тана емес, эйелден д е белшепнш, кумарльжцъщ iymci макраты мен мэш сол екенш туцкыш мен сонда тусшддм. Ондай купияны бурын макан апам да, жецешем де эпкем де айтпатан. Курбы кр:здарым мен таныс келшшектерЬтен де еспген еместн. Кейб1реулердщ ондай жакдайды e.Mip бакд да б1лмей eTyi м умю тн кейш бйуум. Жыныстык, кдгынас жасаудакы мундай сауатсыздык, талай махабатгыц соры болатынын да сонда укуым. 153

Ы а/тш 1лескулдщ жазбасындаты ашык, айтылтан айелдЬ сырларды, эйел мен еркекгщжыныстык, кдтынасы турам, тюрлердi 61'раз батылдау кргскдрттым. Оларды, эрине, эдепаздшке сенатамжок, вйткеш адамныц гамак, инуюдц уялатынсаттертболады, б/'рак,соганкдрамастантамак,йцу— табит кджетплш. Сол сиякуыеркекпенэйелдщжынысгъа жакртндыш да табит кджетгШк Уйлену/м/здуц вз/ сад кджетплисген туындайды. Адамта крлай тамак;керекдесеК; бул да сондайкерек. Ондайжакртдьщсыз махабатта жок, Ундрлердщ \"Шабдалы бутакуары\" атты кене ююбы адам кумарлыгыньщ уш кдйнар кезт бардейду:жан, акрыжанр ■юн. Ол юютттщайтуынша, жанкумарлытыдосгыкуы, акры кумар/\\ыш сыйластыкуы, юн кумарлыш ынтызарлыкуы тудырады, ал осыушкумарлыхуыцбтрйушенбарыпмахабат туындайды. БутанКараганда, “КвзЬчнщкдрасындай саулем едцц Акрглдыц б1р куанышдэурет едщ\", —легенду б1здщ халыкуыц акртндары да бшп айгкан. Акрмдьщ куанышы болу— эр ташыкра арман. Окубшмозык,елдердебарлык,табиткджетплйсп, соньщ шн'цде жыныстык, катьшастыда дурыс багалай бымеу/у, бигеннен уялгансуды мэдениетс/здук санайды. Ундулердщ баталауынша, жанныц, акры мен тэннщ б/р/ккенлэз&пнб ер ет крсылысу махабаттц ецжогаргы дэрежесi жэне неп'зп мураш болью табылады. Ундулердщ таты 6ip квне ютэбт \"Кама Сутра\" элем эдебиепндеп дара дуние саналады. Ол элемдеп бтрден-бтр махабат энциклопедиясыдел баталанган. Онда махабаткд цатысты барлык, жатдайлар кдмтылган: махабаттыц философиясыда, сулулыгьша, дене бтмше жэне темпера- мен-пне кдрай еркек пен эйелду эр дэрежеге белу де, кцлындыкуыкдлай тандаукереп туралыакртл-кецестермен эцпмелерде. Оныц квптеген тарауы махабаттыцлэзэт алу амалдарыменсушсу, кушакуасуенершуйретугеарналыпты. \"Махабаттыцмаю, - детгп ол ююп, — есту, туйсшу, керу, тэту, шскеу аркртлыкрзатын бес сезтмгежанныц крсылуы жэне оны акртл-ойдрщжебеут\". Осыжэйттердi 1лескул жатык, жалпак, ттлменжазыпты. Жэнекр/зына: \"Шындапкелгенде, мешцсатанбулардыашып айткдным емес, сенщкдйта бммеущ уят\" —деп ескертшп. 154

fe Менщ ойымша, ез махабатын, ез сезичш сьшлаган адам * \\Ьскршкше де шипатпен кррайды. \"Жок, олай болуы мумкш ц:fiec. Мен ондайга сенбеймш жане оран ж ол бермеймш!\" — г; ?йтш еркеюректер махабат ш мшен кур алакрндар немесе ала сауатгылар. I '| Улкен, накыз махабат ap6ip адамда мшдетп турде болады ;i егенге, е з басым сенбеймш . Ж анньщ ж ене акдглдьщ ! - умарлыгынсыз, тек тэн кумарлырымен де крсылып I <чаткдндар бар, ал оны кдйтш нагыз м ахабат дейм1з? 1ахаббат — ец бшк, ец улкен сезш. А л бшктйс пен улкендж Ip6ip баскр, эр босарага бгге бере ме? Уйленгеннщ бэршен |ны iaAey орынды ма? Эрюмнщ крлы жете беретш, эргамнщ |яры тие берепн болса, оньщ Heci бшк, н е а улкен? Мен ез исым булай ойлаганмен, баскрлар кдлай ойлайды, махабат пдамньщ бэршде болмайды дегенд! шындык,деп yFa ма, жок, )д9мдарды кемспу деп тусше ме? Мен муны да ойладым, 4ершжан. '] \"Ец улк ен сез1м та лан тгы , дар ы н ды , hfhh улк ен (фдамдарда рана болады, ал кдрапайым жандардьщ ce3iMi де кдрапайым\", — десен, 6ip крраганда, даусыз тужырымдай кершедь Алайда оран менщ к ум этм бар. Сез1мнщ кунп, f :куатгыльпы, менщше, дарын мен таланткр тэуелсзз: таланпы I |дамдардын, арасьшда да, кррапайымдардыц арасьшда да ?сушспен1шлш куштт адамдар кездесе 6epyi мумкш. Eipax, ■jp6ip таланпы адамньщ ец улкен с е з м рашыгьшан бурын |1|алдымен ез шыгармашылырьша арналады деп ойлаймын. .Ал ондай айрыкща дарыны жок, ярни кррапайым адамщю алдымен FambiFbraa рана арналады, Tinri оныц табиги талантыныц e3i айрыкща кунгп суйе алатыцдырында болуы мумк1н. М е т ц ойымша, ондай сезьмнщ ец есю рмейпн Y'Arici — Баянньщ махабаты. СезЬшщ басында ез басым Ваянды крлай, неге айрыкща сыйлайтынььмды айтгым рой, енд1 OFaH крсымша тары 6ip nixip айтпакдьш. Айтпакцын деймш, оны, шындьпында, айтып та крйдым: Баянныц махабаты — 6i3re детш тлерге де, 6i3re де, б1зден кетгпглерге де есшрмейтш улгт. Ондай махабат — кез келген заманныц, (урльтурм кргамньщ талабьшан Караганда да ец шынайы, ец таза сез1мнщ Kepimci. Баянша сую бурын да эрюмнщ крлынан келмеген, Kp3ip де, болашакуа да келе бермейдь ©йгкеш суйген адамынсыз 0Mip суре алмау, езш сол ушш курбан ету — сез!мнщ де, эрекетгщ де ец uieri. Одан да бшк

сезш, одан да акдллды арекет адамзат мумкшддгшде болтан да емес, болмайды да. Осьшдай сез1мге жетш, осындай эрекетке бартан Ромео мен Ж улеттеш буюл элемнщ мадакдайтьгаы содан. \"Крзы Керпеш — Баян сулу\" жырына улы Пушкиннщ де кызыккдны, болтам, содан шытар. ¥лы адамдардьщ ем1ршде 6i3 TyciHe бермейтш, 6ipax, тусш гщ келш ынтьпъгп -гуратын сырлар бар. Журтган олардьщ жакрысын да, жаманын да жасыру кцын. Халыккд кернек-ri адамныц ap6ip apexeri де кернеу. Кейде сол кернеудщ езш кермегенситипм1з бар. ¥лы адам мен кдрапайым адамныц биологиялык, Heri3i б1рдей, кукы д а тец. Д егенмен оларта KemipiMAi деп кдралаты н кейб1р ж агдай кдрапайым адамдарта куна саналады. Осыны да сенен жасырмасам деп отырмын, ейткеш оны мен жасыртанмен, сен 6api6ip б1лесщ, есгисщ. Еспгенщ мен быгенще гагар туймесен, бола ма? Ундд халкдгныц \"Махатма\" — \"улы жан\" атантан улы перзеит Мохандас Гандидщ эйелше деген тан кумарлытын тежеуге алгашкы кезде элл келмеггп. Сондай улы адам аз мшш мойындап кдшжыльш жазады. Э к е а ауырып хал усгшде жатады, ондайда атайын-туыстыц 6api ауруды кузетш кдсында отыратыны белгш . Ж ас Ганди де эке жанында болады. Bip кезде ауруы тыншып, э к е а ташкене жай тапкдндай кершедь Соны пайдаланьш Ганди e3i жукп, e3i уйк,тап жаткдн эйелпгщ керпесш ашады, Кумарлытьш баса алматаны соншалык,— зайыбыньщ элгшдей жатдайымен де, бутал отбасы кутш отыртан кдшылы сэтпен де санаспайды. Сэтген кешн жубайлардьщ ео п н 6ipey кдтады, сейтсе, дал сол era арада эк еа кдйтыс болып кетедь Ж ас Гандидщ сонда хдншалыкды курдел1 куйде кдлтаньш елестетудщ a3i ауыр. Алайда ол к е т н озш 63i жеце алды, элем мойындатан улылыкдф езш -ез! ж еце а л у арк,ылы ж етп той. Соран кдраганда, х у н т сез1м де акылдыц кунпн акдгры мойындайды. Bipax, арине, елдщ 6api Мохатма Ганди емес, \"Маймылдар кусан езшщ жыныстык, кджетш кднагатгандыруга теж еуаз бершп кеткен болса, онда адамдардьщ 03i маймылта айналып кеткен болар едГ, — дейдд Аурус Беб1л. Андре Моруаньщ айтуынша, улы Гюгоньщ бойындагы эйелге деген epxexTix сезш алраш exi жасында 6ip елп етнгп. Ертеп сиякзаганмен, адамды epiKci3 тандантады. Сол Гюго ж етш стен аскдн шахында a x e d ез1мен катарлас ж иы рм а e x i ж асар Ж и улен ем е н м ахабат кдгаыгына 156.

Щ >м-3а6ъатшaf> Убатыпты. ¥лы Гете же-mic терт жасьшда он тогыздагы ]Улрикет суйш, уйленуге эрекет жаеамай ма? Ж ене 6ip |ж¥мбары, Улрикедей уы лж ы ган кдоздыц махабаты на I бэленген акдш онымен кдбат Мария Шимановская деген композитор эйелмен де суйюпеншшк жагдайын узбеген. Мундай еркшдис эйел жазушы Ж орж Санд ewipine де тэн. ©з халкдшыздьщ перзентт композитор Акдн cepim -ак, алайык, ол гашык,болган Акзокръшы, ¥ркця сулуды, Бэтима мен Ж амалды 6apiM i3 6iAeMi3, 6ipan, осы нш а кеп махабаттьщ и е а Акднды ешкдйсымыз секпеймгз. Кдйта, балюм, шггей кдозыгамыз. Сонда кдлай болтаны, Гюго, Гете, Акдн сиякзы айрыкща адамдардьщ ютегешн жай адамдар ! icreyre болмай ма? Оларга болагын нэрсе баскдга неге болмайды? ¥лы адамдарды секпей, кдрапайым адамдарды неге сегем1з? Дегенмен Гюгомен, Гетемен жене Сандпен салыстыруга да келмейтш кейб1реулер махабат ер ю н дтн олардан асырьш ж1бермед1 ме? Осынын, сыры неде? AyFyc Бебк \"Эйел жене социализм\" атгы эш-ш ютэбщде Мэтилде Рейхгарт-Штомберг деген эйелдщ еркекпен тец кркцшягын айта келш: \"Неге бул тец кдкд1лыккд эйелдщ тек басы кдтысуы кджет те, ал ж уреп кдтыспауга тгас, нелпсген оньщ да ж ур еп ер к ек п ю сияк,ты еркш 6epin, еркш алып отырмауы керек\", — дегенд1 айтады. Бул ергандштщ дами келе кдйда апаратынын Бебщлщ e3i былай болжайды: \"Кдйдан шыкра, акцфында соган кдйта айналып келу1 уппн, адамзат кргамы мындаган жылдар бойы дамудьщ барлык, фазасьшаи етп\". Демек, алгашкц! кргамдагы тецлдк кдйта оралады. Таптык, кргам куриды, еркектщ эйелге устемдеп де б1ржола жойылады. Алайда -пршшк те, адамдардьщ ара кщынасы да бэз-баягы дерею кдлпына кдйта шегшбейд!, дами отырып кдйталанады. Шепнбейдг кдйталанады. Ж эне сапалы дэрежеде кдйталады. Оган деган эл1 ж еке адам да, отбасы да узак, даму сатысынан етуге т т с . Болашак,та эйелдщ, еркектщ отбасыдагы pa/vi кдндай болатынын эрюмнщ-ак, 6iarici келер, 6ipaK, оган кесш жауап бере алатын мен емес. Кдлай болганда да болашак, отбасы ap6ip жеке адамньщ жаратылысы мен табигатына, оньщ макраты мен кджетше кдйшы келмейтш , отбасы м уш елерш щ бакдптылыгын кдмтамасыз ете алатын формада, бук1л прогрестж дэстурдщ желюше сэйкес дамыр деп сенем. 157

Будан ары 1лескул ез/ окутан ютэптердеп махабат мэселесшузак,талдапты.Даналардьщсвзш,пиоршкелпред). Эдебнепш болтансоц, квп окртындытквршш тур. Алайда мен жазбаньщ си арасын жене Зертке okj,i деп усынган сексологиялык, ютэптердщ п'з/мш кыскдртып тастадым, ойткеш окргрманта ец кд/зыты[лескулдщ вз сыры, ез ойы емес пе? MYKAFA 0КПЕЛЕУ1М Жетшсшнн жылы, Аралдьщ аудандык,гэзетшде редактор болып жургеганде, кекгемге салым Мукдньщ туцрыш KiTa6i шыщы. Сол жылы акранда мен Жанарды тудым. \"ЕкеумЬ де босанып, биыл епз балалы болдык,\" — деп куанысгык, Экен, катгы макуанды. Оньщ ол жолгы макданышы, арине, шекс1з куаныш. KiTa6i шыккднына шалкдш, кунде уйден крнак, узбедь \"О, Мука, кпвбщ шьпыпты. Купы болсын! — дегеннщ бэрш тепс уйге карай суйрейпн. Жанар жергекте. ¥йкрш шала. Эбден сансырадым. \"Сен мегамен санасуды крйдьщ. Bip гатэбщ шыкраша мунша шалкыдыц, эл1 уш- TepTeyi шыкранша, сен бэрьгаздщ басымызга шьпът бггерсщ. Мен балаларымды алып, атам мен апамньщ кдсына кетем, сенщ мьша арсыздьщ тойьшан да асып кеткен тойьща будан ары тезе алмаймын\", — деддм мен 6ip куга. Оган ол жатып кеп ашуланды. \"Сен мега арсыз деп айтгьщ\", —деп реюгадд. Ашшы, кдтты сездердд мен де агытгым, ол да боратгы. Акрфы мен жылап тындым, ол ecucri таре жауып тырып кегп. Уйге с о л куш тунемедд. Сен 6ipiHrai класты жара 6iTipin, к ан и к улд ась щ . Г у лн аз е к е у щ к,олгабыск,а ж арап калгансьщдар. \"Бес балам аман болсын. Келмесен келме. Тан, атканша келмесец, бес баламды жетектеп пойызга шыгам. Епнддге барьш эпкемнщ кдсында турам.— Ашу ycii арамдык, ойлап та крям. Мегамен урсыскднын сылтауратьш, 6ip келшшектщ касына тунеуге кетп деген xeyi6iM бар.— Бэлем, осыдан тац атсын. Bip сагат та турмаймьш!\" — деп долдандым. Акдгры тар д а атты. Ерте туры п 6apinai кшнддрш, тамакдандырып, буынып-тушнш алдым. Мукднын, уйге тунемегешн бымейдд, 6ip кезде шопыры келдд. Бэрщдд мэшинеге мш пзш алып вокзалга тарттым. Кридаи б1здд 158

Щ ж -Забш т юф пойызга отыргызганша шопырды босатпадым. Эпкеме не Iбепммен барам, тэуекел деп Терецезекке белет алдым. ! Ата-енем немерелерш шскелеп, менщ келгешме аркд- жаркд куанды, Каникулда немерелерш е д е т кдддыртуга Iэкелген адам болдым да кдлдым. \"Крлыцда бала, апырмай, бесеуше жолда кдлай не болып келдщ? Э лп ец курымаса leKeAicin тастаганды да б1лмейдд, а?\" — деп, балаларына кейген болып жатыр. \"Жиналысган шьша алмады\", — деген жалпак, сы лтауды айта салды м. У лкен KiciAep оны ма куддкгенбедд. BipaK, “балалы уйдщ урлыгы жатпайды\" деген, \"Папам уйге крнбады\", — деп апама сен айтьш крйьшсьщ. I Жанарды емЬш отыр ем, epreci енем кдшакдап кдсыма келе бердд. Konri кергеннщ аты кепп керген гой, акифын-акдлрьш арнеш сураган болып отьгрып: \"Зерштен сурасам, Мукд уйге тунемеген кершедд. Рею гаст кдлгансындар гой?\" — деп тжесше кепгп. Муцьпцды шакрдным болу керек, мурнымды тартып пысылдай бастап ем: “Эй, бэсе, ылги 6ip шым- шыгьгрык, тустер керш ж ур еддм\", — дедд енем, Атама . бмддрмеддк. Сенб1 куш кешке мэшинесшен Мукд келдд. Менщ оган екпелегешмде еш жумыстарьщ жок, Жанардан баскд тертеущ папалап тура жупрдщдер. Сендердщ сол • кдллыкдарьщды керш, кеямнен жас шьпъш кетп. Уш куннщ шпнде-ак,экелерщдд сагынып кдлыпсьщдар. Басыма тарткдн жука шытгьщ шеттмен кез1мдд келегейлеп уйге idpin кетпм. Мука эке-шешешмен, сендермен амандасып, жен сураскднша 6ipa3 уакд,ггетп. Сол арада бекш, кдтайып алдым. BipaK, Мукдны дел кдлай кдрсы алуым керегше торгам таппадым. Сейтш шггей дагдарьш гурганымда, ол 63i келдд. Бас сальш кушак^ар ма екен, ендд вйтпеймш деп кеппрш сурар ма екен, кдйсысын icrep екен деген дегбфаздж биледд. Ол оньщ 6ipiH де ютемедд. Терезенщ тубшдеп орындыкдф: • \"УЬ! — деп отыра кегп, Онысы аз болгандай,— Кдталап кетпк крй, биылтым ыстык,болатын Typi бар\", — деп, мулде маган байланысы жок, айдаладагы сездд айтгы. Куды мешмен • екпелеспеген, аргымнан е д е т 1здеп келмеген адам сиякды. \"Кдндай тас едд. Кдлайша бъ\\мей келгем?!\" —деп тан, кдлдым. — Кдрындас, аман-есеназ бе? О з осында екеназ гой? Pi Б1лмей устпцзге келш кдлганымызга Kemipepci3, — дедд : кекеанге де, ез1лге де ортак, дауыспен, — Барар жер1, басар тауы жок, байгус деп басьшган JJ екеназ гой? Бул apaFa жеткен аягымыз Епнддге д е ж етедг 1 Ci3re кереп сол болса, ертец бул уйдд де босатьш берем13, — 159

дедЫ. Ширырып уйден iiibiFa женелш ем, ушьш турып кеп, босагага жетюзбей ту сыртымнан кдпсыра кушакдап алды. — Ж ауыз! - дедд желкеме бетш басып.— Кдра гас! Жакры керетшщ eripiK екен юй, Крлайша м е т крцыраган уйге кдлдырьт кеггщ? — Кушакуама. Тунейтш уйщ бар екенш тусшгем13. Ендд мэймендселемей-ак, крй! — Алдымен сен крй! — Мен немдд крямьш? Жазыгым не, айтшы? — Жазыгьщ сол — куанышыма оргак, бола бммедщ. — Кудайсыз адам екенсщ.— Жулкынып к уш атнан шыгып кетам.— Кдлсган 6epi кдкзым туды, к лей м шыкуы деп мейрамдаумен келесщ. Кошеден уйге суйреп акелмеген сол Аралда гамщ кдлды? Бала 6ip жагьшан, сенщ крнагьщ екштш ж агы нан абден сансыраты п 6iTTi. С онда да: \"Куанышыма ортак, бола б1лмедщ\", —десец, онда сен уятьщ жок, адамсьщ. Осындай крйырымсыздан опа кутш журген мен де акргмак, екем, теп.— Айтарымды айтгым да, уйден атылып шыгып кетам. Мука умтылганмен, ж е т т усгай алмады. Алайда даусымызды ата-енем еспп калган сыкдплды, 6i3 жакдра кезпнц астымен карай бередд. Кепке дешн ундеспеддк. Енем кешке ет аскдлзды- “Екеущ кдй ондырып ет жеп ж урмш деййндер. Анда-санда ата-бабацнын, асын жеп турмасац, ата-бабацньщ бар е к е т есщнен шыгып кетедд. Аптасьша 6ip рет болса да асьш 6epin, балаларынды да соган уйрет\", — деп акдлл айтгы. Cipe, енем eKeyi алдын ала оцаша сыбырласып улпрген болар, ет жеп отырьт атам Мукдны Крпты кд>кпакдф алды. — Сенщ аркрнда журт шешец екеум1здджш кутгьшуайтьш болып жур, —дедд еуел! к улт. Мука зкестщ макуауына елтш, крс кргым сэтге-ак, кдлзара берпп шыга келдд. — “Немерем болдьщ\", —дедд. “Газетке еленд басылды\", — дедд, \"Аудандык, га зе те бастык,болды\", —деп купыкуады. \"Аньщакдш болды, жеке Ki'ia6i шыкуы, — деп куантгы. Жакдшдд ендд: \"Балад кэддмпдей арак, ппепн больтты\", — деп кутгыкуап кетп. Кемшр екеулпз, ameyip, куануга уйрешп крлгамыз, оган да куандык, Бурьш хан ппе алмаган аракуы Сагьшньщ баласы кулаганынша ппетш дэрежеге жетсе, кдлай куанбаймыз? Куанамыз, эрине.— Кулганщаоты муншалык,келекегеайналып кетер деп гам ойлаган. Бар пале сенен келдд дегендей, Мука маван кезш аларгады, мен кез1мдд енеме карай тайдырам. 160

^М -ЗаЛ ытшлеф I — К еш еде imin кезге тусш пш бе, уй де отырып галдастарыма кггаб1мдд жудым. Дэп 6ip мен салынып imin сурreидей... — Эй, сен быркылдама! Кешеде шгсец, арак, та, уйде , псец, бал боп кете ме сенш ? Уйде шггщ не, тузде шггщ не? Сунде инкен соц, салынып ипкен деген — сол. Жандыны кансыз Ty6i жецедд, сол с е т к а т а н ж ецгенш е кдрап пырамыз ба, жок, алдын аламыз ба? Мунда саган жала кауьш жаткдндай быркдлдайсыц юй. — Ж ала емегенде не, мен кдшан мае болыппын, |йтсыншы! Жамандаганньщ жеш осы деп...— Маган бул колы ашык, алара кдрады.— Уйге ендд адам ш рпзбегмз бе? — Эй, туйакйз! Мына табакцвгы етп басьща тецкере алсын демесец, тыныш огырып тыцда. Сен маскунем больт |сегкеннен кешн айтгык,не, айтпадыкще? в з щ сез укдайтьш ролып кдлыпсыц юй. Бастык,деп кдз1р с е т крлаегьщдагьшьщ ihepi тындайды; сенщ ам ан бойыц уйренш калганы коршш jiyp. Ал акрлыц болса, крл асгындагылардыц сезш сен де гындауга тшссщ. Экендд тыцдамауга айналганьща Караганда, ^саган e3i кегарек пайда бола басгаган екен. • — Артьшан айтарсьщ, ыстьпргай тамак, жесецдерци.— |Апам, cipe, эцпме аскцшып кетпесш деп, е д е т араласты. — Кдшан айтгьщ деме: крнакжайлытыца кдрсы емеепш, icipaK, езщдг кпебщд1, елецшдд макгагандардыц бэрш крнак, кылганынды крй. Уйге келген крнакка аузьша куйгандай Iетш ингазгетнд| тагы крй. Сен нагыз халыкка жаньщ ашитын «1кэш болсац: \"Арак,туб1м1зге жететш болды, соныц кеаршен аз окцмыз, аз б1лем1з, азьш барамыз\", — деп елец жаз. Kp3ip акд[лы кеггген repi араты кептщ ce3i еттмдд больш барады. ■Акдш екенщ рас болса, осыган кдрсы шьщ! Мен болдым. |Бул сез ендд украц да сенщ мойнында, укцасац да сенщ I »юйнында. Мен ез мойнымнан туардгм. А л енд) еттцлд же. — Жаманды-жакрылы бас1ык,боп журещ, кдрагым. Арак, 1шкен адамды екгмет те жакры кермейдд,— Атам б1ткен соц, енем niKip блддрдь— Жакры аткд шнгеннен кешн сол атгы сакц-ай б л се дейм1з гой. Атьщ шыккдннаи кешн жауьщ .Vi шыгады. Абайласацшы. Туздеп iciM алга бассьш десец, алдымен уй пшнд1 мык,та. Ж ас балалы эйелгцдц ойла, оалаларыцды дурыс тербиеле. Сен 6i3Ai бакцай-ак, крй, бак, та демейм1з. Жатка да адамньщ жаны апгиды, сен шлшеден шыкцъщ, саган б1здей еш м м а(рыл айтпайды. Э йелш щ кдбап.ша карай алмаган адам — бала-шагасын багып-кагып 161

отырган KiciHi р енж пкен адам — елдщ кдмын жеп жарытпайды. Bip исгац бабьш б1лмеген мьщ юс1нщ бабын крйдан табады? — Ойбай-ау, мьша кемшр кэйтед, ей? Б1зд тодгатып крйьш, e3i зуылдап барады юй. Ж э, тамад жесш. \"Акра дулакда айтсад, агып кетед, куйма кулакда айтсад, куйып алады\". Осы айткднымыз да жетер, калранын келш айтсын. Етген кейш ыдыс-аядгы жинап, шай экелдм. Атам крлын жуьш сырткд шьпъш кеткен, сол кезд пайдаланьт, Мука маган дурсе кря берд. — \"Уйге к е р ш г е н д epTin э к е л е д , оларра зорлап ш газедГ , — деп, эбден жамандаган екенсщ, э? Эке- ш еш еммен м еш араздасты ру рой сондагы мадсатыд? Мен б1рдеме дегенше енем алдымды орал кетп. — Эй, крй енд. Езш сейлеген еркекке жараспайды. Одай кутылганыда куан. Уйге тунемейпш дд айткам ж од кдйта, онынды айтсам, экеднщ ада шолад крлы басынды жармай тынбайтын е д . Ж ан олжа, тырапям.— Енем дер кезшде ара тусп: меш Муканыд жаласынан крргады, оны кррдытып аузьш жаптырды. Екеум1з тары epericin калар ма ек, алдын алДы. Шай y en атам тары эдпмеш e3i бастады. Мукдныц елец кпэбш тугел одып шырыпты. Мадганыш еткеган, риза екенш жасырмады. Сезшзд аярын э з ш е жыдгы: — Сен езщ ылги к д з бен эйелд елед кдлады екенсщ, келшнщ кедш не келмей ме? Соньщ 6api 6ipey ме, жок,баска- баска ма? — \"Кедиине келмей м е?” — деп крйып, келшшд езщ адеш айдап сальш отырсьщ гой.— Мука кдзарадгап кулд. Б1радшын кдсылды. Атам жауап кутш т е н т сггыр.— ©лецнщ 6api надгы 6ipeyre арнала бермейд гой, ж амш эйел баласына айтылады. — Kp3ip, солай болмаса, бурьш Акан сервер атап-атап- а д айтатьш: Адгодгы, Уркдя, Балкадиша деп. Жалгты эйел баласыныд шпнде мьша шешед мен ана кдрындасыд да бар емес пе? Менщше, ейтш жалпы эйелге айткан жадсы болмайды. Кел1нд алдаймьш деп, ею ортада сен ен д эке- ш еш едд алдауга кештщ. Олай болмайды, балам. Жазады екенсщ, надгы 6ipeyre арнап жаз. Эйтпесе, езщнщ де, езгенщ де басын катырма. Келшнен баска да 6ip эй елд жакры деп жатсад, оныд Heci кдглмыс, Heci eripiK? Ж ер бетшде жакры кеп, сулу квп. Адын адам ондайга судганады. Ондай 162

ШЫНДЫК.ТЫ айткднга б1здщ келш екпелем ейдь К,айта жасырып айтканныц арамдьпы болады, соган екпелеу керек. Солай емес пе?— Атам маран кэрады. Мен позарыл кетпм. , Атамньщ со л сезш щ астарында маран биуурмек ымы жаткдндай сезшдЫ. Кдгсылган кез1мде енем крл ушын бере i крйды: — Эй, балалардыц жумысына араласып нец бар, оны ездер1 б1ледь Баска эцпмец курып калды ма? — Жылына 6ip кергенде буларды да 6ip эцпме кщлып : крймасак, калай болады? Осы шал булддрш ала ма деп I кцпактап отырсыц гой, шамасы? Отбасында эц п м е айтылмаса, ол эцпме 6epi6ip баска жерде айтылады. Сондыкуан не де болса ез дастарканымызда отьгрьт айткан дурыс. EcKi 3ai{Fa ж угш т, атадан келшд1, келшнен атаны | белш тастаганра мен карсымын. А л ж аца т э р т т деген (желеумен атасы келшше урсып, келип атасына айкайлап жаткан д а эдеггплж емес. \"Экеа урысса балага, о да ацыл, I баласы урысса эке.ге, жараса ма?\" — дегенд! Абай бекер j айтпар'ан. j К эщ л жыртар жерге кеткеннен кешн онын, 6api — | мэдениегаздж. EcKi эдег, жаца адет деп оны алдаусыратудыц j канша кереп бар? Жакрыны бурын д а жакры дейтшб1з, j каз1р де жакры деймдз. Есш, жаца дегенше жакры эдет пен ! жаман эдет деп ажырату керек. — Кдйсыныц жакры, кайсыныц жаман екенш булар | кайдан бгледг \"Анандай эдет бар, ейтпе, мынандай рурьш | бар, буйтпе\", — дегеннен баска не жарытып айтып ] жатырмыз буларра? — Айт. Неге айтпайсыц? Б1з айтпасак, и м айтады ен/ц? Менщ ойымша, кай кезде, кай заманда болмасын адамды кррлайгьш эдетпц 6api жаман. Адамды сыйлайтьш эдетгщ 6epi — жакры, I Ашпгы сез айтып, бет тырнасура бармастан, Жанардан езгелершд! Терецезекке тастап, epreci М ука екеум!з Аралга кайтгык, Сол жагдайды кешн мен талай еске алдым. Егер сонда ашу yen Епндце кетсем, Мука екеум1з 6ipa3 елге к ули болгандай е к е т з. Кулшден д е эри-е кетер ме ек, и м бгледд. Улкендердщ: \"Оц цолынды сол крлыц устасьш\", — деп жататыны бекер емес екен. Содан кешн аш улансам да ашудыц артынан ойланбай калган емесган. 163

Шоу*т Ц Щ + яш Э К Е Ц Н Щ ЕРЕКШЕ Б1Р MIHE3I Мукэда мен айрыщла унататьш 6ip крсиет бар, юязым. Ол каншалык, MempiMAi болса, соншалык,катал. Мейр1мд1лшн сен бглесщ, 6opi би\\ед1, ал каталдыгын кез келген адам бке бермейдк Оньщ кдталдыты — езше ранатен щгаддык, Менщ утымымда epi кепдр1маздж, api эдшдж. Мукдньщ iirici Нуке агаяды езщ де жакры б1лесщ гой, 3ep in . Сонын, уй лен уш е байланысты Мук,аны мен бурынгыдан repi 6L\\e туспм. Нуке сепзшнпш маран бола Кдгзылордада б т р д г Кдсьща серж болады деп, оку Ж1»1лыньщ бпуше кэратпай, Мука оны ауылдан зорлыкрен экелш калага окдгггы. Ж азда техникумга Tycri де, соны б т р ген сон; Нуке эскери мщдегш отеуге кета. Одан алпыс жеташп жылы кайтып келш ауылда жумыс icreri журдд де, акздэы жиырма тертке толып барып жетгас 6ipiHini жылы зорга уйлендь Онда 6i3 Кдгзылордадамыз, М укдньщ жара кдозметке келгенше OAi ж ы л да толран жок, болатьш. Экецнщ мшезш анырырак, угуын, уппн, бул окрраны басынан жуйелеп айтканым дурыс болар. Нуке эскери мщдетш етеп келген сон, да уйлене крймай журш алды. Аунижа барсам, ата-енем, калада Мука: \"Мына Нукенщ уйленейш деген ойы бар ма?\" — деп эбден кулак, еттмдд жедь Ол баланьщ бойдакзык, OMipre бойы уйренш бара жатты. Bipece, ауылда, 6ipece калада жумыс icren, берекеаздж корсете бастады. Мука 6ip-eid p er арак,кикетн байкап, к ап ы урысты. Ауылга барса да уй даяр, калага келсе де уй даяр, жумыс ютеген соц, эрине, акщасыз да емес; оньщ успне езгнщ ещ де эдемь соньщ аркасында кыздармен еркш кыдырып журдь Менен сырьш жасырмайтьш. \"Bip биеден ала да туады, кула да туады\", - дейд1 казак, сол айтпакщы, кайнымньщ мшез1 Муканыюнен мулде баскаша: юсшщ кецш не кеп карай бермейдд, езш ш тура болса, бет- ж узщ бар дем ей ойындагысын айтьш салады, аямайды. Аямаушылык, менщше, аса кауйтп мшез. Оньщ кд!з тандауы ты м узак д а созы лды . Ею-уш кдгзбен кдтар танысып, кайсысына ауарын бымей e3i де эуреленд1, кашан уйленерш купп 6i3 де эурелендж. С ол таныстарыньщ 6ipiH тандар деп жургешдпзде, ойда жокца тагы 6ip жаца таныс тапты. Оны менен еспп альш, Мука жатып кеп ашуланды. \"Ен/у мунымен мен сойлеспесем болмайды екен\", — деп южшдь Оньщ ол южп-псш м ен д е куптадым. © йткеш Н укеден кешнп 164

кдйъшсщлш жиырма еюге, одан кеганпа он тотызта шык?ы, екеушщ де ж ита бар, тек алдындагы атасы эл1 уйленбеген соц, куйеуге кете алмай, амалсыз тана эдеп сакуап жур. Мегамен олар да сырласады, улкен кдйьшсщлвю уйленегак арп жита кршдалдайды, оны да эке-ш еш еа асьщгыратын сершедг бэршщ жольщдагы бегесш — кайным. 0 з щ б1лесщ, б1здщ халыкуьщ зацы бойьшша, алдындаты атасы уйленбей темесе эпкеса куйеуге шыкрай, iHici эйел альш, cinAici куйеуге пыкдайды гой. Кектемде демалыскр карай ж ума куш тунде эдепнше дайнымуйге келдг Макраты — ею кун демалыста кдла аралап найкдп кдйту. Ауылдьщ амандытын сурады да, тунде Мука ннтече айта крймады. Тацертец жуынып, тараньш асытыс жиналып жаткрн жершен кдйнымды матан жатым белмеге )деш шакэфтып алды. Ж ол-женекей кайным менен сыр гартып: — Не болып кдлып едд? Ж ай ма? — дедг — Жайдан-жай шакдгра ма? \"Кдшан уйленесщ ?\" — арйпн шытар. — Кдшан уйленем дешн? Мен кайнымньщ эл1 кдлмаган балалытына кулддм. — Оны мен кдйдан быейш. Эй-reyip, тез1рек уйленгенщ жакры. Мука кгагап, орындьнрга отыр екен. Кдйным екеум1з кдтарласа жайгастык, Кдбаты кату кершгенмен, Мукдньщ жанарында жумсак, кулю жатгы. Онысьш, эсте, менен езге жан адам байкдмайды. Ондайды байкдйтындай жагдай дал кдз1р кдйнымда кдйдан болсын. Атасьшан к ап ы ыгысатыны ез аддьша, ауылдан арнайы келгендеп жоспары да бузылып бара жатыр той, байкдуымша, ол ecipece сотан кипактап отыр. Мука мэйменделемей тура ецпмеге конгп. — Сен ез кагеыгынды тана ойлатанды крй. Аргьщда 6ip емес, ею кдрьшдасьщ бар екешн кдлай умытасыц. Сатан кдрап кашангы журед1? Биыл кузден кдлмай уйлен. Кргзыц бар ма? — Бар гой ендг Bipan, — Йемене \"6ipaK,\"? Оку б т р е ме? — Б тр ш крйган. Тек ез1м эл1 онша жендеп бгле алмай журмш, — Эй, сен нега бглеалмай журсщ? Юмдеген кртз? Жендеп тусшдгряп матан. — Битайша. Дэуренбек деген гасшщ карындасы. 165

— Кдй Друренбек? Кэд1мп облрадиода icrefrriHДэуренбек пе? — Иэ. ©зщлд б1лед1 екен гой. — \"Б1лед1 екенщ\" не, ей? Осы уйде Друренбекп езщ де талай кермеп пе ец? Сен exi ортада естш журщ ж олдастары ммен жауластырып крярсыц. Бигайшамен крйдан жакдшдасып журсщ? — Ж ецгем: “Жакры щяз\", — деп макуай берген соц таныскрм. — Е? ¥намады ма? ©й, дщкелетпей езщ айтсацшы! — Exi-ак,рет кездеспк, крндай кд13 екенш кдйдаы быешн. Бугш сол жольпамыз дегем, барып керем гой. Мука мьшаны крйтем дегендей дагдарьш менщ бепме кдрады. Танданьш басын шайкдды. — Барып устап керш багасын бые салатьш буран ол 6ip кшм сияк,ты. Махабат, сушспеншшк деген жок, па, ей, сендерде? Кдлз e3i, былай, жакры кере м е с е т ? — Жакры керепн шьпар. Bipre кмдырып жур гой. — Сен ше, сен жакры кермейсщ бе? — Жаман кермейтш сиякцымьш. BipaK, кешн жорары бшлпм бар деп, мурнын шушрш кете ме деп крркдш журмш. — Эй, кдндай сабырлысындар, ей! Мурньш шушретш адам тимей турып шушредг Kp3ip шын жакры керетшше кезщ жетсе, кешнпсшен неменеге крркдсыц? — Крркраймын гой. BipaK, осы крлада туратын апкес! бар екен, соны аузынан тасгамайды. Элпден, теп, агасы да крркдтын тер1здд. \"Эпкемнен рукратсыз ештеце дей алмаймын. \"Алдымен куда туспей, ез бетщмен кетш кдлып журме!\" — деп кунде айтады. Оран не деймш, крркдм, — дейдь — Ендеше бугш бар да K£i3Fa айт. Эпкесшен крркра, жецгесше айтсын. Дэуренбекпен мен сейлесем. Келкпж пе? Кешн: \"Сендер ейтгщдер, сендер буйтгщдер\", - деп журмейтш бол! Марш! Кдйным желкесш крсып, маран урлана карал жымыц- жымьщ етш уйден шырьш Kerri. Сол кузде апай-топай Бирайшага уйлендг Келшшщ аралас-куралас журген жолдас житгтщ кдрындасы болганына Мука кртгы куанды. Той еткен соц, Дэуренбек 6i3re 6ipiHuri талабын крйды: \"Кдрынддсым кдлада калатын болсын, ауылга — алыскд — экетпецдер!\" Мука келий мен Нукеге менщ кезьмше: “Не ойларьщ бар? Крлада кэласындар ма, жок,ауылга барасыцдар ма?\" — дцад. 166

$ т -3а4ы т ыл(ф Ij 'Эрине, ауылга барамыз, — дед! кдйным ойланбастан.— Жумыс icren журген жерьм бар емес пе?\" Мукд екеулпз де I кауабын куззп, калшнщ бетше кдрадык, \"Bi3 езЬиз де ауылга S japyFa кел1скемз\", — дедд ол. Келшге ештеме демеддк, Мукд ,1 жеум1з де: \"Ендеше бул сез кдйдан шьпып жур?\" — деген цудамал кезкрраспен 6ip-6ipiMi3re кррастык, \"Келш ©3i уялган :оц, е д е т агасына айтарпзып отыр ма?\" —деп куддкгенгенб1з. Элгзндей жауапты еспген соц, Мукд б1здщ уйде отырранында !\\руренбекке эзыдеп: \"Бурытылар: \"Бай мен бай куда болса, |раларындд дорба журедд; ал бай мен кедей куда болса, L\\imciri кюрга журедГ, — деуил едд. Екеум1з кдйсысына жатамыз? 1щше, б ул заманда ж акры мен жакры куда болса, арында жакрылык,журедд; жаман мен жаман куда болса, андык, журедд; ал жак,сы жаман куда болса, 6epi6ip жакрылык, жецед1. Сен кдрындасым кдлада кдлсын дейсщ, н-ал кдрындасьщнын, e3i кдлмаймын дейдд. Сонда мен сенщ «Ййткднынды icreyiM керек пе, жок, келимддщн бе?\" — дедд. №\"Мен еж елп ж олдасы цмы н Fom М еш мен санасаты н гашырарсьщ\". Сейтш ёдд, Дэуренбекке экец ете кдтгы айтгы. ,й\"Сенщ кещлщнен келшшдди незж. Егер сенщ орнъщда мен гаездм болсам, онда саган: \"Кдрындасымньщ кендлше кдра\", — ьдер еддм, Сенщ кдрындасымды емес, м е т тьщда дегенщ — ■м ет кдшнаткд итеру. Кещлще келсе д е айтайын, ол — ендд 1Шздщ 1ске крл суру. Бэлгам, ез1мсшгенддкген айткдн боларсьщ, 46ipaK, будан былай менщ принциб1мдд б1лш жургенщ жен: I мен адамнын, езшен санаспайтындарды ж ек керем\".— Мен г де, Дэуренбектщ эйел: де куйеуатздщ сездершен куддкгетп, i 1ундеспей кдлдык, \"О-оу, сен д е ендд акдлнмын деп, езщнен | баскдмен санаспайсьщ, — дедд Дэуренбек.— Бигайша мен Нуке эл1 бала юй, ненщ жакры, ненщ жаман екенш бъ\\е бермейдд. Екеуашз кдмкррлык, жасап оларга кшжене акры айтпасак, жен керсетпесек, кдлай болады?\" \" 0з айткдны- мызды оларра ic T e ry кдмкррлык, болмайды. Егер кдлага зуррымыз келедд дегендд олар айтса, сол ушш екеум1з ала шапкрш болсак, кдмкррлык, деген — сол, менщше. А л сенщ талабыц — маран да, балаларра да зорлык,\". \"Жарайды, крйьщдаршы, — деддм мен уйдщ и е а болрандьпрган, Ейз кшпсене ю ш тетлддлж жасайык, деп. — Олардьщ кдлара KtiAriAepi келсе, кезшде кере жатарсьщдар, эз1рше алдьгмыз- д аш асымызды ойнап-кулш инешкип, айналайындар\". Кдйтып айтыспарандарымен, кдбакдары онша жараса крймады. .Двуренбек зе, эйел1 де куда еддк крй, кудалык, бар 167

'плепм эд Кулагина глмедщ-ау дегендей дурдараз кетп. Мен де ептеп ыцрайсызданд ым. Олар кеткен сон ойымды да айтгым. \"03ipme керерляз дей салмадыц ба?\" — деп ем, маран ашуланды. \"Неге дей салам? Бурыннан таныс, бурыннан быетш Дэуренбекке де дей салуым керек не? Сонда ол екеушздщ енддп сыйластырымыз eripiK айтудан басталмак, па? Кдзаща куда шаквдэысу кэдеа бар, Атам ез! арнайы келщ, келшнщ эке-шешесш ауылра шакдфыи кдйтгы. Ол юалер куана-куана келкп. \"Кептен кала шпнде кдмалып жур ек, жакры болды\", — десп. Атам 6i3 ала баруга тшс нарселерге тапсырма берш, 63i ертесше дайындык, журпзе береты деп, ауылга асьпыс кдйткдн. О Kici кете салысымен кешюсщ уйге Дэуренбек келшшепмен Kipin кедат Мемлекетаралык, елплдей eneyi де ыздия калыпты. Бурыннан аралас-куралас адамдар ендд куда-жекжат болтан сон Tirrri араласып кетпей ме, алайда eKeyiHiH кылыгы: “Ж о, ендд б!збен жендеп сейлеспесендер болмайды; 6i3 кудамыз\", —дегендей паддык, танытады. Есга жолдастар ездер1 ттлтабыссын деп, мен эдеш ундемедьм, — Эке-шешем1здщ сэлемш экелш отырмыз, — дед! Дэуренбек.— Карт ю алер ауылга бара алмайды. Осы кдлага- ак, шакыра салындар. Ол соз/у унатпаганьш мен Мукдньщ енднен байкддым. Жактырмаганын ащартып, мурты да жыбыр ете кдлды. — Менщ д е эке-шешем карт юалер гой, ештеце етпес. Кудасыньщ уй-жайьш эке-шешен кдйтсе де 6ip p er 6api6ip керуге тик. Сондьщган сен жолдас ретшде эке-шешенд! кдйтсец де кенддр.— “Дурыс па айткдным\" дегендей, Мука байкдтпай гана мен ж аюо 6ip жалт етп. Мен де елеуаз иек кдкхым. — Сен крлзыкрьщ, Мука. Кдоз алып отыррандыртан, б1здщ 6ip TiAeriMi3re сен д е кулак, асуы ц керек крй. Кдлага шакдфсандар, б1здщ ертш баратьш адамдарымыз бар. Белтьм юсыермен сендер д е ганысып дегендей, журт алдында юшкене кркдланып кдлар ек. Ауылдын жайы белгйи гой, бэрМ з де ауылдьщ баласымыз, 6keMi3. Bip ет бередь баска не дейещ. Соган бола сонша жерге сабылып кдыметтеп KicUep кайдан барады? Сендер ендд туонесщ дер гой. Дэуренбекгщ эйел1 сезшщ дэлелдд ш ы кдашна риза кеюппен менщ беттме куптау купи карады. — Мен эке-шешемнщ айтканын ею ете алмаймын,—

[ьщ д а у с ы нык,, с а л к ^ н е к е н ш ce3 in , интей девдэап, шатак, шыгып кетпесе ип деп кдлдым.— Ал баргысы келмейтшдер1цйд кейш б1зддкше белек армыз. )й, Мукд-ай, кдндай кргрсыкрыц. 0йтш ею рет ауре на, б1рден-ак,бэрш осы жолы осында шакрфа салсац 1ады? Bi3 де саган ж ец и д еу жагын ойлап ек.— бек эйелш сейлетш крйьш, бул жолы ундемедг <ок, оган ауре болмандар, — деп М ука кесш айтгы.— н келш келюш кеткен соц, мен о л сездд буза алмаймын. \\да-жалда ауылга бармаймыз, крюымыздыц барган кермейм1з десе, еке-ш еш ец б1здщ кдрткд вздер1 . \"Экеа турып бала сейлегеннен без\", — демей ме, эмнщ атынан уэде бермеймш жене сезш сыртынан маймын. Сендерд! крнаккд шакырып отырган мен :ол Kici. О л жагын эке-шешелерщмен акылдасып шеше жатарсыцдар, щйрше журщдер шай ипегак! — i жаккд бурылды. •KypinAep, даяр, — деддм мен д е асуй ге кетуге анып. Мукдныц сезш де, кдлыгын да куптаганымды ген ацгартгым. эенбек солтушлген куш к е т . Эйел1 ауык,-ауык,басын шаикдп, Мукдныц кдтнезддгше кдйран калган болып, элсш- алсш: “Ой, Мукдны мундай деп и м ойлаган! Крюымызды iберш отырсак, та жакрадык,\", — деп, 6ipece: \"Кдлай куда Iболдык, Мукд да солай езгерди Адамдар кдлай тез езгеред1, э?\" — деп, эзш мен зш н аралас байкдтгы. Олар шыгып кеткен соц курсшт: — Сыйлаганыцды крркданы деп угады булар. Ауылдан келген соц элгшщ \"белйл! кгалерш\" уйге шакдорайык, — Ae&i Мукд.— Куданьщ т е п н е д е кулак, асайык, Ауылга барганда, жолдасымыздыц сыры ойда жок,та ашыльт кдлды. Мукд Дэуренбекгщ экесшен менщ к ез тш е оцашалап KenripiM сурады. — ©ткенде айтып жШёрген ек ен аз, ауылга бара алмаймыз, кдлага-ак, шакыра салсын деп, экем екеунцз оздерщ1з келгекен соц, экемнщ сезш сыртынан буза алмадым, - деду— Дегенмен ауылды Kepin кдйткдньпцязга еюнбейтш шыгарсыз? — Мен ейпп селем айтпадым, балам. Дэуренбек пен келш солай етсек кдйтед| деп акд1лдасып еду оларга да кенбеддм. Ойбай-ау, кд1зымныц барган жерш 6ip кермей кецшм кенпш ме, о не дегенщ?! 169

Мука екеушз де ура крйдык; Дэуренбектщ 03 кулыгь болды. Ш ел ашылран кулыкцы кешн тары учти туспк. Кейш Теречезектен кдйтып келген соч: \"Ауылра бара алмаган, тоще к еле алм аган жацын туы стары ч болса, б 1зд1ц уйге шакцфайык,\", — деп Дэуренбеклц эйелшен акдмдастым Ол куанып, сондай бес-алты отбасы кдлраньш сол арада айтып салды. Кешн шакдф дегендерш кдрасак, бэршш Kj.i3Meriдвкей. Солардыч 6api арайьш-туысыдегенге сенбедж. Дэуренбекттц шакдгр дегендерипц ншнде эке-шешеа жок,- ты, улкен KiciAep гой, уйдд керсш деп, Мука оларды вэ тарапынан шакдфды. Сонда экесп “Ана облисполкомда кггейтш баладан баскдсын мен де танымаймын, шырагым. Дэуренбек'пч таныстары гой. MeHi кешн 03 вке-шешец келгенде кдсына крсарсьщ, ана ка1зметкерлер!цмен отьфа алмаспыз. Олар да б1зден кдгсылар\", — дедь Ацкау карт баласыньщ сьфьш 6i3re ашып крйды. ToftFa келе алмай калган таныстарын куда деген сылтаумен Дэуренбек 6i3Ai4 есеб!м1зден dip шакдфып кдлмак, Соны да утыс санаганы рой. К,онак,тарымызды сыр б1лд1рмей сыйладык, алайда содан кдйтып Дэуренбекп Мука арнайы шакдфып крнак,еткен емес. ©здитнен келсе келед!, келмесе, 1здемейдр Ирак, оран сен сейткенац деп a\\i кунге екпесш айткдн емес. Сокан Караганда, жан баласьша айтпайтын сьфлар экенде бола 6epyi мумюн. Балюм, маган да айтпай жургеш бар шыгар. Дэуренбек эйелш тьшдайды. Онысы, арине, юна емес. ©йткеш м е т Мука ДЭтындайды, Ерлнзайьттылар кебшесе ж аны ук,сас; мацсаты 6ip адам дар т о й , сондыцтан Дэуренбеюпц кезкарасьш эйел1 аркдглы да шамалаймьш. Кейде ол эйелшщ артьша о д е т тыгылады, соны жумсап; тасада зурады. Кайным мен Ботайша уйленгеннен кешн кузге таман Дэуренбекпч эйел16ip апта бойы мешмен кун сайын жолырып кальш журдр Bip-eid рет энпмемо бггаей уйге келш жалрасгырдык, Онда Мука редактордьщ орьшбасары, акдш аты да ажептэ^р. Кудариымныц жымысцы кулыгы барын жакры б1лем, 6ipaK, сондад а эр кульпын керген сайьш жаным ауырады. — С е т ц ашык, ауыздыгыца кайран калам, — деп еп- опрж тамсанады,— Мука каз1р кдлада дефицит. Алматы сияк;гы акдш-жазушы кеп емес, журтгьщ аузында сетц куйеущ. Жазганыньщ 6api махабат, ейел туралы. Жас кд1здар мен келшшектер жатка сорады. Кд1сыцкд1рап усгамасац уйде 170

& яШ тта4 ен бар екеш вд умытып кетш журер. Еркекгердщ сыры ieAiiAi гой, реп келш турран жерде булардьщ ешкдйсысы i айынбайды.— Кейде адамньщ сыр ашып отырганын иэ '« ыр Tapibin отырганын тусшу куши. Мен дол сондай куйде алдым. !! — © йтш p eri кел1п турран ж ер ден еи елд ер д щ де I айынатын турш кермеддм гой, - деп, мен эдега отка май I гундым.— Еркектер эйелш е ие бола алмай жаткднда, рсуйеу1мдд кдкралап м ен ш не сор? Алты балалы эйелдщ , <уйеуш кргаанып жаткрны да келкпейдд емес пе? — Кейде •ченщ MyKpFa украл крфсыкдфнды жак,сы керетилм бар. Бул •колы да сейтпм.— Ендд М ука кайда барар дейсщ, мен йгабергенмен, ана алты баласы-ак,ж1бермейдь Менен жакры м е л тапкрнмен, OFan ендд е ш им алты бала тауып бермейдд. Соны бьле турып неменесше ауре болам? — Ойбай, сен кдндай атысталыйсын,! — деп кудагиым |шошып Kerri.— Мынауынды Мука бъ\\се, басьща шьпып !кетедд гой. Эй, сенщ осындайынды б1летш шыгар, кдшан керсем емш-ерюн журедд, кдлз-келшшектер оны, жалпы жаман кермейдд. Ой, йескул, сею мундай деп юм ойлаган! I ©з Kyfteyi турмак, ел езгенщ куйеут жайында ейтш айтпайды. i Балкам, сен OFaH суып кеткен шыгарсьщ? Кещлщ кдтты i кдлган сон, кдлзганбайтын боларсьщ? А? \\ Солай сурау, ейтш сыр тарту — оньщ кдндай эйел екенш I ез1 де эшкерелеп тур. Оран ашулашанда не опа, бура айтып Гбулддрш ж ур е ме деген оймен, дуры стап тусш ддрпм келдд. Кудай кдйдан аузыма TycipreHiii кайдом, тецеу сез де тауып жаберддм. — Байлаиан ит кдбаран болады. Ызаландыра берсец, иесш де кдбады.— Сез1мдд айтып бггпестен кудагиым шоршьш тусп. — 1лескул, не айтып отырсьщ? Мукдны итке тецегенщ не? Ойбай, курысын, олай деп айтпашы! Недер1мдд б1лмей ызага булыкдым. Ергец елге айтар сезше iAruneK 1здеп отыр. \"Муканш дурыс, — деп ойладым штгей оны осы жолы б1ржола мойындап, — мундай адамдардан аулак, жургенщнщ e3i олжа\". — Сен елпектемей, сездд жендеп тъщдасащпы! — деддм жуз1мдд суьпып.— Мукдны да, Аэурекбек'п де ит доп отырган ешюм жок, Ит деп айтса деп отырсац, оны озщ б La Сен сурадьщ, эйтпесе, менщ айтайын деген ойым жок, Суысып кегсе де суйем деп алдайтьш, кацш кдлса да крйнында жата

« 9 - ? Н & О цт беperin м е т сен жалеп эйел деп журмнщ. Элде ацкау десе, ацкау бола кдлатын; ерке десе еркелей крятын бала деп ойлайсьщ ба? — Ветке айтканыца айызьщ кднатын кез болады, КЭ13ЫМ. 0з ш е e3iM ихгтейриза болып, ашык,шабуылга шыкуым. — Мукдныц кузбен жургенш кореец, кещлдес келшшеп бар екетн бысец, соны маган айтуга келсец, былай- ак, айта бер, оны неменесше бултакхатып отырсьщ? — Жо, 1лескул, ойбай, маган не керш пт? Э нш етн эцпме уипн гой. Менщ Мукдаа да, сенде де не жумысым бар. Bip КЬ13 туг1л, бес кдпбен журсе шатагьш не? Мен баска жумыспен, Бигайшанын жагдайын айтайьш деп келгем. — Оран не больт кдпты? — Ештеце болган жок, Сен ен/у ашуланбай тьюдашы, Екеулпз эйеллиз гой, кднша дегенмен еркектерге Караганда 6ip-6ipiMi3Ai оцай туешешз. ©зщ б1лесщ, бауыр деген кцын гой, Дэуренбек Бигайшаны ойлап катгы уайымдайды. Оны енд] мен де туешем, сен де тусшесщ. Мукдга да зуешддру керек. Оыблысгык,маиггабта кдгамег жасап журген соц, оныц Д еуренбектен repi таныстары да кеп, таныстарыньщ шанстары да кеп.— Оныц уйкдетыра сейлегетне ержаз езу тарным. М е тц кулгешм/у ол, cipe, куптаганы деп укуы. Сырьш акуарып салды.— Бигайша юшкенгайынан крлада ескен КД13гой, ауылдыц жагддйы оган ауыр келедг Мумюндж барда соларды Мука калага орналастырса. © й тт-буйтт касымыздан уй аль т берсек, туысгарымыздыц жанымыэда жакдш ж ур гет бэр1м1зге де жаман болмас едь — \"Калада тургым келедГ', — деп Бигайша e3i айтгы ма? — Бала гой, батып айта алмайды, б!рак, ыцгайы быппп турады, ауылдьщ тэрпбше уйренш кету онай ма? — Ауылда уш бар, icren журген жумысы бар адамды кдлага зорлап екелш кайтеМ13? Мешцше, ейтемзз, буйтешз деп сол балаларды жылы орындарынан крзгаудьщ кржетз жок, — Эй, сендер ездерщнен басканы ойламайсыцдар. Муканыц крлынан келедд, осы куш 6api 6ip сезбен-ак, б т п жаткан жок, па? — Ойбай-ау, Муканьщ ондай куддре-п бар болса, баска бымесе де мен быер еддм гой, — Крйшы, сен де бымегенси калады екенещ. Кез келген мыкуыга 6ip елец арнаса, оны 6ip гэзет-журналга басгыра крйса, 6iTri: елец де даяр, уй д е даяр. Мен бул жолы шын тац калдым. Ойыма келмеген кульгк, 172

IJirep ар-уятган баз кешсец, шынында, ейтш те уй алуга, {кумыскр туруга мумюн шыгар. BipaK, бул ш1ркшдердщ ар- j ?ятгы да, Мукрныц адал жанын да, жаньш сап жазган елецш d e бымегега гой. Бьлмес екенш сезген соц, отан жауап акту j ла кдын тидь || — Мен мундайды Мукрга айта алмаймын, —де/ум ез1мд1 Ii ) 3iM баскд сезден зорка тежеп. — ©йтш Мукц елещ н IЦататын болса, мен оран елецщад сат деп акрлл беретш ! ролсам, б!здд сендер сондай отбасы деп украндар, онда Iг-ьшласпаганымыздыц ез1 жак,сы. Егер крлага шын келп )йы болса, ага сонш , Мукр мен Нукегац G3i акщлдасады. Эган б1здщ басымыз ауырмай-ак, крйсьш. I | Менщ сезш зыдене басгаган соц, Дэуренбектщ эйел1 5асыла бердг i 3 — Ей, меши, — деп е р ен азд ж ацгарткцн болды.— Друренбек айтып Kepiui деген соц айткрным гой, эйтпесе vieH сол арадаи 6ip пайда кергел! отыр дейм1сщ. Жарайды, чен кетешн, кун де кешюрш крлды б)лем. Сурлаиьш, бугагы б1ртомпиып, 6ip тартылып, орындыкцан тура бере етегш жулкрша кркып, «ударным уйден кднын 1шше тартып шык,ты. Мен де оньщ Мукр келмей турып ■кеткенше куандым. КейМрек крйным уйге келгенде сурасам, |ол да, Бигайша да крлага келеек леген/у айтпапты. \"Ондайды ойлаган да емесшз\", — дей/у. Мукрныц Kici танитьшъш, 1аулакзайтьш адамнан аулакуай биегптне 'сонда кэз1ч жегп. г Солай, кцоым. Куда-жекжат арасында кейде осьшдай I жумбацсырлар да болып жатады. Мундайда, мешцше, усак,- туйек сез/у 6ip уйден еинпп уйге таен берген — залал. [Крлыцнан келсе, ез шйцде елттр. Б1реудщ жамандыгьш 6ipeyre айткрн адам, езщ ойлашы, сол жамандыкуы журткд ! жайып насихаггаушы да емес пе? Анык, айыптаушы сыргьшан емес, бетше айтады. АЛТЫ БАЛАЛЫ 0 Й Е Л ГЕ FAlIIbIK, B(M FAH Ж1Г1Т Жетгас ушшпд жылы спыз ушке шыкуым. Кдозылорда- ДЭмыз. Мукр обылыстык,газетге. Мен крцлрр пцдучилшцесшде кдзак, эдеби етш ен сабак, бер ем . Ш ынымды айтсам, сгудентгердщ алдьшда беделге не болу упин, коп 1зденш, 173

кеп о к э т журген кезш. Кеп балалы эйелге квп квз сыншы, жендеп кшнбесем, ещм шаршау кершсе, б1реулер: \"Буйгщ божырайтыны бар, алты бала туьш неге ауре болды екен байгус\", - деп муаркейпндей керетшмш. 0 pi мен он жылга жуык,аудандык, жерде болып, оныц кебш деюретге етюзген адаммын. © зш айтпасам да, журт оньщ бэрш алакдндагыдай б1ледд. Сондык,тан мен сыр алдырмаута емес, б1рдеме б^етшддпмдд дэлелдеуге тырыстым. Жацсы ниет, адал питылдьщ адамды ажарландыра тусетш куддреп бар. Жузщ нурланьш, жайдары журесщ. ©зщнщ адал екеншдд бку, соны сезш рахатгану адамды аркаландырады. Канат бггкендей жещлденш, айналандатыларта мешрленш кетесщ. Сол жылы мен сондай куйде болдым. Педучилшценщ кдрсысында 6ip мекеме бар. Оныц кай мекеме екешн саган, кдлзым, айтпай-ак, кряйын. Ол e3i обылыстык,дэрежедеп беделдд мекеме. Б1здщ оцгуспк жакда журт жец1л кшнш, сэнденш калган кез. Cipa, кекек айьшьщ аяты болар. Э лп мекеменщ алдынан уш эйел erin бара жатгык, Туе ауып кегкен уакагг, уйге кайткан беттм1з. Эйнекп еспсгщ алдьшан асыкрай ете бергенМзде, 6ip жМт атасы шпнен атыльш шык;гы да, тротуарга такау турган \"Волгага\" карай умтылды. Кртып кете ме деп крркдш, мен турьш каддым, касымдагы ею эйел оган карамай етш кетп. Жаныма жете бере жшт атасы юлт токдады. — ©тш кете берщ1з! — дедд жымиып.— Осы куш эйелдерге жЫт жол бередд. — Солайы солай той, 6ipaK, ci3 катып кете ме деп сакданьш... — деп, сез1мнщ аятьш ж уть т мен де кулддм. — ©, солай ма? Мен ендеше: \"Есюэдетп эл1 сакдап журген кандай эйел бул?\" — деп кайран кальш турсам. — Жарайды, жолыцыздан калманыз. ©дет, салт езгередд, отан кцналмацыз. — Дегенмен ci3 етшдз. Егер мен шал болсам, онда менщ етугм ж ен едд. Улкендд сыйлау эл1 бар гой. — Шал емеспгшдзге сенгеницз жакры екен, — деддм де етш кетпм. О л Kici басьш шайкдды да, мэшинесше отырды. Меш 6ipa3 купп калган ею эй ел \"Эй, сен ол racirri кайдан танисыц? Блатной бэлесщ гой езГ, — деп кдгжыртып экетп. \"Тапкан екенещдер танитьш адамды, кайта екеум1з урсысып кала жаздадык,\", — деддм мен. Жацаты ж т т агасьшьщ жагдайьш касымдагы ею эйел буге-ппгесше дейш бкетш больш шыкды. Улкешп кеткец 6ip улы, ею кдвы бар екен.

1Эйелш Tiirri езшен де артык, б1\\ет1н сиякхы, жарыса кеп ||<амандаганда, байгустан тамтык, крймады. Куйеуш 'пр1дей ! кеп крюдан басканьщ бэрш жасаган. А л Kyfteyi — жацагы Каган жол берген жМт атасы — алтын адам кершедь Алтьш I..емеюш, жуз! де ак, сэры езшщ. К^лзмеп, ащллы, мшезь jjiciAiri — 6api, Teri, eKi эй елдщ айтуы на кдраганда, I ргепдепдей. Оспанхан агамыз айткан. \"Елдщ еркеп — еркек ; [мес, ертеп\", - дегеннщ дэл езь Бурьш байкдмай журген жптг агасын ендд жумыска бара i катып, жумыстан келе жатьш жга керуге айналдым. Бас . 1зеп амандасамыз, артык,сезге уакьгг та, менде оньщ устше ,гщ>1лас та жок, Bip куш менщ келе жаткднымды керш, о dci сонадайдан кутш турды. Бэрш керш келем, ете шытуды ;лцгайсыз керш, крсына сэл бегелддм, л — Ci3 бен 6i3 ала жазды иек кргысумен етюзуге айнал- дык, — деп эзмдедь — Алгаш саздд кдгып кете жаздаганымда imerneyip эцпме айтып едпцз, Kp3ip сусьщыз сез шыгатын ■Kici сияк,ты емес, суык, амандасасыз. Байкдймын, меш кергеннен кабагьщызды туйш аласыз. Cipa, ишщзден: \"Мьша 6ip бэле келденендеп крймады-ау\", — дейтш боларсыз. Иек катып болса да амандасып, сап келсе сейлесш крлсам-ау дегенд1 ылга ойлаймьш. Ад ам мен адамньщ сейлескенш, эзмдескенш айып санамайтын шыгарсыз? ; Алды-артымды орап бара жаткднын бмддм. Сейлей Iалатыны кершш кдлды. Кррс етш бетш кдйырып тастау — Iазаматгы кррлау. Мен д е сьшайыладым. — Сездщ артьшда сумдыгы, эзыдщ ар жагында эз1рейш жатпаса, адам мен адамньщ сейлескеш неге айьш болсьш. | — Эп, бэрекелде-е, ку-ак, ек еназ! Бэленщ 6api кдйта Iспздиенщ астарында жаткдн жок, па? Жарайды, \"мьщньщ ! тусш б1лгенше, б1рдщ атын 6L\\” деген, атьщыз юм? — [лескул. 0 з атьш ол Kiciде айтгы. Сонымен екеуг>пз ею жакка кетпк. Содан кешн кеп узамай, cipe, демалыска шыккан болу керек, 6ipa3 уакргг кершбей кетп. Одан кешн мен шыкуым. Содан ил KiciHi мугал!мдердщ конференциясында 6ip-aK, керд1м. Сез сейледг Жане етс жакры сейледг Ж ург ыщяласпен тындаган, узшсте эргам айтьш, кеп макуаган сез болды. Шьшында, акр1лды адам екен, айткан nirapAepi маган да унады. Арада терт-бес кун еткенде ж ш т агасымен тагы жолыкуым. Терезеден эдеш карал турды ма деп кудпсгенем. 175

Ж ендеп 6ip сейлесеш н деген болу керек. Алдымнаи ентитцгареп шыкуы. — С1зд1 коре салып жупрддм, - дедь BipaK, кай арадан кергенш айтпады, мен сурам ады м.— Ылги атуст ам андасамы з. П ш рлессек , сейлессек к,айтед1? Егер уакдггьщыз болса, кабинетов юрешк. — Жо-жо, о не дегенирз. Жумыс уакдпында аздщ уак^ггьщызды алам, уят болады. — Онда жумыстан кейш жолыгайык, — Жумыстан кешн жолыгуга болмайды, журт керед, жаман сезге кдламыз. С1здщ эйелшуз, б1здщ куйеу^нз бар дегендей. Жалпы, педагогикага байланысты ойларыцызды тунекуш конференцияда еспддм, 6ipa3 маселе жешнде тю рлес екемЬ. ; Мен токуамай журе берддм, о л Kici 1лесе бердь Кдльщыз д еуге аты-ж еш жок, аузы м бармады: ж аман кдолык корсеткен жок, жаман сез айткдн жок, бекерден-бекер кдлай ейдеймш . Ж умысымды, куйеу1мдд, оньщ кдйда кггейтшш, бала-шагамды — бэр in сурады, бэрш айтгым. Алты балам бар дегенге эуелде нанбады, артьшан барьш иланды. : — Турщзге, тулгацызга карал олай деу — крын, куйеуге жаца шьпдан келшшектейаз, — деп кршемет жасады. — К^здайсыз деуд1 к^шадьщыз гой? — ©ripiK айта алмайтьш ем. — Кдйдам. Слз бен б!здщ осы келе жаткднымызды кврген 6ipey эйелицзге айтып барса, эйелирз: \"Ол и м ?” — десе, не дер едйрз? ' — Е, ондайда: \"Жумыстагы 6ip эйел едд, екеум1зд1 бастыкуар шакыргкан\", — дей салмаймын ба? — Сейте турып: \"©ripiK айта алмайтьш ем\", — дейаз в? — \"Отбасы жагдайында eripiK айта б1луде енер\", - деггп гой 6ip гулама. Талай уйдщ шлнен ерт шыгармай сак^ап журген шындык, адалдыкцан бурын сол eripiK шыгар. Барльж, адамды 6 ip калыпка сала алмайсыц. ©Mip сур у ушш 6ipeyAepre eripiK те керек. — Keuiipepci3, муньщызга косыла алмаймьш. Амал жокца пайдаланатын эддс, шама жетпей бара жатканда крлданатын курал ретшде крсымша нерсе деп карауга карсьт емеспш. Алайда, бугал елпрд!, отбасыньщ езш eripiKTin непзшде гана куруга болмайды гой. — Оньщыз рас. ©зпцз де алдап журген адамша айтгыцыз.

f f i i i ь^ыпта/ф kK^ipайткрн сон, аягына дешн айтыцызшы, крлай ойлайсыз, уйеундз а з д 1 алдай ма? — Жок, алдамайды, — дед1м ойланбастан. йшмнен 6ipaic; KiMбкедц аддзса алдап журген шыгар, eifteyip, бодрмецаГ, — 1ВДМ- — Сешмдд айгкрньщызга кдраганда, алдаса да бакдпты кеназ, — дедг — Куйеуидздд бглем, жакры жшт. — Йемене, спз сешмдд айта алмайсыз ба? Мен де, журт а, барь\\пз д е йздд бакдгггы адам деп ойлаймыз. — Бакдгг дегеннщ категориясы эргам ушш эр TypAi гой. гам б!лед|, 6ipeyAepre бакдпты болып та кэршермш. ©Mip jrre курдем гой кургъгр. О к д т бшп алатьш гатэп емес, уйрешп Длатын ойын емес. Кртелесш кетсец, крйта бузып, кдйта касайтын курылыс та емес. А л кдтелеспеу тэты мумюн емес. Эйелшен элдекдшан суып, ендд тек балалары ушш FaHa бас <урап журген еркек аз ба? Куйеуше кецш толмаса да, сол длкдьлыгын сыртган толтырып, куйеушщ кезше шеп сальш ■курген эй ел аз ба? Эйелдщ арманына ылайык, еркек, эркектщ ересше ылайык, эйел ылга тепе-тец кез келе кете не? Эйел, еркек е й т т дэл есеппен туа бере ме? Гздегенш габа алмай, агрыры кудер у зген соц, eMip бойы бойдак, етуге Зеюнгендер де бар. Уйленгендер мен уй болганньщ 6epi чахабатпен крсылгандар деп ойлайсыз ба? — Олай ойламаймын. BipaK, ез1мнщ махабатпен фсылганымды б1лем. Сондьпртан езгелер де солай зикуанады. — Мен адам таниды екем. Слздщ жакры эйел екеницздд 51рден бглгем. — Онда, а зд щ е з эйел1щзге де танып уйленгенщ зге кумами жок, — Кдтырдьщыз: \"Баскд пэле — ттлден\", — деген. ©з куырдарымды оз1м е куырдьщыз, езЫе обал жок, — Жарайды, сошна таусылмацыз. Ci3 жаца жакры-жакры йгар айтгьщыз. Бэлгам, кдтелесетш шыгармын, егер олай эолмаса, кеппрерсмз. Сезнцзге кдраганда, отбасыцызга, \\3AipeK айткднда, уйдеп жецгем1з1е аздап реншпгдз бар адам сишргысыз. Жацагы езндз айткдндай, арман мен ерелерщгз эзара тец емес шыгар, Бэлгам, жецгейдщ рухани дэреж еа жетпес. Бэлгам, а здщ тусшнтндз жетпес. BipaK, сол жетпеген нэрсенщ бэрш мшдетп турде вдеп табура тшсгпз бе, осы? Жарайды, мэшинегдзге 6 ip децгелек ж етпесе, жердей [нукд1сак,та табамыз; ушшзге жиЬаз жегаесе, кектен гздесек 177

Ш ф а т Н ф ф ^ у н _____________________________ те табамыз, ал ен/у кещлдщ, махабатгьщ олкылыгын да солай 1здеп табу парыз ба? Бэлюм, 6apiMi3Ai кеп кылмыскд итермелеп журген де осы тойымсыз, таубега бммейтш 1здетс шыгар? Осытан кдлай кдрайсыз? — Kicire абырой апере крймайтьш сурак, екен муныцыз. Дегенмен ойыцыз дурыс. Эйелдщ бэрше данышпан еркек. ал еркектщ 6apiHe акылды ай ел керек шыгар, ондай данышпан мен ак^глдылар кдптап жататын замен кдйда? Алайда адам баласьша: \"Саган осы жетеод будан аргыкуы армандама\", — деп кдлай айтарсьщ. Маселен, ез1 акылды, ез1 ажарлы эйел кдтелесш жарымес 6ipeyre тиш кдлады, оньщ эр куга, эр туга кррлык, А л езшен акылы да аз, ажары да нашар эйелдщ султан ж т т п сорлатып жургенш керед1 Сондагы алп эйел табигат сыйлаган артыкщылыгын жумсап ез тещ не карай умтылса, оны да сегемющ? Мэшинеге децгелек 1здесе, дурыс та, ал адамга ез тецш 1здеу бурые па? — Ж о, а з бурмалап кегпщз. Децгелек — зат, ез тещ деп турганы цы з — адам. А дам мен затты тецеп кдрауга кдрсымын. — Мен тецеп турмьш ба? О з де ейпп жала жаппацыз, - дедд ж ш т атасы кызынып. Буйтш айтыса берсек, мен уйге жеткенше эцпмем1з б гтейтш Typi бар. Б1реулер керш кдла ма деп, кцпакцай басгадым. Ана Kici айтыска бершп, a3ipre ештецега ацгарар емес.— Менщ айтпагым: кдз1рп ерлн зайыптылардыц 6api гапгык,болып крсылгандар емес. Суйш крсылу — эрюмге крна бермейтш бак. Сан турл1 себеппен отбасын куруга мэжбур болатындар бар: келе-келе жарасып кетершз дейдд, Kapi кщз атанудан кдшьш тие салатындар да кездеседу, эке-ш еш еанщ кдом етш е кдрап та крсылып жатады,— акырында ажырасу, б1реулермен кегцлдес болу дегендер осындайлардан шыкдай ма? — К^гскдсы, мен де сондай сэтаз уйленгендердщ 6ipiMiH дем еказ гой? — Солай. Жиырма жыл бала-шагам ушш шыдадым, ещу ею-уш жыл болса да адам кусал ем!р cypin барып елпм келедг Ж ок, элде ейтш армандауга кдалм жок, па? —Оз жиырма жылдан астам отбасы курган Kicici3, менщ отанасы болганыма бар-жога он 6ip-OH ею жыл гана, сондыкуан ондай-ондайдыа з менен емес, меназден сурауым керек. — Мен ез niKipiMAi ашык, айтьш келем. BipaK, а з оган кдрсы болып келеаз гой.

__________________________$м -3а4ытьмф — Мен кдлайда 6ip курылган отбасын мумкщадтнше /латпау жарындамын. Bipax, эрине, барлык, адамньщ ем!рш р кдлыпкд салу крянат болар. Bipre TypyFa мумган емес ардайлар да кездесетш шырар. А л а з д ш дэл сол мумкш Мес жардайга тареле крймаган тэр1здг ! | — Неге олай ойлайсыз? *( — Жиырма жылдан астам отаскдн ошарьщызды щып, i'i-оцай тастап кете алмайтьшьщызда дау жок, Кещлпцз ;.)'ецгешзден кдлганмен, бала-шарацыздан кдла крймаган n4Fap. \"Шаршадым, ен/у демалам\", —деп, ез отбасьщыздан !i ошпак,сыз. Ci3 эншешн оцай жолга бет бурып турган :йвщгысыз. Отбасьщызды кдйткенде де сак;гаудьщ орнына, ю п келген сэтге буза салура дайынсыз. ©щрден тек крвык, .аруге рана келгелпз жок,крй. Уй ишндеп татулыкзы сакуау, ыенщше, ер адамньщ мш деть Зайыбьщыздьщ эйедддк :.^алдьпъш кеппре алраньщыз, кемпре бкгешщз, шыдамдылы- къщыз — солар емес пе в з д 1 еркек ретшде ерекшелейтш? г — Акр1л айту оцай-ау. Крзакуа 6ip сез бар: \"Алныс кун *лтан болганша, 6ip кун бура бол\", — дейдг ©Mip бойы езшп jоткенше, 6ip кун де болса ецсемд1 кетерсем-ау деген ш лей Iарманым бар екенш с!зден жасырмаймьгн. Оны езйф де fi:e3inci3. Сйзбен сейлескешм кеп с е р г т п тастады. Айьш ■•■тесещз, а л д а т уакдгпа да сей лест турсак, OFaH кдлай кдрайсыз? j — © д е т жольпыл сейлесуге уэде бере алмаймын. Оздщ пбасылык,проблемацызды шешуге кемекгесе де алмаймын. )уре болмацыз. — Апырмай, артык, ттлек айтамын деп, ауыр сез естш J кдлдым-ау, Ж аца жылы сейлеп келе жаткдньщызда -рштасып к етт кдлмаган екем, кдп! Ренжшендзпп ендй * Екеулпз сейтш салкргндау ажырастык, Мен ол кгсшщ комейш сездом, сонда да секкем жок, кдтгы сез айтпадым. Менщ ойымша, керсе кдгар, жещл мшездд адамга жатпайды. Егер мен д е М укдны зорра шыдап, “шыкда, жаным, шьпфамен'' рана журген айел1 болсам, бэлк1м, баскдша гнйлесер ме ем, юм бь\\едг Мукдны мен одан елдекдйда биж сонадым. Жаныньщ тазалыгын да, бнимд мен медениетш де. Сондыкуан жптг агасыньщ жаман адам емесш бь\\е тура, оган буйрепм ти п ей д е бурмады. Арамызда болтан ымы, астары кеп эцпмеден кейш жшт агасы ойланган болар, енд1мазаламайтьш шыгар деп ойлагам. Арадд airra ма, терт-бес кун бе етп. Тацерген жумыскд келе 179

Ш сцш т Н ф& а -у » жаткрнымда, училищенщ дал алдынан 6ip жас жшт жолымды кескестедь Ypidn, оскырып улпргешмше жшт женш еа айтгы. Ж ш т агасынын, шопыры екен. Хат 6epin жзбертп. Алмай крйтаным эдепаздж болатьш сиякуанды. \"Оз/у унеий цдейпн болдым. Огбасыцызды бузып, соньщ есебшен ез отбасымды тузеп алайьш деген арам ниепм жок, Б1рак,азд1 жакры керш кдлранымды жасыра алмаймьш. \"Суйем\", — десем, 6epi6ip сенбейаз. Сондьщган амалсыздан осылайдруге мэжбурмш. Не icreyiMкерегш ез1м де тусшбеймш, не кунддз, не тунде ойымнан шыклайсыз. Ец курыса хатпен сырымды айтайын деп уйгардым. Ж ек керсещ з де, неге жек керешнпйздд айтып жауап берщдаш!\" — деггп. Ж ш т атасы жалтан айтыпты деуге дэлелЬм жок, Brneyip, жек кергендисген жазбатаны айдан анык, Алайда ол racira аяранда, адам деп сыйлаганда не icrefl алар еддм? \"Мен ештемеш жасырмайтьш адалмын\", — деп, жшт агасыныц сырьш Мукрта айткрным да асытыстык, сеюлдендг Оным: \"Меш сенен баскдлар да жакры кередГ, — деген макуан ба жок; \"Байка, мен жерде жаткам жок,”, — деген кркднлоккы ма? Ж ш т агасына жауап жазбадым. ©йткеш жауап жазганый байланысты ары жалгастырганым емес пе? Жазган сон, эрине, эй-шэй жок, бокцамаймын, етика сакдаймын. Сол эдеггплшм элдеб1реу аркрьлы алдымнан шыгып журсе, кайтер ем? \"1лескул мен Бэленше хат жазысып турыпты, ез кез1ммен керддм\", — деген Kayecerri мен Мукдныц алдьшда, эй, эшкерелей алмас ем. Turn болмаса, хат экелген шопыры-ак, айтпай ма: \"Жауап жазганы рас, мен апарьпт берддм, 6ipaK, не жазганьш бЬлмеймш\", — десе, 6irri юй. Жарайды, ейтш- б у й т т эшкерелеген кунде де, куйеу1мнщ кенрлщде; тйгп есшген журтга да куддк, секем 6api6ip кдлар едь Сау басыма сакнна шлеп нем бар? Отбасымньщ татульпын ейтш тэуекелге салуга кдкдтм да жок, крй. СЕ31МНЩ KYI1II - CEHIM Кейде туцшп кеткеганде, дуниеде жакры адам аз, жаман адам кеп сиякуы кершедр Шындьпында олай емес. Жакрыны бузатын жардай коп. Бакдпты болгысы келмейшн адам болмайды, метцш е. Бакр.гг — жакрылыкцъщ гана рахаты. А л жакрылыкда умтыдран адамньщ 6api де жакры. Солай, 180

Щ ж-Забытынф Ндазым. Демек, жер бетш деп барлык, адам жакры. С е т Кенжггкен 6ipey баск# 6ipeyAi куантады, сондык,тан сен ! |каман деп багалаган адам да тубшде 6api6ip баск# 6ipey j l/шш жакры. J Ж етт с уидннп жылы Мук#ньщ екшш, ж еттс алтьшшы -килы yuiiHiiri KiTe6i жарык, кердд. Алматы жак,та к#ндай вкеган к#йдам, обылыста бедем эжептэу1рге айналды. ''К#зак, [чдебиетп\", \"Ленинипл жас\" гэзеттер1 Tayip-Tayip пш рлер Ёйггы. Оргалыкуаты институг, училище студештер1 кезек- • сезек кездесуге шакдцэатын болды. Аудандар мен ауылдарда >дан бетер. Оньщ беделш acipece \"0йел арманы\" дейтш юэмасы квтерд1 Байк#уымша, сол шытарма жастарта к#тгы /наган сиякуы. Х ат жазтандар да кебшесе coFan байланысты I lirap айтады. Шешемнщ: \"©лен, жазса, о л кепшшктщ адамы I ’кен гой\", — деген сез! менщ ей м е сол жыдлары к#йта тусе шастады. Оран д е т и мен де отан бэлендей мэн бермей келген 'Гвр13Д1МШ. кшмде кызганышым да жок, емес, оны басатын акцчлым да бар сиякцы, 6ipaK, сабыр габа крю оцай ма? Осындай Iкуннщ б1ршде, ж еттс жегаош жылы, Мук# уйге он еюден ,&ск#н соц келдь Ж асыратын не бар, куте-куте шыдам Лтаусылган, ояна-ояна ушулдан береке к#шк#н кез. 1ш т алран ■жастар 6ipeyAep#i у р ь т к е т т те жатады, шеппнддрт эк ет т =;те жатады, одан да жаман icrep#i ecrin жатамыз. О л кешжсе, «маган тыныш уйк#1 жок, \"Боген эйелдщ кушагынан шьпът скедад ме?\" деген де кудж комейде турады. Сонша кутк:, *соншама кудж сейлетпей тары крймайды, — К#лай, бетен келшшек тэтп ме екен? — дедом ен '■курымаса 6ip TicTeri к#лура тырысьш. Пиджапн босагара L\\in жатып бепме багжия к#рады. I — Балалар уйкуап жатыр ма? Тамакуарьщды шггщдер Iме? Мен токдын, — деп, мулде баск# нэрселердо айтып |орарьпты. Онысы, менщ ашуымды басу ушш екенш шггей 6iAin турмын, 6ipaK, оньщ ыркдша оцай кене салгым к е л т чурран жок, — Сезге айналдырмай-ак, cypaigc# жауап берсещш! — дед1м аз1лдо зьлмен,— К#шаннан oepi б уй тт бала-ишаньщ уйк^аган-уйкхамаганын, тамак, шжен-шшегетн тексеретш болгапсьщ? Уйретушщ бар-ау деймш. Мук# мире ете к#лды. Ж узшен жамандык, болгандай кубылыс байк#м#дым.

— Бетен келшшек сенен сулу болуы мумюн, б!рак, од меш сендей суйе алмайды рой. Соидыкуан бетен келшшек мэселесш будан былай крзгамай-ак, крйсак, кдйтеф? — дед. — \"Тым ерюнфкберш жберсец, еркек ecipin кегед. Кдйда журш, кдйда турранын унем1 бш п отыр\", — деп апам уйреткен, - дефм, кдйдан шыкра содан шыкрын, ойымнан крсып жаберфм. — Крй апац?— Мукд сасайьш дедь — Кдй апам болушы еф, енем. — Кдгаык, екен.— Беттме кенет тесьле кэрап, жататын белмеге карай журф.— Саран кдлай жауап бергешм унайды? Эй, 6ip пэле бар-ау деп сасьщкырап калдым. ©йткеге Муканыц жуз1 сэл кук£1л тарткдндай кершф. — Эрине, шындытын айтканьщ. — Шындытын айтсам, не жаза алмай, не жазатьшымды таба алмай итьм шьпъш жур. — Жазатыньщды кунфз таба алмаранда тунде кайдан таппакрьщ? ©irreyip, \"жазатыным\" десем, жаным кала ма дейсщ гой? Ондай кулык, жауап м е т канаратгандырмайды. — Кулык, деме, \"жалпы жауап\" де. А л нак;гы айт десец, айтайык, осы уакдггкд дешн кешеде жалрыздан-жалрыз жургем жок, эрине. М еруерт деген актриса эйелмен эцгтмелеспм. Пьеса жазбак, ойымды езще айтьш ем гой, соньщ камььмен театрга баргам. Режиссермен, акгрисамен жакьпгырак,танысканым жакры болды: кеп нэрсе уйренфм. Меруерт микроауданда турады екен, соны шырарьт салам деп кеппктш. Жол-женекей кафеге гараж, егггеп шампан штпк, содан оралранымша уак^гг осы болды. Ж аяу жургенф жак,сы Kepin ap i к,алтамдагы акдпам каф еде 6iTin калгандыкуан, крйтарда таксиге мшбефм. Жалрыз ганэм — сол. Егер оньщ езш кшэ деп тапсац. — Ж аца таныскрн эйелдщ сезш, сез!мш бойта сафру де керек болтан шытар. Kyfieyi жок, па екен? — ©ганшже орай, жок, больш шыкуы. — ©ганшпсе орай ма, бакьггьща карай ма? — Крлганын жатып эдпмелессек кдйтеф? — Сен гой тоя шжен шыгарсьщ. Ана эйел йпе ме екен? — Ептеп шеф. — Бугш таныскдн еркекпен 6ipre бупн шампан iine салатьшы кдозык, екен, — дефм ацкдусып.— BipaK, ода не тур, адамдар 6ip-6ipiH сыйлаута, 6ip-6ipiHe шампан эперуге кдкылы гой. Мысалы, ж ада таныскдн 6ip еркек маган: 182

________ ___________________________________ Щой-Забъттылеф 1\"ЖурЩ13 кафеге Kipin эщтмелесешк\", — десе, шошып кетш: гОйбай, куйеу1м урсады, уят болады\", — деп жаткдным кюдениетйзддк емес пе, амалсыз Kipin, амалсыз мен де пнем- ру, э? Шынында, ойланбайды екем!з, эйтпесе еркшддк деген ■reyip нарсе гой. I — Маган сенбей турсьщ ба? — Кудай сакдасын, кдйдагьшы айткдны неса. Саган сенбеу угшн себеп керек. С ен бар шынынды айтгьщ, алдаган жокрьщ, кдлайша сенбешн. Эншейш сшдре алмай турмын.— Кемешме кептеле кетешн деп калган кез жасымды куиггеп ток,татгым. Кдйтып ундеместен керпемнщ астьша Kipin кетпм. Шамды euiipin, ол да у н а з жатьш кадды. Сол туш уйкдвгансып жатьш узак, ойландым. Апамньщ \"©лен жазса, ол кептщ адамы екен гой\", — дегеш тэты eciMe lycri. Кдншама кептщ адамы дегенмен, 6api6ip менщ куйеугм емес п е? KemiKKeHiH кеппрсем, айелмен таныскднын кдлзганбасам, онда мен суймеу1м керек крй оны. Барына да, жогына да б1рдей кдрау ушш, одан баска кдндай амал бар? Бар ма?.. Ал 6ipaK кунде тацертец жумыска кетш, кешю алтыда кдйтып келш отырса, ондай тэртш тен еш бултармаса, шынында, ол адамдарды кдйдан бгледд, eMipAi кдлай зертгейдд? Бглмесе, зертемесе, несш ж азады? \"Ж ургенге ж ергем шнед1\", — дегендд халык, cipa, керу, бглудд куттгал айткан. 'Ж атканга жан жуымайды\", — дейтпп тагы бар. Журген, керген, эрине, жакры. BipaK, кэндай жергемнщ шнетшш кудай бксш де. Кдлз-келшшек те шнедд гой. С ез жок, шгедд. Сонда кдлай болады? Оны да кеппрем бе? Оны кеппрсем, о л к,андай ©Mip бо ла ды ? С уш сп е н ш Ш п м 1з сиы р куйымшак,танып барып, 6ip куш ез-езшен уз1\\мей ме?.. Ойбай-ау, кеппру дегеннщ e3i кайдан шыкд<ан нарсе? Мен оны неге кеппруге тшсшн? Оньщ баска эйелдермен 6ipre болатынын, сейлесетшш, ппетшш — бэрш бгле турып KeuripyiM керек пе? Куры сейлеседд, тек эщтмелеседд, т о т сушспейдд де деп ceHyiMкерек пе? Кайдагы сешм ол, аншешн вз4мдд e 3iM алдау гой?! Сейлескен эйел1 оцаша болса, ол e 3i ептеп ипетш болса, одан артык, кандай жагдай кажет? ©з KyfteyiMHin езгеге баруьша е з м рукрат 6epyiM керек пе сонда?.. Мен акршга тисем деп армандагам жок, Ец акдллды, ец улы еркек те ойымда болмады. Tirrri берпнге дешн улы дегеннщ мэнш жендеп те укдай журшпш. Мен езюуу адал 183

Ь к я ш ш Н & Ь - * . ______________ суйепн жарды рана ацсадым, соны 1здеддм. Мукдны таптым' Мен де суйддм, ол да сущу — ол анык, Алгы балара ата- анамыз. Басында суши крсылтанымызбен, келе-келе 6i( 6ipiMi3Aen суып кетуЬиз де мумкш кершедь Бэлюм, суыньи барып кдйгга тузелерм!з де. Сонда калай, сен суысац, мен де| суыймын деутм керек не, жок, арамызды суьггпай сакгап' калтаным дурыс па? Сакц-ап калу крлымнан келе ме?.. Менен кермеген кдязырын баска эйелден Мука к ер е__ ма? Менен артык, куаньшпы баска эйел оран сыйлай ала ма? Менен артык,эйел жок,деп калай айтам? Айта алмаймьш. Ендеше мен керсетпеген кдазыкуы да, мен сыйламаран куаньшпы да баска эйелден табуы эбден мумкш. Не icreyiM керек? Не ютегешм жен?.. Далбаса. Еипеме де 1сгемеймш. ©йткеш эм ештеме де бола крйган жок, Б1рак,болашакц-а болуы мумкш. Мука меш жакры кердр мен де оны жакры керд1м. Ол да суйдь мен де суйд!м. Енд! маран Keperi не? \"Сен суймесен,, мен де суймеймш\", — деп ерегесе кету ме? \"Сен ойнамасац, мен де ойнамаймьш\", — дейтш бала сиякды. Акрш боп туып енер ушш жаралган сон, елмен сэйлесу, журтгы бй\\.у менен repi Мукага керек екеш рас. Ендеше OFaHне меш суй, не акдшдыкывды крй деп калай айтам? Сейткешм дурыс бола ма? Акдш емес адамдар да ренжйсш, артьшан табысып жагады. Ce6enci3 ренжш, ce6enci3 ешюм табыспайды. Ес- тус крймай 6ip-6ipiHe умтылткдн от махаббат сол ес-тус таптырмаран куш OMipбойы ете ме? Сол калпы сакдала ма? Унем1 ондай сезммен еш р суру мумкш емес шырар. Уйлену ушш, балалы-шаталы уй болу уинн, тек кую-сую аздык,етпес пе екен? Кую де, алып ушкан кумарлык, та — 6epi отбасы уш ш керек. BipiH 6ipi сарынып, 6ipiH 6ipi кумартып турмаран жубай, эрине, улп болудан аулак, Алайда адамды сарыныш пен кумарлык, hafh билеп ту р а бере ме? Сатынышка да, кумарлы к^ да себеп керек. Ярни сатынтатын ic, кумартгыратьш кд1лык,кажет. \"Bi3 суйш крсылрамыз, 6i3re ендд еш каушжок,\", —деп, узак,ешрд1каннен-кдпераз его зу акдллдылык, па? Сушспениплжке эр крырдан кеп уласатын, соны 6ip децгейде сакуап туратьш, ауыткапанда калпьща келпретш бегде купггер де болуы керек крй. Мэселен, сыйластык, суйсшу, риза болу, баралау, крмастык, борыш, мшдет, тары тасылар. Сушспеншшкн сондай-сондай асыл сез!мдер беютпесе, уй болып узак, туру мумкш бе? Кейде адам 6ip-6ipiHe кейидд, ренжидд, кейб1р кылырын жек те 184

Щой-ЗаАттыла1> |керед1, Соцадй кезде 6ip жш узысе, 6ip жш устап калуы фсерек крй. Жубайлардын, 6ip-6ipiHe жасаган, ортак, керген •жакрылык,тары кез)ге калган жамандык,тан асып т у с т Ьсатпаса, безбеннщ басьш жамандык, басып, еткенш де *кд>1зык,-куанышы болмаган уйдд болашак, кдындыкр'ар быт- шыт кэш кеглей ме?.. ,i Мука екеушз, кудайга шуюр, он алты жыл отасыппыз. «Сел-пал сабыр еткешмЬ суынганга жатпас. Дегенмен сыртку адемшк-п алдыга тарткдннан repi енд) маган жанымныц , жылыльпъш коб1рек быддргетм дурыс шыгар. Белггаз менщ I’ бэсекелесгерьм ылги да бар. Оларды Мука 6api6ip кередь .Keinirm келсе де керед, уйге уакцылы келсе де кередь Мен I гек сол бэсекелестер1мнщ бэршен д е биж туруым керек. I Bip кезде Мука yniiH ец бшк кдгз мен емес пе еддм, сол oHucririMAi эйел кушмде де сакуауым керек. Ж ер бейнде eiu6ip айел дал мендей езш суйе д е алмайтынын, сыйлай да •алмайтынын Мука сезшуге тшс. Содан кейш де сатьт кегсе, онда Мукдньщ да Мука болмаганы. Мен де отыз ж епге (шыккан эйелмш. Ж еп баланьщ анасымын. Мен ез1мд1 де, жей баланьщ емзрш де, Муканы да ойлауга мшдегпмш. Е ад «менщ ейелдйс мшдеттмнен аналык, борышым ауыр. Эйелдж ■кэвраныштан repi ендд менщ Мукага камкррльпым кажет. |Оган icrereH кдмкррлы гы м — бала-ш агам а ж асаган 1жакрыльпым, айналып келгенде, ез1ме icrereH кдюметгм. Менщ махабатыммен рухтанган Мука, сез жок, жакры елец жазады, оньщ елец)нде де менщ есем бар. Екеум)з б)рдейм)з, тецб)з деп ерегесетш ештеце жок, оньщ менен мумкшдйг де • кеп, таланты да артык, Елдж мудеге толы к,6epiAyi ушш, мен оган мумкшдж жасауга мшдегпмш. Оны жокран езгеге алачдаткдным, болар-болмаска кэгажылткдным — елге кггейтш оньщ вдызметтн тежегею м, Байлаулы бузаудай устасам, одан шыгармашы адамы шьиа ма? Меш кут, маган кара, менен артылсан, рана елще кдгзмег жаса дегешм акэьл ма, жок, елщнен артылсац гана меш ойла дегешм бе? Баска ейтпесе ейтпесш, мен елдж мудеш алдыга шьиарам. Эйел) макцан етпеген акдгнды ел1 кэйтш макцэн гутады? Эйел) демеу болмаган еркек кайтш арманына жетедд? Мука — акдш, мен — акыннын, Tiaeiauici. Болды. Будан былай оньщ бостандыгын тежемеймш. Сол ушш ез)ме ез1м серг берем! Сол тунде-ак,тубегейл) езгере крйгам жок, кдлзым. Б)рак, сол тунп cepriM — eMipiMe ел) непз. Баска эйедде шаруам жок, ез ушмде ез сез)м сез. Ел калай icrece, мен солай 185

Ы суш т Щ Н М -дт __________________ _ _ кггеймш деудщ e3i бшзрлис емес. Кдйта езгелер менде* болсьш. Менщ ендцз устанымым — осы. Тацертец екеумв де жумыскр асыкцык, жендеп свйлеа алмадык, Арры-берпш крзгалуга кешюсш Fai-ia крлымызтид| Тамак, iixrin, балалардан онашалана бере: — Бугш с е т м е н тан, аткднша дауласуга дайындалып келддм, - дедд Мука. Сез1нде сес болганмен, у т кеыст •здеп турды. — Эдеш дайындалран адам адалдьаъш айтпайды, — армц св зш щ о сал ж ерш е ж армасы п.— Дауды алдын ала дайындаган сез жецбейдг шындык, жецедь 1 Жолай кркзырысган кейн екеум)з де есж алдына шыкзык, Куннщ ыстыры крйтьш, сел самал сокдан екен. Биьшы жаз бурышыларга Караганда байсаддырак, куырьш экететш аптап ысгьпын эл1 кврсете крймаган. Маган усгатпай, Мука мега ез1 крлтьпргап алды. — Жаньща батар соз айтсам, ж улкртып кошеде уятка I калдырып журме, — деп, бжепмнен кыса устады. — Ец I oipiHLUi саган айтарым: дуры стап урысу ушш, кейде анайылау айтсам ашуланба. Екеум1з крсылталы он алты жыл болды, соншалыкцы коп те емес, аса Tiirri аз да емес. | Ж ет1 баламы з, эке-ш еш ем13, ш1-к,арындас, жора- I жолдасымыз, кала берд4 калада 6i3/y бжетш алыс-жакрш, аралас-куралас адамдарымыз бар. Соньщ 6api екеудизге ортак, екеум1зд1к ортак, Bi3 екеуара ренжюкенде, тек о з1м 1здщ к,ара басы м ы зды рана ем ес, с о л ортак, | адамдарымыздьщ хал-жагдайын да ойлаура тш стз. Осьп-ан келйесщ бе? Оныц со л айгкандарын шггей мен де ойларам. Элп сурарына куансам да, сабыр caipran, бутан не дер екен деп, эз1рлеген ©з сурагыма коигпм. — Ол айткдныц дурыс. BipaK, казаков: \"Аярымды етатм Kjjcca, дуниенщ кенддтнен не пайда?\" — деген соз бар. Сол сияк,ты ек еум !з 6ip-6ipiMi3Ai жакры корм ей кетсек, тен,1репм1здеп адамдардьщ 6i3Ai жакры коргеншен не пайда?— Ондай кдрсылык, айта кряды демесе керек, Мука 6eriM e к,арап басы н ш айкдды.— С ен о ткенде уйге тунемегенде не ойларанымды айтайын, Мэселен, адам унеш ет ж еуден де, ылри 6ip кшмд1 кие беруден де, жакры музы каны ер телйкеш ты цдай беруден де, кдгскасы, езгермейпн нэрсенщ бэршен жальжады. О д балюм, буюл жаратылыстыц, бэлюм, адам табигатыньщ зэндылыры. 186

:ндеше ол зандылык, ерлгзайыптыларра да тэн. Мысалы, ченен-rayip, менен акриды эйел жок,па? Оларды сен кермей, йлмей жур деп юм айта алады? Менщ ойымша, сен де менен калыкдан болуьщ керек. Егер солай болуы зацды болса, шнщ саган: \"Жалыкрад да мегамен 6ipie турасыд, баскака (ец1Л бурма”, — деп жатуым зорлык, крй. Солай емес пе? Мука узак, ойланды. Мен е д е т ойын белмеддм. ¥зак, гнс13Д1ктен к е т н сэл езу тартсы. — Сексологгардьщ кггэбш окдпаныд сурагыднан сезшп •ур, — д ед е О нысы рас-ты .— О ны м ен д е ок до ам . JoHAbnpraHжауабым да даяр. Алайда жаксы сурадта, акд1лды кауап та аракш зга дэн ек ер болмайды . Шынайы какдай, адал ниет кана бэрш шешедг \"Тойдым, ендд кереп кок,1', — деп кайтып карамай крятын махабат 6api6ip гамак, >мес. Bip шешш тастасац, кайтадан кимей крятын кшм д е ;мес. Дуниедеп 6ip-6ipiHe ен, жакдга, ед украс нэрсе музыка чен махабат екенш талай гулама айткан кершедд, 6ipaK, jepi6ip махабат музыка да емес. Эйткенмен к ед кджетп 1,еген нэрсенщ езш ен д е адам баласьш ы д б е л гш 6ip кагдайда жалыгатыны рас. Ондай жагдай махабатга да юлуы мумкш. Тура тур, мен ез ойымды айтьш бггешн. •Кадары сен келтзрген мысалды мен ендд баска жагынан ийдаланайын. Етген жалыкдан адам сол куш м улде ет кемей кетпейдд, ктм дд д е кдйта киедд, жакры музыкасьш кайта тыддайды. Мешдше, махабатга да солай. Арадагы )лдеб!р туеш уш ш кке немесе узак, уадытда созылран мркелкъмкке байланысты сел бэсендеген сиякды болганмен, 13 уадыттан кейш кайтадан epuiin uibiFa келедд, Tiirri рурынгысынан бетер куатгы болуы мумган. Осы erripiK пе? — С ез жузшде солай сиякцы, 6ipaK, оны екеутшздщ ез №яр№изден мысал альш дэлелдеп корил. Онша сене алмай урмын. — Кдндай мысал к елп р уге болады ?— TaFbi 6 ipa3 рчазддктен кейш оныд айтканы мынау.— Мысалы, сен «йтасыд: “Жалыккдн боларсыд\", — деп. Ол куддкп саган ченщ де айтуыма болады. Ж алыгу, жалыкрау екеум1зге Мрдей. Ондай к а у т бар екеш рас болса, оныд бар екенш ж еум зде бь\\сек, оран карсылык,жасау — екеумрзгеде мшдет. \\йнальт келгенде, оныд да eMi — 6ip-6ipiMi3Ai шьш жакры <еру, 6ip-6ipiMi3Ai аялау, сыйлау, жамандыдган сакуау, тары гагылар. Мен ез!м саган екпелеп калган кездерщде, ылги тгкен кундерМздд еске алам. Осы он алты жылдыд шпндр 187

сен маран 6ipAe-6ip рет бет керюпестей жаманшылык ж асаган жок,сыц. © кпеледщ , к,ызгандьщ, 6ipaK, бет жыртысатындайддрежеге бармадыц. Егеркрлымды журепме басып шындырымды айтсам, осы жен баламды барып-кдгаЕ мен балендей араласа да крйгам жок, Журя- жазыктатын кэдЬмп феоддлдьщ e 3i болдым. Кут-туш сен кдрадьщ, ауырса, сен уйктамадын,; жыласа, сен жубатгьщ; солар ушш сен жумыс кггемей уйде сяырдыц: балаларды барам, соларга кдраймындеп. кдншама кызьщган, каншама ойын-кулкщнен к.ур кдлдьщ , T in r i та ла й той -том алакда, крнак, пен кмдырыстарра мен езш жалтыз барып журддм. Сонын, 6api мен ушш, менщ шырармашыльпым ушш жасаган сенщ жакрыльпъщ, жай FaHaжакрыльщемес, курбандыгьщ екенш мен, немене, бымейдд деймшщ? Оны бммейд десен, сен меш акщмак, деп ойлаганьщ. Тура тур, ал! айтьш бггкем жок, Жадагы: \"Менен xayip, менен акд1лды эйел жок, па?\" — дегенщ де дурыс. Шынында, б ш о д л т женшен, Tinri кдз1рп заманньщ гылыми непзш тусшу тургысьшан с е т шацына 1леспрмейпн айел кеп, ал эд ем ш п , журш-турысыныц сикдфы жагынан не 6ip сумдыкрар бар. Алайда олардьщ 6api дермк озгеден repi езш бурый ойлайды. 0 з дережесше, аз кдддрше иненщ жасуьшдай нукран KeAripri\\epi келмейд|. Kyfleyi турмак, пшнен шыкддн баласынан бурын ез басынын кдддрш ойлайды. А л с е т и дднышпандыръщ, шын айтам, данышпандьпъщ — езщнен бурын меш, балюм, менен де бурын балаларынды ойлайтыньщ. — Жок, сеш балаларддн бурын ойлаймын. ©йткеш сен менен баскдларга да, эке-шешеце де, im-кдрындасгарьща да керексщ. Менщ керек кщлатын эке-шешем жок, мдейтй ага-жецгем жок, мен сенен баскдра керек еместн. Мен ушш сен жалвдзсьщ, сондыкц-ан сенен артык, мен уипн ешгам жок, Балаларымды да мен сенщ балаларьщ болтаны уипн жакры керем. Мен сонда бар шынымды, йшмд) елж1реткен ииюл етене сырымды айтгым. Елчореп, epin айтгым. Кез1мнщ жасын шындьпыма куэ кыльштартгым. Кашеде cymcin, автобустьщ шпнде юскелест тургандарды итгщ етшен жек керупп ем, сонда Мукд зротуардд токуай кдльш кушакуап, кез1мнен, ершмнен кдйта-кдйта суйгенде, кдрсыласпадым. Буюлдуние кдрап турса да кдрсыласпас еддм. Кдга да болсам, 6ip capi, жетз балалы эйел едом, уят та болса сайтам, кдиым. Экецнщ крлын кдру, десш кдйтару мен уипн кдглмыс сиякуанды. 188

лемнщ барлык,адамынан, барлык,байлыгынан сол сэт сенщ ;ен артык, едд, кдязым. Ондай сэт ешр1мде ете кеп. Мен •ндыкуан бакргггымын, Зершжан. Бакдптымын! Мен, т о т , [уканьщ меш суйгет, ал оньщ жакры адам бо ль т шьпд<аны 1дн де емес, езшнщ осыншалык, суйе алганым ушш де lKJJTTblMblH, КДЛЗЫМ. — Калган эцпменщ кереп жок. Ж урил, кино керш, |рталык, жакда барып крйтайык, — дедд Мука. Осындай д а кез1лнз болтан, кдязым. Еркекп сыйЛауда шкдшан хальидгьщ рурпын, эдетш умы туга болмайды. амандар бойы кдлыптаскрн зацньщ 6api шетшен кемшшкке гатоайды, оларды эдетге 6i3 тез!рек ысырып x ac ra yF a рдоамыз, ол дурыс емес; экеден улга, шешеден Kpi3Fa карай <ацальпд<д 6ipre-6ipre бетмделу1>пз керек. Ж ане жаданъщ анага орныккдн, эбден бойга сщгенш рана кдбылдаура и 1с т з . Эйтпесе бара-бара эдеттлжхен, жан сулулырынан курдай больш кдлуымыз ражап емес. Махабатгы уйренш ла крятын элдекдндай техникага айналдырьш ж!беру — шайылык, Куйеущлд аузынан кдлай суюдд уйренуге, 6ipeyre (йретуге болар, ал журекпен суюдд кдлай уйретерсщ? Ол >йрешлмейдд, буюл болмысьщмен угынылады. Сол угылган, усЫлген сез!мдд кдлай сыйлап, кдлай сакцау керегтнен барьт «алыптаскдн эдет-рурып бар. Соны бъ\\у — буюл урпакда ишдет. Мэселен, жаиондык, айелдер куйеуш кдязгануды едепсйздж санайтын кершедд. Егер тун жарымд а Kyfteyi уйге 1сйша, ярни жезекше жетектеп экелсе, эйел1жылы кдбакден кдрсы алып, гейшадан: \"КуйеуЫ а з ге кдрыз емес пе?\" — деп сурайды екен. Соны журналшылар жапон отбасыньщ ражап сыры, езшдйс epeKiueAiri деп жазады. Ашык, айыптамайды. Кдйта ептеп тамсанады. Ондай ерекшелж, (кемшшк емес, ерекшелж) казак,отвасында да бар. Мэселен, кдндай жардайда да казак, эйел1 куйеуше крл жумсамаура |тмс. \"Ерш сыйлаган есисге калмайды\", — дейдд. Менщше, Iere жакры эдет. \"Бурын еркектер сабайтын, ендд бы сабайгьш болдьж,\", — деп макдануга бола ма? Ондай эдепаздж эйел |ушш тендж емес, кемдж. Э йел куйеушщ iniciMeH, еркек айелпцц сщлктоен азыдеп сейлесуге м1ндетп. \"Аузында азш жокдъщ крйньгнда крлшокрары бар\", — дейд1 халкдямыз. \"Кулю — кулагла керсеткен гайбат\", —депп Чарль Чаплин. Э зрл, кулк) — адамдар арасындагы жарасымдылык,ты сакдайтош ен, сешмдд курал. Сондык,тан оран ата-бабамыз аирьждпа мэн берген. Келш кайьшатасы мен кайнагаларыньщ 189

w■ ЫяштН& икняш_______________ _ алдьш Kecin етпейдь Енесше еш уак^пта ур сьт сейлемеуге тшс. Менщше, муньщ 6epi жакры едет. Непзшде улкенд сыйлау дей'пн элем халкртьщ бэрше ортак,улы Fypbrn бар. Оньщ успне баласын шьш суйген эйелге оньщ эке-шешеб ешкршан жексурын бои кершуй мумкш емес. \"Балаларынды суйем, баскдларьщньщ керегщ жок,\", - дейтш Fypun, менщше, em 6ip хальщта болмауга тшс. Отбасыда ондай бауырмалдыгы жок, халык, баска хальпргарга бауыр бола алмайды. Элемдеп ец улкен сез1м — бауырмалдык, — уй йшнен басталады. Уй iuxiHAe жок, татулык, ел шйнде де болмайды. \"Эзш ц жарасса. атацмен ойна\", — деген сез казак, келшдершщ хал-жагдайьшан жакры хабар бередр Есга елпрге тан талай-талай т е ц а з д т бола тура казак, келшшде сез бостандыгы болтан. Казак, эйелшш, хас жауы крлыц малга кдрсы куресешз деп ж ур т, 6i3 6ipa3 жакры эдетапзд де жогалтып ала жаздадык, Халыкхы курметгеу оньщ эдет- рурпына деген ьлтипаттан басталады. Э детш (эрине, жакрысын) ж ек керем д е г е н адам га м ен ешк,ашан сенбеймш. Тек крзакра емес, шыгыс хальпргарынын, кебщде алгашвд тесектщ адалдыгына улкен мэн бериедр Сушп крсылудьщ caTi келмеген талай отбасын сол адалдык, сакцап кдльш жатпаганына гам кегпл? Б1рден-б)р басты устаным болмаганмен, уй болуга ол да ыдалда екеш eripiK пе? Оны ескермеу, бммегенсу эншейш eripiK кезжумбай гой. Еркектщтуздэп icrne араласьт, оньщ кдйда барьш, кдйдан к е л г е т н ацдып ж уретш эйелдд де б1здщ халык, онша жакцырмаган. \"Еркепнщ журген-турганьш кдзбалап сураган кртын оцбайды, езше сорды e3i (здеп алады\", — деп апам да ылги oipeyAepAi сыртынан cerin буркдтлдап журетш. Крраодык, icxe араласу мен куйеушщ icine араласу — eKeyi ек1 баска нэрсе. Еркекгщ 1сше еркек те араласпайтьш жер бар, есесше еркекке акд[лын эйел1 рана айта алатьш кез тэты бар, кдй кезде кдйсысы кажет екенш акдгл гана елшейдр Тек: \"Эйелдщ шашы узьш, акр1лы кыскд\", — дейтш есю кемс!туге эйел баласы ез карсылыгын акдглмен жасап, олан емесш акрглмен дэлелдеуге тшс. 190

^л^аЛ ыппшлф КДБЫШ AFA МЕН АК.ТОТЫ Ж ЕЦ ГЕ М Н Щ ХИКАЙАСЫ Мен саган aihyFa тгас ендд 6ip сыр бар, Зершжан. Ол 5ыш ара мен Акцоты ж ецгеме байланысты. Кдбыш аганьщ Кд,фмызыдан туран баласы Алданыш елу наш жылы кектемде туран гой, сол жетгас бесшип жылы зда оныншыны бтредд, он ж е т е толады. Окура бару ш телкужат алмак, болады. Шешеа К^грмызы оран бар шдьпргы айтады. \"0 з экемдд 4здептабам, фамилиясын алам ец, аты-жеш — мынау, ал осы экемдд эке дей берем десен, ы еркщ. ©зщ бь\\\", — дейдд баласына. Алданыш Кдлзылордага келш, аганы кецсесше (здеп барьш, эден: \"Мен К^рмы зы ньщ баласымын, — депть AFa нынан ушып турегеледд. ¥мтылран к у й келш бетшен |йейш десе, бала суйпзбейдд. \"Кеудеме сонда курз1мен 6ip >йрандай болды\", —деггп ага. Баланьщ кезшше орындьпъша ыра кдлып жылап ж 1б ер тп . Бет келбетз аумай езш е ргкдн, тек шешесше украган Tepid аппак, ©з улы, ез баласы еш еш KyM6Hci3... Баланьщ кдллыгы салкд>гн. Ж ендеп 'йлесеган десе, адамдар юрш-шьпъш, ага да, бала да шешшп ■йлесеалмайды. Сонан соц крярда-крймай ж у р т ага баланы не аль т келедд. Жумысган жещемдд шакнфьт алады. “Ой, >ба-ай, уйде бетен баланьщ отырганын кергенде, ойыма плен Кд>трмызытусп. Сэл зер са л ь т кдрасам, бала энихетн дбыштьщ аузынан тускендей. Бьле крйдым. Не боларын yrin, Кдбышта яц жок, менщ кдсына келу1мдд кутш сазарьт тыр. Б этен бал ам е н эдет1м ш е: \"Х алщ жак,сы ма, |иналайын?\" — деп салдырлай амандастым да, ваннага Kipin • iicri ж ауьт алдым. Адам алдымен жамандыкды ойлайды. .рбыш кэз1р: \"Ал Акдоты, азды-кеггп, жаманды-жакрылы чinгаи д е т и огастык, Балам ержетитп, uieiueci шак^фтып Kioepinri, маран рукрат бер!\" — десе, кдйтем? Берем бе? Кодралде: \"Баламды ендд ез крлыма алам\", — дер ме екен? 1е айтар екен?\" — деп кдталдым. Не де болса, тэуекел, кзлран icKe берж болайьш деп, Кдбыштьщ кдсына келп! ндемой огырдым. Уйленгел16epi 6ip миног жанында ундемей дтырганым сол тыгар\", — деп куледд тары. — Мына жштп танисьщ ба? — деггп агай. — Него танымаймьт, аумай тур гой екесшен, — дейдд. )нымен крймай, e3i басгап баладан жон сурапты.— Шешец •обердд ме, озщ келдш, бе, айиалайьш?

— © 3lm, —деп, бала сол кезде орнынан тура бастайды,— Мен ендд кдйтайын. Агай ундемеггп. \"Баланыц м е т жакрырмай калганын сезд1м, - дейд1 жецгей.— Жацагы ваннада ойлаган арамдык,тарымныц бекер екеш н енд1 езш де б о д м Кдбыштыц aKeci, Алданыштьщ баласы екеш рас, екеущ кдйткенде де ажыратпауым керегш тусшддм. Кермей кетсе 6ip capi ед|, 6ip карген соц, оны кдйтадан каре алмау 6api6ip Кдбышка кушк болар едг Кдбыш ушш тары 6ip кецшЬикке бардым\", - дейдг — Сен енд1 крнакрыц, кдйтпайсьщ, - деп-ri жецгей, Орнынан турегеп барып баданы крлынан усгаптыда, сиайдыц кдсына отыргызыпты. Бупн экецнщ кдсында бол, каз1р iHiAepiH, мектептен келед, солармен таныс. Тагдырдьщ булай болганына сен де юнал1 емесстч, мына экен, де юнэл! емес, К^грмызы мен менде де кшэ жок, Бул уй де аз уйщ, мен де сенщ 6ip шешец. Экец екеущ ойлас та, ездерщ шеш. Осыдан экемнщ кдсында б1ржола калам десеч де мен кдрсы емесшн. Жане сеш аз уш баламнан ешкдшан кем кермеймш. Ара соны тыцдап отырып унсЬ жылапты. Орамалымен казш суртзп турегелед! де, жецгейдд аркдсынан кушак^ай турып Алданьпитыч кезшше: — Осы ca3i4 ушш Алданыш екеулпз саган але-алгенше ризамыз. Алтыным деп ж урупн еддм, алтын екешцд! дэлелдеащ- Егер 1\\ырмызыньщ орнында сен болсач, байлап крйса да сешч баска б1реумен турмайтьшьща осы жолы анык, квз1м жетп, — деггп. Ш еказ ризашылык,тан шыкдан саз гой. Шынында, жечгей — ертеплерде айтылатын эйел. Ол Kicire риза болмаса, ага да ага болмас едь Кечглше кдяу салгысы келмей, азше сейлетш, взше билепи отырады бэрш. Ал жечгем агата не жагатынын жакры бгледд, ыгьша жьпыльш жагдайьш жасап отырад ы. Алданыш 6ip кун крнып, эбден танысып атганыпты. Аганьщ фамилиясьш алуына жечгей де, балалар да кдрсы болмапты. Кдйта улкеш: \"Шындьщгы жасырганы уят емес пе?\" — деш1. Тунде тесекге жатып жечгей агадан кунддзп 6ip сезш кдйта сурапты. — Мана Алданьшпъщ кезшше айткдньщ шын ба, жок, па? Шынынды айтшы, К^грмызыныал1 менен артык,Kepeci4 бе? 192

— Сен менщ батама туган эйелсщ, — д е г т ага.— Сенщ ран icrerem iw Кдфмызы да, баска да ic-гей алмайтьш едь ер Кдфмызыньщ орнында болсац, онда сен елеен, де менен ie 6ipeyre эйел болмайтьш екенещ. Кезгм coFaHжеткеннен иin мен сеш Кдфмызыдан жогары крятын болдым. Солай, криым. Ак^сутыжещейдщ сыры мунымен бгтейдь t-еттс сепзшпп жылы ага 6ip мекемеге бастык, болды. Сол ллы Кдфмызыньщ куйеут крйтыс болганын еев д к. Сексен jpiHUii жылы Кдбыш ага елуге толганын тойлады. Ресторан ■алдап жора-жолдастарын шакдфды. М ука екеулпз де »рдык, Ед кузыты — сол тойда мен тудгыш рет Кдгрмызыны jipAiM. Айтса айткдндай эдеш болтан керш едг К^лрык, Ыызда екен, соньщ езшде Мука екеуадз крвыра карадык, Втжузше 6ipa3 эж1м тускен, эйткенмен суйеп белек, топ Дамныдишнен окщау кезге туседь Шешесшщ касында эйел1 1ен Алданыш та отьфды. ' Тойдьщ н агаз дызран орта шешнде Адтоты жедгей I абамеп сыбьфласты да, орнынан зурып Кдфмызы мен гайдьщ махабат тарихьш жургка ©3i айтты. Акдфы естидд 5еген болар. Сейтп де, Кдфмызыга сез бердь Дегенмен ол lid де акд1лдылык, жасады. — Адтотыра радмет, бала-шакасыныд, Кабышыньщ рлзыгын кереш. KairrepiMAi бш чей щлсылып отыр ем, Iкуртка 03i таныстьфып, менщ мшдеттмд1 кеп жещлдетш «клады, —дедь— Елуге келш шал болтан Кабышка айтарым: '/Хктотыдай крсагьщмен крса агар. Кабыш та, отырган ел- ,курт та м е т секпесе екен деймш. Эйел1 бар, бала-шагасы iap адамка ал\\ жармасып жургегпм: бакдпты болайын, Лакдггсыз болайьш, менщ eMipiMетп гой, мына жэлрыз улым, касымда огьфган Алданышым, eMip бойгы алданьппым ез зкосш жагалап журш весе екен деген жалгыз ттлек.— Соны оитьт жылап ж1берген Кдфмызы кайтып орньшан турмады. 'Айтканы тос па, не екенш ажьфата алмай, журт адырып '■п-ырып калды. Сол кезде Алданыш сез сурап, асабага карата крлын кетердь Ол Kici басьш изедд. Бар1м1з Kepin отырмыз. IАлданыш тынышталдеген Kickueалдымен шешесшщ иырына крльш салды. Сонан со д эйелшщ бетше 6ip карады да, орньшан гурды. Сезш умытып калган адамша a\\i тур, 9Ai iyp. EepiMte ьщрайсыздандык, Кенет жьиылып калган жас балаша жыламсырап: 1 — Папа! —дедд де солкэ1лдап жылады. Сокуалдай життпен крсыльт 6apiMi3 жыладык. 193

1 Дал сал арада бугал журггы тан крлдырып, Акзоты жецгем та га 6ip 61л1кт1лж танытгы. Крбыш атаны крлынан ей ж е т е к т е п экелш, e n e y i era ж а к у а н Алданышты бетшен суйд1 Содан сон кез жасын саусатымен алки сургш, Кдфмызыга кррап кушагын ашып едд, ол лэ бетш алакднымен сыйпап, Ак,то1'ы ж е ц г е м е кррсы умтылды. Елдщ кезитше екеу! де cyfiicT i. Сол тойда отырган 6apiMi3 ем рде кездесе бермеййв осындай 6ip окртага куэ болдык, Алданыш, сейтш, атаны ч ун гат рет елуге толганда \"папа\" дедт А л Ак,тоты жецгемнщ ол кунп гасйштн, кец болтанда да шексзз кен мшезш оз кезьммен кермесем, сенер ме ем, сенбес пе ем, бымеймш. Жалпы, ол Kicimтолык,тусшем, тугел бьлем деу — 6i3Aepre кутрш ш к. Бмсе, сьфын 03i тана бзледз, баска eui6ip адам бзлмейд!. Сондыкуан ол гасшщ бугал елшеай б]здерден белек: берЬпзден бшк, бэрЬпзден кеч. Оньщ бшкпгше 6i3 кетерме алмаймыз, сондыкзан оран кернеудщ Ke6i 6i3re кершбейдд, оны туп тамьфына дейш зустудщ б!зге кчын болатьшы содан. — Сейтш, ол той сонымен бггп. Арада 6ip ай етп ме, етпед! ме, аганьщ успнен домалак, арыз тусп. \"Era эйелмен гурады, екеушен де бала-шагасы бар. Б1здщ к(>гамныц непзг! устанымьш бузран, осындай ар-уяттан безген адам кдлайша б1лдей 6ip сэбетпк мекемеде бастык, больгп отыра алады. Соны керсегрздер до кермегендей больш аздер кдлайша ж уре бер еаздер ? Жуык, арада шара крлдансаныздар, эйтпесе, Мэскеуге жазамыз\", — деп айбат кщлыпты. Оньщ жала екенш атаны быетш журтгьщ 6api де, тптп арызкрйдыц e3i де, белгам, сезш озъгр, 6iрак,басшылар сол арыз бойьгнша атаны орнынан 6api6ip алды. Ата арызданбады. \"Эд1лет !здеп жур деп гам ойлайдд1 дейсщ, кщзметп к^май жур дейди Баскр жумысьш 6epin отыр гой, сол дд жегер, крйшы\", — деп, крльш б1р-ак,с1лтед. Ж ецгемнен есту1мше, обылыстык, бастыккд 6ip Kipin шытыпты да, ары кдрай ак;галып жатудьщ кджеп шамалы деп m e i n i ii'i'i. Крфмызы айтатын кершедг \"Арызды кркдгп.т журген — менщ куйеу1мнщ агайындары\", — деп. Солай бола кдлган кунде де оларга не icreft крясыц. Аганы Кдфмызыныц aAi умытпай журген! олар yiuiH адамгернплжке жатпайтьш шытар, Алданыштыц \"папа\" дегеш щязганыш тудырар, тага тагылар сылтау !здеген адамта толып жаткдн жок,па, сондаи- 194

дадайга шыдамай, намыс кутан агайындар крлына epiKci3 Ьлам алатьш болар, кайдан б1лешк. j Алайда аганыц жаладан жещлгеш жаныма батады. \"Жок, У б ы т к а мьша icren отыргаидарыц — кцянат. Крита 6i3 |>ныжеб1рлеу!шлермен куресуМ з керек!\" — деп, арашага flip азамат шыкцады-ау! \"Крбыш турмак,Крбыштан зоргылар lyi кцянат керш жатыр гой, — деп, шарасыздык, керсеткен Косы кеп. О лардш де орынды. \"Ата ymiH бастарьщды ^ткпедшдер, курбандыкрр бармадыцдар\", —деп оларга кдлай вйтарсьгц. Агата ютелген кцянат оларга гателмесше гам кетл ? Era ортада агата зиянымыз тидд-ау деп, К,ырмызы мен ЛДлданыш ыщайсызданды; жаца тусцпсе бастаганда, арамызга raFbi ж ш ту сш ж ур ер м е ек е н д еп , о ла р д а н aFa ■ьщгайсызданды. Сейтш, жалган эддлетпк 1здеген элдегам жакры адамдардын, жарастыгын бузып кете жаздады. Аганын, эзш , кулгаср уйдеп, туздеп TipuriAiri — 6epi баягысындай. Былай кдрасац, домалак, арыздыц туралатьш (кеткен дэнецеа д е жок, BipaK, аганьщ пшнде не жатканын 1]гам брледд, ж ец гем е д е айтиайты н ж еи ойлары бар |спякранады. Алдына барса, кара кдалды как, жарып агьш ак, кдрасын кара дейтш эддл адам таппай налыды-ау, cipe. i вйткеш самайьшдагы ак, сол кезде кебейдд. Нагыз еркек | m en муцын гам кершгенге шага берер ме. Кабыш aFa турмак, эйел б1здер де беталбатгы Kicire муц шага бермейм1з. М етц ойымша, ешгамге айта алмай, ешгамнен тусМ к таба алмай журген эргамнщ шпнде не цылса да 6ip муцы бар. Сол муцын шагьш алдына барып жылайтьш, жилаганын lyciHiri тыцдайтын, жубататьш, жубатуга шамасы жететш 6ip адамды 6epi 1здейдд. BipaK, ондай адам сирек. © йткет ондай ic ap6ip акдялды адамньщ крльшан келе бермейдд, ак).1лына ы лайы цбилт болса рана келедд. Алакдял мен мансап VHeMi ipreAec журмейдд. Сондыкдан кеп адам муц шагьш eai жылайды, 6ipaK, е з ге ж ы лаганды ж убатпайды . Адам баласыныц 6ip-6ipiHe жаны ашымаса, 6ipiHe 6ipi крл упп>ш бермесе, оларга баска жакдан келетш кемек, метцш е, жок, Кдлай болганда д а жанашыр агата ара тусер адам табылмады. Арыздэгыныц ак, кдрасын ажырату соншалык, кцын ic емес- Ti. Кдйта сол жалаиы пайдаланып, агадан элдегам еш алым калган сыцылды. Ак;готы жецгемшц айтуына Караганда, 6ip жыл бурый ага 6ipey,ai жумыстан шыгарыпты, куа-куа келгенде, агаиы орнынан алып огырган да соныц агайыны болып шыгады екен. Булэдглетсгздж Кдбьпи аганыц жанына

Ы чшшЦ,Н -Ьцш кдншалыкзы баткднын мен, ерине, тап басып айта алмаймьш. ©йткеш барлыкдске мен тжелей куэ болтам жок, еспгетмгач 6api Акзоты жечгемнщ эцпмесц аркулы. Тастантаска cenipin жеткен жачгъгрык, сеюлдд. Крбыш ага мен Акзоты жечгемнщ сыры осындай, кызым. Баягыда Ж анкел деген акын айткдн екен: \"Тобылтыныч тубЬнде тортай да бар, Bip ж ам ан мен 6ip жак,сы аркдйда бар. Ек1 ж ам ан крсылса, кунде Kepic, Ей жак,сы крсылар кун кдйда бар?\" — д еп . С о л Ж а н к е л акдлн армандатан eKi жакрыньщ крсылтанын мен керддм деп ойлаймьш, олар — Кдбьпн ага мен Акзоты жечгем. ЕНД1 Б1РАЗ А1дЫЛ АЙТАЙЫН Баянды махабат дегендд бэрЫ з де айтамыз. ©м>р сурудщ очай ем еон де естш жатамыз. ©Mip суруддч оцай eMeci рас болса, махаббатгы узак, жыддар бойы сакз-ау да очай емес, кызым. Жэне ол суйш крсылган шын ташыкзарта да кдгын. Уйленумен махабат муратына жетепндей керешз. KepiciHme махабат натыз сынга сонда туседд. Адамды кемиплшмен крса суюдзч не екенш коп журт тусшбейдд. Шынайы махабат кемхшлисп Kep.Meyi де мумкш. Коре тура кечЬл белмеу1 де мумюн. Натыз махабат кеинрЬшпл. \"Шыдайды риза больш жар iciHe, Кррлык, пен мазатьша табьшса да\", — демей ме Абай? Шын махабат солай: бэрше шыдайды, бэрше кенедд. Суйген кд.1зы ушш гат ы к, ж т т откд да туседд, cyFa да туседд. С ол уппн 6i3 жштгерддч гапгык,кезш жырга крсамыз. Faшык, ж ш тпч 6api жакры. \"Кдтын алсач отьш ал, 6ip кушатын артык, ал\", — дейдд казак, Уйдд асырау еркекпч м1нден дегендд ангартдлы ол сез. А л гашыкзар уйленген соч, уйддп innci жарасымдылыры эйелге байланысты. Эйелдд еркек тек эйел болтаны, урпак,тутаны уппн тана эздекгей ме; жар бола бглген жакрылыгы, уйде жумак, орнаткдн акылы ушш де ардакз’айды. Мешчше, махабатпен орнаган отбасын кулатпай сакд-ау — еч алдымен эйелддч м1ндеп. Уй болтан эйелге еч алдымен уйддч кдмын ойлау кджет. Еркектерде кездесетш ереназддк, атустш к — эйелге KeimpiMci3. Уй устатан эйел о л уйдд адалдьпымен тана устай алады. \"Еркек 196

! : ________________________________________ 3a4mmaaf> I кунэсгн далага тасгап кетеуу, эйел кунэсш уйге алып келеуу\", — | дейдд екен орыс халкцг. Эйелден адалдык,кеткен сон, адалдык, , уйден д е кетедь Э йел отбасыныц уйткцтсы болмаган жерде II отбасы узак, eM ip с у р м е й д ь Е рк ек тен э й е л д щ 6ip , 11ргыкутылыгы сонда. ©ггашш 6ip кртелйске бола уйдш, ipreciH : кулатьт алмаулан ен алдымен эйел сакхануы керек. \"Меи I буйткенде, ол неге ейтпейдд?\" —деп есептесетшдер — есем/у I кдйырам деп журит есесш кеттретшдер. ! Егер шынымды айтсам, кдозым, кундердщ куншде не : Мукдда, не менде, бэлюм, екеум1зде де, 6ip-6ipL\\ii3re деген ■ махабатымыздыц бэсецдеу1, Tirrri enryi де мумюн. BipaK, кеп узамай 6ip-6ipM 3re деген ысгык, ce3iM, сыйласты ыкдтлас пен кцмастык, 6api6ip Крита оянады деп ойлаймын, Tiirri кдйта оянбаган кунде де бала-шага.чызга, олардын болашагына деген борыш сез1м екеум1з/у ендд ажырата алмайды. Эйткеш сендераз б1здщ еткенМ з де, болашагымыз да жок, Б1зд1ц балаж анды гы м ы з эке-ш еш ел1к ж алан мшдегпен шектелмей/у, эр баламыз — ел1мтздщ келешепне елтш, ата-бабамыздьщ болашакра тастаган аманаты, Ондай борышты ойлаган адам ошак, басын ойран eryi мумюн емес. Менщ ойымша, екеум1зге д е ец кдуйтп 6ip-aK, жагдай бар: ол — не менщ, не Мукрныц баска адамды тагы сукшшз. Ондайда махабатгы бугаулап ешгам устай алмайды, Б1зддч елде махабат — бостан. \"Осы меш алдап журген жок, па, кезш е шеп салмай ма?\" — дегендд куйеуп жайында кдй эйел ойламайды дейсщ. Дэуренбектщ эйел! сияк^ыларга сенсец, жер бетшде адал еркек жок, BipaK, еркепм адал емес шыгар деп, эйел1 e3i былганбас болар. Эйедгу бшктететш де, еркекп табынды- ратын да — адалдыгы. Демек, эйел макуанса, кез келген еркект есшен тандыратынына емес, адалдыгьша матдгануы герек, \"Мука Kp3ip дефицит\", — деген/у Дэуренбектщ ойел1 6ip кезде маган одеш айпщн. Эрине, кцтзганышымды крзд1.гру I уппн, оныц eMiH-ерюн ж уретш ш , кщз-келш ш ектердщ I ортасында эзш тщтмсынбай устайтынын мен онсыз да б1лем. 1 Бэлюм, Tirrri Мукдньщ ю нэа д е бар шыгар. BipaK, мен юнэа 1 бар ма, жок,па, кезБуу жетюзеюшш деп оныц iciH ешкдшан кдзбалаган емесшн. Не ушш кцзбалаймын? Осындай юна жасапсыц деп дэлелдеп, оиымен эткен бук1л GMipiMAi 6ip-aK, сызып тастау ушш бе? Сонда мен ез eMipiMAi озим сызып тастау ушш Fane себеп 1здеймш бе? Мешцше, ол дурыс емес, 197

S fe | р и » H ^ jab-цш_______________ ___________ кмзым. Мен eMipiM/ii Мукдмен 6ipre етюзуге бел байлаган а/урммьш, соцдьпрган оны сацгау, о1басыньщ ipreciH секпеу — менщ аналык, басты мшдеттм. Мукдныц жеке кэраздарын, жазбаларьш мен рукратсыз окцшаймын. Bip p e r \"Мьшаларынды окуга бола ма?\" — деп, кдсында жаткрн жуан кдтаз папканы керсетпм. Ол оиланбасган: “Болады\", — дед!. Сыртына: \"Окдфмандардан хат\", — деп жазган екен. \"Жаманнын, кдсында жаткднша, жакрыныц аярында жат\", - дейтш 6ip сез бар, кызым. Астары терец, Жакрыга жар болудыц кцямеп де зор. Суду эйелге уйленген еркек пен жакры куйеуге тиген эйелдщ, cipa, куш украс. Э лп папкадагы хатгарды окьшанда, бшп турып у шжендей халде кдлдым. ©3iM сурап окмдым, кызганыштан ез1м ергенддм. \"©лецдерицзден ылга мен муц ацгарам, элденеш, элдеюмд! !здеп сарынран адам сияк,тысыз. Кзм/й 1здейаз, aFa? Шыныцызды айтыцызшы, нак^ы бхреудд сарынып жазасыз ба элде ойдан кураган кешпкерйрз бар ма? Ойдан кураран адамды сей т т сагьгау мумган бе?\" — дегте 6ipey. Менщ | осы хатгы окцтынымды бш п, е д е т арандатып отырран тар1здд. Bip хатгы cipa, езьмен 6ipre ютейтш 6ipey жазран, “Ауызша еш уакцпта айта алмайтьш болгасын, кдразга ержсзз багъшып отырмын, aFa Бугшп шаршаран, ауырран зурщз/у керш, ез1мдд крярра жер таппай кцналдым. Ауьфа кермещзпп, ага! Менщ гам екешмдд бымей-ак, крйьщыз. Крл созым жерде журген кдгмбат адамыца жылы сез айтьш, жылы ушырап кдрай алмаганнан артыцазап жоцекен. Ci3re арналган жылы сезтмд1 жинай берсе, жер-кекке сыймас едг-ау!\" — дейдг. Мукд муньщ гам екенш тапты ма екен, 1здедд ме екен? Тапса, кдлай TyciHicri екен? Жок,алде жылы жауып кря салды ма? Кдй нускдга ceHepiMAi бымей сандалдым. Bip жапырак, кдгазга эддегам: \"Era адам крштаскднда, муц азабьш гам Ke6ipeK тартады? Кеткеш муцньщ тертген 6ipin рана экетед1, кдлраны тертген уш 6eAiriH альш кдлады, Оны ci3 осы уакцггкд дешн неге бк м ей аз? \"Крштасу\" дейтш елецшдзд! кдйта окрш шырыцызшы, ез кдтещздд езнрз де тусшеоз\", - дегте. Таныс 6ipeyai4 жазганы ма, жок, жай S окцфманньщ жазганы ма — мен уппн жумбак, Мукд 6ipaK, булардыц бэрш быуге -raic. Анауыц гам, мынауьщ гам деп кдзбаламадым. 3opFa шыдадым, бфак, шыдадым. f ; 198

Щ ои-Забышьтф |rf Эдеш свй'гкем бе, тагы 6 ip ттлхат тусш жаздеу, жумбак^ау IИазылыпты. \"Ci3 кейде влещщз бен езвдз ею баска боп Вэршеаз, — д е т ! — Б1рде мен елецицзден де, езщ зден де iuh мэгасшдеп Мукдны, адамдыгы да, акдоцдыгы да бгак Иукдны керсем, б1рде е м р езгертщюреген, пендепплжке Шойынсунып, баскдша сейлеп отырган Мукдны керем. Тнш йгусыцыздан эйтеугр сейлеу керек болтан соц сейлеп Иаткрныцызды утьш отырам\". Э йел жазтаны жене кунде itep in журген б!реудщ жазтаны айдан анык, BipaK, кдншалык, гсацьшдыгы бар эй ел ? С ы н айтып, сырын аш кднына рраганда, жай таныстан repi жакдш. \"Бул эйел саган неге казады? Сеш неге сынайды?\" —деуш акдглга сын ма? Ондай дамдармен араласпаса, ондай адамдардьщ сырын кдлай ь\\е/у? Э лп плхатгыц сыртына Мука е з крлымен ею шумак, лен жазыпты. ©зшгю ме, езгенш ме, оны да сурамадым. тлхат кдлай жумбак, болса, елец д е жумбак, \"Балалытым кддды артта, лаптопм, Кдфык,тан соц махабат к у т и т им ? CeniMiMAi 'прыткен, сёзщщдд, Бэлюм, сенщ менен де бш кттц. Жалтан сезден жаным сан жараланып, Тек умггпен жур ед1м кур алданып. EpTeri, кцял емес, акцкдт боп Алдымнан оз1ц шык,тыц сылац кдгып\". Бэле 1здесем, бул влецнен Мукд елее акзала алмас еде *’‘К£1рык,тан\" соц дегеш ез жасы, ал? махабат кермегендей, жылы сезЬмге жолыкдагандай аузьш к у шеппен cypre/ii той. »Алайда Мукдныц шындыты олай болматанмен, ондай -шындык^'ы басьшан кешш журген азаматгар бар да гой. ■Олецгйц шындыгын Мукдга жала кц1лып жаба алмадым. (Мегац миом де шыгар. Будан сен улп алмауыц да керек шыгар. BipaK, шындыгым болтан соц жазьш агырмын. Жиьш-тойда, жолдасгарымен бас крекднда Мукцныц ец жги айтагын жэне суйш айтатын эш — \"Квз кергешм\". Менщ ойымша, соныц е;й бекер емес. Э лп эннщ асгарында, сез жок, Мукдньщ вз сыры да жатыр. Ол энгн озщ д е ecriren боларсыц, крнак,тар крлкдласа, уйде де айтады. Э уен де, елец де, халык;пю болтан соц, ел одан астар 1здемейдд, мен тана нитей: \"Эй, шындыкдд жакцш 6ip жеpi бар-ау\", — деп кудштенем. Сол эннщ евзшде Мукдныц макан айткдн назы I бар сиякуьт

------------- \"Зергер буйым согады кдлайыдан, Акдсдн Tepi сорралап самайынан. Кецшце 6ip с е т и кдраймын деп, Сендейлердщ айрылдым талайынан\". Жалпы, жанашыр адам болар, 6ip эйел оган былай дец жазыпты: \"Мен не еспмеддм сентуралы? Екеуйздщ шщрлес ек етм зд д б1ле турып, кейб1реу, маган едега де айтатьш uibiFap. Сен туралы сез болмаса да, жок,жерден сез шырарьщ алатын “агаларым\" бар, Мен саган 6ip кавык, айтайьш, 6ip рет мынандай жагдай болды. Екеушз Жекентайдыц кэнсертше барран куннщ ертецщде 6ip агырыста болдым. Сонда 6ip еркек, сен б1лмей-ак,крй гам екенш: \"Тунде Мукр бэрЬпз 6ip келшшектермен 6ipre iurin. неон айтасьщ, ебден кавык, болды\", —деп маган ecripre едеш капы-кртты айггы. Мен жазран ондайда шыдамаймьш ба: \"Муканыз Кдлжанов па?\" —дедин аныкуай тусш. “Анаута1ы: “Иэ\", —дедь \"Онда а з eripiK айтып отырсыз, ол тунде б1здщ уйде болды. Жэне кдсында ешгам жок, жалгыз келдд\", — дед1м. Сонда элп саскрньшан: \"Жок, кеше емес алдьщгуш екен гой\", — деп, абден шатасты. Мен оны саган айтпадым. Ж урепнд1 ауырткаш кедмед!. Бэрщ 6ipre, 6ipiHAi-6ipin керш журетш адамдар болгандыкуан, жолдастарыц туралы жаман ойга калдырмайын деддм. EipaK, K33ip мен алысга жургендисген, i соньщ бэрш ак^арганша жаным жай таппады. Алыстагы 1 адамдар алыстан саган кдстык, жасамайды, жасайтындар жанында жур. Сенщ мшезщд1 б1\\ем гой, сакцана крймассьщ, дегенмен доспьш деп даурьпдфндардьщ 6api дос емес екенш ескере журуге болатын шыгар\". Эйелдщ хатьшан достык, пигылдан баскрны байкамадым. Бэлгам, ед е й сакцыкрен жазылган да шыгар. \"Жакентайдьщ кэнсертГ дегенше Караганда, кэнсертке жакдш журетш Меруерт пе екен деп шамаладым. Ол ма, баска ма, гам болса да жанашырлыгына риза болдым. Кдлай болганда да 6ipeyre б1реудщ жаны ашыганы жаксы гой. Махабапъщ басты Heri3i, эрине, кумарлык, Махабатгы курайты н ж ан кумарлыгы, тэн кумарлыгы мен акры кумарльпы болса, мен енд1 осы уш кумарлык^ъщ одагьш сакуап калу уппн будан артык, эдем , будан артык, келбетп бола алмаймын. Ондай керемег крлымнан келмейдд, мумган емес. Боянып, сыланьш гамдд алдайсьщ? Ол да эншейн уакдттша нерсе. Ж асы м улгайган сайын менщ сак,тай 200

_____________ @f/ri-3atomnwutf> >Млаганым — жан кумарлыгы мен ак до кумарлыгы. Эрнеш ■кдомен ойлап, эркдшан жаныммен тусшш MyiepFa адал |шр бслсам, оньщ енер суйген ез кещлш ез бишнде устай ■лсам, менщ ел алдьщдары мшдепмнщ де етелгеш. : Гетеге кецпр1мдд, Акдн cepire кеппрнед мшез Мукдга да Л'.еидркуу. Еркекпк жасап еркелепа келгенде, сен акдшсыц ten, аскдщык, ттлесем; ал ак^шдыкрен шалкдш кеткенде, |ен менщ рана куйеу1мсщ деп, т о п т н е жармассам, онда иен таланттьщ тэлейше бггкен сор болмаймын ба? Эйелшщ [|'ана кдбарына крраран еркек эйелшщ кдмынан артылмайды, >рине. Елдщ улы бола бмген еркекке эйелшщ гана иелж I'rryi — ол да княнат. Мукдны акдгн еткен мен емесган. Ен/у оган: \"Мененаргылсацранаелщекэ1зметет!\" —деугекщдэш | 5ар ма, к£1зым? “Кдкым бар\", — десем де меш ешгам cere -крймас, ейткеш отбасы деген — эрюмнщ жеке басы билейтш j кужыра. Эйткенмен еркек ойлаган елдщ кдмын 6ip уак, 6i3 ■де ойласак, куна бола ма? Э й ел тец дш н тез, курт 1||кетергешм1з сонша,— сол кетерген бшктжке кеп эйел толык ||дайын болмай крлган да тэр1здд, щлзым. Эйелд1ц беделш бурынрыдай еркек емес, ендд эйелдщ e3i Tycipe бастаганы да байкрлады. Еркеп арак, кисе, эйел! де ixxrri, еркеп кезше шеп салса, epeiicin эйелл де сейтп, сен icrereiiAi мен неге 1 icreft алмаймьлч деп, акдфы талай уйдщ TyriHi eurri. Зершжан, куйеущ/у сыйлараньщ ккшрею емес. ©3i темен адам езшен жогарыга рана бас урады дейтшдер — жалган ураншылар. Эйелшщ алдында теменшж еркек кдлзметшде де теменипк. Эйелдщ кдкылык, т е н д т еркепне устемддк етуден кершбейдд, ащ,1лыньщ б1рдейлшнен, куйеуьмен езш 'ген устай алатындагынан бш нсе керек. \"Ka3ip еркек бурынрыдай 6ipAen-6ip асыраушы емес, сондыктан олотбасыныц да бас Heci бола алмайды\", —дейтш ! эйелдерге мен ез1м ешкдшан крсылган емеспш, кулзым. Мен бас ие болам, сен барынышты боласьщ дейпндей махабат та мансап па? Билеу, билле айту еркектщ бержшше уйлесе/у, эйелдщ назжтМне огаш. Табигат 03i солай жараткдн. Еркекпкке еркектердщ оз1 талассын, эйелдер/ун, таласатьш не ж01п бар? Вр халыкхьщ эз1не таи эдет-рурпы, дэстур! бар, кдгзым. Кдзакзъщ ежелп эдетп бойынша, ер — туздж1, эйел — уйдиб. Мен ез басым оран келюем. Ескшщ бэрш естен шыгарьш тасгау — ад1летс1зд!к. Кейб1реулер бурын тек зулымдар, кдпыпезер жауыздар гана eMip сургендей сойлей/у, олай 201