Болыс, арине, KiMболса соньщ уйш е туспейщ, согымы ceMi3 байлардьщ уйше туседь Б1зд1Нжаманшубарлыкбайлардын шымнан салынган кыскы yfli ортасын «шубалма» аталатын пешпен бвлген eKi белмеден куралады. Tepri бвлмеде уйше тускен конактар жэне уй neci мен б э й б ш е а , бой жеткен кызы жатады, ауы з бвлмеде улы жэне жалшылары жатады. Ас, су ауыз бвлмеде даярланады. Крнактарды Keprici келген балалар да, батып Kipe алмайтьш улкендер де п еш тш шам коятын Teciri аркылы ауыз белмеден сыгалайды... Ei3де конактарды сыгалап керш журм1з.Тврдц айнала отырган олардын 6api де 6i3re ете зор денел1, вте жуан карьшды KicLiepбоп кершедь Солардын iiniiiae Шаканньщтур1 взгелерден взгеше. Со кезде жасы кьфыктарды алкымдаган Ш аканнын ш окш а гана кара- сары сакалы, сипарьш кулагына кыстырып коятьш калын кара- сары мурты бар. О л - кавказдык,елдердщ адамдары сиякты, улкен мурынды ж эне улкен кара квзш , 6eTi сол кавказдыктарга тарткан кушыктау, аса к е с к ш д Kici. Кетере сейлегкл келген 6ipeyaep: - Кустьгн Tepeci акку дейтш ед1, адамзатгын аккуы гой бул Торсан балалары, аксуйек кой булар, кара казактан огаш турганьш к е р м е й м к щ , м ы н к о й д ы н iiuiHfleri к о ш к а р г а у с а п ! - деп мадактайды. ТемендетюЫ келген 6ipeyaep: - Ж окгы сейлейд! екенЫндергой, Taftipi! Онын атасы Салак емес пе? Keuieri Стаптын шошкасын баккан жатакемес пе еддо л ? - дейш. - Енда KiMreтартгы ?- деген сурауга: - О ры ска!- деп жауап берещ 6ipey. - Кдйдагы орыска? - «Орысьи» н е ? - деп сурагандарга: - Б1лмейт1Н бе ед щ ? —дейд1 анау,— Т орсанды орыстын д1баяданынан1туды деген свзкулагьщ а ш альш ганж окпаед!? - Ж ок!—деп тандана караушыларга: - Еспмесен, айтайьш ,-деп анау кенесш бастайды - Торсанньш uienieci аса суду Kici екен деседг 0Keci TineMic Кррганда туратын Есептеу2 дейтш ддбаяданмен кещлдес екен. Тамыр бопкелш журген ЕсептеудщТшемютш эйелше кецил ауып, жакын болады, Торсан содантуады. 1«Дворянин» дегсш. ! Корганманынлд Светловдсгсндворянин туруы рас болсакерск, казактар- дын «Есегпсу» дейтан! сол. 102
- Оны кайдан бшесщ? - вл ен бар. -Кдндай? - А тыгай сокы р Т огж ан а кы н д ы к КУрып, Б олатнайды н базарына келедг Торсан ол кезде Есенейдш.кызына уйленш, кулеш турады. Тогжан кеп Торсангавлен айтса:«Мына сокыр мештанымай тур-ау, былтыр 6ip ат м ш п зген м ш »,—дейд|. Т орсанды корш ап тургандарТогжанга: «Эй, сокыр, сенТорсанды бшмейтш б еедщ ?»- десе, намыстанып калган Тогжан су ы р ы л ьт влен айгып коя б ер е д . Сондаол: Мен сеш бшупй е д м бала жастан, Ш ешенш жас кушнде кара баскан. К,органда Есептеумен тамыр больш, Сонда сен туьш е д и узын шаштан,- деген екен дейдь Сонда Торсан уялганнан: «Мына сокырды былшылдатпай, т аг а б1ратберш дерде, куындар!»—д е т з ... Торсан туралы бул сездер Ш акан ж ок жерде гана айтылады. О нын кез(нше айтуга, намысына тиерипз дел, журт коркады. T epri белмеде Ш аканды жагалай отырган кепш ипктщ iuiinae: уетшде кеккител1 бар, бутындаКызыл лампасты к ек шуга шадбары бар, аягында киг13 байпакты казакы eTiri бар, денеЫ де, бет-аузы да ж алпак, сакал-муртын кы рган, уш ы кетер|'нк1леу мурынды, улкен к ек квзд1, каска басты, эЖ1Мденген 6 e rri м оскал адам отырды. Бул - Петра Бекетов, Торсаннын ез1не жене баласы Шаканга кырык жылдай тгпмаш болган, казакш а «Жанакала» аталатъш, орысша «Островка» аталатьш станиланын казак-орысы. Петра к аз а к т ш н жаксы бшеда, б|'рак сьш дыра сейлейд1. Ж ен е ол кулмей сейлемейд1. Кулгенде букш денес! селк1л'дейд1... Ж аманшубарга жьшына 6ip-aK рет согатьш болыстъщ езге жумыстарыда кеп боладь1манемесе конактап журуге колы тимещдме, Мустафамен мениарачдагыдауга келгенненб1ржума кейшюр1сп. Даудын memyi узакка созылган ж ок. Болыс, расында, Нуртазаны жактайды екен. Нуртаза - о кезде Ж аманшубардын гана емес, букш Сибаннын беделы аксакалы. Сондыктан да болыс одан ыгысады, ал М устафа epi кедей, e pi ауру, бей шара 6ip адам, онын несшей корыксын. 0к1м болардын алдында Мустафаны Петра эуел16ipa3 жерлеп алды. Алдына кеп шарта жугш е отырган Мустафага ол тлсшене карал, сындырган казак сез1мен сейлей женелдк
- Сен езипиралзр айтааы, какой шортсен пирадар? Сен кудайдиа душпан, саган тамук айдарга керек. С ен шайташию жолдас. Осы сиратанынмалын сен ашайткылган. С е н ш горла шайтаншю горла, сеш подсудкылу керек. По этаппен каторга айдаукерек. Итжеккенге. Мен саган аяйды, аямаса, мен саган осылай кылады... Y зак сейлеп т ш и кацаган Петрага Мустафа ешнэрсе дей алмай, ары кденеп имиш, кулды к ура туседз. Петра Мустафага 6ipa3 урсып алды да, болыс ж эне билер кол койган ук1мд1 окы ды :« Мустафа Ш укейулы Мукан Шкейулыньщ жетам балаларынын мал-мулкш тугел жеген. Сондыктан yKiM кыламыз. М устафа Шукейулынан М уканнын жетзм баласы Сэбитке 6ip бузаулы сиыр тайьшша-торпагымен ж эне Муканнан калган барлык м улж алыньш берш си». Бурыл биеш немесе оньщ кулынын кайтару туралы сез де болган ж ок. взге м ал-мулж тщ маган кереп жок. BipaKбул мени imiMAi тауысатын ой гана, сыртка шыгаруга дэрмеш м жок. YkLwu кектем шыгьш, ауьш кырташыга Сибанньщ ауылнайы Мэкпп кеп орьшдады. Мутафанын колында е з ш н жалгыз кысыр 6Heci мен 6ip каш ар сиыры гана калды. EKiHmi сиыр тайынша- торпагымен, бузауымен маган m oi. Мустафа мен б1здн есю кшз уй1м 1зден куралып 6ip уй жасалган. Ук1мд1 орындаушылар б 1з,щн уй д и М устафаньи уйше жамалган есж киг1здерш cerin алды. У ьк пен ш анырак та б1зд!ю екен, олар да алынды. Есебш кайдан апып ж ургенш к1Мбшсш, «Мукандиа» деген казан-ошак, ыдыс-аяктан да ешнэрсе калган жок... Сонымен, кыскасы, елу yftai Жаманшубар кырта шын.ш , эркгм колда бар уйш тккенде, жалгыз М устафаньи уЙ1гана керегеден коршаган кш кен тай куркеде отырды. Б елкггн м ан ьи а мен барган да жоклын, м е т ешкгм шакырган да жок. Ш акырса да бармас ем мен... М устаф аньи уйшен «камкоршыларымньщ» не алгалы ж ургенш кулагым шалады. Олардын максаты - М устаф аньи yflci3, сауынсыз, е к и ш 1свзбен айж анда, панасыз, тамаксыз калдыру... Айрыльш кеткенмен, мен1нтуыскандьк;ж yperiM бейшара уйш ондай апатка ушыратуга кимайды, ауру аганы да, онын шиеггей балаларын да, с олардьи бэр1н елменйнщ кун1мен жалгыз асырап олырган жецген1де баспанасыз, сауьшсыз тастауга кимаймьш... Ол женде эркьмдерге акыддассам, « е т т кеткен ic, амал жок» дейш... Б е л т куш мен Н уртазан ы н ас у й и е н ш ыкпай, ш вке Tycin ж аты п калды м. EHfliri к оры ккан ы м М устаф а yfii жагынан
шытатын айгай-ш у еда. М ен ойлаган ем, аш улы мшезда Мустафа езгеге емес, устш е п ккен уйш жытып белерде шыдамай, жанжалдасар деп, Сш еусш мен Ултутан дауыс котерш жылар, м е т картар деп. Олардын 6ipi де ейш еген. Yйда жыгарда ж алгаз ауру Мустафа тана тосепнде жатьш кап, езгелер1 тыска шыккан да, белшектеген курым уйге к ез ж астары нганатоп п у н а з караптурган... Уй жыгыльш, ашык аспаннын астында калганда, Мустафа K03iHiH жасы актарылтан бейнемен басын кетерш , Tepic жайган колымен, меш емес, Нуртазаны каргаган... Болштен кейш менщ «камкоршыларым» ауылнаймен акылдасты да, «тубщде тукым болар» деп, ургашы тайыншаны тана алып кап, сиырды ш ш е коса, баска мал-мулйспн бэрш сапы . Сондаты шыккан акша барлыты 6ip жуз жиырма сом. Осыдан жиырма сомды белю п «баскарушылар» езара улесш алды да, жуз сомды «жылына он сом eciM 6epeciH» деп, в т е й -Д э у ш т е Кэсен деген саудагерге тапсырды. Урташы тайыншаньщ не болтан тарихын айтайык. Мен Мустафадан белш ген кектемде, б1здан ауылта Элти Кекенов атгы милиционер бай келе калды да, Ш эйкен дейтш KiciHiHуйше тусть О рташ а ары к д ен ел1, аш ац ж у зд 1, селд1р сакал -м у р тгы , аты канталаган ldiuipeK кезда, ж асы со кезде жетшстерщ алкымдатан, TicTepi сирек, даусы барылданкырай сейлейД н Kici екен. Сыйлы конак келсе, колынан ет асау - ауыл балаларынын эдет[. Ш эйкен уйш щ казан аскан cypiH керген сон, т с к е н кезде, озге балаларта epin ет асаута мен де бардым. У зы н аташ астау толтыра салган жы лкы ны н мушел1сем1з e n e p i конакты н алдьша Койылды. К,асында Н уртаза ж э н е Ж ам ан ш убарды н 6ipHeme аткам!нерлер1 отыр. Ет желше бастады. Бул - уйдеп KicLnepтауыса алатъш е т емес: кос казылар, 6iTey жаялар, баска да сыбаталы мушелер тутас- тутасымен жур... К онак та, онымен дастаркандас адамдар да 6ipa3 каужалап алтаннан кеШн: - Балаларта етасату к е р е к ,- деда Элти. -Слздан барматьщызды жалаталы кеп тур той, х а ж ы ,- дед1 Нуртаза жарамсакгантан д ау ы сп ен ,- 03iHi3 асатьщыз! Элти «окасы болмас» деда де, тамырлары бшеуленген колымен астаудагы туралтан майлы e n i алаканын толтыра Kecin ап: - Кэне, келвдер, балалар, ш еп ерщ н ен !- деп, барган балага асатып жатгы. E n i асатарда KiMбаласысын деп сурап жатгы. 105
- KLm баласы сы н?- деп сурады Э лта, кезек маган келгенде. - Муканньщ баласымьш ,- дед1Ммен. - М ук анн ы н ?!-д еп ол аз к и ир д аде:- К ай М у к анн ьщ ?- деп сурады Нуртазадан. - Мукан правительдщ...- деп 6ipey калжындайьщ деп еда - Койсайшы!- деп Нургаза токгатып койды да:- Хажы, езшдзге дэмдес1болтан Мукан б аласы ,-деда - 0 - э ! ..- деп, Элти матан 6ip уыс e rri устатты да, мен шегшгеннен кейш: -Ж а к сы Kici еда бейшара, жумысты адал icreymi еда топырагы торка болсын!—дед]. - Со Kici а'здщ уйге eKi-уш жыл дэмдес болды то й ,- деп сурады 6ipey. - Солай,-деда 0лти - М енен жуздак шапты той ол. Бейшара, 6ip жылы ымшык-шымшыктау боп ауырып журда де, жарты жуадапм со KiciHiHмойнында кете барды. - Артынан телеген ж о к п а ? - деп сурады Нургаза. - Кайдан телесiH ,- д ед 1 0 л ти ,- одан кейш жолыгудьщ реп кедген жок. Мойнына борыш боп Kerri. - А стапыралда!- дед! Нургаза, шошып кеткен боп. - О не дегенщ, хажы. Мукан елгенмен, оньщ дуниес1 елш пе? Бу дуниедеп к у н э а де жегер бей шараньщ. Борышын телейм1з. С о темада езара 6ipa3 кенескеннен KefliH, 6i3iijH агайындар 0лтиге мен Мустафадан альт шыгагын урташы тайыншаны бермек болды. Тайыншаны сол арада 6ipey сатьш алды да, акшасын 0лти калтасына салды... 1Жан асында. 106
Т0РТ1НШ1 ТАРАУ Кездескен кэсштер VPJIAHFAH КЫ З К е с к ш -к е й т , дене-тулгасы 6ip-6ipiHe уксас адамдар толып жатады. Бундай адамдар ecipece 6ip эке, 6ip ш ешеден тугандардан, олардьщ арасында епздерден кеп кездеседг ©м1рдеосынаай кесюндес, тулгалас адзмдарды каре журе, мен дэл Андрей1мен Сэдрбайдзй 6ip-6ipiHeуксаган адамдарды керген емен! Бул eKeyi мен керген кезде аксакал шал. Е к еу ш щ де кескш б т м д д а аумаган шербидщ2королше уксас. Екеуш щ бойынын б и п а т де, денесш щ толыктыш да, ж ауы рыны нын к е н д т де, бет nimiHflepi де, сакалдары да 6ip-6ipiHeH аумайды. А са 6ip жакын Kicuiepболмаса, келденентаныстардын ешкайсысы бул екеуш еш уакытга ажыратып керген емес. Ауыл адамдары оларды дене тулгасынан немесе келбетгерщен repi к ш м д е р ш е н тан и д ы . Bip-6ipiHe а са у к с а с т ы к т а р ы н бтгенщктен, олар кшмдерш езгеше киюге тырысады. Ж урпъщ KS3iолардын ездерше емес, кшмдерше тез уйренедг.. Табигатында жалгыз тана айырмаш ылыктары —Сэд1рбай «р» a pnin «г» кып сейлейш... 1Б13Д1Нслде ул баласы еле беретшKc(16ipey, Жака ул туса, ырым керш, орыс атын коятын болган. 1 Орысша «черви», казакша «туйе табак» - картанын терт жуйсашц 6ipi. 107
Мен Мустафанын уйшен бйлшген кезде Сэд|рбайдын айел( елда. влиспн кыркына шейш куран оку - мусылман даншдеп елдердщ ол кездеп салты. Эйе.й елген куннщ ергещ не Сэдарбай Нуртазаньщ уйше к елда. С ез элпетше Караганда, ол эйелш жаксы керетш адам сиякты, ейткеш Нургаза еске туаретш сездер айтезнда, Сэд1рбай кенюлдеп жылап алды да, кезш сурткеннен кейш: - «Кудыгетгщ iciHe квнбесенде кенегсщ » деген сез баг гой, Н уртаза,- 6ir ж а к кабыггам c e rtain туган сиякты. Кудайдын кудыгетше кылаг амал нешис!.. Осылай 6ipa3 сейлес in отырганнан кейш: - Ал Нуртаза,- деда Сэдарбай,- мен сенен Муканньщ баласьш б1здш байбшюшн кыгкына куган окуга сугай келдам... Нуртаза сезге де келмей кен е Kerri, ейткеш Мустафадан айырып алганмен, MeHi кайда коюга бшмейш: ез жумысына салуга да, 6ipeyre жаддауга да ani кшкентаймын, бос жене бетен баланьщ тамагын асырауга ауырсьшады... Сьшайылыкб1'дд1рген турде Нуртаза: - Калай карайсын?- деп менен сурап еда, ол уйдан кезге турткюш Kepin журген мен ризаласа KerriM. EHuiLiepi белек Андрей мен Сэдарбайдын дэулетп адамдар екеншгш сыртынан бьлетшб1з: eneyi де а к уй TireTiH, жаятьш, жылкылары торы-каскалы келетш. Б1летшдер екеуиде eKiжузден астам кой, кырык-елу сиыр бар десетш. Д эулеп солай бола тура, есгу1.\\йзше, некоркагьш, несы йлайш н адамы болмаса, Андрей мен Сэдарбайдын уйлер! кедденен Kicire асты саран тарагатын карт казан адамдар. Жаманшубарга олар баска рудан кешш кеп консы боп отыр. Оларды н уй imiMeH мен Сэд1рбайдак1не барган с он гана таныстым. Сед1рбайдын eKi баласы бар екен, 6ipi —бойжеткен кызы Айгун, 6ipi - он жастардагы ер баласыТастан. Ульш Седарбай зарыгып бертшде Kepiirri. Андрейде бала жок. Сэдарбайдын уй imi ж асаулы екен. О ны н устше, бойжеткен кызын да жасаулап, мул!ктер! мелдареп тур. Айгун таддырмаштау келген, орташа бойлы, аш ан вида, шешек даты бар конырлау peHKTi, буйыгылау 6ipey екен. Ж асыны н шамасы со кезде 18-19- да болу керек. Аукатгы адлмнын кызы болгандыктан, 6ipcbmbiprbi жаксы да кишеда екен: кос етекп канипас кейлек, онын сыртъшан женд!-женс13 баркыт камзол, олардын вщ рш толтыра, етегш айналдыра KyMic кадайды, кыскалау ш аш ына салпыншагы кеп шолпы тагады, eKi колы ны н да саусактарьш толтыра салган KyMic пен алтыны аралас сакина, ж узжтер, о н ж а к б1лег!нде бурамалы жуан KyMic бшез1к, eKi кулагында да салпыншагы кеп кумш сырта, басында укшенген кундыз 6epiK.
Б13Д1Н елд щ эдетш де uieuieci не э к е а елген каралы кы зды н устше такхан xyMicrepi мен басьша кадаган yKiciH ж эне саусактары мен кулактарындагы элем-жэлемдерш алып тастайды. U ieuieci елген бул кыздын устшдеп сэнге арналган буюл элем-жэлемшен тек б еркш щ yKiciHfaHa кы ркы п апты, езгелер1 тугел. Тастан еркелеу, шалдуарлау, ойынкумарлау бала. Молдага сабакка бергенде, ол кашып, окымаган. Сэдарбайдын yfli асты жаксы шгеда екен, онысы тамактан кон- тораздау боп журген маган, эрине, жаксы. Ол уйге мен бара шезде торалып, бултиып толыга бастадым... Тойынбаганда ше, кун шыгар м езплде Сэдарбайга epin барып эйелш щ кабырьша «ясин» окудан баска, елген эйелге шыгаратын куранньщ б1рнеше бетш куншз 6ip м езп л аударудан баска, немесе Kici келгенде, я ас-аят окудан баска, менде eni6ip жан ауыртатын жумыс жок. М енщ куранды б1рсыдыра эдем1 окитын даусым бар. Ж эн е мен молдама уксап, бар даусымда кубылта, кун1ренте окуга тырысам. М енщ не окып жатканымнан хабары ж о к сауатсыз Сэддрбай: - Кагагым,—дейш маган,—жагайсы н. Н уггазага да, саган да гизамын. Егег е зщ н щ кетк1Н келмесе, 6afl6imeHiH кы гкы бгпсен с о н да туга бег б1здщ уйде! Мен сол уйде тура берер ме ещм, кайтер ем, егерде «тышкан iHre Kipe алмай журш , куйрыгына калж уар байлапты» дегендей, ез1м тиыш журсем... Т иыш журмед!м мен. 0йту1ме H a3ip дейтш ж № айыпты. Ол - орта дэулетп Т оганас деген KiciHiH баласы. Денес! де, KecKiHi де суду api була боп epKiHескен H a3ip 6ip- сыдыргы энш! де, домбырашы да еда. Ж аманшубарда со кезде жптг те, кы з да кеп. Мал багудан баска Kaci6i ж о к бул ауылда жастардьщ ойын-сауыгы жи1 боп турады, сонда баскарушылары —Ha3ip. Осы H a3ip С эдф б ай yfliaae журген мен1 6ip куш к алы н miniKTiH арасынан устал алды да: - Кэне, отыр м унд а!- деп етег1мнен басьш касьш а отыргызды. Б алаларм ен ол к ол ы н баты ра о й н ай ты н Ж1г1т т е. Б(з одан коркатынбыз. - К,алай, С эд1рб айд ы н yfli у н ай м а ? - дед1 о л м аган , кылжалактаган кескш 1мен. - ¥найды ,—дедам мен кипактап, бул сурауды неге б ер г е н т е тус1нбей. - Кдлай, Сэдарбай сак уйыктай м а ? - деп сурады ол, к ес к ш 1Н куйкылжьгга тусш. Мен расын айпы м : неге екенш KiMб п а н , Сэдарбай сауатсыз адам бола тура, тун1бойы ю р т к какпай, элсш -элсш дэретее шыгып, 109
алсш -елсш намаз оки б ерел, танертен эйелш щ кабырына барып аятокы п кайтканнан кейш гана калгиды. Ha3ipre оны мен айтып ем: - Эй, б о к м у р ы н д е л ол, ойнакы кескш ш жинал а п ,- расын ба, ойынын ба? ©ripiK айтсан, innce-innce тегаолеймш, расынды айт! -Рас. - Ендеше, сен сол кызга жолык, вдрде осы арата келш кетон. Айтасын ба? Мен ундемеп ем: - Осыдан айтпай бак, ж ел к ен л узейш,—д е л H asip зшденш ,- айт, жанын барда: айтасьщ ба, ж о к па? - Айтайын!- д ел м мен урар деп коркып. Н эз1рге берген у эд е м л ею-уш кунге дейш орындай алмадым, бет-моншагым уз1лмеген ж ас бала, батылым бармады. BipaK Н эз1рден кутыла алмайтын болдым. Кдншама кашкалактайын десем де, капымды тауып устал алады да, неге сейлеспейсщ деп кыстайды. Bip KyHiонашалау мезгшде Айгунге Нэр1здщ сезш айтып ем, ол еуелг - Н е былшылдап отырсьщ е з щ ,- деп маган ж екш тастады да, мен соньман калмаган с о н ,- айтып коясы н ,- деп былкылдап, айтпаймын деп карганган с о н ,- жарайды, барайьш ,- дел. Кыз бен Н эр1з д и онаша кездесуiмен айпий-ак тарап кетп. «Сен- ен тарады»деп м е т Айгун де, Ha3ip де кысады Амалын болса, icre!.. Айгуннщ кайыны Жаманшубардан бес-алта шакырым жерде, «Нур» аталатын томардын жагасында кыстайтын, Ш вгеллн Т ережаны д ейпн api бай, api хажы адам екен. Тереж ан он бес баласьшын 6ipi Махметке атастырыпты. Кдшан кызды узатып алганша, эке-ш еш есш щ улыксатынсыз eciriHашпау, ашкысы келсе, калынмал успне косымша айып телеп а ш у - о замангы ауыл куйеуш щ салты. BipaK кайын журтынан 6ipey-Mipey е ле калса, оган кеп бата окыту эдетт де бар. Бундай жагдайда, куйеу кайын атасынын е з уйше емес, отауына, отауы болмаса, керпплерш ш 6ipeyiHe тусел. С ол дагдымен М ахмет те к е л т , Kepnii уйдщ 6ipine тусп. К у й е у л KyricymiHiH 6ipeyi мен боддым. Сол м ш д еп м л аткарып журген катa6epic шакта касыма келген Махмет: - Эй, бала, былай шыгып к е г л и ,- деп мен1 жагамнан устал алы сырак жерге апарды да, He3ip мен А йгуннщ жайын сурай бастады. «Мен тук те бшмеймш» деп таньш ем, KiMHiH соншама бакылап ж у р т тугел детгеткенш kimбш сш , He3ipMeH менщ бул темада алгаш сейлеу1мнен бастап барлык болган окига Махметпн алаканында екен. 110
Мен сонда да «бьтмеймшнен» танган жокпын. MeHi мыта устаган ж эне боктай свйлеген калпына Караганда, «сорым енда кайнаган болар» деп-ак тур ем, сыр тарта алмайтынын бшгендей Махмет катан унш жуасыпы да: - Ел арасында осындай 6ip веек каш кан с о н ,- дета меш босатып,-жай аныгьш faHaбшейш деп ем, менен н ес и жасырасын? «Кымызды KiMiinneflra, кы збен KiMойнамайды» дегендей, м ен щ калындыгыммен де Нэз1рдан ойнап-кулу! мумкш. С вйтп екен деп, мен калындыгымнан безер деп отырмысын? Bapi6ip алам оны. Сенен жэй, расьш гана бшейш деп ем де... Айтаасан, мейлщбшеш... Мойнына алганьшды керш отырмын... М аган ал да жетеда... Солай емекЫте сейлеп отырып, ол маган расымды айткызып койды... - Расынды айтканына тэщ р жары лкасы н,- дета ол маган,- бул кенес осы арада калсын. Сен де, мен де аузымыздан шыгармайык... - Ж арайды ,- дедам мен. Кешжпей ауыл Доска конды, журт Ж апырак базарына журе бастады. Баласы Тастанды алып Сэдарбай да, асыранды баласы Ж акыппен Андрей де атганды... Б1здан тер т ауылда эйелдер мен балалардан баска женда адам калган жок. Сэдарбай уйшде кызы мен eKeyiMi3 гана калдык. Т ек кеш е гана Ж акы птьщ эйел1 кеп конды... Bip KyHi тунде ш ырт уйкыда жатыр ем, элд ек1м н щ «ойбай!» деген катгы дауы сы ояты п ж!бердн KesiMfli аш ы п карасам , адалбаканга Lryai турган ш ам ж агулы капты , уйдан imiHfle танымайтын 6ipHeme еркек жур, б эр ш щ де Tyci суы к!.. Кдмшы кетерген 6ipeyi Ж акыптын босагага тыгылган урейл1эйелше тенш тур, 6ipeyflepi кейлекш ен кызды ортага алып кишдарш жатыр!.. Bipeyi маган да камшы yHipin: «Жат, елмейш десен!.. Дыбысынды ш ыгарма!»- деп жекш койды, б у р к ен л жата калдым... Керпенш бурышынан сыгаласам: Айгунда коршаган ж1г1тпнб1реу1 —онын Kyfteyi Махмет!.. - Сен гой, Т оганасты н Нэз1р!не т ае м деп ойлады н, жуз1 кар а !- деп тур ол калындыгына,- калынмалынды мен берейш де, кызыгынды.6ipey кереш !.. Э кен неге созгылап ж ур десем, осы екен гой ойында. Кдазын саты п кон сы болган е кен гой Жаманшубарга!.. Амалсыздыгъш бьтгендей, не айыбын мойнына алгандай, немесе зэрес! ушкандай, Айгунде ун жок... Ауылда кауш к утер адам жогына кез1 жеткен куйеу мен оны н косш ылары Сэдарбай yttiH еркш жайлады: коркы ты п epKine KOHflipin алган к ы з бен женгес1не сан д ы к атаулы ны н 6apiH 111
аштырып, бума атаулынын барж ineurripin, кыздын жасауына арнаган да, арнамаган да к к е татырлык мулжтщ бэрш алды. Сейтп де, Ж акыптын эйел! мен меш , «ауылга хабар айтып кояр» деп ка\\мптенгендей, кол-аягам ызды тас кып байлады. «Бакырмасын» дегендей, эйелдщ аузына койдын 6ip уыс х у н т кептеп тыкты. Маган оны icrereH жок... Сейтш, олар кызды атып кете барды... Жапырак базарынан кайткан Сэхирбайдын ойынша: Махмет пен кыздын арасында с ез тасыган, екеуш байланыстырган мен болдым, ол: - К еп н б е кез1ме, капыг!.. Ж огал, а у л а к !..- деп меш уй4нен куды да жтберд!. Амалсыздан, м ен т аг а да Н уртазан ьи уйше бардым... ОРЫСГЫН GHEPI ТУРАЛЫ Бурын кермеген ж анаты к болып калды. Нуртаза Ж апырактын базарынан KimipeK ек1ДОнгалага, узын жетег! бар, о н ж аганда калкиган ара TicTi б1рдемеЫ бар TeMip арба экелд1!.. Кермеген «арбанын» манына журт уймелей калды... - Бул не?—деген сурауга: - Машина,—дед1 Нуртаза салмактанып. - Нетылтан машина? - Ш еп шабатын. - Кэдамп жерге шыккан шеш-iме? - Ж ерге емей, кекке шыккан ш етт шабады дейсщ бе? Буган дейш мен in маш ина атаульщан oi.ieTiHiM «Компания зингер» аталатын ic TireTiH маш ина гана. Енш ш еп машинасы да кедш. Оган ауыл калай тан калмас, мен калай таныркамаспын!.. Ш еп машинасьш коршаган журггка: «Былайша майлайды, орагы мынау, оны былай к етер ш , былай жег1лед1, орагы былай кайралады...» деген сиякгы сездерш айтып кырма сакалдау, мен танымайтьш кара бужы р Ж1Г1Ттур. О нын сездер1нен журтгын не укканын кайдан бш ейш , м ен ез1м тук те уккан жокпын. Кайдан угам: маш инаньщ 1ш1де, сырты да бытыкы-шытыкы, 6ipiMeH6ipi Ticrecin жаткан ipini-ycaKTbiдонгалактар!.. Танымайтын xirirriH аты Беккожаекен. Нуртазанын айтуын- ша, рулы елде шеп машинасыньщ TeTiriHбш еп н жалгыз сол гана, сондыктан оны мына ш еп машинасьш е з адамдарына уйретуге жалдап экелген... 112
Ж урт машинаны TeHipeKTen отырысты. С о кезде жасы сексенш н мол ортасына KipreH Сактар карт: «бзген щ барж шыгарыпболып еда бул орыс, енда шегптде машинамен шаптыратын болды-ау!» - деп 6ip койды. - Рас!—д е сп кепшшк. - Б1зд1н.казак баягыда Tiuri каранты екен-ау,- дед1 Сактар,- карангы емей, немене, б ip жылы кызыкбодды: Ауыл «Кдраагашта» отыртан кез. Ж ансупр аулынын 6ip кызы узатылып, той боп жатыр. Кыз-бозбала сондамыз. Осы Еменалы ньщ ,- дед1 ол, касында отыртан, менщ акеммен немере, жасы алпыстардан аскан адамды нускап,- со кезде орыс арасында кеп боп, ттлмэш аталып журген кез!. Букш Сибанда одан баска оры стш н бш епн жан ж о к . Сонымен,—деда Сактар аз кццрш —Жансупр аульшдагы ойын кызып жаткан туш Кутырлатаннан Еменалы келда. «Сендерге 6ip сикыр керсетем»,—дед| ол ауылдын кыз-бозбаласына. Журт: «Не керсетесщ ?»— дегенде: «Алаканымнан от шытарам»,— дед1 Еменалы. Еменалы: «Нанбасандар, далага шытып кершдер»,—деген сон, дурк1рей шыкшк- Б1зден бел1нген Еменалы алысырак жерге барып отыра кетш еда, eKi алаканынын ортасынан от жарк ете калды... «Япырай, мынау не сумды к?»- деп ш у ете ту ей кыз- бозбала. «Рас па екен?»—деда Еменалы, б 1раздан кейш кайтып кеп. «Рас»,—дедак 6i3. Еменалы отгы алаканында 6 ip емес, алденеше рет жандырды. «К,алай ж андырасын?»- деп сурап ек: «Акы бермесендер, айгпаймын»,- деп булданды. «Акынды а л !» - деп жалындык Сонда Еменалынынсураган акысы - андатан кызыньщ аузьшан суйпздак. Содан кейн бшеек, ari жаркылдатымызаз1м1здан Ka3ipri cipeHKeMi3 екен!.. Сактардын бул эщтмесш тындаушьшарду кеп кул1сп. - Несше к ул еев д ер ?- деда Сактар.- С о кездан журты осы кезден акылсыз деп отырсындзр ма? Кермегенш кайдан бшеш олар. Русия журтьша косылтанша, шакпактан баска от тутанатын нэрсе керш пе eai казак? ByriH бэрщ шеп машинасына танданып отырсындар. Ертен сендер картайтанда, будан да зор машина шыгады, со кездан журты сендерге де кулмесш кайдан бшесщ!.. - Рас-ау, - дедаСактармен курбылас,дауысы ддрылейсейлейтш Т урке,- кермегенге 6epi жатекен i рас, самауыр деген осы куш уй басы бар. Оны Kaiip KiM кайната б1лмейд1. Осы самауыр да елге алташ келгенде кызык болтаньш кез1М13 керда. - Б|здан бала кез1м1зде,—дед1 кеп сейлесе шаршап калатын Турке енпге, сезш беле сейлеп,— журттын шай койып 1шетш ыдысы домалак таскуман болатын. 8-859
- Кашмп тастан жасалган куман ба?—деп сурады 6ipeyjiep. - Жога, Taflipi,- дед! Т урке,- шойын куман. BipaKауырльны тастан кем болмайтын, сондыктан «таскуман» койган гой деймш атъш. - Б1здщ бала кеям1з д е ,- деда Сактар,- койшылар далада шакпак тутатып, от жагатын ед1 де, тасты кыздыратын еш. Саптыаякка сауган койдын сутше кызган тасты тастап ж 1берсе, сут буркылдап кайнар еш. Муньщ атъш «таскорык» деупп еш. К,ойшы сутп сатай nicipin iinep еш, сотая Караганда,бурын сутгщ езш «таскорыкпен» кайнатып 1шпед! ме екен журт?.. - Болса, болар.-дес-п эрш м дер ,- 0Hep-6LaiMi жок, кешпел! ауылда не болды десен де сияды... - Келденен сезш коя турындаршы, влп самауыр кенесш ести ж ,- деш 6ipey. - - Ия, ия, соны естш к,- деп шуласты кепшшк. Турке кенесш кайтадан бастады: - О заманда буг1нгщей 1ргеде турган базар ж ок та. Былай ш ыксан,- дед1 ол колын шыгыска карай сиггеп,- барар базарын Кызылжар, бул арадан ол eni ж уз шакырым, былай шыксан,- деш ол колын солтуспкке карай снттеп,- барар базарын Кррган, онын да алыстыгы Кызылжардай. Былай ш ы ксан,- дед| ол колын батыска карай с!л теп ,- барар базарын Орынбор, ол бес жуз шакырым... - Kepin келгендей согуын карашы, вз1сонын 6ipeyiHeде барган ж о к ,- деш Сактар, аузындагы кенесш Туркенщ белш экетуш кызгангандай. - С о базарларга,- дедц Турке em ire ту с ш ,- о кезде Есеней сиякты, кешеп Итем1рдщ Кузембайы сиякты, болмаса Есшбай, Косакбай сиякты байлар болмаса, не солардын сататьш малдарын айдап баратындарболмаса, еппйм бармайды. - Эрине,—дейш квппцлж,—жуздеп, мындап мал айдагандар болмаса, аз малмен KiMбарады сонша алыска... BipeH-саран малды айдауга атын кимайтын да шыгар. - Э рине,- дейш Сактар - Бул манайдын бестеп, ондап сататын малый ол кезде Kemeri Шопаннын Косщыгулы сиякты, болмаса Барлыбайдын HTepiMi сиякты акшасы барлар сатып алатын да, алыстагы базарга айдайтын... - О-оу, кайдагы жок кенестт айгып, самауыр жайын есттртпей койдындар г о й ,- дейш эримдер. - Соны естшк,—деп шулайды кепшшк. 114
- Есеней yffl о кезде Tiirri алыстагы базарга кетеда,- дейда Т урке,- «Мэкэржа» деген жерге! - Онысы кай жер ек ен ?- деген сурауга eniKiMде жаулап бере алмайды. Тек кана «сондай 6ip кала болу керек», ейпсеш: «Бай адам М экэржада1кылар сауда, Басынды карал журш салма дауга»,- деген елен болушыедагой, Мэкэржаны кермесе, ондай елен кайдан шыгады,- десп кепшшк. - Bip ж и л ы ,- дедаТ ур ке,- Есеней уШМэкэржага апарып у ш жуз ат сатьш кайтады. Ж т т боп калган кез1м1з, базаршыларга амандаса барсак, кызык боп жатыр екен: Есеней Мэкэржадан самауырэкепп. Бул елде одан бурынсамауырдыкермектупл, еспген де адам жок екен. Журт кереда де танданады. Жургеа кез кылгысы келе ме, болмаса, сатыпалган жерде сурамаган ба, оган суды калай куйып, оттыкалайтутатудыешюм бшмей, Кутырлагандагы орыска Kici ж1берш, жылкынын 6ip кунаньша жалданып келген орыс керсетш бередП.. Мен осы кызыкгынустшен шыктым... fleMiryi кушейш кеткен Турке ар жаган айта алмайды... - Одан да кызык бол ган,- дедд Нургаза басын кетерш а п ,- сендер, ciperoce, самауыр сиякты кер-жерд1 айтып отырсындар, пойыздын калай келгенш естгшндер ме? - Жок,еспген жокпыз,- десп эримдер. - Еспмек тугш, со пойызынды куш бугшге шейш Ke6iMi3 керген де жоклы з,- дейш 6ipeynep. - Кермесендер, айтайын,- дейш Нургаза,- оган биыл жиырма уш жыл болу керек, Барыс жылы гой деймш, Торсанга epin Кызылжарга бара каддым. Кызылжар imi у-ду... «Не болды?»- дел сурасак,пойыз келгел1жатыр екен. Бугандейш мен пойызды еспген де, керген де жокпын. Кызылжаргажакьшдаганкезде, алдымыздан жол сиякты катар созылган ею reMipкездесп, «Бу не?»—дел сурап ем, «Пойызкеледидегендцеспген жокпа ен?»- деда Торсан. «Пойыз не?»- дел сурадым мен. «Атсыз журетш арба»,- деда Торсан,— 6ipiHe 6ipi нркелген кеп арба, жене 6i3жегепн арба сиякты емес, у ж е н арбалар!.. Ол арбалардыпарауыз дейпн, отпен журетш арба суйрейда,онын артынаиркейпнарбаларды «бэген» дейда... 1Bip малЫет бойынша, казактар ертеде Нижний Новгородты (Ka3ipri «Горький») Мокоржа дейш екен.
- Торсанныцда бшмейпшжерданастындаекен-ау!- деп кайран калысты ке п ш ш к . - Сонымен,- деда Нуртаза,- пойыз келеда деген куш букш Кызылжар халкы келш токтайтьш жерше жиналды. Ол арага сальшгануйданатын багзал дейда екен. Багзал жаньшда журт кутш турганда, гумпшдеген зор дыбыс шыкты. Бэргчпз анырайыпкарай калсак, тебесшен будактап тутш аткан зор арба келеда!.. Журт сескенш шепне берда... «Парауыз осы»,- деда менш касымдатурган Торсан... Парауыз жакьшдап калды. Артына карасак, убак-шубак •пркеген кеп арба, жэне арбалардьщ улкендап eKi белмел1 агаш уйдей... - Япырай, тага улкен болады екен гой!- десп кормегендер. - «Пойыз» дегеш \\пз осы е к ен ,- дед1 Нуртаза, пойыз касымыздан ете бергенде, парауыз акырып кеп калды... дауысы мундай капы болар ма, куннщ курюрегеншен 6ip кем емес!.. Журтгынкулагьш керен кьш ж1берда... —Журектер1 жарылып кетпегенш айтсайшы!—десп эрк1мдер. - Эр арбасына канша жук кетеда?- деген сурауга: - Кь1рык-елу атгын ж уп салынады ек ен !- деп жауап берда Нуртаза. - Сонда неше арбайркеледа екен оган?- деп сурастыарк1мдер. - Жиырма шакты а рба,- деда Нуртаза. - Япырау, сонда неше атгын ж упн суйреген болганы?!-деда кепшшк. Нуртаза - есепке жуйрш адам. Ол Ky6ip.nen imiHeH есептеп алды да, «тындандар!»дегендей к е ск т м ен тензрегше карап ап: - Мынатка жакьш ,- деда. - Астапырадда,- деда кеп ш ш к ,- Элтидан жылкысыболмаса, Ke.iiKжетер дуние емес кой мынау. Не артады екен соган? - Жук артатьшы да болады ек ен ,- деда Нуртаза,- Kiel мшепш де болады екен. - Сонда, каншаKici сияды екен?- десп эрк!мдер. - Kici MiHeTiHон шакты бэген болаы екен. Эр бэгенге жузге жакьш Kici мшедаекен... - Апырау, сонда, мынга жакын Kici кеткен1-ау оган! 1шше, 61здан елу-ак уй бар, орта есеппен э р уйде бес-ак жан бар десек, барлыгы eKi жуз елу-ак жан. - Ендеше, 6ip пойызга терт Жаманшубар сияды екен? - Сонда журш капай екен?- деп сурады кепшшк. Шапшандыгын сурайсын б а ? - дед1 Нуртаза. 116
- Эрине. - Сагатына кырык шакырым алатын квршед. - Сагат дегенщ биенщ 6ip-aK сауымындай уакыт кой. Кырык шакырымдегенщ осы арамен Есеней аулындай. Сонда биенщ 6ip сауымьшда Есеней аулына барьт калганы ма? - Э р и н е,- д е д Нуртаза. -Апырай, мынаукереметекенгой! Булжурюмен не шьшзтадыол! - Эй, кызык кылганда, 03iH б iзд!к Жаманшубар мен Достын арасына салып алар ма едо, квшкенде арбаны сиырга, eri3re жегш эуре-ш ш ре боп жургеннен? - Оггапсындар,- деп кекетп 6ip ey ,- кушщ келе ме? Огансенщ буюл Жаманшубарыннында малы ж етейдЕ - Ендеше, одан епз1м1здщ 03i ж аксы ,- деп калжыц айта бастаган журтка: - в и з кайдан жаксы болсын,—дедцНуртаза.—Колын жетпеген сон айтасын да. Кызылжарга барганда сурастырсак, Ганшин сиякты байлардын жалгыз тас уйш е б1здщ елдщ ен байы деген Элтидщ барлык малы жетаейтш керщедЕ Сейтш отырып, бхз де елм1з, журтпыз дейм1з, HeMi3 ел бЕздщ? Ен аягы уЙ1м!здеп ыдыс- аягымызды icTen any колымыздан келмейд1. б н ер д щ 6api кент журтында. - «Кент журты» деп отырганын орыс к о й ,- дейш Сактар,- внер-б|л1мнщ 6api орыста. Б1зорысгын 63iMi3кергенш гана айтьш отырмыз. KepMereHiMi'iканша!.. - Сенщ кергенщ мыннан 6ipi гана,- дейш Еменалы,- Корган, Кызылжар сиякты калаларга барып кер, орыс жасаган енердщ кереметше козщ тунсын!.. - Корган, Кызылжардьщ, Петербор, М эскеудщ садагасына турмайды десеш го й ,- деп келе жаткан 6ipeyjii Еменалы токтатып койьш: - Алысты коя турып, уйщ нщ imi-cbipibiHa yH inm i,- дейд! оган,—сонда не керер екенсщ. - Не керем?- дейш анау, сурауга тус1нбегендей. - Уйщдеп твсек-орньща, кшм-кешегще, ьщыс-аягына, аспап- сайманына, езге мулкще карашы, орыстьщ енер1нен тумаган нен бар екен!.. - Bepi орыстнй екен1рас,—дейд| Сактар,—ки1збасу, шекпен току, казак арба жасау, уйдщ суйегш жасау сиякты ертеден келе жаткан азын-аулак кол ш еберл т болмаса, зауыт, пэбр1к деген казакта болган емес кой.
- Уй1н ш е? - дейш Еменалы Сактарга,- есту1шзше, б1здщ акелер1м1з, бер жагы, осы отырган езщ жаз тугш, кыста, кипз уйде туып-есшсщдер ... - Р ас,- дейд1 Сактар,- кыскы уйди, кора-копсыны казакгар 6i3 eciMi3fli бшгеннен 6epi гана сала бастады... - Ki-мнен уйренш!- дейш Еменалы... - Эрине, орыстан!- дейш Сактар. - То-то есть!—дейш Еменалы.—Бул орыстан уйренушцбасы гана. 9.ii одан уйренетшщкеп! . - Сен айтпай да уйренем!з,- дед1 Сактар.- Ei3 тугш, 61здщ аталарымызда осыны ойлаган... - Ойлагандане гстеген?- деп жымиган 6ipeyre: - Тэйт, кылжакты коя ту р !- деп Сактар акырып тастайды да, женше кешеш,— ойлатаны емей, немене?—дейш д е ,- орыска паналайды. Орыс оны кушагын жайып карсы алады. Сейтш татулыкта турып, орыстын енершен уйренуге KipicKeH кешпел1 казакты кеше б!здщ бала кез1м1зде ayeni Абылай баласы Касым, одан кейш онын балалары Кенесары, Наурызбай орыска карсы кетерем легенде, аталарымызкетершш ме? - Ермектугш, Кенесарынын езш бул манайдан куганжок па!- дейд! Турке,- 03iMi3 соныц пшнде болдык. - Аталарымыз осьшы неге ю теш ?- дейш Сактар,- орыспен тагутуру, онын енершен уйрену пайдалыекенш аталарымызбищ... Олар ездерш щ гана емес, болашак «кара казан, сэры баланын» кзмын ойлады. - Со болжалы келш,—дейш Еменалы,—жыдлан жыл орыстын енер, 6i.Ti.MiHe жакындап келем1з... Q.ni аларымызкеп... - Р ас,- дейш к е п ш т к ,- орыстьщ енерше ерюн KipeMi3десек, балаларды орыстьщ окуьша беру керек сиякты... Осы 6ip кезде аспанды торлаган булт сиреп, кун кызып KeTri де, Нуртаза жиналган кеппшшсп сусындауга уйше шакырды. Нуртазаньщ yffi со кезде отызга жакын биесауатьш, уйшщ онжак босагасында улкен кара саба инеп туратын. Жайшылыкта саран Нуртаза 6ipiHini рет машина сатып экелгенщктен бе, afrreyip уйше KipreH KenniiniKii кымызга epKiH кандырды. Содан кейш шеп машинасьш журпзш кврмек боп 6api далагашыкты... Умытып барады екем, Нуртаза yfiiHiH касына кепш ш к жиналганда, со сиякты 6ip жиьш 6i3re керш; Жансупр ауылындагы Тоганас уйш щ касында да топталган. К еп ш ш к тщ сезш ен
Тоганастын Канапиясы да ш еп машинасынын 6ipeyiH сатып алганын еспгем. - Б(рак,- деген Нуртаза - Канапиянын машинасы б пдш машинадан к1шкене. Б|ЗД1Н машина он ceri3TicTi «Махкормик», онын машинасы он терт Tien «Диренг». Нуртазанын машинасына атгаржегшш жатканда, 6ipey турып: - Кднапиягада Kici жхберепн екен, онын машинасьшда осында алдырып, екеуш катар ж1берш керетш ек ен ,- деда. Осыган пэтуа койып, Кднапияньщ машинасьш да шакыртгы. - Бу машиналарды Жайыкпай келш щ бер жагьшдагы деннщ кауьша саламыз,- деда Нуртаза. - Кауга шалгы етупй ме еда,—деген 6ipeyre: - Кол шалгы деп огырмысын,—деда Нуртаза.- Кайда апарып салсан да какалмайды бул. - Егер де кауды кыркатьш болса, жердан тугш ерттей жалайды десейпй муны!- десп кепш тк. Аткажеплген exi машинада Жайыкпайдындещне карайтарпы. Ауырып тесек тартып жаткан 6ipey болмаса, журуге жарайтын адамнан машинага ермеген жан калган жок. Шубаган журтгы соньша ерткен машина Жайыкпайдын донше шьпскан сон: - Ал ендаорагьш ж1берем1з,- деда Беккожа.- Ол кезкелгеннщ бэрш кыркады, адамнын да, малдьщ да сирагын кыркып кетед1. Тус!пкала кормендер 6ipiH, кейш турындар!.. Кепшшж шегше берда... Машина женеле берда... Неше жылгы кауытутасып, кап-калынбоп уйысып жаткан жердан шебш машина encip устара алган шапггайкыркажвнелгенде: - Алла, алла!!.- деп шу ете калды журт! Жерд| алыстан орап, 6ipiHiH артьшан 6ipi журген машиналар да кайлы. Машина екш ш жол тарщан кезде гана, бойы уйренгедей болган журт артьшан шубыра бастады. Сондагы ce3i: - 1Шркш, келж-ак екен гой мынау! Баягыдан 6epi осыны алсакшы. Он KiciHiHшапканын 6ip e 3i шабармьшаньщ!.. - Он KiciH не, жуз Kici десейш й- десп эркьмдер. - Ж узщ не, мын KiciдесейшН—десп б1реулер. - Евдеше, осыны 6apiMi3де алайык,- деп куланган 6ipeyre: - Аларсын атаннын басын,—деп ек4ншшер,— Нуртазанын каншагаалганын естццндер ме? -Ж ок. - EKi жуз елу сомга! - Алады екенещ атаннынбасьш,-деда 6ipey кекетш,- койдын эулиес1 - уш сом. Сиырдын аулиес1 - жиырма сом. Жылкыньщ 119
ey.iHeci —елу сом. Сонда канша мал кететйнн шамаладындар ма буган? - Im-m-m-m, - дед16ipey,—6ip адам у ceyin каскырга койдын куйрыгынтастаган екен дейш. Соган каскыр кез боп:«Бу недеген батпан куйрык, далада TeriH жаткан куйрык!»- деген екен дейт. Сол айткандай, «машина, машина» легенде, тегш жаткан б1рдеме екен десем, мынауын Kymi бар байларга гана арнальш шыкхан б|рдемегой!.. «Байга» демекпн,— дед1 6 ip ey ,~ мен ест щ м , «осындай маншнанын Элта онын альт к елтп» деп. - Апырау, кай жерге салады екен ол машиналарды?- деген сурауга: - Осы манай кен жайлау емес пе бос жаткан,-деп жауап бердд 6 ip ey- жер1 калын кау емес пе? - Онда мал оггайтында тук калдырмайдыдесендерпй. - Кдлдырмаса, калдырмасын,- десп эркьмдер,- биылкалмаса, enairi жылы шыгар шеп. вртген баскага пайдасы жок калынкауды кыркыптауыссын кайта... - Машина алуга кеб!м1здщ KyiniMi3 келмейтш1 рас,—деЩц Еменалы,- 6ipaK6i3 де кудер узбей1к. «YMiTci3 - шэйтан» деген. «Кер1нгенн1налыстыгы жок» деген... - Оны алганда айтарсын!—деп Нуртаза машинаньщ артынан журш кетед1, кепшшж токтайды... - Колымызга бул машина ятусер, я туспес, оны келешекте керем1з,-десед1 к еп ш ш к .- BipaK енер-аккой, mipKiH! Орыстын enepi гой бул!.. ЦБркш, орыс енерл1-ау!.. Жаманшубарльпсгардьщ Tuieri кабылдангандай, онын ecKi журтына 1953 жылы Докучаев атына к а ж е т машиналардын бэр1мен каруланган тын совхозы орнады. Сол журпъщ устшен Корган-Пески (Есш) аталатын тын темip жолы турды. Мен сол жолмен апарып, арманда елген бейшара эке-шешемни жер больт кеткен кабырларыньщ устше Москва шеберл!пнде кара туст! граниттен эдем1 жасалып, алтынмен атгарын жазган кулпытас орнатът, шойыннан куйыльт, казакоюлары Typinae эшекейлеген шарбаклен коршатгым. Ракмет, Жаманшубарга да енер-бЬ11Мошакгарын орнатът, бар байлыгьт icKe асьфган совегпк курылыска!.. 120
КАНАПИЯНЫЦ КАЙРАТЫ MeHiHшешем энпп болгандеседь Оньщ шет жагасьш e3iMде кержм. Жастык шагында онын елендд epirin те айтуы мумюн. Мен туганнан кейш epireTiH уакыты болган жок: Одан кейш п eMipi жылауда етп. Сейте тура ол кейб1р кундер1, acipece тун мезгшнде, мун мен зарын кущрене, кезш ен жасы актарыла эндетш айтып отыратынын ecrireHiMбар. Epi елгеннен кейш, ол кебшесе Ултуган мен меш ею колымен кушактай, бауырьша басып отырьт айтатьш ед|. Сонда менщ сэбилк сез1мадде оньщ кайгы-зарынынащы уынан Kepi ашык, эдем! даусыньщтэтп сазы Ke6ipeKуялайтьш. Мен оны кейде: —Бэже, маган эн уйрет!—деп кыстайтьшмын. Ол маган: —Кун1м-ау, неме ж елеin эн айгам?Жай, зарды теккел! отырган кущрену гой бул!—десе, мен еркелтм е багып: -У й р ет деймш, Б эж е!-д еп кыстайтынмын. Еркелштщ аягы жылап-сыктауга айналган сон, баскаша уатудын ретш таба алмаган сон, «ал айтайын» деп, Бэжем акырын ганасьщсып, элдене 6ip энщ айтатьш. Олардьщ кулагыма жакканын мен кайталап айткызатынмын. BipaKTbiM юшкене болгандыктан, Kefl6ipeyiHгана угьт, кебш укпайгынмын... (Кейш бшеем, шешеме энайтнемесе уйретдегенмен, шешем менщ ыркьммен эн айтканда, оган кенш белмеген сияктанып отырганмен, шешемнщ аузьшан шыккан эн мен еленнщ 69piH Ултуган кагып ала береш екен. Сол эндерд! Ултуган бой жеткен кезде айтып та журдк Мустафанын afleni CineyciH — шешемнщ немере cim iici. Ол бертшде маган: «Важен кыз кушнде атаккашыккан эн ш еш »,- дейгш. Менщ еомде шешемнщ тек eKi-ак эш калды, 6ipi - кайырмасы «Аххау, к щ к- ай, Эм1ркан uiipiK-ай!»депбпетш «Кщк-ай», еюншкл - кайырмасы «Ау, уэй, LLIipaHaiM, кой Kerri, жалан кабат шапаннан жанбыр erri!» деп бггетщ «1Шрэйл1м». Мустафа кь1зык Kici едь Ж ас шагында ол энпп, сершеу жнтг болган. Бертшде ишанга кол тапсырып, тр эд а р болганнан кейш, ол ЭНД1 койган. «Шэйтанньщ ici» деп, ол уйше домбыраны да жолатпайтын. Улкен кызы Кдмза уйше алып келген домбыраны ол сындырып, откада жагьт ж!6ерген. Содан кейш балхтары оньщ алдында эндетш ун шыгаруга да, колына домбыра устауга да коркатьш... Сейтетш Мустафанын кей куш щ1рде ауыр сыркаттан тьшыстаган 6ip минуттершде эн сиякты, жыр сиякты б(рдемеш
мурнынан мынгырлайтыны болатьш. Онын. не екенш балалары батып сурай алмаганмен, ез1мд! алдында ерюндеу устайтын мен сурап, баста кумшжиенмен, артынан шынын айттыргам... Ол расындаелещш, эшш боп шыккан... —Уйрег!- деп кысгагаммен оны, сырьш б ы т алганнанкейш. Басьшдаол тартынынкырапжурш, мен жалына берген сон: —Уйретейш, 6ipaK eunciM оны бшмейтш болсы н!- деген... Акырын дауыспен онашада уйретпек болган кейб1р эндерш мен кагыпалганда: —УлыатасыШукейгетартады екен, Шэюжаным!— деп куанатын М устаф а,- ол акын да, энпн де, домбырашы да болган!.. Мустафанын барын уйрене алмай, араздасьш шыгып кепсен сон, мен in айналдыратыным экемнщ немере iHici Касым бодцы. Зор денел1, зор мурынды, у ж е н кезда, суйык узын муртты ол эн айтпайды, тек домбыра мен кобыз тартады. Жуан саусактарынын саласы табан карыс бола тура, домбыранын пернесш басуга eirri- ак. А д бул манайда кобыз шала бшетш Kici жалгыз сол. Bi3in тертшцп атамызБейбаракбаксы болгандеседг «Олкобызын бэйгеге косады-мыс», «6ip жолы кобызы байлап кеткен бэйтерекп копарып, бэйгенщ алдында келйгп-мыс*. Кобыз тартуына жэне тусшщ суыктыгына карал, журт Касымды да «атасына тарткан, буган бойьш кутеген сон, аруакконбай жур, эйтаесе, бул да баксы болар едд» деседа. КасььмньщTyciезгеге суык болганмен, магансуык емес. Туыс кере ме элде жет1м деп аяй ма, уйше барып домбыра не кобыз уйрет десем, домбыраны бш генш ш е уйретед1 де, «кобызга карагайдын шайыры жок, онсыз iшек орнына тагатын жыткынын кылысойлемейщ» деп, оны уйретаейш... Сонша сонына тускендактен, Нуртазанын уйше барып турган кезде мен тэп-Tayip домбыра тартам, ептеп э н де айтам. Булай бей1мденуьчш Нургаза унатпайтыньшкерген сон, оган бьшрмеуге тырыстым... BipaKсезтурше Карагандаол бшетшсиякгы... Нургаза басында: «Эулеюленбе, эн-куй сенщ не тешц!..», «куран Kiranibi кеп кара!..» деген сиякты акылды жен'л унмен, сыпайы ажармен айтып журш де, мен оган тыйыла коймаган сон, 6 ip KyHi алды да урысты: —Сен онсан, мен мына пуштиган мурнымды кесш берейш ,- деш о л ,- ем1рдеонбайсьщ сен. Онатьштурщ жок. Кайдан онасын: молда бола ма деп суйреп ем, сыйыспай, кайтьш келшн. Молда болсан гой, таза орында отырасын, таза гамак imeciH, кудай ceHi 122
оган итермей тур!.. Итерер еш, мандай сорын бес ел1 болмаса... Домбырага, еленге эуес дейдд сеш ... Ол сенщ не тенщ. «Асык ойнаган озар, топ ойнаган тозар, бэршен де кой багып, кетен жеген озар» депп. Салдык не керек саган, елен не керек саган, кун керущш ойласайшы!.. - Енщ жумыска салудан баска, с е т кояр орным калган ж о к ,- дед! ол тагы 6ipa3 жерлеп а п , - ш епке машина шыгаргалы жатырмын, машинагапарлап атан епзж егем 1зде, алдында бастап отыратын атсаламыз. Сол атгынбасьшамщесщ. Жаньщ киналатын жумыс емес, калай карайсын?- дедк - Жарайды,- дедцммен. Шеп шабуга атгандык. Жетз KiciMi3: машинаны журпзуцп Беккода, Нуртазанын жиеш Bipaai, баласы Мырзагазы, пайга косып алган Тышканбайдьщ Ахмет1, машинага к е л к коскан Шэйкен, Нуртазанын ею малшысы ж эне мен. Д ос пен Жаманшубардьщ арасында шептен баска еш м дк шыкпайтын жап-жазык кендала жататьш, бетше жундескойдын жабагысындай уйысьш кальщ кау шыгатын. Нуртазаайткандай, кол шалгы кия алмайтын ол кауга eMipinae ерттен баска нэрсенщ Tici баткан емес. Нуртазанын«Махкормип» осы калын каугакеп сунггш де кетп. Канапиянын машинасы бдзден apipeK Кумдыкел бетгеп тэты 6ip жазыкка барьш тусп... Кун сайын ауыстырылып, тьщ келктер жегшетш машина кен даланьщ калын кауын шьщатпауга айналды. Машина тун ортасын аударып барьштокдайды, ейткеш ол кезде жерге кальщ шык туседд де, машинаньщ орагъшкакзддырып журпзбейщ. Шык кун кетерше ганакебедц. Содан бастап жегшген машина тусте кал1п ауысканда болмаса, келер куннщ ортасы ауганша токтамайды. Осындай кимьшмен машина ш епн жосылта шауьш, аз кунндн Ш1нде жазьк далада ерген койдай боп шемелелер жыпырлап уйьгш де калды. Оларды шошакка не маяга салуга уакыт жок, костагы адамдар улгермейдд. - Апырай, мынау расында керемет е к ен ,- деп танданысады кергендер. Бу не деген кеп шеп!.. Келденен журт солай кайран калганмен, Нуртазанын е з 1 канагатгана коймайды. «Кедей байгажетемдейш, бай кудайгажетем Дейд!»дегендей, ол ещц Элтаге жетущ арман етед1... 0лтид1н машинасы б!зд1н кунгей жагымыздагы Айман аталатын келден epi карай бт е е н далада. Ол даланын арты шеН 123
«Кдктын кара суы» дейт1н тузды келге барып уштасады десед|, сонда eKi арасы жеплс-сексен шакырым. Бул арада жайлайтында, кыстайтында ел жок, сондыктан кауы аса кальщ еседа. Бос жаткан жерге Элтшцн он машинасы удайымен катар тускен сон, не шьшатсын!.. Дэулетгнщ молдылыгы Нуртазаны ж уз орап алатын Элти жалшыны еюлеп-уштеп емес, елу-алпыстап жалдайды екен, Солардын колынан уШлген маялар, эркайсысы бес-алты этажды уйдейбоп Айманнындаласьма каптадь1дакетп. Сотая каралтурып, не эдей1аттанып барып керш кеп: —BiaaiHшапкан me6i\\ii3шел пе, Taflipi,—деШл Нургаза,—Шел дел анау Элтодпан айт!.. Шептер солай шабылып жатгы... Элтидзд жаллл>шарьшане ас берепшн KiMбшсш, 6i3XUHНуртазанын yiti айран мен кымыздан баска !ипмдж Ж|‘бермейд]', ipiMuiiK пен куртган баска жемдж бермейщ. Ыстыккунде шыдамай, айран апп.ш кетеш, оны лпсен, у шкендей енелпщн тшптуседд. Ал кымыз ше?.. Кымызда «айну» деген ауру болады. Айнытан кымыздынДэм1 ерментатып, журекп айнытады ж эне елердей ащы болады, оган коса iniKe токтамай, айдап кетеш... Айнудьщ ce6e6i, биешн cyTi бузылудан. К,ай биешн cyri бузылтанын эр биешн сутш жеке кайнатып Kepin бгледя Айнытан биешн суп кайнатканда ipHfli, айныматан сут ipiMeftoi. Биешн cyri айнуын ауыл адамдары ауру шел оттяганная дел ойлайды... Сол жылы Нуртазанын барлык биесш щ cyri айныды ма, болмаса олжа керд1 м е ,- Нуртазанын уйшен пшенпплерше айнытан кымыз уздлсЫз келеда де турады. ГБшенлллершн iuieriHi осы болса, жейпш —ipiMUiiKпен курт. Олар да езге уйлердж кайнататын курт пен ipiMHiiicrepi емес. Нуртазанын yfti со жылы «Альфа Новель Вивалова» компания- сыньщ cyrri сепараторын сатып алтан. Курт пен ipiMniiKTi ол уй сепаратордан шыккан «оборотган» кайнатады. Кайматы сепара- тормен агызылтанбундай сутгщ ipi-MLuiriмен курты api сатызданып кагыпкап, Tici мыкты 6ipey болмаса, шайнай алмайды, api астыты аз болады. InieTiH де, жейтш де тамактары осындай болтандыктан, пшенелер урлыкпен кун керуге Kipicri. Шелке тускен туннен кеп келлкпей, косымызга 6ip TyHi аузьш бутан 6ip ceMi3 токты келдь «Уй ж!берш11» ,- десп Bipaai мен Мырзагазы. Осындай токтылар eKi-уш кунде 6ip келе бастады... Олардын 6api урлыктан келетшш 124
мен кейшнен бищм: батыс жагымыздагы «К,¥МДЫ келдд» жай- лайтьш Курлеуп пен Достын арга бетш жайлайгын ©гей-Дэушгген экеледц екен. ¥рлы к етше тойынган MeHiHсерктерьм мырзасып, Kepmi шшенелерд1 конакка шакыратын болды. - Бала, сен карагер атка мш де, Н э з1р мен Канапияга барып к е л ,- дед! 6ip куш Мырзагазы,—Кешке б1зд!н коста болсын деп ж 1бердцде. Нэз1рмен окушылар таныс. Канапия онын туган агасы. Бул манайдын жан жыкпаган атакты балуаны, хальпсгынсуйюмдцж !г т болган Канапиянын мшез1 де тамаша. Ойнакы мшездц ол улкенмен де, KimiMeHде курдас. Ол acipece балаларды жаксы кередн Кыс демей, жаз демей, колы бос кундерде ол ойнап журген балаларга келед де, «сендерге курес уйретем» деп, теп-тепс курестерш, «олай емес, былай куресед!» деп, балаларга т е с т уйретед1, мен де одан тасш уйренем. Ж эне курескш-акпын. Мактанганым емес, ез1м тенди балалардын кебш ен жыгалмаймын. Кейде жасы улкен балалармен де устасып, кейб1рш жыгып журем, сонда купим аскандыктан емес, «Канапиянын матауын» колдангандыктан. Ол устаса кеткенде, карсы жактын сол ж ак колын он колтыкка кыса, он жак бшепнен капсыра устай, он жак жамбасьшан шалып жыгу. Бул едцсп колдана алган адамжерге карсы жаганьщ денесшен Kepi тебесшен бурын типзедк Канапиянын e 3i бул эдиспен ете катты жыгатын болган. Кейде тебесшен шаншыла тускен карсы жагы талып калальд екен, сондыктан езш е сенген шуде 6ipey болмаса, Кзнапиямен куреспейтш болган. Канапияньщ эдпсш мен езге балалардан тез1рек уйрендим. Сондыктан ба, элде жепм деп аяй ма, Канапия маран ерекше кенш белш, Ke6ipeK куреспредн «Осы пушыгым балуан болады» деп мактайды. Курес, эрине, ки1м жыртатьш ойьш. Жаз болса 613 тек балаган турген дамбалмен гана жаланаш куресем1з, кыс болса, арине, кшммен. Эке-шешем Tipi кезщде мен KHiMHiH жыртылганына карамайшнмын.талай ретжауырыным жыртып, колтыгымдыcerin, балагамды айырып келетшмш, 6ipaK олар урыспайтын. KyHiM Мустафага тускеннен кейш, KHiMiMfli жырткан 6ipep р е п е таякта жегем, Тага 6ip ретге курескен 6ip бала жыгап кап, ызалы куйшде жап-жана ситса кейлепмнщ дал-далын шыгарган. Соны керген Канапия ызакор балага «оньщ не?» деп урыскзн да, ез уйшен маган кейлектиспршберген. Нуртазанынуйше келе, мен куреспдогаргам, ейткеш 6ip рет колтыгымды cerin келгенде, Нургаза: «Оле алмай 125
журш, курес с е н « не тени? Будан былай куреспп,- желкенш узейш!»—деп коркытып, колтыгымды эрен Tiicripinберген... KypecTi сиреткенмен, Канапия м е н т кекей1мде. Ж ттп к к е жеткен сон сондай балуан болу арманым да. Сондыктан оны эрдайым KepriM, сейлескйм келе беретш... Ендеше, Нуртазанын П1шеншшер1Кднапияныконаккашакыругамен! жумсаса, мен оган, эрине, елпшдеп ушып кетем!.. Мен сейтпм. Аркасы жауыр боп, минстен калган арыктау, качшыкесп шабан карагератгыжайдак мшш. Канапиянынкосьша кетебардым. Bis.ainкостан Канапияньщ косы ол кезде алыстапкетеен. ¥ зак уакьггжурш жетсем, Канапиякосынынтетрегшдекеп кой и р тп тур, шамасы елденеше мын бар сиякты. Сурастырсам, бул койлар Y й езенш щ бойындагы 6ip саудагер байдын жогаргы Атбасар жагынан сатып алып экеле жаткан койлары екен. Саудагердщ e 3i inrepi ©Tin кеттп, койшылар гана калыты. Кдлын кой шауып жагкан жерш таптай ерген соц:; - Потрава1алмай, койлардыж1бермеймш,- дейш. Койшылар: «Неаласьщ?»- деп сураса, «Жиырма койдан кемалмаймын»,- дейш Канапия. «Оншалык койды 613 билеп бере алмаймыз,- дейш айдаушылар.— Байга Kici ж1берей1к, e3i не приказчип келсш, сейлесерсшдер». Оларосыганкелкт, байдан хабаркупп отар екен. Кднапиянын касьшда уш адам болатьш: e 3i, m ici Ha3ip ж эне Калабайдын Тасбайы деген жйтг. Мен барган кезде Канапия мен Ha3ip койдын 6ipeyiH сойдырып, жерошакка орнажан бакырга етш астырып жатыр екен. Мен келген жайымды айжаннан кейш: —Естш журмш,—деш Канапия KyniHKipefl сейлеп,—Нуртаза пшеншшерш урлыкепмен асырап жатырдеп. Кайтсш е й т ей , 6i3 сиякты бай Kici емес, кедей K ici,- «кыска ж\\Ь\\курмеуге келмей» жур де. EipaKсэлем айт Мырзагазыга, «адал ет асканда гана барам деш»де. 0 зщ отырып, ет жеп кет! — Эй, мурынынды урайын, мына домбыраны уста да, «Заркумды»26ipa3термелет!—деш Ha3ip маган, мен етжеп кегуге токтаганнан кейш. - А йтпакш ы,- деш К анапия,- осы баданы журт еленге эуестенш жур дейш, 03iMесвген жок ем, енщ естиш, кымсынбай, айта гой, шырагым! ' Тапталган епн мен шеггпн кунын тэлеу. 126
Ha3ip атаган «Заркум» Мухаммед пайгамбардын F иракел1мен согысканынбаяндайды. Мешн Колымаол кисса еж ен кыстатускен де, басынан-аятынадейш жаттапап, айтыпжуретшмш. Кисса маган тамак болуга да айналган, ейткеш аз кыдыратын кейб!р картан адамдар м е т уйше шакырып алатын да, «Заркумды» айткызып, артынан алгысын коса, аска тойтызатын. «Заркумды» айта-айта, мен KiMHiH алдь1нда болса да, кымсыну легенда койгам. Ж эне домбырага косып эндете, термелей айтатьшмын. Канапия мен Н эз1р етшген сон, мен «Заркумды» дагдылы эн!ммен домбырага косып тепей женелдам: «Ал табылар свйлесе свз жоктан гайып, Свзде хата кершсе, кылма айьш, Кешеп xa3ipeT расул заманында, Bip у ж е н сотые болды тангажайьш. Аяман «ал»легенде ты мен жакты, Косьшты тындаганга ынтымакты. С ейлейн пайтамбардан 6ip хикаяг, Отырган кеп жамагат, сал кулакты... Анык 6ip кун табармыз о дуниеш, влеек, кайтьт кврмейм1з бу дуниеш. Сахаба отыз уш мын, терт шаЬарияр Bip KyHi мекен кылды Мэдинэн1. Алар Ьам eTin KeTri сабазларын, Kerin ке№н тастады кагаздарын. Хак пайтамбар бас больш баршасына, Окьштурган памдаттын намазларын. Ей, ш ш де 6ip мэждаптн енда сонда, Пайгамбарды имам кып турды сонда. Xa3iper Жебраил хабтан келш, Хабибше хабарды берда сонда. Достына бу хабарды 6epai сонда, Кудайдан сэлем айтып турды сонда: «Fирактагы гарйбтын падишасы Ci3HiHymiHлэшкэр1н жиды сонда. 127
Echin LLIahHЗаркум ашуланды, Ашуланьш, лэшкэрж жинап алды. Хисапсыз кеп гаскермен келмек болды, Бу жактан кырмакболды темам жанды. Ей, пайгамбар алды-артынды жиын деда, &3Iкушп тащрще сиын деда. Одан бурын лэшкарьш жинап алып, Болады бара алмасан киын деда...* Мен кцссаньщ осы арасына келгенде, e3i де желекпе Ha3ip «па-а-а-у... ей!..» деп айкай сальт, Kerepi.ain Keri. Сабырлымшезда Канапия: - Бегеме, Ha3ip, айтсын, кызыгы енда келед1,- деда. Мен epi карайтепей женедщм... Ha3ip бегеген жерден аргы уакига былай болды: Мухаммед пайгамбардын колы уш айлык шелда кезш отырып, Гирак елше жетеда де, жиналып болмаган Заркум патшанын ел1мен согысады. EcKi заманнын согысында батырлардын «жекпе-жекке» шыгуы деген бар гой. М ухаммед пайгамбардын бас батыры хаз1рет F али Заркумнын жекпе-жекке шыккан батырларын шыдатпайды. Кайдан шыддтсын, дан ютпптарынынсипатгауьшда онын «бойынын узындыгы да, келденен! де кырык кез... Акырса, манындагы журт талып калады... Зулфукар атгы кылышын каЬарлана ал тесе, жет! кабат жерд1н астындагы кек eri3re жетк1зед1... Дулдул атанган онын аты ушкан кустан жуйрш... курз1 аталатын шокпарыньщ ауырлыгы алпыс батпан, эр батпан — ecKi адамдардын айтуынша - жет! пут, сонда к у р зш ц ауырлыгы терт ж уз жиырмапут!..» Хаз1ретГали батырларын шыдатпаганнан кей1н, Заркум оган карсы елшщ бас батыры Хаканды Ж1беред1. Хаз1рет F алига карсы келген Хакан былайша деп ттлкдтады: Ей, ceH 6icin,- деп сейлейда,- F али батар, MeHi ойламай, талайды кылдын гафыл. Менщатым.бшш ал, Хакан балуан, Я, батыр, етер шагынкеле жатыр. Бул 6ip ауыз еленда айжанда, Нэз1рданF алига жаны аши кап: 128
- Кап, мьшау штн cypiHOipin кетпесе негылсьм,—деп копандап койды. - Бегеме,- деп койды Кднапкятага да, бул окигата эсерленген кескш керсетш .- Естшк не болтанын. Мен Хаканнын ал п сездерщ жалгастыра женелдам: Ей, кепген 6epi майданга ж у р дщ ,- деда,— Хисапсыз лэшкэр1мда кырдын,- дедь Мунаранын басынан тамаша айлап, Эуелде к е зм салмай турды м,- дед1. Сен елпрдан баламньш басын Kecin, Ihlm Мулкэтэш кылдьщнешж? Кьшган iciH галамнан асьш кегп, Бугш мен келдам сатан жынымTycin. Керсетгщ камал бузтан ш ер лтндн Коспадьщ ел1мменен 61рЛ1ПНД|. EciMe алмай, куута ойлап едам, Бугш мен кере калдым ерл тндь Ал Кызыл кан енда болар, к асы н,- дед1,- Куятын кезек кедда ж а сьщ ,- д е д а - Акмак, ara-iHiMni не айладын, Ушар сенщ, мен келдам, басын,-делз. - К,ап, мьшау итпн одырандауьш карай гер!—деп Нэз1р тагы 6ip кетершш алдыда,—сонда Fали не деда екен?—деп сурады. - Мен «олбылайдеда»депдаусымдыкатереберген кезде, сырпан: -Ойбай, кеп калды!- деген 6ip агцыдауыс естшда. Мен еленнен тыйылакалдым. - Мынау б1здш Таспайдын даусы т о й ,- дед1 Кднапия.— Шыкшы, Нэз1р. Бштш не екенш!.. Ha3ip шептен жасаган костьщ е с т н е н шыта 6epin, сурлантан туспен уйге кайта Kipfli. - Маскара болды к!- дед1 о л ,- «Кумды квл» жактан каптатан кеп салпы келе жатыр. Жамандыкойлапкеле жатыр олар, эйтпесе, сонша каптап, сонша неге катгы шабады!.. YuieyiMi3 де костык алдына шыксак, кой жактан ойбайлатан жайдакбтреу шауып келеда.таныптурмыз,- Кдлабайдын Таспайы, ол кайыртан койларта кузепш боп туртан. 9-859 129
«Кумды кел» жакка кездц салсак, кырык-елуден астам салтгы пэрмендетш шауып келеде.. Ж акындап каты... Нэз1рдщ саргылт ен! 6ip кызарандап, 6ip кукыдданып, саскан б ел п керсетпп едд: - Тэйт, api, берекенд кашырмай!- деп акырып тастады, коныр Tyci сурлана калган Кднапия.- Йемене, кутын кашып кеткеш? Ha3ip: - Олар кеп, 6i3 а з ,- дей 6epin едй - А узынды бузьш Ж1берейш б е ,- дед1 Кднапия ж е кш .— Негушы ед1кап болып. Bi3де Tipi жан eMecni3бе?.. Астына мшер сеньчш аты жок, айыр-тырнауыштан баска колга устар каруы ж о к ол eKeyi, «гагдырдын не жазганын KyTin алдык» дегендей, костан былайырак шыгып, шауьш келе жаткандаргакарал мел шиin тура калысты. Таспай элЫздеу, ю ш кене денел1 ж т т болатын. Оньщ ж урепдеж окпа, немене, байбалам салып шауьш келген калпымен токтай калды да, астьшдагы арык байталынан каргып тусе кап, коска кеп Kipin Kerri. EipaKонда да тыгылар орын таба алмай, 6ipa3 аласурып журш де, етбепнен 6yKmHin жата кап, коска ш апкан шептщ арасьша Kipni. Оганденесш|'н.жартысы гана жасырынды да, аяк жагы шыгып жатты. Бексе жагыньщ булюлдеуще, аяктарынын nipiafleyiHe Караганда, о сорлыда зэре жок... Мен ше?.. М енкостыналдындакаракшыдай калкиыптурмьш. Сондагы маган кеп турган ой: «Мьша жаяу турган eKeyi анау каптал кеп калган кеп салттыга не кару керсетер екен?..» М енщ ceHi.Mi.Mfle«Кднапия олардын берш е де бой беругеTHicrri емес, ол —бу заманныц «ХгшретF алиы». Ш ауып келе жаткандар, эрине, 6ipi озьпс, 6ipi кейш дегендей, бытыранкы... Алдынгы жагында ею салтгы езгеден озып келеш. Мше, олартаяньштакадды, 6ipiHeH6ipi озынкырайтусп. Озганньщ аты кара каска... Атгын устшде колына как сойыл кетерген ецгезердей 6ipeyкеледц. Онын y3eHjireкишген аягьшын. басы атгын н зесш согады. Кара каска атгы жакынд апкалган кезде, шьшамы таусылгандай болган He3ip, «кару кып елейш* дегендей, агытулы машинаныц касы нда ж аткан косактаулы бэректерге умтылды... К,анапия козгалмады... Ш амасы ж у з саржандай жерге келгенде, кара каска атгы сойылын ынгайлап алды да, атынын басын К,анапияга туралап дурсе к оя бердп.. Канапияда ун жок, козгалган да ж ок, тастан орнаткан мусшдей сол арада cipecin тур!.. 130
С о кезде не боп кеткеш м щ ез1м де бш мей калдым. Ж у р еп м ойнакщып, бойым шрищеп, басым айналып кетп... Коска 6ip юрдьч, 6ip шыктым. Канапияга жаным ашып тур, урып жыгып кете ме деп уреЙ1м уш ы птур... Ж асаураган кез1МД4 ж ен 1м мен суртш Ж1бергенш е, кара каска атты сойы лмен К анапияны сьлтеп кеп калды , 6ipaK Канапия сойылды денесше типзбей устай алды да, атынын екпнимен ете шыккан адамнан тартьш алып калды... Оньщ артында жедел келе жаткан шокша сакалды 6ipey Канапияны тагы да салып етуге жанаса бергенде, кольш дага сойылмен Канапия оны атьшан к агал Tycipoi де, к ез шеспейтш ш апшандыклен эт а н а ы р г ь т м ш т адды. Содан кейш ол каптап келе ж аткан салтгыга карсы шапты... Bip- 6ipiHe сойыл сап, арпалы скан майдан басталды да к етп ... H eaepi устшен кулап тускен б1рнеше атгар ойнактап каш ып шыга бердь.. Н эз 1р ше?.. М аш инаны н бэл ек агашын алы п, е зш е умтыла берген 6ip салтпыга сшгеймш дегенде, ананын сойылы бун ы н бет- аузына бурын кеп тидд. Н эз1р алаканымен бетш басып, етпетшен жата калды... Элгшдей емес, майдандаскандарга кезьм уйренд. Сотые косты айнала болып жатыр... Таспай да косты н eciriHeH меш мен катар майданга сыталай карал тур... Канапияны таныптурмыз. О лм ен щ кезш е шьшьшда да «Хаз1ретГали» боп керш,щ. А стан а да карулы ат тускен екен, сол атты ерсш-карсыл жуйтюте ш апты рьт, ол жаудын эркайсысымен 6ip сойыл салысады, эз денесше сойыл типзбейд!, ез сойылы тигендердщ Kenminiri атынан кулап туседт Ж эн е ол сапы рылы скан к еп салтгыны н калы н ш ш е к1рмей, кашкалактай, айнала ш ау ь т, т е т к е шыкканымен кагысады... Канапия со калпымен узак сотысар ма еш, кайтер eoi, егер жау Ha3ipai кеп устамаса. Атынан кулагандардын 6ipHemeyi кос маны на жиналды да, Ha3ipfli камап устай бастады. Енд1 байкасам, сойы л Н эз1рдщ аузынан т и т н де, курек тютерш сындырыпты. Аузынан каны шубырган Нэз1рдш ершдер! кентиш icin к е п п н .. Ж абылган ж аулар Н эз 1р,щ у р ь т е л и р е р деп коры кты ма, немене, Канапия коска карай ш ауьт келш де, сойылын лакгы рьт тастай 6epin, атынан карш п туеш: - Эй, меш де устандар!- дед1. Айнала ж ещ алген ж аулар костын манайына уйрше калды. Кару кылмаган Канапияны байлауга Kipicri... Канапияда ун жок, суп-сур боп сазарып тур...
Канапияныц ею колы байланып болганнан кейш, калсагайдай зор денел1, ш уш рек квзд б шыгынкы ш ыкш ы ггы , каба кара сакалды, KecKiHi элем тапы ры ккара бужыр 6ipey: - Эй, эк е щ й н аузын... канынды уртгайын ба, б э л е м ,- деп жуандыгы бшектей камшысын квгере берш ед: - Т арт кам ш ы н ды !- дед1 манаты кара каска атгы атыньщ у с л а д е турып. Кара бужы р камш ы кетер ген колы н Tycipin ж1бергенде: —Юм екенш б ш п алайыкшы езш щ ,—д е д кара каска Бурыл сакалдау 6ipey екшндей свйлеп: - HeMeHeciH 6uieMi3, будан жеген таягам ы з аз боп тур ма? Кунын 6ip-aKкерш, аузын бакадай ашырганнан баска кызык жок,— дед. - Сен де коя т у р ,- д е д кара каска атгы. А ш у да бэсенденюреп кадаы. К,ара каск а аты н Te6iHiHKipen ж 1 б ер т , ко л ы байланган Канапиянынкасына к ел д де: - Жаркыным, KiMе д н сен?—дед . - KiM де болсам, к о льш дагатуткьгаьщ м ы н ,- дед1Канапия, ашудан денес1дрш дей сей леп .- Ар жагындагы е р к сенде емес пе? - Сен е р еп сп е ,- деп кара каска а л ы , - ж е ш н д айт! - Жвн!мд1 айтатын жолаушылап аульща барып журген ж ок п ы н ,- д е д Канапия. - CeHi 6ipeyre жорып турм ьш ,- д е д кара каска атгы. - Ж орысан, айт,—д е д Канапия. - «Тоганастын Канапиясы деген балуан бар» дейтш е д , сол болмагай е д н сен?.. Тагы да б1рнеше сурау, жауаптан кей(н Канапия «болсак, боларсыз» деген сон: - Бэсе, e3iMдедурыс жорыган екем гой,—д ед кара каска атгы.— Шеипндер колын. Эркайсысы кунюл шыгарайын деп ед: - Тэйт, штамай турындар! Шешелерщ осындай ул тапса, кой деген жокпын м е н ,- деп кара каска атгы акырып тастады... Артынан ecriceM, ж а н а ш кара каска а л ы Y й взенш щ бойын мекендейтш Квшебе-Балтанын атакты балуаны екен жэне байдын ж1г1ттер!Н бастап келе жаткан сол екен. 132
КИССАННЫЦ ПАЙДАСЫ 1912 жылдын кысы басталды . Мше, мен тэты дажумыссызбын... Эрюмдер: «Боскажургенше, молдага барып сабак окысайшы, 6ip сез де болса, уйрене бересщ гой» дегенмен, окуьш киынсынам ба, болмасатаягы батып калган б а ,- олай карай аяк атгагым келмейд1. HeicTey керек? «©лмейтшге ел1 балык кездесед1» дегендей, маган жещпдеу 6ip к а с т тага да табылган сиякганды. Ю таптын карасы н ж у р п з ш уйрен1п калганнан кей1н, мен «Заркумнан» баска талай киссаларды жаттадым. Олар терт жуйе болатынедг Eip жуйеЫ ислам д ш ш суюд1 упттейтш киссалар, олар: «Пайгамбарлын Мигражга шыкканы» - Мухаммедпн кокке шыгып, TOHipiMeHсойлесу1туралы; «Заркум» жане «Сал-сал» —Мухаммедпн ислам длин тарату жолындагы согыстары туралы; «Пайгамбардын дуниеден кайжаны» - Мухаммедпн олер аддында умбетгерше айткан есиептуралы; «Кербаланын шол1»- Мухаммеделгеннен кейш, онын мемлекеп екire белшш согыскан, сол согыста Мухаммедпн урпакгары Хасен, Хусайын бастаган ж ак жендлш, екеуi де eay i туралы... Екшин жуйе.п киссалар махаббатка арналган, мысалы: «Лэйли Мэжнун», «Башгул-Жамал», «Кисса и Хусырау патша», «Сэйфш - М элж », «Жусш-Зылика», «Рустем-Зораб» тэты баскалар... YmiHmi ж у й е а ертеплер, м ысалы: « Т эм эм дар»- батырдын жанымен алысуы туралы, «Шаймаран» —жылан патшалыгынын OMipiтуралы, «Алтын балык», тагы баскалар. TepTiHmi жуйел1 киссалар к азак баты рлары ны н ж оры ктары туралы, мысалы: «Алпамыс батыр», «Кара каска з л ы Кдмбар», «ЕрТарп>ш», тагы баскатар... Немесе «Козы Керпеш - Баян», «Кыз Ж 1бек» сиякты махаббатжырлары. Бул киссалардьщ бэрш езьм гана тауып ала бермеймш. MeHiH киссаны жатгап та айтуымды, окып та бергешмд1 кергендер еспмеген тын киссаларды тауып экеледг Киссалар эртурл! орында айтылады: 6ipi —«кыз ойнакта», 6ipi - карт адамдардын жиынында, енщ 6ipi - эрк1мдердщ жеке уйшде. Солардын iminae е н аз айтылатыны «кыз ойнак». Ce6e6i, бул ылги кыз-бозбаланын жиьшы гана болады да, олар анда-санда гана болмаса, эндердт кеп естущ унатып, киссаларга кумарта бермейш. Мен ЭЛ1эн салу жагына шоркакпын.
«У лкендердт жиыны» дегешм13 - ауыл адамдарынын SipHemeyi кушиз калаган уйше жиналып, маслихат кылады да, ермек (здейдг Кисса тындаудан артыкермек оларгатабылмайды. Iiui пыскандар не ериасендер MeHiкисса окуга шакырса, сулыга дэнйскен атгай жоргып барам, ейткеш ол icyHi м еннтам агым ток... Киссаны окуга кейде жалыгыптакетем, ce6e6i, тындаушыларым киссанын 6ipiHeH сон 6ipiH айткызып, айтушы жалыкканмен, тындаушылар жалыкпайды. Кдлжырап жыгылатын немесе «enoi шаршадым» деп кашып кететш кундер1м де кеп болады. Кейб1р Kyaaepi тындаушыларым «жалыктым» деу1ме карамай, етепмнен устап отырып зорлап айткызады. Кисса айжызушылар эртурлй6ipeyaepi дш киссаларын гана унатады да, взге киссаларды ты ндагасы келмейдг «Пайгамбар айтгы» деген сездд есттгенде немесе пайгамбардын басьша киындык туатын кезендер ушыраганда, олар кеню лдеп жылап отырады. Кейде олар жоктан езгеге жылайды, мысалы: «Айтайын пайгамбардын мигражын, Бэ1нште киген екен лэу л эк тэж ш , Достьша гаршы асьш барган шакга, Зар жылап кеп айтыпты уммэтназын»,- деген 6ip ауыз вленд! айтканда: «Алда, садаган кетейш-ай, б1здщ камымызды ойлайды-ау, сонда. Сондай умбеп не керсетш отырмыз оган »,- деп Keft6ip д н ш ш шалдар eHipen к о я береди.. Рыскулдын Аткелырй Сымайылдын Касымы, Итаяктын Кусайыны, Мэж1мнщ Коныры сиякты уйлерге барсам, олардын тындагысы к елеп ш тугелймен батырлык туралы жырлар. Бул жырларды олар аса кумартып, бар ыкыласымен берше тындайды... Ал кыз-ойнактарда немесе Тоганастын Ha3ipi сиякты, Кантайдьщ Сэдуакасы сиякты, Кабанбайдын Fабдолы сиякты, Ахметгщ Бейсемб1а сиякты уйлерде yHeMi махаббат жырын гана ecTirici келеди 1912жьищын касьша Kipe, эрж ерге барьш киса окуым б1ртщдеп сиреуге айналды. Жаманшубарда бас-аягы елу шакты-ак уй бар, оларды н iiuiRae: Д уйсеннщ К э се ш , б1здщ Еменалы, Ж усып, Теребек, Сары, Дуйсемб1сиякты адамдарга с е н и киссанньщ тукке де керег! жок. Олар уйше шакырьш ап кисса тьшдау туги, б |реуди уйшде окып жаткан киссага кез келсе де, мылжын керш шыгьш кетедг Кисса тындагысы келетш уйлердш саны Жаманшубарда 134
кеп болса жиырма бес, отыз гана. О лардын да Ke6i б1рден я еюден артык тындамайды... Сонымен, мен кы сты н алгашкы 6ip-eKi айьшда кисса окитын уйлерд1 тауысып алдым. Ш акырып окытатын уйлер б1ртшдеп азайып, аягы суйыльш Kerri Енш калай кун керу керек? А гайындардын уйгаруынша, м ен щ тура туруга THicTi уй1М Еменалынш. Дэулет1шагын болганмен, ол уй тамагын ток кып устайды. М е т д ео л уй астан какпайды. Т ек кана KeaiciMci3 * e p i - Еменалынын менен eKi ж ас Kiuii С эдуакас д е й т т баласы бар, e3i влердей тентек жэне жал-жас калпымен бармагы жоргалаган домбырашы. Ол екеу1М13Д1Науыз жаласатын кундер1м1з де, Kepicin калатьш кию лж щ кундер!м1з де аумасып отырады. Bipараздассак, екеум(з б1рнеше кун араздасамыз. С онда ол: «Кет, кангы рган ит, ceHiKiMшакырды?»—дейдг М енщ ол уйден сыргынкырай беретш ce6e6iM сол. Солай... тиянакты орын болмай, кисса окуга шакырушылар азайып, жудещареп журген кутм д е, б1реудщ жумсауымен уш- тврт сиырды суармак боп алдыма салып, кыстаудан тврт-бес шакырым жердеп «Кырык кудык» аталатьш ш ш к к е келе жатыр ед1м, алдымнан к еп сиы р айдап к еле жаткан ж айдак атты 6ipey Kepiaai. Элжанны н Кайызы деген ж т т е к е н . О л енгезердей бшк, жауырыны кен, д ен е а сем1зше, улкен к ек кезд1 Ж1ПТ. Женгелер]' оны «Шагыр» дейдг Соларга елжтеп буюл ауыл д а «Шагыр» дейд|\\ Кайыз кезшде балуан да болган. Онын Эл1 дейтш агасы бар, Сулушаш дейтш ж ен ге а бар, LlJemeaepi Tipi, аты —Алтьщай. О нын дене тулгасы да, б ел де Кайызга тарткан, жуан сэры кемшр. Е н ш т е р т алмаган бул eKi ж н п т щ д эу л ел мол: «Кы ры к кара» атанган жылкьшары бар, ж уз елулеп койы, усак-ipici аралас отызга тарта сиыры бар. Солардын жазгы т ш е н ш е де, кы скы к у п и т е де жалгыз гана жалшы жалдайды, оны н эл1 ж етпегеш Кайыздын мойнында. 0л1 жумыска жарамайтьш сыркат адам. О нын устше мулпген сопы. Сондыктан, домбыра, елен сияктыларды «шайтаннын жумысы» деп, Э л1уйш щ манайьша жолатпайды, елен айтылган, домбыра тартылган жерден кашып журедк Ж анагы «Кырык кудьпсгьщ» жолында карсы ж олы ккан Кайыз: - Э , сен бе еддн, б а л а ? - деп менщ Касыма атын токтатгы да, ол-пулды сурап турьш: —Сен бала, бугш кеш ке б1здщ уйге келсен кайтед!?- дедг - Н еге?- дедцм мен.
Т ургайдын жылкышысы Макан кеп конушы еда, соган кисса окып бер. Маканды бшем. Ол - окушыларга белгш К эж 1мбайдынбаласы, е зш талай кергем де: дембелше, сом денелг орта бойлы, карагоры ещц, сакал-мургы жана шыгып келе жаткан жнггболатын. - Жарайды,—дедам мен Кдйызга. Кайыз кете барды. Былай шыгьш, у эде берген1ме екш ген де сияктандым, ейткеш Кайыздын ж енгеа Сулушаш аска саран, уйш е Kici барганды коп унатпайтын, ас берсе, кункшдеп сейлеп беретш, жыбырлаган усак Kici де. Bipep рет барганымда: «Не бар, epi, бетщмен кацгыратын, бар epi, суйретшмей!»- деп куып та шыккан. Дегенмен, ымырт жабы ла Кайыздакше бардым. Дуниягасаран уй «бестж* аталатын KapeciH лампасьша жылында 6ip ганапузыр сатып алатын да, ол сынса, уш тиынын шытынсынып. екпшн рет алмайтьш, пузыры ж ок шамды да ол ко н ак келсе курмет есебшде жатып, конаккелмеген кезде майшаммен отыратын. Мен уйге и рген де Сулушаш пен Кайыздын эйел1 ауыз белмедеп оты маздаган казандыктын алдында ас даярлап жатыр екен. Teri, Кайыздын м е т шакырганын бшмеген болу керек, Сулуш аш : - Кайда барады мынау, тэты да cyMipeftin?- деп кущодцей калды. Сол сез Кулагина шалынды бшем, терп белмеден: - Э л п Сэбитпе? Мен шакыртам оны, ж(бер 6epi карай,—деген Кайыздьщ дауысы естщда. Уйда ортасынан белген шубалма пештщ eciriHeHтер п белмеге карайгардам.Аргы белменщтакгайдзнжасаганбиж ceraciболатьш. MeHiH K63iMe карангы белм енщ imiHeH ец алдымен сыгырайып Kin-KiunceHe жалыны жылтындаган пузырсыз «бестж» шалынды. Кыпылыктаган танакгай жалыннын усДнде жгщшке кара лентадай боп тутш будакгап тур. Карее iHHiHHici белменщ iuiiHа ль т кеткен. «Бестиатн» манайьщда KiMотырганьш мен K93iMуйренген сон гана абайладым: Кайыз бен М акан гана. «Qai кайда екен?» деген оймен к ун п рт белменщ imiHкез1ммен шолсам, уйдщтупгаршде кисайьшжатыр. - Ал, енда отырма, б ал а,- деда Кдйыз, амандыктан к ей ш ,- баста 6ipKHCcaH0bi! Домбы ра 1здегешмда кесгаш мнен туеш е койган Кайыз кез кырын бурышта жаткан агасьша ымдады да, «домбыра экелуге улыксат етпеда»дегендей, акырын гана басьш шайкап, ернш тютеда. 136
- «Алпамыш батырды» б ас т а,- деда Кдйыз. Макан костай кетп. Мен бастай женеддам. - «Алпамышты» жатгауын е зш жатгаганмен, онын елещ н кандай энмен айтуды мен Т эж ш щ Кдзыбегшен уйренгем. О л беден он шакты жастай улкен, 63i агып туртан циссаш ы, 6ipaK домбыра 61лмейд1, жай тана эндетш айтады. О нын кисса айтуьшда к еп енер бар. Мысалы, Алпамыш батырдьи axeci Байберш щ сездерш айтканда, бет жане дене кимылымен ш алдын дауысына лайыкты энмен айтады; Алпамыш батырдын езш е арналган сездерге келгенде, д ен есш баты рдай ком дап , TyciH суыты п, дауы сы н екш ндетш *i6e p ea i; Апамыш ты алдап колга TycipeTiH мыстан кем трдан сездерш айтканда, ары кд ен е а букшиin, -rici ж ок адамдай аузын малжандата сейлеп, к ем тр д ан даусына салып, Typi де, уш де кемп1рге уксайды; айлакер, к у кой ш ы Кейкуатгы н сездерш айтканда, бет кубылысы да, дене кимылы да, дауысы да кедами ауматан кулд1рпш болады ; А лпам ы ш ты н су й ж ы эйел1 Кулбарш ынньщ сездерш айтканда, сызылтан жас эйелдан yHiH естисщ, кылмитан бет бейнесш кересщ ... Кьюкасы, киссаны айтканда, К д зы бектщ 6ip e3i эл д ен еш е KiciHiH бет бейнесш керсетеда, элденеше турлг унте салады.-- BipaK ол мен сиякпл кисса айтуга елпшдек емес, кырсау; анда-санда тана, ы класы тускенде тана 6ipep киссаны айтып береди де, баска уакы тга «эке кулдык» десен, жумтанда аузын ашпайды. Кдзыбектщ кисса айтудан баска енерлер1 де кеп... Ол, ен алдымен, eKiаяты пендеге жепазбейтш жуйрш, о ны н д ен е а и Lain, бугшгенде сымдай буратылып, -лк койтан баканта мысыктай ермелеп шытады, eKi сыры кты а я к кы п жургенде, аякты Kicire жетюзбейда... Сута м алтымпаздыш да, cyHriuniri д е уйрек сиякты, дотанын 6ip басын жерге Tipen койьш, екш ип басьш ан колы мен устап денесш айналдырганда, суйек те, буын да ж ок па деп ойлайсын... Онынкартыган жершен, сираш кандай узын, e3i кандай шапшан болтанмен, ешюм карги апмайдь1... К и п з уйдан желбауьшан устап ермелеп, ш аныратынан шыгьш кете береди.. Ол цирктш артасшен кем ойнамайды... «Алпамышты» айтуда Кдзыбекке елш теймш , дегенмен, мен, эрине, ол бола алмаймын. Дегенмен, Макан мен Кайыздыналдында «Алпамышты» мен де eHepiMжеткенш е айтып бердам. Макан матан аса риза болды. - Бала жарайды. Бейшара, ж е ™ калса да, кудай енер берген екен. «Лак манырап су iiuefli, улан жы лап кун кешеда» деггп. Tipi 137
болса, ертен ж т т боп кетеда,- деп 6ipa3 KeTepiHKi сездер айтып алдыда.тагы6ipa3 кенесш отырганнан кейш: - Осы баланык 6api6ip жайы ж о к кершеда г о й ,- деда ол К дйы зга.- М е н и касыма ас icren б ер е т а бакыршы бала да керек боп жур еда.тамагы ток, кейлеп кек, жумысы жок дегендей, маган барса, жаксы болар еда бу бала. 0 p i, жапан тузде жалгыз журген адамга кисса айтып ермек болар еда, Нуртазамен осы женшде сейлессем кайтеда? - Сейлесуге б о л ад ы ,- дед1 К айыз - BipaK Нуртазага сейлесуден бурьш, бунын ез ризашылыгын бшу керек. Meni кенбейда деп ойлады ма, немене, Макан yriTreyre Kipicri. - Киймвдй жылы кьш берпзем1з,- деда о л ,- жайлауда тебшде жаткан жылкыга барасын, ет коп, курт пен ipiMmiKте кеп. Кунде ж ей пш н жылкынын сем13 eTi; iineTiHiH сем1з сорпа езген курт болады. Ет асудан баска тук жумыс 1стетпейм1н саган. Кунд1з 6ip мезпл атка MiHin. жылкы карайсын. Ержкенде кисса окытам. Ол сен киналатын жумыс емес. Мойнын кылтиып жудеп кеткен екенс1н. маган барсан, к е р е р сщ ,- аз кунде тулыптай боп ceMipin кетесщ. - Буган бармасан, езщ д е он бассы н ,- деда К,айыз.- Маканнан баска касында KiciHболмайды. Тунде жылкы кузеткеннен баска жумысы болмайды Маканньщ. Ол да ерйеда, сен де epireciH. Кисса керек болса, KyHi-TyHi сок та жат! - Кэне, не дейсщ , б ал а ?- деген сурауды М акан 6ipep рет айтканнанкейш: - Б арам ,- дедам мен. жьищышы MiHe, мен бакыршы баламын. К,осымыз Дос пен Шошкалы аталаты н eKi келд1н арасы ндагы к ал ы н бетегел1 ж азы кта. Айналамыз аппак кар жамылган к ен дала. Борасьшы к еп болатын будапанын жер б е т а жамылган кары толкындаган судьщ бетадей боп иректеле б т ае н . Айналамыздагы осы ирек карды косты айнала жаткан жылкы Teyin, астындагы ш ебш алып жегенджтен, T6HiperiMi3 туп-тугел о р боп, жылкынын туягымен уй1лген карлар актем п ел ен т, ерген койдай жыпырлап жатыр... Б1здан бакканымыз Туртайдын жылкысы: сан шамасы ж еп - сеп з жуздей. Оган со жылы б1зданЖаманшубардан уш-тертжуздей жылкы косылган... 138
Te6iaaeri жылкыны бул менщб1ршпп KepyiM. Жылкы деген жануар мал атаульшьщ пншдеп кайратгысы екен. ©те 6ip тутеген боран согып кетпесе, кандай ызгарлы суыктарда ешуакытга желге жонын бермей, мандайын бере карсы карап кар лебедь Со кезде жел кетерген онын жалы жалаудай желб1реп, кетерш п кегель Куйрыгы аспаннан соргалаган жауындай тарамданып, к е сш п турады. Карсы алдынан соккан желдщ леб| кар бетшде жупрген !борасынды экеп кептегендистен, боз жылкы тупл, кара не торы сиякты баран тусп жылкылардын да мандай Tepici акбурылдана калады... Кыс бастала epKiH жетшетш жылкынын Tyri ол кезде кундыздай кулпырып, желдщ лебшен желшлдегенде кезщд| f TOKTaTnaftflbi... Осы бейнедеи жылкы жануарлар калындыгы бауырынан келетш, ycriHri жагы кабыршактанып катып калган карды, кейде I алдынгыон аягын, кейде сол аягын кетерш ж1берш, туягымен салып - кеп калгангв, суймен тиген муздай каропырылыптуседь Опырылган I кардытуягымен кейш кесш лакгырьштастаган жылкылар, кардын кетшген жерлерш KeHiTin алганнан кейш, астында уйпаланган |] кеделерд1каргатуздыктайаузьш толтыраасайды... Жылкыларда да аналык MeflipiM барын со кезде байкайсын. : Сонынан кулыны,тайы ерген мама биелер кар тепкенде, эуел103i отгамай, балаларына шеп ашып беред1 де, олар 6ipa3 каужалап алганнан кейш гана 03i отгауга гарюедг.. Мын жарымга жакын жылкынын туягы ж ер шыдата ма, кос вккен TOHipeKTiH оты эп-сэтге б т п , кулази бастайды, с о кезде ] «тебш аудару» деген басталады, онымыз - жылкыны тын жерге Keiuipy. Жылкынын тынга Kemyi онайлыкка туспейщ. Бет алган жакта ойпан кездест, кар калындап кетсе, жылкы бетгемей турьш алады. Ондай ойпаттар далада жш кездесед1, содан жылкыны втк1зерде, «айшыкмуй1з ак серке койды бастар» дегендей, калын жылкыны бастай женелетш косемдер болады. Булай бастауга аса 6ip карулы айгырлар мен биелер гана тус е д . Кесемслен 6ip жылкыкальщга тусе женелгевде, онынартынан нзбектелген жылкылар шубыра бастайды. Сол i3re калын жылкы тугел тусе калганда, олардьщ туягынан жасалган кардын жырасы казган терен каналга уксап кегель Te6iH осылай аударылады. К,ос жаца тебш нш орталау тусына Tirlnefli. Олай Tinny жылкышыннын баккан малый кущцз кездеп туруына онай. К,ос
манайынын оты сирегенде гана ж ы лкы 6 ip бетке ауысып, алыстацкырайды. Кос дегеншн не екенш кыскаша баяндап етейж: квлем1 тарантастындонталагындай-аккшкене шаныраккзайналакадаган казыктардын сыртынан кипз коршалады да, тутш шыгатын токымдайтуншксалынады. КостъщiuiiHe жаткдн юсшщ кесшгенде басы терше, аягы eciriHe жетедь Ас-су да сонын йпшде. Макан айткандай, ас дегеш ю з - жылкыньщ eri мен сонын сорпасына езген курт кана. Бул екеушен баска тамакгы жылкышы iaaeMeituiде. Оньщайтуьшша, «жылкыньщeri мен онын сорпасьша езген куртган баска тамак мынадай ызтарлы кыста денете кызу бере алмайды. 0зге тамаклыжеген Kici бундай суыкга жаурайды». Жылкы етшщ взге малдын епнен куш тш п туралы Макан толып жаткан кенестер айтады. - Мысалы,- дейш о л ,- осы суыкта отган тускен казанды костъщipreciHeкоя койшы, егер жылкыньщсорпасыболмай, баска малдынсорпасыболса, бегшдеп майы шездетобарыл катакаладь1; ал жылвдныц майы ycicipiK суык болса да катпай, балкыптурады. Нелктен осы? Эрине, жылкы етшщ взге етген KymTwiriHeH. Жылкыньщ сорпата шыккан майы гана емес, етшщ де майы катпайды. - Койдын, сиырдын немесе туйен1н етш тоя жеп к е р ,- дейш Макан,— eKi-уш кунге шей1н KeKipiriH сасып ауырасьщ, KynTi боласьщ. Ал жылкыньщ етш канша тойьш ж есен де бойьща тез сщш, карнын шезде ашады. ,0л да жьпкы етшщ адамга взге етген тез ас болатындытынан. - Жылкыньщ кымызыкурт аурудын (туберкулезщн) мьщда 6ip eMi,- дейгиМакан,- езте малдынсуп неге осылай ем болмайды? Бул да жылкы cyriH in взге сутген кушплйшен. - Kyurri сут,—дейш Макан,—Kyurri етген гана шыгады, жылкь! eTiHiH взге етген куаггылыгына тагы 6ip мысал мынау: малдын денеЫне жаздыгун1 жара туссе, шыбын конып, куртгайды. Жылкыдан баска маддьщкурггаган жерш кезшде емдемесен, курт imiHe тусш, влш калады. Ал жылкыньщ eri куртгаса, катан iciK желшш болганша курт жеп журеддде, таза етше жеткеннен кеИн eain, тусш калады. Олай болса, оньщ Tipi куншдеп етшщ e3i взге малдын епнен анагурлым куатты. - Ерте кунде,- дейш М акан,- «Жасыл багар» бойьшдагы нагашыма бардым. Ол арада жылан квп болады екен. Жылкы TepiciHiH Hici шыккан манайга жылан жоламайды екен. Далага 140
конган адам жылан келмесш десе, атынын ер-турманын айнала жайып тастайды екен. Жылан шакхан адамга аттын терш iinKi3ce, мында 6ip ем болады екен. Ендеше, жылкынын cyri мен етш былай койып, TepiHiH93i асыл болтаны гой. - Асыл болмай койсын б а ,- дейш М акан,- жылкы жануар ылай суды inie ме, сасыган суга жолай ма? Ол тунык, таза Судан жузш ж ур и iiimett ме? Шепгщ асылын терш жемей ме ол? Асылмен тамакганган сон, оган куатбггпей койсын ба! Жылкыны осылай суйетш Макан бакканым байдш екен деп ешуакьггмалга кырьш карамайдь1- Туртайга кейде ренжи журе, «ол итпн кылыгына мал айыпты деймгсщ» деп, байдын жылкысына жаны ез малынан кем ашымайды. Кай уакьггга уйыкгап, кайуакытга коятынын KiMбшсш, ат устшен ол сирек тус е д . Соншалык сак багудын аркасында, анда-санда кисын таппаса, 6ip тайдын танын каскырга тартгырмайды. Егер тарта калса, Kicici елгендей уайымдайды. Суыкта ecin, eri уйренш кеткешцктен бе немесе жылкынын eri ме сорпасы расьшда куапы ма, Макан кандай суык болса да калын кишбейщ. Онын«калын»дегенюимдершш 03i: байпакты улкенетж, балагын епкке суккан мол Tepi шалбар, етегш шалбарьша суккан кыскаша тон, онын сыртьшан киетш жука туйе ж ун шекпен гана. 0 т е 6ip ycKipk боп кетаесе, анау-мынау аязда тымак кимейш ол. Басында KimipeK кана e.xripi берю болады, соны кейде он жак шекесше, кейде сол жак шекесше ауыткьпъш, Кулагин жылытып алады. Жылы кyaaepi ол тоньш да тастап, сырмалы камзолшасынын сыртынаншекпенш де желбегей суга с алады. Ол жердщ кысынын ызгары ен жылы деген куннщ е з1нде он бес, жиырма градустен темен туспейш. Жылы Kynaepi де омырауы ашыльщкырап журетш Маканный кырбык сакал-мурты тупл, туктшеу келген TeciHe де кырау турады. Kett6ip ycKipiKсуыктар Маканный беттершерш, кулакTepLiepiH карып KeTin, азданкей!н ycireHTepiкабыршыктанып, сыдырылап тусш журед1. Сондыктан TepiHiH асты кызыш шака сияктанып турады. BipaK Макан оны елемейд!. Кун негурлым суыган сайын, ол согурлым курендене туседа. Макан ешуакьггга кар eprrin бетз-кольш жумайды. Ол уйкгап турганан кейщ, денесшш кшджтен жотары жагын жаланаштанып косган шыгадыда, куп-кургакбоп угтлш жажан карменденесш, ею кольш, беттн ыскылайды Со кезде Маканный булшыктарыбулгаган денесшен буркырап бу кетершш, Tepid куп-курен боп кетеда...
Асты ол элсш -элсш iuinettoi жане елердей кап те 1шпейд1 Тадертек 6ip, тусте 6ip ас ш кенде, ол унем1 майлы етп жеуге, майлы сорпага езген куртгы iuiyre тырысады. Бундай тамакгарды б1рсыдырп>1жаксыда imeai.Майлыуысьш толтыра бес-алты ж1бере алалы, бетшде майы кшкнен, куртыкоюлау боп езшген сорпанын ею-уш аягынтастапж1бередц... Туртайжылкышысынанас аямайды. Жылкынын e ii, онын iimaae жас жылкынын eri, езге егген куаттырак екенш бшетш ол Маканга сем1з байталдарды сойып береш. Не жердшоты таусылып калмаса, немесе кун райы бузылып кетпесе, жылкы деген мал кыстыгуш тебшде журе беруд1 жаксы кореш. Олкардытокыраптурыптебеш. Сондыкган жылкьшыжана тебшге аударган кезде, Мака екеум13 кебше коста отырып, еленш ермек кыламыз. Олещи Макан маган гана айтгырып коймайды. e3i де айтады. Онын ерекше жаксы бшетш жыры—«Керугылы». Задытуркпещцк жыр болганмен, казак акындары бул жырдын геройьш казакпю кып алган. Кдзакша «Керушлыньщ» окигасыда азербайжанжэне туржпен вариантарынан e3repin кеткен. Мысалы, азербайжандар Кер1гулынын олай аталатын ce6e6i «коране (сокырдын) улы болгандыкгандесе, жырдын казак вариантында Керуглынын олай аталатын ce6e6i: геройдын memeci герой iurre жаткан кунде елед1 де, бала (кабырда) туады. Сондыкган ол «Коран» (кабырдьщ)улы боп аталады!.. Осы жырдын казакша вариантын жаксы бшетш Маканонзша журген сагяттарындаэндетш айтудан ауыз жаппайды. Онын узак жырдан жаксы бш етш осы гана. Ал кыска жыр мен ертепден бшепш тольпт жатыр... АКЖАМБАС Маканный кенестерше 6i3juHзамандаболган кейб1руакигалар да араласады, сонын 6ipi - Акжамбас аталган айгыртуралы. Маканныйайтуынша, айгырдьщ Акжамбас аталу себеб! бьшай болган: inrepipeK уакытга Туртайдын туйеа де кеп болган екен деседа. Bipжылы ел жайлауга шыгардаТ уртайдын байлауда жаткан кутырган бурасы буйдасын узш шыгып кетеш. Бура табылмайды. Сырт адамдардын айтуынша, жогалган бура жайлауда жаткан 6ip байдынтуйесше косыльт журедг Бураны альш келу керек. BipaK оган баратын kim? Кыбын тапкан 6ipey болмаса, кутырган бура шайнап елпредц. Баратын 142
KiciiiiH жайын карастырганда, Бэкейден колайлы Kiel табылмайды. Ол Туртайдын жылкышысы екен. - Сен барып кайт,- д е д Туртай оган. - Барсам, барайын,—дейдд Бэкей,—6ipaKбуган куса—жететш, кашеа - кутылатьш бш екп, жуйр1к жылкы керек. Лайыкгы жылкы сол жылы бес-ri шыккан курен айгырболады. Бэкей айгырды б!рнеше кун жаратып, етш катырып алады да, колына кызыл кайыннан жасаган как сойыл устап, бураны (здеп кетебарады. Бура жайлаудагы 6ip сорды н манында ащылап жаткан туйелердщ iuiiwie жур екен дейд1. Салтгы KiciHi кврген сон-ак, кутырган бура шабынып турегеледт Тэуекелге бел байлатан Бэкей атын борбайга койып Ж1берш карсы умтылады, бура да буган умтылады. EKeyi айкаса бергенде, Бэкей бураны как сойылмен салып кеп етедг Сойыл мойыннан тиген бура ызаланып алады да, жалт бере бурылып, Бэкейдщ сонына туседь.. Бэкей кайрыла 6epin бураны тага да согады. «Эрине,—дегпч Бэкей бул с е з д айтканда,—бастан соксам, ушырып-ак Tycipep ем, олай согудын ынгайы да кеп ед1, 6ipaKсокпадым. Менщ максатым —бураны урып жыгу емес, бетш кайтарьш кайту той». Сонымен, кыскасы, Бэкей мен бура6ipa3 арпалысады да, акыры буранын 6 eii кайтпайтьш болтан сон, амалы курытан Бэкей кашута бетгейдт Кайда барады кашканда? —Сол арадан он шакырымдай жерде Кдрпык ауылынынагашты кыстауы бар ед(,—депт( Бэкей,—сотан барып паналамасам, баска паналаржержок. Бэкей бураны 6ipa3 адастырып, тез эте алмайтын жыралы сазга богейд! де, 03i вте шыгып, тура кашады. Саздан ете алмаган бура жыранын басын орап шапканша, Бэкей терт-бес шакырым узап кетедк Кутырып, жарап журген бура i3iHe тусе куады. - Бура куып к еледт- депп Б эк ей ,- мен кашып келем. Кутан сайын ол меш утып келед1... Содан влд1м-талдым дегенде, калын агашка Kenin KipaiM-ay!.. Аташка KipreH сон адастырып кетем бе деп тырысып ем, и!с1мд1сезе ме немесе сыбдырымнан бше ме, кыр сонымнан калмай-ак койды. Кутылмасын бшген Бэкей Карпык ауылындагы 6ip бай yfcun корасына тытылады да, кзкпасын жауып, атын аташ уйге к1рг!зед1. Bip кезде какланы элденекеп согап бпед!,какла k:ikайрыльт тусеш.
Караса, бура екен! Бэкей агашуйшн eciriH жаба кояды. Бура кедщ де, дал есиспн аузына шегш жатып алады. Бура сол жатканнан eKi кун жатсын,- депп Б эк ей ,- ез1м де ашыгабастадым. Атыма ineirri терезеден тусш жулып берем. Ана пэленщтурар xypi жок. Не icTey керек? Не icTepiHб имей Бэкей саскан кезде, жата беруге жапыккан- дай, не карны ашкандай болтан бура турегеп, отка кетедг BipaK алыскаузамай, сол манайдыналаботасын шалады. Со кезде Бэкей кораньщ баска 6ip какпасьшан шытады да, зьпып шыраоы... - Бура дегенш кекп болады екен,- депп Б экей,- жеген таятын умытпайды екен, олай дейтш1М, 6ip жыл еткеннен кейш сол бура манаты айгырга кездесш кап, тура кеп бассалады. Кашып кутылмасьш бшген айгыр, жалт бурылып карсыласа кетедг EKeyi узак алысады, журголарды айыра алмайды, сейтш жургенде айгыр бураньщ TipceriH Ticren, киып ж1беред1. Бура айтырдьщ он жак жамбасыньщ устш жулып алып калады... - М ш е,- д е й т Макан бура кенесш аяктатаннан к е й ш ,- сол курещн - осы Акжамбас айгыр. Мунын жамбасындагы ак жун бура TycipreH жаранын орнына шыккан. Маканный айтуьша сенсен, бул Акжамбас айгыр - Тургайдын ырысы. - 0 3 i журген маннан каскырта мал берген айтыр емес б у л ,- дейщ М акан,- кэрмей кап капы сокса, амалы жок, кере калса, тура куады да, айдап тастайды. - Бул пшндежурген жылкыдан уры да мал альт керген емес,- дейш М акан,- урын былай турсьш, бэтен Kici атаулынынбэрш де жуытпайды. Танымайтын Kici болса, тура шабады да, кашып кутылмаса, не езш атган жулып тастайды, не атын шайнаптастайды. - Айтырлар,- дейшМакан,- ушрлершкызганысьт,6ip-6ipiMeH тебелест журедц гой. Бул езге айгырмен тебелескен жылкы емес. Qjmepiкелмейпнш бшгендей, бул айгыргаезге айтырларумтылмайды да. Умтылакалса, кайтът беггеместей кьт шайнаптастайды. Макан меш айгырдан алгашкы келген KyHi-ак сакгандырды - Осында жамбасында агы бар Акжамбас аталатын 6ip курен айгыр б ар ,- д е т о л ,- бесенеден белг1л1 езк езге жьшкьшан денес1 улкен, жал-куйрыгы да мол. Бетен KiciHi альт тастайды ол. взщ е керсетш кояйын, уйренгенше байкап ж ур! Макан апарып керсеткенде, айгардынтулгасьша мен расында кайран каддым. Би1к жэне мол денел1 айгырдьщжаты шубатыльт шашасынатусет екен, куйрыгы табан кушак! -
М еш к ек еаз бала керш мен немесе кез! уйренда м е ,- айгыр маган алгашкы кундер1 «сен ю м а н » дегендей одырая 6ipep караганымен, артынан коркытатын белп керсеж ен жок. Bip жагынан Маканный асын icTen 6epin, 6ip жагынан жылкысьшбагысып, мен жypin жапым. Алгашкы кезде жерсшбей, api тоназыкырап, берекем кашканмен, бул турмыскада мен консы конып болдым. А з кунде мен, Макан айткандай, урген куыктай томпиып, етейш алдым. Енд4мен уйкыны да аз кутетщ болдым. Сонда купим келмейш емес-ау, коста жалгыз калуга коркам. Жылкы алыстанкырап кеж ен кезде костык манайына каскыр кел1мпаз болады. Тунде ол манайьша тастаган суйек-саяктарды KeMipin те журедн К,азак «кара коска каскыр шаппайды» дейт, сондыктан ба, «каскыр отию н е жоламайды» дейш, содан ба немесе 1Ш1нен адамHiciшаккан сон, бала емес, улкен деп ойлай ма, эйтеу(р, коскасугыныпюре коймайды олар. Сондай коркыньшггыбасымнан 6ipep pe r етюзгеннен кей1н, мен де Маканга epin кузеж е шыгып, кунхиз онымен кезектесш уйыктайтын болгам. Алдагы куннщ ауа райы кандай боларын жылкышынын елшейтш барометр! - жылкыньщ е зг Келер кyHi боран болатын болса, жылкы оны сезе кояды да, пыскырынып, imiH тартып, тиышсызданабастайды. Жылкы пыскырынса-ак: - Ал, бал а,- дейш Макан,— ертенп кун ынгайсыз болатын болды. Боран боп кетер ме екен, кайтер екен? Жылкыны жинацкырап устайык. Ие бола алмай калармыз. Bip KyHi мен коста кап, ас nicipin отыр ем, Макан жылкыдан кедшде: - Жылкынын 6yriHri жецкшш , imiH тартуы ынгайсыздау, бала,—дедамаган.—Асты ертерек ш ей к , куншн 03i де бугш бултка батып, с о жак мезг!лс1з коцырланып Kerri. Кешке карай жел де кетерше бастаганьш байкадын ба? Алаканшыкганыл урлесш журш кетп гой кешке. Ал енш асты ертерек ш е й к те, жылы кишш альт, жылкыны ыкка карай айдап, т е б т мол жерге салайык. Жылкы ыктай калатын кун болса, «Шошкалынын» копасына кш йгт журмесш. Макан eKeyMi3асты iiuin алдыкта, жылы KHiHin, ажакондык. «Осындай 6ip кундерге керек болар» деп, Макан кей карулы айгырларды жугендеп, кантарып, ток-жараулау кып устайды. Екеум!здщ MiHreHiMi3 де сондай api жараулау, api ceMi3,6Lneicri айгырлар. Ю-859 145
М аканный айтканы кедщ. К,ас караймай-ак дауыл кетерщщ де, ж ердеп кардын 6apiH копаргандай боп. теш рек уйыпсыган калын боран болды да кетп. 9зге жылкы тупл, мшген аггын кулагын да зорга керетш хал болды... Орай, ы шкына соккан жел ауыздан шыккан леггп кайырып кайта ты ю ы ... Б1разга дейш дыбыс 6epicin жакында журген Макан екеум1з аздан кейш айрылдык. Ык кай жак екеш ;ж ел кай ж ак екеш аздан кейш бшшбеуге айналды. Белин iHашык жерш орай уйткыган кар тыныс алдырмайды... Осы арпалыста кврер танды кезден атырдым... Сонда Маканный не icren жургенш 63i бшед!, мен ез!М жьшкы багу тугш, ат устш ен жел ушырып экете жаздап, кейде ердщ касын, кейде атгын шоктыгын кушып, эр ен гана журшм... OflTeyip, аоымдагы айгыр spi MbiKTbi.api жуас... MeHi кайда бастаса да, со бастап жур. 0 з колымнан келер1 жогын корген мен колымдагы л згш д 1 алдакашан ердщ касына орагамын да, айгырды еркше ж1бергенмш. Бул - менщ 0з тапкан акылым емес, М аканный уйрелсен акылы. - Егер,—дейтш ол,—боран боп, элдекайлай адаса калсан,— epiKTi атына бер. Ол сеш ж ы лкы манынан узатып ешкандай экетпейщ... Тун мундай узакболар ма!.. Ерюне карай журген айгырдын услнде эЛ1журш келем, ЭЛ1ж урш келем... ©тер мезгш, втер тун ж о к сиякты... Bipa3 журш калжыраган маган ещц кайтып тан атпастай, боран ашылмастай керш дг.. Bip кезде боран ыдырынкырады ма не тан бглше бастады ма, ]щрден кем1рдей кап-кара боп тунган туннщ рещ бозамыкгануга айналды... Бозамьщкушейетусл... Танекен!.. EcKi ауылдьщ угымында, «жын»деген тунде жортадыгой. Мына жанды боран сол «жынньщ» агайыны ма, немене, туш бойы кутырган бурадай 3 ip m a en , Ke6iriH буркырата шашты да, тан бшше бэсендей бастап, кун шыгар кезде недвуip толастады. Сонда карасам, м енщ астымдагы жануар 6ip топ жы лкы ньщ imiHfle жайылып жур екен. Боран кун туске тармаскан кезде гана ашылды. BipaK Макан екеум13 6ip-6ipiMi?ni кеш ке карай таптык. Боран апп>шьш, жермвлшерш байкаганнан кейш, жинастыруга KipicTiM. Мен жинаган жылкылар 6i3 баккан жылкыньщ элденеше бэлйш ен 6ipeyi гана сиякпл. ©зге жылкылар баска 6ip жакка тутас ыкты ма, болмаса мына жылкылардай бытырап белш ш к етп ме, ол арасы маган мэльмаз. 146
Макан кайда? Бул сураудын жауабын мен кешке карай таптым. Кун батуга енкейген кезде ык жактан 6epi карай шубырып кеде жаткан жылкылар кезге шалынды. Э рине, олар б1здщ жылкылар! Расында, б1здан ж ы лкы лар, саумалай кайы ры п. М акан айдап келеда. М аканный 6ipiHUii сезй - Акжамбастьщ yftipi бар ма? - Бундагы жылкыда ж о к ,- дедам мен. Шаршагандыкбелп керсетш, сурланынкыраган Маканный ещ одан жаман сурланып KeTri. - Анык ж о к п а ? - деда ол. - Ендеше, кудай урдыдесейпп, езге жылкыдан 6ел1бесе керек еда ол. Капай белщда е к е н ,- деп М акан сураулы кескшмен аз уакыт турды да: —Ендеше, мына жы лкыны сен 6epi карай айдай бер. Мен вз1м барып, мундагы ж ы лкы ларды аралай тусеШ н,- деп, мен жи наган жылкьшарга шаба женелдь Тундеп боранда ari айгырдьщ yftipi де бытырап, белш ш кеткен екен, эр биенщ кульш-тайлары да белшген екен. Есш жиьш алган жылкылар ж акындары н енда ж октасы п, аркы рап KiciHecTi де, айрылган туыстар 6ip-6ipiHiHдауыстарын таныгандай айдаусыз-ак карсы шапты. Тунде уй р ш е ие бола апмай калган айгырлар да енда кокырайысьт, бытыраганбиелерш акырай KiciHen жинасьш жур... Ж ылкыларды 6ipa3 аралаган М акан маган шауьш келда де: - Кудай шынымен урган е к е н ,- дед1.- А кж ам басты н yftipi тутасымен жок. Эзге айгырдьщ yftip.nepineH б!рен-сарандап жок. Шамасы кы рык ш акты ж ы лкы ж ок-ау деймш, жануарды н yftipi езге жылкыдан булайша белш ш кетпесе керек еда. Оган 6ip жазым болды. - Не жазым?—деп сурадым мен. - Не болушы еда,- деда М акан к е й ш ,- каскы р камайды да! ©ткен боранньщ алдында 6ipep кун бурын, тунде жылкыны торыган ею каскырдьщ гзш кесш, Макан екеум!з 6ipas жерда шольш кайтканбыз. Сонда жылкы ыктаган бет жакта сортандау 6ip кел кездескен. Акжамбасты жоктаган Маканга: «Сол сорта тусш кетш, маскара болмада.1м а екен ?»- деп ем: - Taflipi, жокты айтады екенс1н г о й ,- дед! ол к е й т . — Акжамбасты сен акьш ак айгырлардын 6ipeyi деп турмысьщ, уЙ1р1нен тунде айрылып, кундаз 1здейтщ? 0 3 i елмей TycipciH бе сорта yftipiH! Ол жаман-жуман адамыннан даакылды. Кдндай катгы 147
боранда ез yfliptaeH ол 6ip жылкы да шашау шыгарып керген емес. Y нем! Hipin, б агап журеш. Кдскырдан баскадан оган кер келеш екен деп ойламаймын... - Бу кайда кетп е к е н ?- деп Макан аз ойланып турды да: - С о 6ip-eKi каскырдьщ i3i,—д е ш ,- Атантай келш е карай тарткан еш, кэгарщ. Булманайда Шошкалыдан кейш каскыр сонда гана жатады. Шошкалыга жы лкыны айдап бара алмайды каскыр, ол жел жак бегге. Егер каскыр болса, жылкыларды Атантайга карай айдайды. Д ал ыкгы болганмен, Атантай 6ip кырында. . -Негеайдайды?-депсурадыммен. - О, Tattipi, бала екенсщ г о й ,- деп Макан кейш алды д а ,- «сен Козгалма, мен жейш» деп айтады деймюш каскыр? «Кел, меж жей гой» деп жылкы турады деймющ? Жайылымдагы жылкьшы гана каскыр алдастырып жей алады, босьш журген жылкы ж епзе ме оган. Ондайда каскырлар жы лкыны камап, уркгге айдайды да, болдыртып апарьш, не сай, не к ел сиякты б!рдемеге камайды. Ж ылкьшы сол арада жейш олар. - Дурыс. Сол Атангайдан баска каскырдын жылкы качайтын жер1 ж о к ,- деп, Макан тагы да аз турды да,- а т б ал а ,- деш маган,- мен енш ж ок жылкыларды (здеймш. Карулы, тын айгырлардын 6ipeyiH устал м1ней!н. Мына жылкыны сен кайыра тур. Боран ашылды. Ай жарык. 0 т к ен туш жещ ал ш ашыккан жылкы енш тебшнен бас алмайды. Макан тандаулы айгырын устап азды да, ертгеп м ш т , ойдагы Соркел жагына карай женеле берш. Жылкынынтунг1 кузетшде бул MeHiH6ipiHmi калуым. К,арным ашады, 6ipaK коска баруга коркам. Оны манайлап каскырлар журген сиякганады... Со каскь1рлар жылкы арасындакаптал журген сияктанып кетеш... Ж ылкы тепкен жерде уйшген карлар да, кальи кырау буркенген курайлар да маган 6ip-6ip каскыр боп кершеш. Bip орында турсам, сонын 6api маган шабуыл жасайтындай, елп Макан кетерде ауыстырьш алган жуастау биемш жылжыта берем... Коркьшыштан басым айнала ма, немене, каскыр сияктанган 6api биемш жылжьгпсан маган карай жылжып келе жаткан сиякганады... Б1раздан кейш епм елш ме, болмаса кез1м уйренш ме, мен енш журепмш орныктырып, 6eKiHinалдым. Содан кей1н мен1нкез1ме LriKKeH ap6ip зат е зш щ шын магынасындагы касиеггмен гана танылды: курай - курай, Kypriri - к у р т к , жылкысы - жылкы... 0p6ip боранньщ, ap6ip жанбырдьш артынан эдем! 6ip кун райы басталуы дагдылы ic. ByriHri тун де тамаша. А слан бултган тугел 148
арш ы лган. в т к е н ту н п боран 6eTiH ж уы п тазартып кеткендей жулдыз аталынын 6epi езге туннен артыгырак жаркырап турган сиякты. Ж эне оларбупн ерекше молайып, тенкершген аспаннын внбойьша сыймайтур... Ай да бугш кундегщен анагурлым ашык жаркырайды . Ж улдыздардьщ арасынан кезген ай 6yriH аспаннан 6epi карай жакындап, айкай жетер жерде гана калкып бара ж аж ан Tapijfli... Расында, ашыкгы ма немесе мьша сиякты ж елаз, айлы, тымык жылы тунн1н мей1рше рахатгавды ма, жылкы атаулы алгашкы кезде карды сабырмен гана теуш, 6ipa3 отыгып алды да, тун ортасы ауды- ау деген кезде, к ей турегеп , Kefti жатып жаусаугаайналды. Далдпаадем16ip тыны штык басталды. Ж ел тымык... А й жарык... Ж ылкылар туп-тугел жусауда!.. Т ещ ректш тымыктыгы мен у н азд тп сондай, курай басы ны ц кы рауы жерге туссе есп'лер- лжтей... Т ещ рекке орнаган ты ныш ты к пен уйкы MeHi де ез кушагына ала бастады. М енд ееяш маужырап, калгуга айналдым... - Ш арш ауы н ш арш ады ц гой, б ала, 6ipaK, ш ам ан келсе, уйыктамауга тырыс, каскыр деген Kanip пэле ол. Жылкыда адам j жогын жаксы бшед1 ол. Капынды тауьш, согып кетпесш . Ж ылкы j imiHfle адам жургенде, балаболсандакаймы гады .-дегенМ аканньщ I сез! кулагымда ЭЛ1де ы зы н кагы п турганмен, уй кы н ы н салмагы | ауырлапбаражатыр... I - Ьап, б эл ем !- деп акырып калган дауыска мен оянып улгергенше, 6ipey MeHi аты мньщ усттнен ж улы п та алды. Мен коркыныш унш шыгарганша, ол менщ беттмд! элденементумшалап та улгердг CeflTin бет-аузымды орап алганнан кей ш , атды на бвктерген мен! ала кашты. Сонда гана ес1м юрген мен imiMHeH «уры гой бул» деп жорыдым. - Б а л а ,- дед!' a a r i адам, даусын буза сейлеп, м еш 6ipa3 алып кашканнан к ей ш ,- жылкыньщ жартысын берем|'сщ маган? - Ещц гана жобаладым: бул, эрине. М акан!.. 0й ж ен1 дауысьш бузып сейлеп, урынын жыны бар ма?.. - Макан ага, б осат!- дедам мен. - Кдйдагы М а к ан ?- д е д ол т а г а да дауысьш бузып. - Т унш ы кты м,- дедим мен. С о кезде Макан е з дауысымен каркы лдап кулд! де, бет1мд1 ораган нэрсесш жазып: - К,алай, yftpefiinai ушырдым ба, б а л а ? - деда. - Акжамбасты таптын б а ? - деддм мен.
- Талтым,- д е д Макан. ! - Ия, калай? i - Ол коп кенес, шырагым,- д е д жадыранкы ж у зд Макан. 1 Ofrreyip, амантабылды. Калганын коска барып айтайын. Кдрным елердей ашып келед, Сенщ карнында ашкан шыгар, ал тартгык коска... Алдана енгерген MeHi Макан жерге туарместен, манаты мен м ш т журген, устшен MeHi жулып алтаннан кейш картеуin турган жуас атына эк ел д де, жерге содан кейш Tycipin,- ал атынды уста дамш !-дед. ' - Енд каскыртимей ме жылкыта?—де д м мен. - Ол иTin де шаршамайды дей ш сщ ? - д е д М акан.- Тан жакындап калды. Торитын м езгш етг1 олардьщ. Коска барып каужалайык. Жылкышынын косында эруакытта даяр тамак турады, ол суытып койтан ет пен e3in койтан курт. Расында да суыкка катпайтынжылкынын майлыетш жылкышыларжылытпай да жей беред. Бакырда катьш турган езул1 куртты кыздыру эп-сэтге... Мана атымнын уст1нде элсш -элсш калтып-оянып журш уйкымды кандырып алдымба немесе Маканнан Акжамбас туралы естуд1 кызык кердм бе, коска бартанда менщ уйкым шайдай ашыльш кетп. Макан болса, болмаса да уйкыны алдакшан кул кып airaHKici... Туртайдын yfti анда-санда жадатай шанамен экеп тастайтын койдьщкепкен киы б1здщкосымыздынкасьшдаyHeMi yroniтурады. Ки езге отъшнанspi кызулы, api онын шоты узак уакыт сенбейд. Ки сене калтандатутатып алу ушш аздаган тамыздыкгыаташ бар. Оны с1рщкемен тутатамыз. Б|3 келеек, боранды TyHi к ар басып калган костъщ карайып шошайган Te6eci тана KepiHeai. Костын алдына уйшген карды жырьш, жабык тебес1н ашып, imiHe KipceK, эр мулш езш щ орнында, тек кана кндьщ шотыс ен т капты. К у тамыздык тез жанкаланып тутанды, ки жатыдды, йпшде езген курт муз боп катып турган бакыр да асылды... Eki кунге жакын нэр татпаган ашезек, астын Hid шыга бастаган кезде Tirni ашыгып, 1ш улып, журек темен тарткан сияктанады. Маканный imi де сейтп бшем: - Бала,- д е д о л ,- кешеп 6ip капшыкка орал тастаганынды экел! 150
Бурышта буктеул1 жаткан капшыкты мен 6epi карай тарта бастадым. Эдетге ет атаулынын бэрш суыта бермейм1з, казы мен картасиякты не майлыкыртыс сияктысем1з етгерда тана суытамыз. Менщ капшыкда орал тастаганым: шамасыею суйемдей жуан карта мен катаган басынан белшген суйемге жакьш казы да. Капты жазып керсек, Макан айткандай, карта да, казы да былбырап, жуп-жумсак боп тур екен. Костын пышага en d p болады. Капка етпен 6ipre оралган сол етюр пышакпен казыны да, картаны да кесектеу тшш, асап жатырмыз... Майлы етке каужалганнан кейш улыган inrun yni eniin, ауыл- уй орньша кона басталы- Макан Акжамбаслъщкенесше содан кейш FamKipicri. Онынептеп мактана сейлейпш де болушы еда. Сол дагдысымен ол алгананыньщ канды журепн жутып квцш жай тапкан буркптей комданынкырап алды да, кеншд! кескМмен: - Ал бал а,- дедц,- сен тындай бер, мен айта берей!н... Макан ол кенесш ысыткан куртты iuiin болганга шейш 6iripe алмадь1- Одан кейш буынта тамактусп ме, болмаса кабакка катхан уйкыженд| м е ,- Маканный бойы маужырай бастады. Мен эл1 тъш сияктымьш. Куртжегеннен KettiHri энпмесш щарасында Макан 6ipep рет калгып Kerri де: - Бала, калжыраган екем м е н ,-д е д а ,- сен тындау KepiHeciH, тан да бшше бастады, жылкыны карай туруга жараймысьщ? - Жарайды,—дедаммен. Егер кун жылы болса, жылкы кун квтерше жусайды. С о кезде коска кайтъш келсем, Макан оянып, кундеп дагдысымен жаланаш денесш кармен ыскылап жатыр екен. - Сондай тамаша уйыктаппын,—деда о л .- Кыстайш несие уйкыньщ 6api етелген сиякты. Карга аунаган тулкщей жайнап калган сияктымьш. Тадергенасты даярлаумен катар, екеум1зтагы да Акжамбастын кенесше юрдак. Бул узаккенест1н кыскаша мазмуны былай боп шыкты: жылкы ыктаганжакка карайжортканМаканныйаддынан каскырларкамаган 6ip топ жылкынын epcLii-карсылы урке женкйтген (здер! кершеда. Кзскырлардьш каншаекенш i3санынан айырыпболарлыкш ее. - EipaK,- дейда Макан,- шамасыон такты бар-ау деп ойладым. Кдскырлардында epcmi-карсылы шапкан турлерше Караганда, жылкыны коршап алган сиякты. Каскырга камалганын бшген
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 464
Pages:
