С. Мұқанов. Т1

Кулкайынсол уакытга жаны ышкьшып, Кызыл кан котарынан шапшып шышп, Камза мен екеу1ндд каргапты ол, Ашынып котырлары аласурып: «Ей, Камза, сенщ кезщ ашылмасын! Кайгыдан кониин дайым басылмасын. Шабыма гузды суды куя сальш, Шыбын жан енди негып ашьшбасын!» Не жауап айтгын аган елерде сен? Карадын журтка калай кемерде сен? Бойында сондай кунэн бола тура, Несш е кумартасын еленге сен?» - Бу калай?- дедд Баймагамбет. - ©текызык!.. Содан кейш? - Надан ел емес пе казак? Bipeyre еипксе, кезщ жумып ж1бермей ме! Кастык 1здемей ме оган?.. - Не кастыккыпты? - С о га с басталып жаткан кезде, еллккендер «солдатган кашкан» деп арыз 6epin, урядник кеп устал зкегп. Кейш естюек, сотыска ж1берйтп. Маган да, ауылдагыезге достарьша да хат жазьш турады. Кейде вленмен де жазады. Bipeyi мьшау, окьш квр! Усьшган елекш окып керсем, былайша жазылган екен: «Жатжерденкайгыланып жаздым назым, Бьамеймдн eMipiMHiHквбш, азьш. Усттне шинель, мундир киш алып, Бул хатгы жазып отыр енерпазын- Cytteyai касымда тур кылыш, мылтык, Аяктан жудеп журмш аксап, сылтьш. Уст1мде кшм бутш, тамагым ток, Квнш хош, сейтсе даты журек жыртык. Сагындым казактын кен сахарасын, G pieHin, mipKiH журек, ah урсасын. Жарасьш жаннын жазар сэры кымыз, Дэм1нд1 кашан маган татырасын? !* 352

Сейггкерейдщ тары 6ipHeuie еленщерш окыдык. Оларда согыстын ол кезде марантанык 61'раз ауыр 6ейнелер1 сипатталган екен. Баймарамбет ол елендерге вз сездерш араластырып, ж у р л жаткан согыстын хал-жайынан маган б 1рталай мэл1мет бердг Согыстын не сотые екеншп туралы булар менщ 6ipimni рет алган элементарлыкмэл1меггер1м болды. - СеМткерейден кейш не ш тедш ?- деп сурадым мен Баймарамбеттен. - Окуга кетам. -Кайда? - Троицкийге. - Не окуга? - Кдзакша мектеп те, оку да жорын е з щ бш есщ. О кырысы келгенге eKi оку тана бар емес пе: 6ipi орысша, 6ipi татарша. Сейпкерейден менщокыганым - татарша, орыс школына тусуге жарамадым да, бшетш 6ip адамнын акылымен Троицкийдеп «Медресе Уазифара» кетам. Одан eKi жыл окыдым да, биыл eKi себеппен бармай калдым: 6ipi - алыска барьш окуга каражатым жок. Жогарыда айтгам гой, «экем саран Kici»деп. Окуыма каражат бермед! ол Kici. - Енш капай овддын? - Троицкийшн манайы - казак ауылдары. Сол ауылдардын медресеге тусуге 6uiiMi жетпеген балаларын окытгым, эрине, жалданьш; эрине, аукатгы адамнын балаларын. - 0 з окуьща бвгет болмады ма олар? - Болганда амалыннешж! «Урлыккылсан, усталасьщ, шеп жесен, какаласын» дегендей, киын болса да окытгым, кун кору керек... - Енш неге тастадьщ ол окуды? - Себебш айтайьшдеп келе жатыр ем, 03iHKHin кегпн- Екшпи себеб1м: ен зор оку орыста. Орыс т ш «М едресе Уазифада» окылады. K,a3ip мен орысша дурыс свйлеп, орысша дурыс'Зказа бшем. BipaK максат бул рана емес, максат - орыстын ттлш рана бшу емес, орыс тш н де фэндерд1 де оку, мэдениет жагьшан, оку жагьшан казактан озыкдейтш татардын да алдынгы ynrici —орыс. Орыстынэдебиеп де татардан элдекайда бай. Ендеше, орыс окуын шала бшген Kici б!зшн заманда шын марынасындары мэдениета Kici емес. Сондыктан мен татаршаны койып, енш Стаптан орысша окуга бел байладым. - Стапта бар ма ондай у ж е н оку? 23-859 353

- М аган жететин б а р ,- деда Баймагамбет K yaiM cipen,- жане елге ж акын жер, уйден аздап болса да азык-тулйс алып туруга болады. - Саган да ж ур деп м кеп о т ы р ,- д е д Баймагамбет маган карал, KyaiMcipereH к ес к ш ш сал м ак т ан д ы р ьш ,-6ipaK жагдай ж о к кой отан: api орысша окымагансын, api каражатьщ жок!.. - С олай!- дедм мен курсшш. - EpMinnceшыгарганелендершд окыдым,—дед Баймагамбет,- yMirri балаекенсщ. ©лендерщ жап-жаксы екен. Эрине, к ем ш ш п де кеп. BipaKceHiHKa3ipri б ш м дэрежене жарап жатыр. Бул ж е н д е 6ipa3 кенескеннен кей ш , мен Бай м агам бепен ез елендерш керсетуд етзндм. - М енде Kafl6ipж е н д елен бар д ей с щ ,-д е д ! о л .- Ж аксы елен жазу уш ш ж ак сы 6iiiiM керек. О л б ш м менде ал! аз. Татардьщ акындарын, орыстын акындарьш окып отырганда, ез елещ нд елен деуге уяласын! Ocipece оры сты н акы ндары н!.. Гаж ап елендер соларда!.. - Юм деген акындар бар?- дел сурадым мен. - Толып ж аты р,- д е д Баймагамбет, менщ сурауымды кызык кергендей жымиып. - Мысалы? - Мысалы, П уш кин!- д ед Баймагамбет аузын толтыра сей л еп .- Дун ия жузшде одан куигп акын жок. -T ip i ме ол? - Олген. - Tipi кандай акындары бар? - ¥ з а к сез гой о л ,- д ед Баймагамбет,- бэрш калай айтып тауы сам . Ж ан е тоназы нкы рал та каппы н Ke6ipeK отырып, е н д журекенессек кайтед? - Болсьш. Bip-6ip ш ылымды тагы да орал ап, екеу м 1з ту р еге л д к те, катарласып ауылга бетгедк. - Дегенмен, сен баланы окьпу керек е к е н ,- д е д Баймагамбет,- жане мумкш болтанша орысша. - Кайдзн? К,алай? - Бул сурауына ж ауаш ы мен Сташ ан жазьш ж1берейш. Оплаты жагдаймен танысайын. Мумкш, caTi тусер. Б айм агамбетг(н бул айтканы маган жай 6ip с е з Kepinai де, окудан yMiiTeHe коймаганмен, оны н елендергмен танысуды арман erriM. О сы етш(ш1мд кайталай берген сон, Баймагамбет пальтосы- 3S4

ны н iuiKi калтасына салып койган тетрадын тагы суырып алды да, 6ipHeuie бетш аударып: «Мьша 6ipey.oj Kepiui!» - деп маган усынды. Окып керсем, елен: «Bipey секинн Байлаулы, бекул! ©MipiMHiHTyfliHi. Ашудытасытты, Ж урекп ашытгы Осынын куйт»,— «Умтылса адамзат, Болдырмас ic аз-ак, Канатты комдайьш !»— деп 61тед1екен. - Экем алыстагы окугазюбермей журген кезде жазганым еш,— деш ол, мен еленш окып боп бетш е Караганда. О ныц «Кдлкам шырак» аталатын еленш бастай бергеньмде: - О кы м ай-аккой !- деш Баймагамбет. -Н еге? - Ж асты к туралы жазылган ол , хусусан,—кыздарга жазган... BipaKбул еленде ыстык махаббат жок, тек кана бозбаланьщ кызга кумарлыгыбар. - Ендеше, махаббаттык елендершш керсет. - Ондай елещ м ж о к ,- дед1 Баймагамбет KyaiMcipen. -Н еге? - 0 лен журектщ шьш сырынан актарылса гана эсерли болады. Шын магьшасындагы махаббаттык елен шьш махабаттан гана туады. Мен1н эл 1ешк1мге махаббатым тускен емес, ягни м ен ЭЛ1 eiu6ip кызды шьш суйш керген жоклын. - Сондай киьш ба ол? - Басына тускенде 6inepciH, бала, Эл1 жасыраксьщ го й !..- деп Баймагамбет сершлш алды д а :- Енш 6ipep еленш окы. Содан кейш ауылгакайтайык. - Болсьш. -Т абигаттуралы жазылган мьша 6ip еленш окьш кер п п ! - деп Баймагамбет «Туннщ басталуы» деген елен ш о к ы п ы : 355

«Жасыл, как, алтын жиек конырланьт, Кунтабыс кып-кызыл боп нартгай жаны л... Ж ылы кеш ку р ен д ен т баяу тартып, Солтустж карауланган мунарланып. Тун каптап жер жузше жайып канат, Сурланган кас карайьт эрб1ртарап. Т ьт-тьш ы ш орман, дала уйктап, мулгш, Жиектен туып келед ай да карал. Жулдыздар тау басында, тещректен Тунерш, тур жамырап аспан-квктен. Коршалап карангылык жердщ бетш, Келед жогары ерлеп кекжиектен. Т ун жетш , болды сонда iHip ш аш , О кысьш намазшамын ж у р п ы н 6api. Осыдан эсерленш, кены толкыл, М ен даты терен ойга к етп м a p i!..* - Мына еленщ там аш а!..- дед м мен, буган дейш елш мнен кездест1рмеген мынау вл ен матан к а п ы эс ер етш... - Е н д 6ip е л е н д езсм-ак окып к е р е й ш ,- дел ол тетрадына кол созды. Кольша берген тетрадты актарынкырап: - Б1здн елде «Пысыддак Омар» дейтш мшез1 катал, e 3i саран, жаналы кка карсы бip адам бар е д , соны окиы н,—д ед : «KecKiHi таргыл бука сек1лденш, Ш 1ренш , KeKiperiHквкке керш, К ы зары л eKi кез1, ж ан жаратпай, Пысылдап, кершгеннен аулак жерш, Омекен 6ip тал е л д н аксакалы, Оз! бай, журтган аскан артык малы. Eip жактан ipi кеуде, омыраусок, Сондай кас жаналыкка онын жаны. Свйлесе жаналыктан 6ipey келш, Оымен шарылдасып калады влш. 356

К.олына тал-таягын ала салып, Кдпады, ж е ш келсе, баска nepin. Устайды 6ip езш е топтал ж т т , Ж умсайды кысымдыкпен eMip кылып. Бетш е карсы ешк1м свз айта алмай, Журеда жумыскердйд 6api ыгып. Тыксырып катьш-калаш, балаларын, Bip уыс, ашуланса, етер бэрш . Тамыкгын кескш ш дей ызгары бар, MiHe3i, кысып кетсе, сондай тарьш. У йш е оны н езге келсе Kici, в з ш е байланысты болмаса ici, У йш де кеп отырмай шыкса екен деп, Ажары келюпейщ, Kauibimyci. О мекен осылайша 6ipa3уакыт Айбынмен журпъщ бэрш таныркатьш, Саудага тус-тус жактан Kici айдап, Байлыкты молайтады уйде жатып!»... «Мше, кайда е л е н !» - дед1м мен iniiMHeH, Баймагамбет окып боп маган Караганда. ТАРЫ ДА АЙТЫС Балыкбай ауылынан кетам де, Ж уанагаш аталатын ауылга орналастым. K aci6iMтары да бала окыту. Ж уанагашта ортадан арты к д эу л еп бар Kici жок- Ауы льш ын бурынга бишнецп Уаклайдын Омары екен, ол еткен жылы елш, ew iiri пысыкшасы И тж ейдш Досмагамбе™ боп калыпты. Ж алпы алганда, бул ауыл inrepi санагатгагы ауыл емес екен, ауылына адамнын емес, жердщ аты койылу ce6e6i де содан. « Е н д т пысыкшасы Досмагамбет» дегенмен, оны н да колынан кулы к пен сыкактан баска келер1азгантай. С ол кезде отызды орталаган, с о й д а кт к , Heri кесе, сирек кана мурты бар, имек мурын, uierip кез, аксары ещи, орталау, арьпсша денел! Досмагамбеттщ багатыны кулык- Манайдагы елдщ 357

апдмдарында KiMHiHне кемиплiri болса, ол соны сыкак кып журедь Ж эне ез1- ce3i мен кесюнш сыкакгаган адамнын к ес к ш мен сезше сала коятын, шын магынасындагы артист. О ны н сыкагы ны ц Ke6i бокауызбен араласып жатады жэне сыкакгайтын кылыюса эрюмдерш e3i irrepin журедг Бдрнеше мысал алайык: Досмагамбетпн э к е а И пкейш ineuieci кы з куншде менсшбей, ел талкысымен ар ен келген ж эне келгеннен кей ш де кезш е шэп сала берген. Умсынай - сезш ен, п ы сы к Kici, ал И тж ей - момын, 6ipaKMiHe3i т о м ы р ы к й а . Bip кун1 мал тел д е п ж аткан к езд е, У м сы най уй iniiHiH адамдарына аяклен айран у л е с п р т огырады да, Итжейге кетисгеу кара аяклен орта куйып береги. Сонда Досмагамбет шешесше: - Эй, апа-ай, бейш арасын-ау!0 згем1зге айранды бутш аяклен бергенде, экеме неге кетж аяклен 6epeciH? К ы з кую нде менсшбей келген екенсщ , осы KiciHi ani де м ен сш б ейсщ , енд1 влгенде менсшем1с щ ? - дел к ей ге н болады. Баласьшьщ кулык сезш е Итжей нанып калады да, томырык мшезд устал кетш , «эк ен н ш . » д ел боктап ж 1берш , колындагы айран куйган аякты эй ел ш е ждберш кеп калады... Умсынай буга койганда, а як терезеге -rain, шынысын сындырьш далага шыгып кетедд... Досмагамбет кулеш де, кашьш кетеш... С ол ауылда М устафа деген момын шал болады, Tini шолжын: «р» мен «л»-ды «и» кы п, «з»-ны «ж» кып, «с»-ны «ш» кьш свйлейш. Мустафаньщ Муса деген баласы, Кэпен дейтш салдау, саран келвл бар. Bip ж ылы М усаньщ согымы сем1з болды да, К эпен Досмагамбетке ет асьш бере коймайды. Кыс ортасында Муса К эп ец щ т ер к ш ш е экетедд, у й н д е ш ал гана калады. Bip куш Досмагамбет барса, шал сирак-мирак сиякгы квр-ж ер етп асып отырады. Соны керген Досмагамбет куланып, шалга жатады да кейидд: - Ж аксыдан жаман тугансын с е н !- дейдд о л . - Э к ен Уакбай мынгырган HTe.Mipбайдьщ кы зы н алып еде 0 з щ де т е к л жерден алып ен! Сол кезд еп Tepfleri майьщ eciriHHeHа гь т , уйщ е келген ж урттойынып шыгьш жатуш ы еда. Одан кедей болган ж о к енсен. Мше, мына 6ipкуаякесш ще кедш де, кен дастарканьшды тарылпы, б ерек ещ ц к е п р д ь Д эу л ет щ де к ер к ет п . Ж у р т 6e3in болды 358

кеткет?!.. Осындай свздермен Досмагамбет Мустафанын ашуын келт1рш алоды да: - Ерегескен сон, сол ит келш щ келгенше согамны н жылы- жумсагын жеп кой !- дейш. - Оны шггей ем - a y ! - дейдд М у с таф а,- 6 ipaK KHTi куйги ж о к койда! Ш ошаянын еилпне жамок шал, китш айып кеткен, каган ган кейш!.. - Тебесшен тусу керек!- дейш Досмагамбет. - Кдяй? - Мен белще аркан байлап туирейш. - Жаяйды... Мустафаны Досмагамбет ш ошаланын шанырагынан Tycipejii де, эуел1 согымньщ кайдагы сем13 муш елерш арканмен KOTepin алады. Содан кейш , тонган Мустафага: - Сен шал, осы еттен маган ж е п зе сщ бе, ж о к п а ? - дейдь - Оны к ей ей м !ж ,- дейд! Мустафа. - «Кейейм!ж-мейейм!ж» дегещ ц кой ,—дейдд Д осмагамбет,— eKiHiH 6 ipi: е тн и н б ер е р б о л с а н , ш ы га р ам д а , б ер м ес ен , шыгармаймьш. Мустафаны ол осыган кеншрш, аузьшан ант алады да, шоша- ладан шыгарады. Ekeyi е тп кун сайьш асып кенеледь.. Ж анпсш щ 6ipeyi Нурымбет аталатын елден кыз айтгырган екен. Сол кызды алып каш пак боп, Ж ангкл ж и н альт акыддэсканда, Амантай деген Kici: —Агайыннын ужымьшан муздай1шыгу киьш, эйтпесе, муздай сол ауылдан муздай куда болгалы журген жер1м бар едь Муздай ынтымактан шыкпайтын, 6ipaK муздай сезш калатын кун болса, м енщ барымды муздай 6iaflipe коймассы ндар,- дейдь - Ж арайды,- десеф журт.Досмагамбет Амантайдын бул сезш imiHe туйш алады. Амантай оньщ эк е и м е н курдас екен. «0Keci курдастан баласы - курдас». 1«Муздай» - антайдын свзйнк метоп. 359

К-Ыз алып каш аты ндар т у н д е л е т т барса, кыздын. ауылы хабарланьш койып, атгарын устап дайын отыр екен, жатады да куады... Булар жатады да кашаоы... BeTrepi калынагаш... Досмагамбет пен Амантай катар кашып келе жатады. Сонда Досмагамбетоны танымаган боп: - Уау, а л п Амантай к ай д а? - дейд1 сержерше к а п ы дауыспен. - Муздай к ас ьт д а келем г о й !- дейш Амантай Досмагамбегке. - Айгайлама! - Уау, Амантай жо к!-д ейш Досмагамбет, оньщ сезш еспмеген боп, бурынгыдан да к а п ы айкайлап... - Ж агы н карыссьш-ау, муздай касында келемш деген жоклын б а ? - дейш Амантай ашуланып. Досмагамбет оны еспмеген боп: -О й б ай , А мантайжок, ол колда калды !- деп бар даусымен айкай салады. Сонда не кыларга бглмей саскан Амантай: - Э к ен н щ гана аузьш... уа, муздай менде экен ш н ку н ы к ал ь т паеш, муздай осынш ам аскаралайш н?-деп Досмагамбегп сабайьш десе, аты еркш келе жаткан Досмагамбет жепазбей, кашып кетедт.. Ш олан ш ал деген Kici «б» э р т н «п» к ь т сейлейш екен. Сол Ш оланга баласы базардан жана резенке Ke6ic эк еп береш. Ke6icri киш масатганган Ш олан к ы ды рьл Досмагамбетпн ауыльша келед де, У лберген деген к е м т р д ж ш е барып кымыз 1шед1. Сонда уйде отыргандардьщ к ещ л ш Ke6iciHe б ел у уш ш , малдасын курьш отырган Ш олан Ke6iciH шешпеген eKi аягьш пзелерш е кезек-кезек артып: - Э й, Улперген, Улперген! ГЦ здт элг1 пш пала осы пш кегасп экеп еги, пунын пояуы кайгсе кетпейш? Сен соны nmeMiciH?- дейш. Улберген: - Кдйдан б1лейш, к ай н ага,- дейш. Сонда Досмагамбет турып: - Ы сты к сумей 6ipep кун жусан, бояуы сакгалады ,- дейш. Соны ютеймш деп, Ш олпан 6ip жуганда Ke6iciHiH бояуьш KeTipin алады... Стапта болатын базардын 6ipeyiHae Нургожанын атасы Жапаш он шакты аг апарып сатады. Мезгш кыс болса керек. Шанага жеккен атынын божысын Досмагамбет устап барса керек. Атгар сатылганнан кей1н, Д осм агамбет «Маган базарлы к эп е р » ,- десе, саран Ж апаш эпермейШ- EKeyi базардан кайтарда, Жапаш: - Кеше майлы erri Ke6ipeK ж еп ж 1берсем керек, inxiMHiб узды ,- дейш. Осы с е а д кендлгетуйген Досмагамбет, каладан узай Жаппаш дэретке отырам дегенде: 360

- Апырай, Ж ап еке-ай ,- дейщ урейленген дауы спен,- кеш есен ат сатканда, шанасына кек ат жеккен 6ip топ орыс сен! жагалай 6 epin еда, 1плмнен: «Осылар кызыга ма, калай ?!»- деп секем алып ем, сол кек апы лар каладан 6i3re ере шыкты да, кыр-сонымызга тусп. Аты карулы екен итгердщ. Б1здху т ь т келедг Сида коркьгтай- ын деп айтпай келе жатыр ем, енщ кайтем1з?- дейщ. Ж апаш сенбегендей артьша караса, к ек ат жеккен б(реулерддц келе ж а к ан ы да, журю тершщ е к ш н д ш п дерас!.. - Айда а тг ы !- дейщ сескенген Ж апаш . Досмагамбет айдай женелещ. - Э лп лер калды м а ? - деп сурайды Ж апаш б1раздан кейш . - Калганы с о л ,- ута тусп... - Енщ кайтпм? Кысылып барам!.. - Кысылсац, амал неппк?!.. - Булшщм!—дейщ Ж апаш 6ip кезде Досмагамбетее. Ж ол сол туста eKi айы ры лады екен: 6ipi ж акы н ж ер деп Нурымбет ауылына барады, 6 ipi алыстагы Ж апаш ауылына тартады. О ж а к - ж азы к дала... - Нурымбетке бурылмасак, булар 6i3re жетуге айн алды ,- дейдд Досмагамбет сол арада. - Бул калпыммен калай барам?—дейдцЖ ап а ш .- Ешк(мгетусе а лм айм ьш гой ... - Амал канша! У яламы з деп, к ер ш еу к езге калай елем1з? К у д ан К ы п ш ак п ай д ы н Р ах ы м ы н ы н yftiHe тусерм13. C i3fli сыкатганып келе жатыр дермш де, орал ж а тк ы зьт тастап, т ан ата журш кетерм1з. Жапаш осыган амалсыз кенеш де, Досмагамбет Рахымауыльша аттын басын бурады... К ек а пы л ар i.arepi кете барады. Кудасынын yfliHe ауру к ь т туЫргенмен, Ж апаш сиякты бай куда келген сон, ауыл адамдары жиналмай койсын ба?!Олар каптал кеп ш ы р ь т ап, сыркат жайын сурай бастайды. «Куда ауру» деген сон, Рахым, «тамырын устасын» деп, к ер ш 1ауылдагы ишанды ш акырады... Сонымен, кыскасы, Досмагамбет Жапашты кудасынын ауылынан маскарасьш ш ы гарьт атандырады... - Онын н е ? - дегендерге: - Сарандыгьшын сазас ы !- деп жауап бередд ол. Досмагамбетгщ ойьшшылыгы сондай, соны н куланам деушен туган нагашысы Галауетден 6ipperre, 1919жылдын кузшде, аты льт кала жаздайды. Галауетден - байдын баласы жене орысша окыган 361

Ж,Г'Т Кызыл Армия 19-жылдын куз1нде Челяба жактан таянып калганда. Fалауетден бес жуздей сауда епздерш айдап, касына Д осм ага м б ет eprin кете бараны, б ел - Семей, одан api - Кьггай... Б1раколар Шынгыс тауына жакындаган кезде, Кызыл Армия атдын орал кегель.. «Карга тамырлы казак» дегендей, Ш ьщгыстау манынан F алауетденге туыс табылып, сонда паналайды да, акша салган сандыгын уЛшН1Шше кемш, услнетесек сатдырып, жаман ки1ммен, сыркат адам боп жатады. Сол ауылга кызылэскерлер келш , уй д и к асы нда турган Г алауетденнщ а деMi тарантасы н к ер ед | де, сатыныздар деп е л неф . Сонда Досмагамбет орыс жпггтерше казакшылап, твсекте жаткан Fалауетденф кврсетш: - А рба анау б о р ж о й д ш !- деггп к у л ан ы п ,- eripiK ауырып жатыр... Астында сандыкка тыгылган акшасы бар!.. Эскерлер Досмагамбетпн сезше тусшбей, кулед де кояды... - Итпн. гана б а л а с ы - а у д е п л F алауетден, эскерлер атганып кеткеннен кеЙ1Н аш у л аны п ,- осындай да ойын бола ма екен?!. TyciH6efli,- жаксы болды!.. А л тусш се ше? - 1штершде казагы жогын кврген сон айттым да,—д еп л Дос­ магамбет кулш. —Т атары болса ше?—деггп F алауетден долдана туе i n —C e3iHe TyciHin, MeHiтш тсе ше? Астымдагы акш аны тауып алса ше?.. Не ютер еш сонда маган? - Атар да тастар еда!- деш -iДосмагамбет. - Сонда, атсын дегенщ бе MeHi? - Неге атады? Ойнаганды бш мейлн бала деймюш оларда?.. Кулыкш ып Досмагамбет меш тагы 6ip айтыска са л ь т ж!берд1. Ж уанагаш ты н балаларын окы та бастаган к ез1мде Ж ан г1с 1нщ Койгара, Ш ойгара аталатын ауылынан он е к 1, он уш жастагы Мухаммедияр деген бала маган окуга келщ. Ш амасын байкап керсем, мен окыта алатын бала емес. Ж уанагаш ка Kepmi К елбай ауылынан менен 6ip ж ы л бурын Уфадагы «Медресе Галиядан» кеп жэдитше окытатын татар мугал1м1турадыда, Мухаммедияр содан окиды. Бурьш дакадимше сауаты бар, ересек Мухаммедияр 6ip жазда татар MyraaiMiHeH есептщ терт амалы, география, табигаттану, татар т ш н щ «сарфы» м ен «нахуы» сиякты гылымдардан хабарлар боп калады. О нын у е л н е , араб TUiiHiH де «сафы» мен «нахуьш» окып, «дуруссо- ашшифайия» сиякты хрестоматиясын жаттап, аздап арабша да 362

бшеда. Булар м е н т ен^м тугш, тусш е де юрмеген окулар. Ендеше, Мухаммедиярга мен калайш а с аб ак б е р м е к п т 1.. М е н т шамамды керген ол аз кун болды да, уйш е кетш калды. Кдлжындаса беретш Досмагамбет 6ip куш маган: - Ештене естщщ бе, бала?- дед. - Не ecmiiH? - Мухамммедиярдын сен туралы не деп жургенш? -Н едеггп ? - «Оку тупл, шайтаны да жок» депп. « Э л и т таяк деп бшмейда, в з атьш арен жазады»депт1 «MeHi окытуга оны н шамасы келмейда, оны окьггуга м е н т шамам келедд» деи п ... - Айта 6epciH ,- дедам м ен сы р бермеген боп, 6ipaK iuiiMHeH корланьт. - «Айта б ер е т » деген с е з бе екен?—деда Д осм агамбет.- Ертен бул хабар елге жайылса, сенде не кун калады сонда? Ж аксы бол, жаман б о л ,- бгз сенд канагат к ер ш , м олда кы п устап отырмыз. Ементай баласы нын такымы толмаганмен, бдздан ауылга жарап жатырсын Bi3 олкы сы ньш ж урген ж окпы з. О сы сезда ecTireai намысым кеп елейш деп журмш. - Н есте намыстанасьт? - Намысганбаганда ш е!-деда Досмагамбет ашуланганболы п,- Bip ауылдын имам керш отырган молдасьш элдек1мН1Н шатадан туган ала бут HeMeci тукке тургызбай жамандап журсе?.. - Ш ата ма еда ол? - Эрине,—деда Досмагамбет. - Калай. - О нкайдьт Т урсьшбайын 6iaeMiciH? - Выем. - Сонын баласы гой ол. - Крйыныз! - Рас. Ш еш есшщ аты Айсулу. Ементайды ол менешбей, Турсынбайга токтаган. EKeyi ж акы н агайын,—TeMip калпен|‘н тукымы. - Солай едад е !..- дедам мен enerisin. - Солай! Ал енда сен де карал отырма. ©ленда кшщен сурайтьш eMecciH, катырып елен шыгар езш е. «Аузы куйген ypin ш е д а дегендей, Балыкбай ауылында болган айтыстан аузым куйген мен Досмагамбетпн ел!ртеенте алгаш кене коймап ем, кы р соны м н ан калм ай ж ypin, 6 ip еленд1 epiKci3 жаздыргандай болды, ол: 363

\"Хат жаздым, Муаммедияр Ементаев, С эбитги окуы аз деп журтка жайып, Сейлепсщ керген жере бепнменен, Осыдан баска, cipa, тап ты н ба айып? Сендейлер сез кадырын бшсш кайдан, Шалдырдын маган мш ез Tepic ынгайдан. Ементай баласымын деп журесщ, Тусан дакуйек асты Турсынбайдан. Турсынбай - заманында болтан ж пт, С ерш к, еленш ш к конган ж т т . Сондайды экем деуге каре ме уят Кеудеде намысы бар онган жптт?! Акылды с аз сейлемек парыктап ап, в сек ш ! эрнеш айтып шалыктамак. MeHiMeH, шырагым, сен бой тенеспр, Q yeni езэк ен /и аныктап ап». - 9 й , Сэпкен-ай, ж арадьщ !-дед Досмагамбет, жазылтан елевд окы п бергеннен кейш , катазын буктеп калтасьша салып.—Б уги Ж1берем б|реуден. BipaK еЫнде болсын, б 1 зд и бул Ж ащ -ici - елен конган ел. Басы А япбергеннщ Кдйралабы боп, Ж амантай mрадар боп, соТурсынбайдын ез1боп, шетшен агып турган елендп. С ени успннен жаудырады олар елендь Капы болма, камдана бер: Балыкбай ауылындай 6i3ZUHауыдда саган ешюм таяк а ль т умтылмас. Оган б ерм естз. Элен жагьшан б1эден таер жэрдем ж ок саган. Досмагамбет кдлтасьша салган еленнщжауабы кешиспейкелт калды: «Бул неме кайдан ш ыккан акын болып, Ж урсе де кайыр плеп пакыр больт. 0 з атын зорга жазган молда окуын Оки ма eci бар жан макул керш ?! Ж асы ннан заржак бопсы н е ле н жатгап, Ж азыпсьщ бшгеюцщ кагаз-хатгап. Соны нан сол е л е н н и журе бермей, Молдалык неге керек балдыр-батаак?! 364

Баксынын тукымысын ойын кызба, Бул кы лыкоты ргызар ceHi музга. BipeyoiH экесш е кулмей-ак кой, Болганлай эк е н М укан мангаз мырза!.. Коныстас емес пе ещ Сибан ел!, Т асканы н с е т и мунш а н еш н жел1? Жалшы боп экен Мукан елген жокпа, Мандайдан соры кетпей eKi ел!?! Сен-даты кайб1р менен ырыстысын, Ж ешнш бимей, боска бурые журещ. «Элш бшмес элек» деп бурынгы айткан, Кисаймай, эл щ щ бш , дурыс жур сен!» —Жамантай гирэдардан басканьщ колынан келмейтш елен екен мынау!—дедаДосмагамбет.—Аяктастасы сонык! екен. Соган кадалу к ер е к ен ш !. . - Н е деп? - Ж амантайдьиД эулегдеген атасы болтан, оны н Зэкеней деген катыны болтан. Д эулет елген сон, Зэкенейш Ж амантай алган. Дэулетген Есентай, 0Mipe деген балалар калган. 0м1рен! Жамантай к!шкене кушнде бауырьша сап, бала кып асырап алган. Ержеткен сон оган кальщ 6epin, катын эперген. 0Mipe кеш жпей ел!п, оны н эйелш Жамантайдын e 3i алган... —К,ойшы?!. - Рас. Буюл ел бшедь Нанбасан, сура. —А п ы р а й .э ? !. - Ел де сол кезде бул жумыска с!лт1дей тунып, Жамантайга да, келш ш е де лагнат окыган. К е п тщ каргы сы шыдата ма, KeaiHi кешжпей жерошакта кайнап турган куртка туеш Kerin, куйш елген. Ж амантай содан кей!н гана тэубага кеп, ишанга барып кол тапсырып, т р э д а р болды. Осьшы еленге шыгару керек... Досмагамбетке сенбегендей, келденен юешерден сурастырьш керсем , бул оки ган ы н болганы р ас екен . Б ш етш KicmepfliH айтуынша, онын елен шыгаратыны да рас болды. Мысалы, Досмагамбетауылында Далабай дейтш ез!мен тустае адамнын у й н е Жамантай бара калса, эйе.'й Кдни женш сыбага а с ь т бере коймайды. Сонда Жамантай отырып: 365

«Асар едан ж ал-ж ая, Kejiin конса Турсынбай. Алалайсын, мейманды, Сол мш езщ курсын-ай! 03i жалгыз Далабай, Кезш е шеп саласын, Тебеннен кудай урсын-ай!..»- дегтп.Осы сиякты онын влендер1толып жатапы екен. BipaxЖамантай хат бшмейда екен. Маган келген елен хат бшетш адамнын ойланып отырып жазганы сиякты. Досмагамбетке сол туралы айтып ем: - О н ы н да ж е ш б а р ,- деда о л , - Т урсы нбай жэрдемдескен болды онда. О л хатка ж у й р к Kiel. - К,айралап та акылында болмады ма екен о с ы н ы н ,- деп койды Досмагамбет,- айтыс дегенге жаны кумар болушы еда онын. Онын Торсанды жамандап шыгарган елещ буюл елге тарап кегкен. Керей, У актын вткен жаксыларьша шыгарган да eaeni бар. Мысалы: «К еш еп этап кеткен Т окай, Муса, Артъшда дос-жараны болсьш куса. Bip эйелден солардай улдартуар, Бозбала, ж т т б о л с а н , соларга уса! Ш скен аска KiMкелм ес табактагы, Молдадан хат бшеда сабакгагы. KiciHiHTypKi окы ган галымы еда-ау Kemeri етш кеш ен Жамакдагы... Oncip пышак кьш кесер жамбастагы, Б1рдей вскен жаксы гой мал-бас тэты. К,ак жарган кара кьшды гадал еда-ау К еш еп еТ1Пкегкен Байтас т ага. Дария квл жайлаган коныр каздай, Т ш н е эзэз1лдан журген азбай, Т уар ма енда кайтъга катыннан ул K em eri ©Tin кегкен К унияздай?! Кунияз, етш кеткен батырым-ау! Ж олы кты н элдею мн!н назарьш а-ау!.. 366

Дуниядан сен еткен сон, Торсан итпн Камалып, т у сп к м ш е азабьш а-ау !•> - Кдлай е л е н ? - д е д Досмагамбет. -Ж аксы. - К,айралап та с е з а з катынасты бутан. О ны да косып * i 6ep!. - Онын не мшш айтамыз? Досматамбет Ж анпсш щ толып жаткан мшш айтгы. Онын бэрш е кулдык урьш кабылдай берген жокпын, ейткеш «Досаннын» итермес1де кеп болатьшын жаксы бшем. Дегенмен, Жамантай шрэдарга жауап беру кажет боп, былайша жазылтан елен Ж1берйш : «Элкисса, сез басталды Жамантайдан, Ж ольш ан бул Ж амантай жаман гайтан. Ж олынанбул Ж амантай жаман тайган, К езад е мулпгенмен, ол картайтан. Ke.iiHiH алар ма едц б у з ь к болмай, Хайуанга будан арлык кызык кандай. Бул ушш миллион нам аз етесе де, Тамыкка жанар екен шыжып кандай! Не керек сопылыгыц шулгытан бас, К ун энд ол сопылык етей алмас. Кылсан да гибадатгы кунЬтуш, Тамы кка сенен тете адам бармас...» Айтыс осылай журш жапы... ГАБДОЛЛА ТОКАЕВ Кыс бастала Досмагамбет Стапка баруга жиналды. Ж уртгын айтуынша, Стапта онын нагашысы Fалауетден орысша окып жатыр, ол соган барып амандыгын б1лмек ж ен е со кезде Стапта ашылатын «Обдекейд1»1де базарлай кайтаак. Ол тез жиналып журш Kerri де, айга жакын уакытга оралды. Ауылдан 6ip адам жолаушылап келсе, езгел ер ш щ уйш е-тегш е 1 «Эулис» Евдокияным. атындагы хэрмеккен! 61зд1ц аранын казактары -ОбдсксП- дсй-пн еш. 367

барып амандыкбыетш эдеп. Кепке epin мен дебардым. Ол кездеп ауы л д а б азарлы кты б азар га бары п к ел ген Kici тана экелед!. Базарлы к дей п ш кэм пит, б!рэнке болады, булар базар уакьггьшан баска кезде, бай уйлер гана болмаса, ауылдын езге уйлерппн керм ейтш заттары. Д осм агам бетп н m euieci У мсы най баласы экелген «базарлы кты » аманд асу та к елгендердан imiHfleri эй елдерге. балаларга уыстап, ш ею м деп у л е с л р т ж атыр. Ip6ir шауып келгендей к е н 1лд1кескш м ен, уйдан оргасындагы ашанын туб1нде, кишрек беркш мандайьша Tycipe Досмагамбет отар . Уйге жиналган ересек еркектер: «Fалауетден аман ба екен?», «Окуы калай екен?», «Таты ю мдер окиды?», «Не арзан, н е кы мбат екен?», «Согыстан не хабар бар екен?» деген сиякты сурауларды Досмагамбетке жаудырып жатыр, ол бшгенш ш е жауап 6epin отыр... Сотые басталталы ел iniiime кант, шай, кездеме сиякты буйымдарга таршылык боп, кей ш п кезде олар табылмаута да айналтан, жасырын сауда ж урпзетш адамдар да шыта бастап, колы ндаты заты на OKeciHiH куны ндай кы м б ат бага сурайтын болтан. Досмагамбет Стаптан аздап кездеме жене кенетоздау к ш м д ер aKenTi... У м сы най оларды да у й ш е бартан абы сы н- ажьш дарына керсеттп жатыр... - Эне 6ipey нем ене?- деп сурады 6ip абысьшы Умсынайдан, кагазга оралы п ш еткер1рек ж аткан KimipeK б1рдемеш колымен нустал. - М ынаны немене деп ец, Д о сы м ?- дед! Умсынай Досмагамбетке, катазга оралтан затгы колына альш. - А нау Сэбитке бер о н ы !- дед | Досмагамбет. - О немене е к е н ? - д есп эрк1мдер, У мсьш ай колындаты з а л ы маган усьша бергенде. - 03iM де бтлген ж о к п ы н ,- деда Д о см ага м б ет,- ауылындагы С эбит М уканов деген молдага бер деп, журерде Шэлинсенщ К анапиясьш ы н баласы эк еп берда. - И э, айтпакшы, о л да окуда екен той,—д ес п эрюмдер,- с о да 6ip окымысты ж 1п т деген. F алауетденмен 6 ipre окы п жатыр деген. - С ен щ н ен еда о л ? - деп сурасты эрю м дер менен. —Танысым. - К ан е, ашш ы катазын! Н е берш Ж1берда екен, керейж! - десп 6 ipHeiue адам. Кагазга оралтан каткы лдау затты н сырты н ш ырматан кендар ж ш п узш , катазды ашеам, im irae ютап!.. Калын ютап. Сырты 368

жылтырауык курен матамен тысталган, кагаздарынын жиегш алтьшмен бояган, сырткы жазулары алтын!.. - 0 й , т эй р -ай ,—деда кггапты керген М уса, бетш Tepic буры п ,- кейлек-кенш 1к б 1р д е м е б е р т ж 1бергенекен десем.ю тап екен гой!.. - BipaK эдем1 KiTan екен ! - деда Ш аймерден маган к а р а п ,- Не кёгап e3i? Ютаптъш, тысындягы алтынды жазуьш окып керсем, «Fабдолла Токайдьщ шигарлар мэжмугасы» деп жазылыпты. - Не деген ютап боп шыкты сонда?- дееп эрюмдер, меш ц окы п кер ге н сездер1ме ту сш б ей . 03iM де е р кш TyciHe алмагандыктан, мен не ж ауап беруге бш мей Kwipin, онымды бшдармеу максатымён imiH актара бастап ем: - Маган бере турш ы !- деда «Буюр модда» аталатын Сансызбай дейтш кадимше 6ipa3 окыган модда адам, ю тапка колын усынып. Мен колына берген KiTanтын «ByKip модда» сырткы жазуына 6ip карап ап, iuiiH де актарып карал: - «Шигыр» - арабша «еден» деген сез, «мэжмугасы» деп басы куралган кеп нэрсеш айтады, ягни 6ip ж ерге топталган кеп еленда. Бул KiianibiH iinirwe кеп «шигыр» бар екен. F абдолла Т окай деген Kici жазган кершеда. - Ол юм еке н ?- деген сурауга Сансызбай: - Ест1ген адамым емес, б ш м ей м ш ,- деп жауап берд1 де, ByKip модда ю т а т ы маган кайтарды. - «Муктасар» сиякты улкен б1рдеме екен десем, елец екен гой, TaHipi!—деда Ш аймерден кейш .—Сэлемдемеге еденж1бергеш не кылганы. Бунын ез eaewi аз дегеш ме? - Окытып керейш те, мумкш , пайдасы к еп е ле н ш ы га р ,- деда Далабай куланып. - в л ен н ен келген пайданы керген е м е н ,- деда Ш аймерден турегеп,—«.анапиянын баласы да осы Сабит сиякты еленге кумар 6ipeyдеген. ©леннен не пайдатабар дейсщ булар. Э уреш ш к те жай!.. Шаймерден шыгып кетп. - Айтпакшы, соны н хаты да бар еда-a y ! - деп Досмагамбет калтасына колын салды да, ж уандау ко н вер та алып берда. Ашып о к ьт керсем: «KypMerri Сабит!—деп бастальшты хат,—аманды каркасы нда журш жатырмын. О куга орналастым. BipaK частный, ягни жеке учитель жалдап окимын. Ш колдан окуга,- ушшпп-тертшпп кластардын 6 ipeyiHfle отыруга тура келда. Ол класстарда усак балалар. Кеп козы ны н imiHaeri кошкардай канкиып огыру маган 24-859 369

уят сияктанды Оган жогары кластарда о куга жалпы 6 i.hmim жеткенмен, орысша т ш м жетпедд. Ж еке учитель жалдап окудын пайдасын, еЫн Kipin калган адамсын, окуга тез тусшесш. Салмаксалатынын - орыстын тип. в з г е жагы онай, татар мектебшен окытан сабактар. 03 ip re жаман оцып ж аж ан жокпын. Осы калыппен кыстай окып орыс тш н менгерсем, кел еа жыты бесйпш не алтьшшы кластын 6ipiHe жарап кетермш деген дамам зор. «Акшаны кайдан тауып жатыр?» деп ойларсьщ, ейткеш калтамнын жайын езщ е айтып ем гой. Мунда да дагдылы Kaci6iMe KipicTiM: орысш а окыгысы келген к азак балаларын даярлаймын. Оларга кудрепм ж етед, ейткеш олар элшбиден бастайды. Мен оган мыгыммын гой. Ж ане аздап бшген орысшама кун санап косьш жатырмынгой. Мен окытуга жарайтын казак балалары да мунда жеткипктг Егер кабылдай берсен, кебейш кетед. Bip кезде орысша окуга база сураса, елдеп панасыз ж еп м дерд устал 6epin, е з балаларьш тыгьш кататы н казекеноры с окуы ны н к ад р ш е н д гана бшген сиякты... «Орысша окиы к деп ек» деген казак бататары мунда каптал жур. Оларга кайда? Ж эн е кебш ш орыс школасына тусуге даярлыгы жок!.. Арабтарда «кулл! ш эй-ен сэбэба» деген свз бар, магынасы: «эр нэрсе себепке байланысты». Булан еш-уш жыл бурьш осы Стаптын школасында казактын бес-ак баласы окиды екен, каз1р жиырмадан аса бала окиды. Орналаса алмай жургеш канша!.. С оньщ бас себеб|' кеш еп ез1н керген 16-жылдын окигасы керш едг К еп ж п гг майдан жакка KeTri гой. Олардын орысша бшеттш - м ыннан 6ipi. Майданда орысш а бшмеу - киын м эселе. Орысша бш мейтш кеп ж йггтщ арасына орысша бшетш кейб1р кулар Kipin алатын керш ед де, анау сорлыларды ripiaeft тонап, жем кылатын к е р ш е д . Ж ем болтан жшггтер елдерше хат жазганда, «балаларына жандарын ашыса, орысша окытындар» дейтш керш ед. Казак балаларыньщ Стапта Ke6eioi осыдан. Bip Стал кана емес, школасы б ар оры с калалары ны н бэрш де де, орысша окыгысы кеп, 6ipaK орналаса алмай журген балалар толып жатыр деседд... Эрине, окуга купи бар аукатгы адамдардын балалары келед гой. Мысалы, шздщ Сибаннан Мэшпсгш, Таспайдьт, Тиыппыбай хажьш ы н, Боржабайдын балалары келген. М енен окитын солар. Балаларынан сурастырсам, экелер! аукатгы адамдар екен. взге балалар да сондай. Кедейден келген баланы керген жокпын. Сен сиякты жепмдерге болса-болмаса да орын жок! - 370

Bi3 окитын ш коланы «Высшее начальное училище» дейдг Мунда бала жетл ж ы л окиды , муны б т р г е н бала гимназиянын 6eciHmi класьша барып тусе алады. Немесе ею жылдык учительдер курсы на Tycin, бастауыш школаларга учитель боп та кете алады.. Б 1зд щ ш колан ы н жогаргы кластары нда Ш эй гез-У актагы Е сенаш деген KiciHiH Хажыгали, Казы деген ею баласы, а з д щ Кдршыгалыдагы Сибанда Т эуке деген KiciHiH Махмуд, Мусембек деген ею баласы, ойдагы Сибаннан о зщ н щ MaKMeTiHHiHбаласы F абит, Ташат тукымынан Саруар, Нурыш деген eKi бала, F алауетден М эм еков окиды... 03 rea ep i бастауыш кластарда... е з жайымды жогарыда айттым. Окушылардын шйнде мол туратыны —жалгыз Мэмеков. Оны таныстыра кетейш. BisoiH Уактын 6ip атасы —Жамантымак. Мэмек Ж амантымактан тарайды. М эмектен ушеу: Есшбай, Елемес, Естемес. Булар «Уш сэры» атанган. Агайынды уш еуш щ эркайсысьша мындап мал бггкен ж э н е атакты саудагерлер. Есшбайдан: F абдырахман, Ж усш , F алауетден. F абдырахман — Троицкще коп жыл мусылманша окыган, кадимше галым адам, араб пен фарсы т ш н тамаша б ш е д , 6ipaK молдалык курмайды. Ж усш сауда ж урп зед г Fалауетден де эу е л 1мусы лманш а окы п, орысша бертш де KipicKeH. О ны н жасы осы кездерде жиы рма бестерде. Bi3fliH школаны ол биыл б т р е д ь Ж аксы окуга оны н мумкшш1л1п де бар: 6ip бай казак-орыстын eKi белмел! жеке уйш пэтерге тугел ж алдап алган, 03iHe жеке кухарька устайды, ауылынан алдырган exi аты бар, ш ана сайманы бар, атшысы бар... Аггары нагы з рысактар... Ж eкceн б i xyHi бай орыстармен рысак жарыстырады... KneTiHi - к аскы р мен TyaKi imiKTep!.. Атасы энеугуш тана 6ip ceMi3 бие экеп сойыл 6epin кегп... Мундай жатдайда, эрине, окуга болады! .. О касы ж ок, С эке!.. Буры нгы ньщ c e 3i бар: «Тау басына шарыктап ушкан кыран да, жоргалаган жы лан да шыгады» деген... Bi3де шыгармыз ол шыккан би(кке!.. CeHi окуга шакь1рта алмай отырмьш. Кдлай шакыртам?.. Немен кун кересщ ?.. «YMiTci3 —шайтан» деггп, yMiTinai узбе 6ipaR!.. Сен o a i «саясат» деген сезд4н не екенш б!лмейсщ . Мундагы казак- орыстардын жэне газеттердщ сезш е Караганда, саясат агымы взгеруi де мумкш. Сендей зарыккандардын таны атуы д а м умкш !.. Саган e3iHHiH шаман келеп н 6ipa3 KiTamap жiбepeйiн деп ем, 33ipre колга тускеш —мына F абдолла Токаев деген татар акыныньщ кпабы болды. Буны мен саган эде№ ж i6epin отырмын. Бул да сен 371

с иякты жет-iM боп корлы кта е с к е н адам. А кы ры нда, е з ш щ тырысуынын аркасында акындыктын бш к сатысына кетершп, букш татар эдебиетшщ жулдызы болды. Токаевтын елендерш тусш у сатан жещ л де болмас. Ойткеш онда араб сездер1 к еп . Оган, эрине, Т окаев айыпты емес. Татар елш деп оку айыпты. Б1здщ гасырдаты татарда окудын ею эдаЫбар той: кад и м ш е, ягни ecKiuie; ж эди тш е, ягни ж ан аш а. Татар ж эди т1ш л ер 1 татар т ш н араб сездер!м ен тары к кып * i 6epfli. Сонды ктан татардьщ Ka3ipri едебиетш к азак тугш , катардаты татардын e 3i тусш уге де ауыр. бйткенмен, б1здщ замандаты татар жазушыларыньщ пшндеп халыктипне жакыны - F абдолла Токаев. О нын елендерш угыну, мысалы, Закир Рамиевтш елендерш угынудан элдекайда жещл... Т окаев елендерш женш утуга ж эне 6ip себеп, онын елендер1 тугел!мен е з тусынДаты халы к турм ысы нан алынып жазылтан. Токаев — мэдениетшздшке, енбекшздакке карсы акын. Онын суйетйи - ез енбепмен кун керетш кепшшпс. Ол татар халкын орыстан улп алута шакырады. К ,ы скасы , т у с ш ш о к ы тан Kicire Fа б д о л л а Т о к ае в ты н елендерш ен алатьш улп кеп. Сондыктан да сатан жинатын ждберш отырмын. Кезбен тусш е алматан сездерше кешлмен тусшер деп ойладым. Токаевтьщ eMipiде, елендер1 де сатан улп болуьиа сенем. Bip улкен арман - 6i3iH к азак эдеби етш щ F абдолла Токаевы ж ок. К азак ж азба эд е би е тш д еп 6i3 бш етш ел!, Tipi акындардын 6ipeyi де Токаевтын ш ирепне келмейда... 1ш тей осылай намыстанып журген кезде, жуырда тана 6ip куаны ш хабар е стш м : 6 ip ку ш F алауетденмен кенесш отырып, Токаевты айта кеп, казакта ондай акын жогына решш кеншмда баяндап ем: «Бар ондай акы н ! » - деда F алауетден. «Ю м ?»- дедам мен. «Абай К унанбаев»,- деда. «Ол KiM?»- дедам... Fалауетден айтуьшша, Ибрайим (Абай) Кунанбаев Семей eainaeri Тобыкты руынан шыккан акьш кершеда, e 3i 1904 жылы 59 жасьшда уафат болтан. Fалауетден Абайды мактаганда жер-кекке сыйтызбайды: «Ол - казакты н П уш кин!»,- дейда. Мен1н датдым - е з кез1ммен керм еген icKe ceH6eymi едам. Сонды ктан F алауетденн!н Абайды мактауына елендемейш де, елендерш 63iM окып кермеген сон, сыртгай тон ш ше алмаймьш. А байды н елендер жинагы ньщ 6 ip данасы Fалауетденде бар екен. Ж уырда Элти хажынын баласы Сейтахмет мырза кеп колкалап алып к е т а т , о к ь т экеп беруге. Ж уырда кайтармак. Егер 372

Колыма Tycin, 93iMe унаса-ак, саган колдан Kemipin *i6epce.M де жетюзем. Былай да узак жазылган хатгы осымен тамамдаймын. в зщ д е хат жаз. Хабарласып турайык. СэлемменБаймагамбет». - Сонда кеп не жазган е ке н ?- десп эрюмдер, мен хатгы окып болганда. - Ж а й ,- дей салдым мен. - О заман дабу заман... сэлемдемеге орамал-шаршы, кант, шай сиякгы мулисгерд! ж 1бергендерд1' естш ек, ютап ж 1бергенди еспген ж о к е к ,- д ай Далабай куланган кесюнмен маган кар а л ,- кэне, молда бала, окы ш ы Кднапиянын баласы ж|б ерген ютапты!.. Сыртында жаркылдагы кеп екен, йпйзде не алтыны бар екен, бшейж. Мен ютапты колтыгыма кыстым да шыгьш кегпм. Ауылдын балаларын жумалап орын ауыстырумен окытатын менщ ол кундеп nerepiM—Ш аймерденнщ уй! де. Аздаган калжыны болмаса, Шаймерден шаруасын багудан баска жумысы ж ок, уй irniHe e3i де сыйлы, уй irniHде сыйлайтын адам болатын. О ньщ Улберген атгы карт uiemeciбар. Ж асы сол кезде ж еп п сп оргалаган, зор денел1, еркек келбетт1, картаюдан ба элде жасы нан бойына б п кен е згеш ш к пе, кы рбы кбуыры л мурты бар, иепнш , э р ж ер1не адакгап сакатдьщ узын кылы ескен, жуан дауысты адам болатын У лберген уй irniHe де, ауыл-агайынга да сыйлы, «карагым- шырагымы» кеп, perri жерде урсып та тастайтын, сезш тындататын адам да. Сол мшезш щ устш е, колы береген: ас-суын агайыннан да, абысын-ажыннан да, бала-шагадан да аямайды. Шаймерденде терт кы з, 6ip ул бар. Улы —Kiiuici. Менен сол ул ж эне ею Kimi в д з окиды. Улды кыздан арты ккеретш есю ауылда Улберген де, туган eKe-memeci де Ш аймерденнщ ульш жаны-куты калмастан суйед!. Оны окытатын меш де олар ете сыйлы устайды. Fабдолла Токаевтын ютабьш колтыктаган мен уйге юрсем, кабыргасьш шымнан калаган, ортасьш шубалампешпен белген бул уй ете жылы екен, ею белмеде де Улбергеннен баска Kiciжок. - Кдрнын аш кан болар, балам,—деди м ен уйге ю ре, т е р п белмеде отырган Улберген, орнынан к о згал ы п ,- кеж е бар шыгар, жылытьш бере кояйын, нанга косып im e гой. - Ж ок, е ж е ,- дедцмм е н ,- карным ашкан жок. Э уре болмай-ак койыныз. 373

К,артан адам болганмен, У лберген н щ к ез ш д е сол кезде акау ж ок. Ол инеш оз1сабактап ап, уй iiuiHiH есю -ускы сы н жамаудан тьшым таппайды. М ен уйге мргенде ол Ш аймерденнщ ecici к у тсш щ ты сы н жамап отырган. «Кдрным аш кан жок» деген ce3iMai еспген сон, ол жамауына KipicTi. М ен ш еш щ щ м де, уй ш н 6ip бурыш ы на отырып, «Габдолла Токайдынмэж муга эсэрш » айналдыра бастадым. М еш ц кез1чдр е н алдымен, кп ап ты н 6ipiHiui бетшде турган F абдолла Токаевтын фото-карточкасы тарпы : шаЬаршакишген, шашын кейш кайырган басы на 03iMЖ ам анш убардын MyraniMi LaipicTinбасында корген татарш а кара баркы т так » я к иген, сакал-м уртсы з бул ж а с адам маган ете суду ж т т сияктанды. Екшнп бетге «Еамде» дейтш еленнщ колжазбасы тур екен. О ны н 6 ipiHiui жолындагы «Исьмдэ курка-курка rypni уйлар уйлаган шаклар» деген сездер маган тусшпсп, ал екшнл жолдагы «гафинганы1 уа магсуманы2» деген сездер т у сш ж а з. Булар, эрине, араб сездерг Бул еленде бундай араб, фарсы сездер1 6ipianafl кездескенмен, еленш нжалпы сарынына тусщщм: ем!рден торыккан адамнынкещ л куйш керсетед). 463 6e ri бар бул ш т а т ы ? м ен eKi-уш кунде окып ш ыкгы м. С ездерш етусш ей ш , тусш бейш ,—окымаган еш нэрсесш калдырмадым. 0 лендер1туралы ол кезде алган эсергмдц баяндауды кей Ы рек кадлырып, ен алдымен оны н ем!рбаянынан алган эсер1мд] айтайын. Бул эсер окуш ы ларга TyciHiKTi болу уш ш , сол m a m a жазылган е\\прбаяннын кыскаша мазмуньш аударьш жазайын: F абдоллаТокаев 1886 жылы Казан оязы, Куш лауы ш ауылында туады. О ны н aKeci М ухаммед Т ари ф сол ауы лды н имамы екен, meiueci М эмдуда, Ошлы аталатын ауыддьщ имамы Зейнетолланын кызы екен. F абдолланын жасы бес айга толганда, aKeci еледр uiemeci «Сасны» а тгы ауылдагы молдага куйеуге ш ыгады да, F абдолланы Ш ар и ф а дейтш к е м т р г е тастап кете,щ. К еййирек iueiueci баласы н касьш а алады да, кеппкпей е ле д ь Ж ет!м калган F абдолла нагашыларына кайтарылады. Ш аруасы кедей, балалары кеп Зейнетолланын токал катыны F абдолланы кутпей, нагашысы оны Казанга баратын 6ipeyre, «асырайтьш адам табылса, берерсщ » деп, ертш Ж1бередь Казан базарыноа F абдолланыМахмудY aaiдейпн богде6ip адамасырапалады. ‘Жамандыктан бой Тарту. ’Кумэаздйс. 5ЭЛ1 кунге шеМн меняв сактаулы. 374

«Кырсык кырык агайынды». Ж ап-жаксы тура бастаган Габдолланын асырап алган э к е а мен uieineci кеппкпей ауруга шалдыгады да, тэрбиелей алмайтын болтан сон, нагашыларына кайтарады. Безшген наташылары оны «Каралай» аталатьш ауылдагы улы ж ок Сатди деген Kicire 6epin ж1бередц. С ол ауылда ол кадимше окуга туседц. Ею жылдан кейш асырап алтан ш еш еа ул табады да, Габдолланы шеткакпай кыла бастайды. Сол кезде оны туган ауыльшан келген Бэдредден деген адзм бауырсырап а л ь т кетедцде, жумыска салып кояды. А кыры , бйздщ Батые Казакстандаты Т еке (Орал) каласында туган апасы бары естш п, F абдолла соган женелтшедц. Текеде туратьш жездес! F алиаскер F усмановты н колы на F абдолла 1895 жылы тогыз жасында барады. Ж ездеа оны орысша окуга 6epin, уш жылдан кейш татарша окуга ауысады. Осы кезде жездеф еледц де, б1раз ж ы л медреседе турып окы п, арабша, ф арсы ш а tLtiбшедц, эдебиеттер1мен танысады. 1905 жылы ол Теке кдласындагы типографияга наборщ ик боп кызметке юредг Олендц ол осы кезде ж аза бастайды. О нын 6ipiHiui влендер1 «Ф1к1р» атгы газетге басылады. 1906 жылы F абдолла Текеден Кдзанга квшещ де, тугел1мен жазуш ылык жумысына бершедц. BipaKол узак ем 1р суре алмайды: ауыр турм ы стан салдарынан бала шагында ауруга («туберкулез») ш алдыккан оны н дертз дами бередц де, Казанга келе денсаулыгы Tirniтвмендеп, 1913ж ы лдын 2 апрел1 кун1, кешк1 ceri3 сагат, он бес минутга, 27 ж асы нда кдза табады. Осы аз жасында ол татардын ш ын магьшасьшдагы ултгык жазба эдебиет1н1н булжымас н е п з ш салып, татар эдебиет1н1Н классип деген атка м энп ие болады. Б1збул арада Fабдолла Токае втын шыгармаларьша сын бермек емеспдз. Олай ету м1ндет1м1з де емес. Т ек бул арада айтарымыз: акын болам деп талпынып журген маган F абдолла Токаевтын олендерш алгаш окыганда канш алык эсер пайда болгандыгы. Ж огарыда айтгым: Т окаевты н елендер1н окыганда, оларга араласкан араб я фарсы сездерш е тус1нбеген м ен, кай е ле н 1н окысам да, жалпы сарынына еркш тусшш отырдым. Баймагамбет айткандай, козбен емес, кещ лм ен тус1нд1м , - бул шыгармалардын 6api де OMipшындыгынан альшгандар едц. М ен щ угуымша, F абдолла Т о каевты н елендер1 тугел1мен дцншшдердй, ултшылдарды, халыкты канауш ы байларды, жаман м1нездцадамдарды сынауга жэне мыскьшдай сынауга арнатган. Ж эне 375

ол оларды салкын канмен емес, кектене, einire сынайды. Онын кездей тЫ - енбекыи к еп ш ш к тщ бакыты. Олардын ауыр турмысьша онын жаны ашиды, жаксылык кылугажанталасады, е н е р -б т м г е шакырады... Патша ек1метдтн саясаты Токавтынбул TiaeKTepi icKe асуга мумкш дж бермейдц. Сондыкган оны н TaHiгана ауырмайды, ж аны да ауырады. О сы екд ауру кабатгаса кеп, зор дарынды акьшньщ лаулаган е к ф ш 27 жасындасендиредц. F абдоллаТокаевтын, елендерш алгаш 1916 жы лдын кысында окыганда, мен, эрине, онын шыгармаларындагы идеяны булай тусше алган жокпын,туЫнуге сана-сез1м 1м де ж е ж е н ж ок. М енщ ол кезде санам ньщ жеткен1: «М унын ем1рше м ен щ eMipiM ©те уксас екен, тек арамыздагы айырма: ол капанын жеттм1, мен ауылдын жепм1мш. Екеум1здщ керген бейнетгер1м13 де 6ip-6ipiHe ете уксас. BipaK ол кыршын кезщде елгенмен,сонша бейнетпн ншнде журш халкынын атакты акыны боп елген. Мен сондай акын болаалам ба, жокпа?!* Т о к ае в ты н елендер1н к а й т а -к а й т а о к ы га н мен1н eciMe Байматамбетг1н А бай туралы айткан аз сез1 туседд де, м ен 1штей: «ИИркш, оны да окы сам ! » - деп арман етем... И БРАЬИМ (АБАЙ) КУНАНБАЙ УГЛЬШ ЬЩ ОЛЕНДЕИ 1917 жылдын басында Сансызбай молда мен Досмагамбет Стапка жолаушылап кетш, кайтканда 6ip с ан д ы ккп ап алып кедгц. - Б уларне?- деген сурауга: - Е стбайды н F алауетден1 туптеуге 6epin ед1,—деш Сансызбай. Кеппен 6ipre мен де актарсам: ы лга калы н-капын орысш а кггап... О ларга мен, эрине, тусш беймш ... 6ipa3 татарш а да бар. - Бул не деген кеп ю т а п !- деп кайран калды б1реулер. - С ен KenTiriH айтасы н, калы нды гы н а й т с ай ш ы !- дейд1 екшш1лер - Мундай да жуан К1таптар болады екен-ау!.. - Осынын,бэрш окыды ма екен F алауетден?- деседд бдреулер. - Окымаса, неге жинады? - М унш акпапты окыган ол бт1мдц болмай, ю м бш1мд1болсьш!.. - «Окуы кеп Kici к ек к е у ш ь т кегедц» дейтш едй, ушьш кеглей, жерде н аг а п жур бул ?!. Ж урт солай даурыкканда: - Бу не, кп-аптарды колдан-колга жуг1рткендерщ ? Ж и- н андарш ы 6epi!.. Bipey б1рдем есш кы м кы ры п к е т т , маскара болармыз!- деп Досмагамбет шыжалакгаса: 376

- HeciHe итарш ы бола к ал д ы н ?- деп Ж анбырбай шал унатпайды. — Неменеге коргаштайсын? Т ш ш тусшбейтш кггапты кайтед кымкырып? Ш амасы 70-80-дей ютаптардын ш ш е н сырты колдан катырмаланган жукалау 6ip к л ал меш н кез!мд1ерекше тарта женелдй О нын аты - «Ибрайим (Абай) Кунанбай углынын влэнлэрЛ..» «Баймагамбет айткан Абай осы болар м а?»- деген ой кеп кета маган. Сагынган 6ipeyiMfli кергендей, журег1Мтулай женедщ... Оки бастадым!.. Bipimui сезш ен бастап дэш тэтгш енш барады!.. Свздер1 кен>Л1Меконып, бойымды epiTin барады!.. Сансызбай моддадан к1тапты жальшып-жалпайьш eKi-уш кунге а р ен сурап алдым да, narepiM e алы п к ет а м ... Кун окыдым!.. Тун окыдым!.. Ж ать т окыдым !..Турып окьщым!.. Yйде окыдым!.. Тузде окыдым!.. О кыган сайын сусай берщ м!.. О кыган сайын дэмдене бердП.. О кыган с а й ь т аж арлана берш !.. Т окаевты н елендер1не шалагайлау тусш етш ем. А байда м ен тус1нбейт1н сез жок- Ж эн е оны н жазганы —е з 1м Kepin ж урген ауылдардын адамдарынын турмысы... Мысалы: «Кедейд1н 03i ж урер малы й б агьт, Огыруга отын жок узбей жагып. Тонган уйш жылытып, тонын илеп, Ш екпен Tirep катъшы бурсен кагьш...» «Булменщ экем мен шешем сияктылар екен»,—деп жоримьш мен. Кар жауса да тонбайды бай баласы, Уйжылы, кипзтутканайналасы. Бай улына жалшы улы жалыны шты, О йнатар агып ж у р т кезден жасы». «Ол баланьщ 6ipeyi менмш, елде мундай байдын баласы да, жарлыньщ баласы да кеп»,—дейм!н мен. «П ысык KiMдеп сурасан, Кдлага шапса дем алмай, GTipiK ары з к еп берсе, Кергендерден уялмай. Сыбырдан баска сыры жок, 377

Шаруага кыры жок, 0ripiK пен есекке Агып турган бейне су!» «Булар Мэпшс, Нуртаза, Кусай ын, С эл 1М »,- деймш 1Ш1Мнен. «Болыс болдым мшекей, Бар малымды шыгындап. Туйеде ком, атга жал Кдлмады елге тыгындап. Сейтсе дагы ел1мд1 Устай алмадым мыгымдап. KyuiTUiepiM с ез айтса, Бас изеймш шыбындап. длЫ здш сезш салгыртсьш, Ш ала угамын кырындап». «Булар — Элтидш Саду!, Кусайы ннын BipKeci, А й м ш тщ Ы быры, Н уркенщ 9 y6aK ipi»,- деймш мен. «Bip суду к ы з турыпты хан колында Хан да жаньш кияды кыз жолында. Кигенi алтын, KyMic, камка, торгьш, Кугуmi кыз, келшшек жур сонында. E liмги шал сипаган курт ж есш деп, Жартастан кыз кулапты терен суга. Бай картайса, малына берер шылбыр. Мал к е н ш и жасартпас, «кудай ургыр». «Бул—Курымбайдын Аймшп»,—деймш мен, - А й м ш сексенде, он ьщ токалы жиырмада!.. Бул токал aai «жартастан суга кулаган» ж ок. Б1раккулауга THicTi, ейткеш Курымбай тукымы оны елмей босатарма!.. Кутылмасын бш генбейш ара то к ал TipmuiiK«камын штеп», ол туралы мьшадай 6ip кы зы к окига д а болганын есттгем: Bip куш Аймшггщ токалымен жакын жалшынын 6ipeyi, А йм ш токалды кезш ен куншз-туш таса кылмайтьш болгасьш, айла тауьт: «Айке,—деш 1AftMiimce - тунде суы к ж у р и т 6ipey келедг Юм екен ш бите алмай журмш». 378

- Кай к езд е? - дести кудактенген AflMiui. - Ауыл жата. - Ендеше, eKeyiMi3 бугш андиык! -Ж арайды . М е з г а кы с екен. Ж алш ы xciriT ои рде к ал а к басын жогары каратып, курегш карга шаншады да, оган к у т а н жауып, e3i eciK алдында т у р ы т ы . Токалы мен Аймпн 6ip агаш уйде онаш а турады, iHip болса, AftMim есжке замок салып, кштш калтасында сактайды. Уэдел1 кезде Аймпп уйшен шыгып, кораны карайды, колында TeMip айыр. Ж ш ол кезде сып 6epin уйге юреда... АЙМ1Шты ска ш ыкса, 6 ipey калкиып тур!.. «Э, осы екен!»—деп ойлаган Аймйи, кдлкиганнын сыртынан егпеп басып кеп,TeMipайырмен «мэ, саган!»деп салып кеп калады. Калкиган жалп епп кулайДЫ-¥руы н урганмен, «елпршм-ау»деп коркып, Аймпп уйше кашканда, тук керм еген ст жйгг алдынан шыгалы. - Ойбай, капыда катгы урдь1м!..Талды ма, елда ме, бшмеймш!— дейд1 АЙМ1Ш. - М ен б ш е й ш ,- дейдд лапт. - Не болса да, жогалт к е з ш !- деп AftMim ж ен еле б ер е т . - 0 л т капты мына и т,- дейдаж т т Айм1штщ артынан Kipin. - Маскараболдыдесейпп!.. Шырагым, кек есегщболайын!.. Ж ан сезбесш, жогалт!.. Ку Ж1п т А й м ш т урейлендарт ы р к ь т а к ен д ар т алу ниетсмен: - «Кеп асуга 6ip тосу» деген. М аган да кы лы гы н етупи еда. Соларынды алдына келарем . Келш журетш ерэднекке айтам. Содан кейш букш Курымбай боп кутылып кер, эуселенда бай к ай ы н !— д ей д 1. С е зд ш кы ск а сы , ж ал ш ы А й м ш т е н «не айтканынды icrettiH» деген уэде алады да, елттрген «ж1птпн» кезш «жогалткан» болады... Жалгыз бул окига гана емес, Абай елендер1нде сипатгаган езге окигалардында мен ез манымнан уксастарьш табам. М аган Абай туган ел1Тобыктыны гана емес, мен ш ш д е жасаган ауылдардын да eMipiH кез1мен Kepin жазган сияктанады. О нын блендер! мазмун жагынан осылай болса, керкемдак жагьшанше!.. « в л е к - создан патшасы, с е з сарасы, Киыннан кцыстырар ерданасы. Т аге ж ен а, журекке жылы тиш, Теп-тепс жумыр келсш айналасы»,- 379

деген онын влещ ез елендерше арналган сиякты, вйткенi онын елендер1 ттлге жены, журекке де жылы. Шын акындыкты мен соны н влендер1нен гана керем, вйткен! оньщ елендершде niicip де кысылмай, кен жатады, ыргак, уйлестер де калын ш юрдщ екш ш мен е зж е н e 3i туып отырады... Зорлы клен ш ыкхан ыргак, уйлестерд! eni6ip елецш ен таба алмайсын . «Бвтен свзбен былганса сез арасы, Ол - акыннын б ш м а з бейшарасы»,- деген оны н еленш окыганда, MeHineciMe: «Базардан алып келген шай тостаган, Т ар жерде киын екен эн тастаган. Ананнан ceHi тапкан айналайын, Бэйгеден келген кердей ойкастаган»,- деген сиякты халы к елендер1нде ушырасатын балдыр-батпактар немесе шала быген арабшаны араластырьш: «ИлаЬи я карими паруар —декар, П эндэн жур рахматына б о л ьт и к эр . Illiprrin 1шке сырды ж1бергенше, Ашкара халыкка сырды айла ядкэр»,— деген сиякты жазба эдебиетгеп балдыр-батпактар немесе шала бшген орысш аны араластырып: «Мшгешм дэйьм м е н т м акпал кара, Педцисэт пет рублей серебура. Кендлщ нет, небидал болса даты, Эй, калка, кырындамай, бермен кара»,- деген сиякты балдыр-батпактар тусед] Сонда, «еленш енш калай ж азу керек!» деген сурауга «Абайша!» деп жауап берем мен. 0лендер1 сонш алык унаган Абайдан «адам кайткенде жаксы адам болу керек?» деген сураудын да жауабьш табатьш сияктымъш. Абайдын айтатын акылы: «Ж алга жур, жат жерге кет, мал тауып кел, М алы й болса, сыйламай тура алмас ел». 380

«Рас с е з ,- деймш imiMHeH,- acipece сонгы жолды н ce3i рас!» б й тс е ш елдег! бш етш адамдардын айтуынша, б1здщ «бес болыс» аталатьш Керейш н е н байы да, е н бедедшс1 де Элти Кекенов. Сол адам жасында кедей болып, 6ip жатын сауда кылумен, 6ip жатын «кызылдаты бузауга»' а к т а берумен байыган. Элтамен болыстыккаталасып, «Праснау» аталатьш болыстын. тен жартысын белш экетш , «Таузар» болыс атандырган Cani балалары да 6ip жаты саудадан, 6ip жаты тебелесте елген эк е сш щ куньш даулап алудан байыган. EipaKbm: «Турдытул—с е т и экен езген Kici, Боктытын э р каланын кезген Kici. Сурасац наташыцнан Ш эмт-бернс, Ол-даты устарадан безген Kici»,— деп сыкактайтын Каш кенщ Ж акыбы жолаушы орыс кепесш щ акшасын тауып ап байыган. Ж ане сол акын: «Ж ш шыкгы жер астынан» десе даты, Каракет—сеш н экен кай кунде онган»,— деп сегетш Каракетгщ Бейсембкл орыстын кепесш елттрш алган акшадан байыган... Бундай кедейден байьш, елге «сыйы» болтан адамдар толып жатыр. «Ендеш е,- деп ойлаймын м е н ,- сыйлы болу адамны н кара басында емес, байлыгында. Абайдын айтканы рас: «Малый болса, ceHi ел сыйламай тура алмайды», 6ipaKсол малды калай табу керек? «0 лт1ретш квпес» немесе «жоталатын акш а» табыла бере ме? Табылмаса, не кггедйс? Абай: «Жалга жур, жат жерге кет, мал тауып к ел » ,- дейдь Куп, icTe.UKоны. Сонымен байи аламыз ба? Ондай адамдар байыса, туган ауылы нан жасы нда кетш , ш айарды н байларьш а, TeMip жолдын жук катеруше, завод-фабриктерге жалданып жургендер негебайымайды?!. Ондайлардьщмен ез1м де талайын бшем... Абай: «Енбек кы лсан ер1нбей, Тояды карнын тшенбей!»— 'Тумаган бузауга аз акша берл, иес1не ecriprin алу. 381

дейди. Б айларга ж алш ы лы кка турып, енбектен колы к у ш -т у т босамайтьшдардынталайын бшем. Солардын Ke6i, алдына мал салу тугш, ки1ммен аскада жарымайды. Бул не!.. Абай: «Енбек кылмай тапкан мал дэулет болмас, К арды н суы секшдц тез суал ар»,- Дейдц. Ендеше, ецбексйз байыган Керейдин жогарыда аталган байлары неге суалмайды?!. Осыларды ойлаймын да, ацылым жетпей, ш атасам мен. М енщ байы гам келедц. BipaK алдымда «келе гой» деп кутиттурган байлык кершбейдц ж э н е ж о к т а сияктанады. Енди не дстеу керек?.. Абайдын тагы 6ip акылы: «Оку окы, ж эне езгеш емес, оры сш аны , е й к е т д униенщ к й гп осы окуда». Бул акылды маган Баймагамбетпен Ж ушс те айткан. Орыс окуынын кайда екени! де бшем, ол Стапта. BipaK оган каражат кайда?! Абайдын елендерш окыганнан кей1н, осылардай шым- шытырык ойлардын шырмауына туспм де кегпм... Олендерше карал отырсам, бул сурауларльд Абай да езше койган сиякгы. О ньщ елендерш тутас алып, «осы адам байды жакгай ма, кедейди жакгай ма?» деген сурау койсан, «кедейдц жактайтын болу керек» деген жорамалга келесщ , ейткеш о ны н айтуьшша: «Тамагы токтык, Жумысы жокгык Аздырар адам баласьщ». Юмдер мундайлар? Эрине, байлар!.. Тамагы ток, ж ум ы сы ж ок байлардьщ жалшыларын канаумен гана канагатганбай, Абай айткандай, е за р а aKiMmiaiKKe тал асы п , к и я н -к е с к 1 араз боп жургенш талай кердцк. А зу емей, немене бул? бзара таласып, не жетпейдц оларга?!М альм шашып эю м боп, артынан шыгыньш елден еселеп ап, халыкты желкеЫнен туншьпстыра басып, коркытып отырган байларга Абай: «Хош, корыкты елщ, Коркыткан сенщ Э н ер щ кайсы,— айтып бер! Ел андып с е т , Сенандьтоны ,- Кы лт етк1збей багы п к е р ! » - 382

деп ренжидг Сондай байларды акыл айту аркылы адамшылык кылыкка шакыргысы келген Абай, ол талабьшан тук енбеген сон: «Болмаска болып кара тер, Корлы кцен етеен ку OMip!»— деп зарланады. «Eip Kici мынга, Ж уз Kici сумта Э лi жетер заман жок!»- деп, элЫ зднш щ к ш эсш ол заманына артады да: «Соктыкпалы, сокпаксы з жерде ecTiM, Мынмен ж алгаз алыстым, к ш э койма!»- деп, болашактын адамдарьша арызын айтып: «Моласындай баксынын Жалгыз калдым, тап шыным»,- деп мунын шагады. BipaK Абайдын мунды елендер] картайтан, е м 1рден каж ыган кезшде жазылган. Жас кезшде, у м т лаулаган кезшде жазган оньщ елендерш ен кайратпен ж й ердщ , у м и л е н талаптъщ Hici анкиды. Олай болса, е ш р майданьша жана тана а як басып келе жаткан менщ Абайдын картайып, торы ккан к езш е елжтеу1м керек пе, yMirriH жастыккезше елйсгеум керек пе? Эрине, жастык шагъша елисгеуьм керек! Осы ойдын салдарымен, 1926 жылы 6ipiHUii рет басылтан елендер жинатымнын басындага: «Кещлш, неге камыктын, Не н эрсеш ойта сап? Мунша неге тарыктын, Осыншама ойда тап? BipaKсатан к ш э жок, Неге буйтгщ деуге де. 383

Есеп жетпес Tiirri квп KacipeT, к ай гы кеудеде. М аксатьщ а 1здеген Талаптандын, жетпедщ Кылышын ап кезенген Нашарлыктан вшедщ. Ещц кайда барасын, Ж1бермесе нашарлык? Бшмди кайдан аласыц Жийанга улп шашарлык? Кой, сен буй тт камыкпа, L irepi умтыл, талап ет! Шыгуга айдай жарыкка Кайраттанып, бол ежет!»— деген елещц жаздым. Содан кейш Абайдын ютабынан безшудщ орньма кумарта туспм. А бай шыгармаларыньщ ш ш д е MeHiвте 6ip кызыктыргандзры - орысшадан аудармалары. Орыстын уш акынынынелендершен аударган гой Абай: Крыловтан - мысалдарын, Пушкиннен - «Евгений Онегиннщ» узпщ лерш , Лермонтовтан - лирикаларын. Аудармасы тамаша бул шыгармалардын оригиналын они алсам, касымда Сансызбай молда туптеуге экелген ютаптардын 11ш н д е «С о б р а н и е с о ч и н е н и й » д еге н атп ен К р ы л о в т ы н д а, П ушкиншн де, Лермонтовтьщ да жуан-жуан ютаптарыжур... BipaKоларды м ен оки алмаймын, т ш н тусш ш оку тугш, орысша э р т т е р щ де бш м ейм ш . Т е к оры сш а ж уан KiTarrrapra, олардын Kett6ipiHiH алгаш кы бетш е басы лган портретгерге ущ л е, кы зы га караймьш да оты рам !.. О ры сш а аздап танитьш б1реулерден сурасам, ж уан ютаптардын Kefl6ipi влендерш Абай аударган Кры лов, П уш кин, Лермонтов боп шыгады... Олардын елендерш ж аудармасына карал отырсам, гажап елендер!.. Сондьпсган да ол аудармаларды Абайдын ез елендер1мен б|рдей суйш, катар жатгадым... Ocipece Татьяна мен О негинш н хатгарын!.. Ол хаттарды мен жиын-тойларда бьлген эш м е косьш, домбырамен айтьш та ж урдм . Сонда олардьщ тэтгш гш е мен гана 384

емес, тындаушылардын 6api де кайран кап, маган кайталатып айтгыратын едь.. Сейте тура, зор арман - орыс акындарынын бул гажап елендерш езтш ш д е окц алм ау!.. Абайдьщ елещ нде Салтыков пен Толстойдын да аттары зор махабатпен аталады той. Туптелуге келген кп ап тарды н iiuimie 6ipiHUii бетшде аппак кальщ сакалы белш е тускен адамньщ cypeTi басылтан exi-yui жуан ютап бар. О ры сш а epin таниты ндар бул аксакалды «Толстой екен» деседт.. «Абай атайтынТолстой осы болу к е р е к ,— д еп ж орам алд ай м ы н iuiiMHeH.— Е ндеш е, он ы н да жазтандарын окы р ма ед|!.. не жазды екен ол!..» Пушкиннщ, Крьиговтын, Лермонтовтын не жазганын Абайдын аздатан аудармаларынан бшем. Тамаша елендер олар!.. Ойлары да, елеьцпп де тамаша!.. Абай да, Т окаев та сонды ктан аударды той оларды!.. Шаркш, мен де оларды солардайтусшш окып, солардай аударсам!—М енщ енд1г1 улы арманым осы болды. .. Абайдын к т б ы н , Сансызбай молданын кезш алдап, 6ipep жумадан кейш апарып бердм де, арп>шан Ж ума дейтш менен окитын баласынан урлатып а ль т, !здеген Сансызбайга «алгам жокка» басып тандым да, к1тапты cinipin кетг1М. Мен окулан бурын талайдын колынан еткеншгш е imi-cbipnbiH шималатан колжазбалар к у э бул кт ап т ы аман сактап, 1945 жылы Абайдьщ тууьша жуз жыл толуына байланысты мерекеде, Семейде ашылган Абайдьщ музейше сыйта тарпым. Кателеспесем, музейддн букш К,азакстанан 1здеп тапкан Абай елендер жинагьшьщ алташкы басылуы (1909 жьшты) мен сыйлаган осы жалгыз тана к1тап болу керек.

ОНЫНШЫ ТАРАУ «Курият» кундер! ПАТША ТУСКЕНДЕ EcKi ауылда, а р ауыдцы н ш аруа куй ш е лайы кты , «езшдцк бшшгеип» болатын-ды, ауыл сыртындагы кенестерге сол гана катынасып, ат успнде сол гана журетш-ди, сондыктан оны ауылдьщ езге момьш шаруасы «атк&мшер»дейтш-дц. Асып кеткенбай шаруаты адамы жок, ен аукапы дегешнде жендл айгы р yHipaiK кана ж ы лкы бар Ж уанагаш ауылы нын а ж а -MiHepi Досмагамбет. Ол унем1 ат устш ен туспей, ел кыдырып журеди де, уйше анда-санда 6ip-ax согады. Ол, эрине, жайдан-жай кыдырмайды. Ел iminae 6ipeyre 6ipey,aiH екпе-сапкасы, кемп1р-назы, болмаса дау-шары болмай коймайды. Ол кездин болысы, ауылнайы, билер|, аткамшерлер1, пысыкшалары осындай жумыстарды «жайгастырмак» боп едщ аралайды да журеди. Бул жур1с п н б |р жаты, А б а й д ы н т т м ен айтканда, \"арам болыс, аш билершн» пара iaaeyiHe, е к ш ш жаты тамак асырауына байланысты болып жатады. Елдин жы лы-жумсагы ауылдарды топтала, кона, тустене аралаган осыларды н аузында. Ki,M мен KiMHin араздыгын, ю мде кандай ж аксы ас барын, KiMHiH согымы сем1зш б и ш , бул «кузгындарды» бастап ж уретш дер - Досмагамбет сиякты пысыкшылар. Досмагамбет, солайша, ел кыдырып журдц, Жуанагашга дагдылы eMipiMeHтурьш ж а п ы ... 386

Б1зшн Солтустйс К азакстанны н кы сы э р жагдайда боп етедо: кейб1р кысы аязы , бораны араласкан тиы ш сыз; к ей б |р кысы жаймашуак-.- Неге екенш ю мбш сш , кысы сайлы болатын жылдын жазы да жайлы келедь ©ткен жаз, патша ек1метшщ казак xcirhrcpiH майдан жумысына алуымен байланысты, ел ш ш де дурбелен болганмен, жаз анызак желшз, шыжыган ыстыксыз, жанбыры араласкан эдем1 коныржаймен еткен, ж ер от, мал куШи болган куз де конырсып узагырактурып, карда буркан-таркансыз бэсендей жауып, елдщ коралык малдары кеппрек камалган, кыл куйрыкгы жылкы атаулы тай-туягы калм астан теб ш ге ш ыгып, колда MiHri атгар гана калган... Бдздш Керей атаулы ел сэуегей керш , сездерше кулак турш отыратьш Ш агырай ж эне Кдлык дейтш есешшлердщ айтуьшша, биылгы кыс та жазды н мысалымен ете жайлы боп етуге Расында да солай болды. Бастапкы жартысы он алтыншыга, сонгы жартысы он жетшпп жылга жататын сол 6ip кыс ете шуак боп еткен жаздын жайлылыгынан болу керек —февраль, март айларында inrri малдардын алды телдей бастады. Бул айлардан бастап ауылда, «жуан созылады, жгщ шке узшедд» дегендей, ш аруа адамдарынын жаз ж эне куз жинаган азыктары саркылып, «каравзек т а к » басталды. Сондай кезде мал твддеп, караезек адамдардьщ ауыздары акка тидд, кандай каныбет!.. Шаруасы денгелек болганмен, Ж уанагашта ток уйшн жэне дастарканы берекел1 уйдщ 6ipeyi Шэймердендж1 екенддг! жогарыда айтылды. Кыс ортасы ауыл менен балалары окитын кей кедей уйлерд1н азы ктары шагьшдалган кезде, Ш эймерден уй!н!н 6ipep сыйыры бузаулап, аккамолыкты. Содан кейш меш н камкоршым Улберген шешей: - Балам, сен баска уйлердщ малдары теддегенше, жак-жутгы боп взге уйлерге жуымай-ак кой, осында тура б ер ,- деп, баска уйге кеш уге улыксат етпедг Бай уйлер болмаса, шаруа уйлер ол кезде сагымды аз соятын да, erri турамшылап, сорпа-суанымен шылап кана ж ейлн, конакжай уйлер 6ipey-M ipey к еп уят боп калар деп, согы мнын жылы-жумсагын келетдн конагьш а сактайтын. Ш эймердендию де сондай уйшн 6ipi болатьш. Сондыктан кыс ортасы ауа Улберген шешейдщ шем(ш1шагындальш, сорпаны сирек татыра бастаган. Eki сиыр осьшдай кезде бузаулаганнан кейш, Улберген шешей кун сайын Kimipex казанды толтыра катык уйытатын да, туе кезшде ы сты к асты н орны на аякпен улест|р1п, 6i3 imiHe н ан турап, ынкытып согьш алатынбыз. Ол да езш ш е аса 6ip жарасымды тэг п гамак болатын... 387

Шаруа баккзн момын Шэймерденнщу й нишеж эй й жйттекенщп жогарыазайшдпы. Соганкоса онынб1рмшез!— эйелгмен,шешес1мен, бапаларымен, эй ресе Кекеш, Бекес агалатан уйелмел1-суйелмел! кыздарымен, мешмен, уйше кыдырьш келген баска адамдармен калжындасып ойнап отырады. Сондай эдеш ететш кундершн6ipeyщде: - Уа, Шэймердешш, Ш эймерден!- деген айгай естшц терезе сыртынан—Шыгьшкет! О л кездеп ауыддын.сашынаа бундай айгайне той, не жаназасиякты ерекше 6ip окигага байланысты гана шыгарады. Сонын кайсысы екенш бЬтмейсаскатакгаганШэймерден: <'Апырай,букгмеш?!«—деп.терезеден карадыда: -Д о с ы м ! - дед, «Юм?»—деп урейленген шешесше. —КдйДосым? - 0 зiмiздщ Досмагамбет. - Е, олжындыныю не, муншаайгайлап. Не бол к а т ы ? Brnini,таска шьиып!.. Шэймерденге мен ере шыюым. Астындагы аты бусанган салг Досмагамбет - Уэ, Ш эке, шуйшшi!- д ед Шэймерденге, езш ш белггш куланган кесюшмен. Иэ, не боты? - Курияг!.. - Недейсш?-де.Ш Шэймерден Досмагамбетпнсезшетусшбеген кескшмен. Курияг б о т ы , куриаг! Ж ын соккан-ау,- дед Шэймерден, жасы кшн Досмагамбегке урса сейлеп, айтсан, дурыстап айгшы айппынынды- Жумбактап, немене отгалтурганын?.. Неге урсасын, Шэке-ау, жаксылык хабар экеп турган Kicire?— ЯШ Досмагамбет. - Т упне тусшсем, буйырмасын, не деп турсынезш? Куршггболты деп турмын гой. Сандалмай, туе уйге!. Осындайда ойьш боламаекен,-деп,женш шыккан кшмшен тоназыган Шэймерден бурылып журе берд. - Рас, Ш эке! - дед Досмагамбет.- Токашы,айгайьш. Шэймерден жауап к а т а й , уйше Kipin кетп. Мен тосынкырап турганда,Досмагамбетте атынан тусп. - 0 , Сэпке, ам ан?- деп ол маган кулана амандасты да, уйге Kipin Уйге мен KiaipiHKipen мреем, Досынайранын iuiin батган аяю ы Улбергенге кайтарып, муртындагы жугыньш ернгмен сорып жатыр екен. Ж угыньш жатаган муртын ол атаканмен 6ipep склады да:

- Ш аке, келмейкалм а!- д ед орньшан тура берш Шэймерденге. - Керерм1з,- д е д Шэймерден. - Кергенд кой, кел! - О н е ? - деп сурадым мен, Досмагамбет шыгып кеткеннен кейш Шэймерденнен. - 03iM де тусш ген ж окпы н сол жы ннын сезш е. -Н ед ей д ? - «Патша такган кулапты» деп сандалады. - Кайдагы патша? - М екалай патшанын барын бтм ейтш бе е д щ ? - дед1 Шэймерден. -Иэ.иэ... - Соны тактан кулатыпты деп оттайды э л п Досым. Тугше тусшсем, буйырмасын. - Осы баланы кешке ала баршы, 6api6ip ш ана жегш барасын гой,—д ед Шэймерденге memeci. - Егер б ар с ам ,- д е д Ш эймерден. - Эдейшеп шакырган сон, б а р ,- д е д memeci. - Кайда?—деп сурадым мен. - Кдратерекке,- д ед Шэймерден. - Онда не болады екен? - «Сонда кеш ке Fалауетден келед, болыс келед!, ауылнай келед, жиналыс болады»,—деп Kerriэ л п жын. Расы ма, ойыны ма, KiM бшед! со ж ы нны н не а й т ь т ж у р г е т н . К улы кп ен де айтып, осылай дурлжпретпй болатын журггы. - Мунысы кулык болм ас,- д ед У лберген,-взгем ен ойнаса да, пагшамен ойнай ма ол? «Еспмеген елде кеп» деген екен. Патша тактан кулапты деген не сумдык екен бул?!. Каратерекдегенпоз - Самай руынын 6ipауылы, Ж уанагаштан бес-алты шакырым жерде, онда бул арадагы Ж энгкп Самайдын ен байы —А япберген тн Кайралабы турады. Сол ауылга баруга Шэймерден кешке карай жиналып, тойыршытау каракек атын ж адагай лау ш ан ага ж е к п д е, бар гы м к е л г е н MeHi к ас ы н а отыргызып, жур1п KeiTi. - К а й р е к е н yfliHfle с ы й лы к о н а к т а р б о л а р ,- дед! ол Кдратерекке ж акы н д ай ,- 6i3 Ж амантай п(рэдардын уйше TycefiiK. Кедей ш аруалы Ж ам антай п !рэдард ы ц уй1нен шай irnin жыльшганнан кейш, ымыргжабыла Ш эймерден екеум!з Кдйралап уйше тарпы к Бурьш к е л т керген ол у й д н алдындагы коктыкпен коршаган кен алапка ат пен ш аналар сыймай, Kepmi уйлерд1н касындагы ат-шаналарга уш тасьт кеткен екен. 389

К айралаптыц кыскы уШ ею белек екенш бгпем: 6ipiH«e Kiini баласы К,азы мен e3i турады, 6 ipum e улкен баласы И мактурады . YttoiH exeyi де ш ымнан салынган. Кдйралаш ъщ ез yfli ею белмелг к ен , И м а к т ш отаусы мактау ш агы н. Е ю уй к ен к о р ан ы н ек! кабыргасьша карама-карсы салынган. 1шше ею жерден панар шшген кен кораньщ, кунпртсэулесш ен im inae сапырылыскан кеп адам к е р ш д . Ш еймерденге epin, соларды н ортасы н жарьш келе ж аткан м аган Кдйралап yftiHin eciriHiH алдында ж олы ккан сол ауы лды нж ы лпос ж й т Байгулы : - Сен кайда барасын? Bpi кет! - деп иыгымнан устай алды. - Мешмен б ар ады ,- д е д Ш эймерден отан. - Сыйлы адамдар отыр онда, И м а к г к ш е барсын бул бала, езш. K ip!-д ед Байтупы. - Ж ок , MeHiMeH б а р а д ы !- деген с е з д Ш эймерден шегелей айтгы да,—ал калма, бала!—деп 6ip колы мнан устай уйге К1р д . Уй imi ете т ы г а з екен. Ауыз белмеден api асып болар емес. Сондыктан: - Бала, сен осы белмеде нала т у р ,- д е д Ш эймерден маган,— м ен тер п д еп жаксыларга сэлем 6epin шыгайын. Шэймерденнен мен кальш койдым. Бул уй б1здн сол кездеп стан дартты к уйлер1н!н 6ipeyi: кабы ргалары н ш ым нан калап, Te6eciH жадагай жалпактау кы п ж абаты н бундай уйлердщ , егер байдын yfti б о л с а ,- узындыгы ш амасы он бес, жиы рма метрдей, келденен! бес, он метрдей болады; кабыргасы осылай тутас салынган уйдщ ортасын «шубалма» аталатьш пешпен белш, ауыз белме, тер белме жасайды. Ас-су ауыз белмеде даярланады. KopeciH ш ам н ы н ж ары гы ею белмеге б1рдейтусу уш1н, шубалма пеш тщ орта тусы нан шам кояты н TeciK калдырады. Эдетге ауыз белмедег1 казандыкта асылатын ет 6yriH ж ок екен. Ce6e6iH жорамалдап турмын: ете сыйлы конак келгенде, отауы бар уйдн асы сонда даярланатын эдетт. Ш эймерден тер п белмеге озганда, мен де кысылып- кымтырьшьш шам коятьш теспеке ж етп м де, тер жакка сыгаладым. Е н алдымен м ен щ K63iMe жылы белмеде сырткы ки1мдерш шешш, камзолш аноты рган зор, жуанденел1, ез1м!згемэл1м Нургожатуст!. Ол конкиган зор мурнын анда-санда 6ip пыекырып койьш, ете ж айдарлы кесю нм ен отыр. О н ы н о н ж а к Т1зесш ала, басында татарша денгелек кара такиясы, устзнде калаш а -пгшген костюмы, галстукты ак кейлеп, аягында ак чесанкасы бар, денгелек, керкем ж у з д л е у , югшрек кездш еу, шапаты ш агы н денелш еу, о н беттнде ай танбасы бар ж ас Ж1п т отыр... С э н 1ме, элде ете жыльш ы жаксы кере ме, мынадай ып-ыстык белмеде аркасы на жасыл шугамен 390

тыстаган жешлдеу тулю iiuiriHжамылып апты. «Fалауетден осы болукерек»дегеной кедшмаган. Олэлденеш сейлеп отыр, езгелер1 уйи тындап отыр. Нургожанын eKi канатын корш ай отырган одан баскалардын кебш таныдым. Олар —Э н эстэсш аталатын болыстагы Капсыт, Сама, Нурымбет руларыньщ шонжарлары. «И п жаксыларга» сэлем берген Ш эймерден кешжпей ауыз белмеге шыкты. EKiбелмедед е гу-гу сез. С езд щ Ke6i«патшанын такган кулауы» туралы. Канша кулак тжкенмен, мен угатын сездер емес булар. Кайдан угам, менен езгелер д е «апырай бул калай?» д еп 6ipiH6H 6ipi сурап, «ол солай» деген тиянакты жауапты ешкайсысы да айта алмай, эртурл! жорамалмен айнала шатасады. - К эн е, ас келед1 кон актарга, ж айланы п iiiiciH астары н, тарандар енд1 ауы з белмедегш ер!—деген дыбыс естщщ 6ip кезде, ауыз белмедегшер сегше бастаганда: - Ш эймерден, сен конактарга табак тартыс.—Кдсындагы бала Имактын уйше барып сорпа-суьш 1шер. Кайралаптын yUi сол кун1 ж ы лкы ны н етш м ол-ак аскан екен. Сондыктан сыбагалы тамакжемегенмен, маган да канагатганарлык ас тищ. М енщ канагатсызщыгым ол жагында емес, энлмеде... «Патша тактанкулапты! . » Не сез бул?! К,алай кулаган?! KiMкулаткан?! Рас па, eTipk пе?!. Бул сурауларыма К,аратеректен атганганнан кейш жауапты Шэймерденнен алган сияктандым. - Мешмше, патш анын тактан кулауы eTipiK,—дедц ол. - Неге, Ш эке? - Патша куласа, оган суйенгеннщ 6api кулау керек кой. Мысалы, Курымбай тукымы... Нургожа... Осы аранын патшасы сол емес пе? Патша куласа, ол неге куламайды? Кулаудын орнына, гул-гул жайнайды!.. С езш е карасам, бурынгы сы нан да кушей1п алган сиякты. - К а л ай? - Бутан дей!н ол 6ip inici Ы бырды болыс койып, елд1сыртынан багушы еда гой! Енш мына куриятболганда, екш ш 1iHici Казиды болыс кояйьш деп отыр. - Юм айтгы? - Куриятгын болысын сайлауга Есшбайдьщ Галауетден! шыкканын кердиг гой? - Кердьм. 391

- К ерсен , 6i3 келгенш е жана болысты сайлауга Кайралап уй1нде отырган ш онжарлар пэтуа кып койыпты. - Kiwai? - Байгожанын К,азиын. Бш есщ бе оны? - Бшем. Байгожа Н ургожаньщ irnci емес пе? - Уст1нен TycTiH. Казн a p i ж ас, Ы бы рдан элдекайда ку. KepepciH, елдан жулынын желкесшен соратыннын e3i сол болады. Сайланып алган сон, куриятгы н болысы кандай болатынын елге керсетед1 ол. - Ш э к е ,- дед1м м е н ,- «курият, курият...» деседд журт, сол не с е з e3i? - О нын магынасын Талауетден айырып б ер д й - дед! Ш э й м е р д е н а р а б ш а «хуррият» деген с ез екен, казакша магынасы «еркшд1к, бостандык» дегенге келедц екен, «жауыз патша тусш, халыкерк1ндж алды, бостандык алды» деген1 гой. Б1ракКурымбай тукымынан болыстык кеглей, елге бостандык бола кояр ма екен. Соган Караганда, осыяарды н «хуррияты» «кур уят» бола ма дел коркам. - Н е дед!Н13?- дед1м м ен, со н гы «хуррият» деген сезд! Ш эймерден «кур уят» сиякты кып айткан сон. - «К,ур уят» деген казак сезш б ш есщ б е ? - деда Ш эймерден, «КУР» мен «уятгын» арасыи эдеЙ1 б е л т айтып. - Б1лем г о й ,- д ей м ш м ен ,- уягкакалды раты н icri айтады гой «кур уят» дел. -Е ш вш е,«папш такган куладь!»,хурриятбоддыдегенмен,«курият, курият!»дел шапкьиаудынарты «кур уятка» сотама дел коркам. ПАТШАНЫ КУТАН БАТЫР Ш эймерденнщ «хуриятгъщ Ty6iк ур уягка согады» деген сезш кешжпей ауыл-ауьищын момын шаруаларынын 6epiде айпы . Олай демеуге болмады. «Патша тактан кулапты» дегенмен, ол такта отырган кезе ауылдын момын шаруаларынталап жеп жургендер туп-тугел орнында. Олардын баягы зорлык-зомбылыгы арта туспесе, кем ip Typi жок. Сондай халде саясатдуниесщде не бол жатканын Жуанагашта туратын б!здер ауылы на атустш ен анда-санда гана согъш кететтн Досмагамбетген естим1з. - Патшанын орньша Керенский деген 6ipey патша болты,- дел келда ол ауыльша 6ip сокканда.

- Юм екен ол К ерен ский ?- деген сурауга: - ЭкеЫ Мекалайдын эк есш щ атшабары екен. 0 3 i Мекалаймен туйдей курдас екен. EKeyi сабакты 6ip re окы п, ж асы нан дос боп ескен екен. Ж уртгы н e3iHe eu iirin кеткеш н б ш п , М екалай тактан эдейтусйтп де, орны ндосы наберит. К е й т журггындаурыгуы басылган сон, такка e3i кайта м ш б ек дейд1,- деп ж ауап беред1 Досмагамбет. Тагы 6ip жолында ол: - Казактын ханы жеке болатын бопты. Элихан Бвкейханов деген Kici хан болатын б оп ты ,- деп к ед р . - О л KiMе к е н ? - деген сурауга: - Абылай ханнын дей ме, баска ханнын ба, aifreyip хан тукымы десещ. Казакта одан к еп окы ган Kici ж о к дейги F алауетден. Сол кезде туган баласынын атын Досмагамбет Элихан койды. Аткамшер, пысыкшалар осылай даурыкканмен, ауылдын момын кедейлер1 бул «курияпы» бостандык екен деп уккан жок. Ш ын бостандыкты тйеген олардын Кулагина Октябрь революциясынын жер т т р е т е кагылган дабылынын дауысы шальшбай койган жок. Оган м енщ сол 6ip Kymepi K03iMMeHKepin, кулагыммен есттген мына 6ip окигага куэ. Tepe3eciH койдын карнымен каптаган, тебесше турегелген кюшщиыгытиетшюшкенешымуйде жонка жа1ъш, Ьщрдекенеске KipicKeHбес-алтыKicire маныраганкозы менлаксез еспргпейгц. - Ой, жактарын карыссьш!.. Зарлапкалы ндар!- дедц сол у й д и эйел1 козы мен лакка ыза боп каргап. Бул сез уй Heci Жанбырбайга да жагымсыз тида. О нын куркедей уйше eKi балалы малдын eMip бойы 6iTyi осы гана е дь Бурын кы с Kepmi ауылдагы байга жалданып, к ы сты к акы сы на к озы лы кой алмакболган. Жанбырбайга бермек болган койдын козысьш куту/и бай ауырсынып, кеш еп KyHiоган айткан: - Козылы койынды енщ уйще апарып таста, Ж анбырбай. Телш у й в д е кут!—деп. Мандайында ак тебелi бар кара буйра козы мен 6ip жамбас койды KepceTin, бай «осыны ал» дегенде, койын алуга ол кысылганмен, нысаналы козыны ырым епп, байдан байтал устап MiHin, козыны койньша тыгып, койды алдына енгерщ, Ж анбырбай уйшекелген. Бул —1917 жылдынапрелшщ оргасы, кар аласапыран боп epin жаткан кез. Ж анбырбай уй ш щ бурынгы бар тамагы - ж алгыз emKiHiH сyriHe сепкен тары ны н суйы к кежес1. Оган кеп бугш 6ip жамбас кой косылган сон, эйел койды да, ешкш]' де кактап сауьш, лак пен козьшы yflniiriHe iHipae аш камады. 393

«Тан атканша осыны талкджау ныла турар» деп, курактастап е л , д э ш кетш , к ар гусе орган куракты жас телдер июкеда де, ауыздары на салмады. Енелерш тым болмаса болпылдатып 6ip-eKi рет сормаган козы, лак жылы, татп уы з сути ансап, зар какты. - Енелерш уйге Kiprain кой ш ы , к а т ы н !- дед1 Ж анбырбай е й е л ш е - Емсш енесш . Ж ануарлар, сезес-пртпеда гой. Эйел Ж анбырбайды бетш ен алып, шал ете тусп: - Йемене, уй в д е путгаган унын, каптаган курт-майынтолып тур ма еда? М ойы ндары ты рнадай кы лкиган мынау бес -алты ши борбай балаларын ертен жел оба ма? Азыгын, сауынын толып турган юсщ ей сейлейсщ !.. Бул дауга дэлел1 ж о к Ж анбы рбай ундемей, том ен карал еда: - Т о й б а л а ! - деда у й иеЫ э й е л ге Ж ан б ы р б а й д ы н iHici Ж ы л к ы б ай ,-ай р ан д ы тан ертен б1здан уйден аларсы н, твлдер1нда ем1з! Ж ан га жагымды кенестт естш к деп келш ек, одеШ келгесш, тындап кайтайык. Т ой бала к еп т щ OTiHimiHeH ш ыкпай, eunci мен койды уйге Kipri3in, телдерш жамы ратып еда, козьш ы н да, лакты н да дауысы жы м-ж ырт бола кадды. Ж анканы н жарыгы к1шкене уйдан кою карангылыгын жене алмады. Аласапыраннын сыртга соккан дауылы терезеге шегелеген к о й д ы н к арн ьш 6 ipece сы р тка, 6 ipece imKe том питы п, кейде кары нны н ернеу1нен уйге epixci3 Kipin, @3i ЭЛС13жанган жанканын ж ал ы н ы н ж алпылдаты п свндаре береда. О л уйде cipeHKe ж о к еда, жарык кылар—ол пепгпн кшндеп шок. Ж анканы шокпен тутажан Тойбаланьщ урлей-урлей дем! таусылып, басы кангырды. - К а т ы н ! - деда Ж а н б ы р б а й ,- жел1 кургы р да epericin кетп гой, терезеге м ен ш куп 1мда калкалай койпп>1! К алкалаган Kyni желда бвгеда. Ж ан ка шамасынш а ж аркырап жанды. Демалган Тойбала пеш устшде кеуш турган кайыннын 6ipeyiH касьш а койьш , ж ан кан ы кай.м ыжыктай ган а кы п жарьш, 6ipi таусы лса, 6ipeyiH т у татга да отырды. С а л к ы н уйде иы гы на KHiM ж амы лган ж урт Ж анбырбайды н аузы на твнда. У стерш е кврпе кып жамылатын курым туырлыкка оранып, бастары кылкиган бес-алты балага Тойбала: - Ж атсандаршы! Сендерге не ж о к ! - дел алая карал еда,балалар кымсынды, б!рак жатпады. - ТсЛбала, токтай туршы, кенес тъш дайы к,- деда 6ipey,—сггыра берсш, ертен кырман кырьш жаткдн жок, уйыкгар. Ал Жанбырбай, с^1ле!.. 394

Жанбырбайдын ce3i патшаньщ тактан кулауы туралы. Бул сездщ терен сырьш айтар 6miMмен сана ол кезде Жанбырбайда да жок, оньщ тындаушыларында да, олардын iminae менде де жок. М енщ тек кдна байкаганым - Жанбырбай ертеп сиякты кып айж ан сезда жиналган журт аса ыкласпен, керекп жерлершде ун коса тындады; укканым - патшаны тактан кулатушылар - енбекпи халыкгьщ камын ойлаушылар, олардын аты - большевиктер, болыпевиктерда бастаушы адам —Ленин. Ленины Ж анбырбай д е н е т де, акы лы да, 6uiiMi де эд етгеп адамдардын бэршен де елш еуыз зор кып сипаттайды. Халыкты канаушыларга карсы Ленин жумсаган кайратты есткенде, тандаушылардын кейб1рк «Алда, садаган кетейш-ай!»- деп жылап та ж 1берда Ж анбырбайдын узакка созы лган к ен есш щ арасында тындаушы журт: «1Шркш, со Ленины керер ме ек, мунымызды шагар ма ек, мундагы канау шыларды да ку ар ма ек!»— деп арман етеда... м еш н к е н ш м е де сол арман уялай туседа.. КУНДЕСПК Ж уанагаппын жайлауы «Токтанын кайран квл1» деген жерде. Бетт камыссыз, жалтыр, аумагы ат ш аптырарлык к ен , тер1скей жагы саздау, тайыз, кун гей жаты жаркабактана б!ткен кумкайрак, бул колы Жэнгю1 Самайдын жет1-сег13 ауылы жагалай отырады. Келдщ кай беткейш алсан, малдын кен epici жэне жонышкасы мен жусаны аралас шыгатын ащьшы«гущылы калы н от. 1917 жылдын жазында, Ж уанагаш ка epin, жайлауга мен де шыктым. Kaci6iM, эрине, баягы - бала окыту. - Сеш 6ip Kici ш акы рады ,- деы 6ip кун1 маган Досмагамбетпн Далабай асырап алган iHici, м енщ курдасым Элмакан кеп. -Ю м? - Ш элщ кенщ Канапиясынын баласы. - Кайда о л ? - деы м куаныштан журепм тулай соккан мен. - Kimi агам уйщде. - Kimi атасы - Итисей. Балаларды тараттым да, Баймагамбетке женедщм мен. Басына целиндр калпак, устше баркыт пальто, аягына шелбет киген ол И пкей уйшщ алдында Досмагамбетпен к ен е ст , элденеге eKeyi Kyaicin тур екен. Амандыктан кейш: - Д оса,- деы Баймагамбет Досмагамбетке,- кун ыстыктау екен, квлге барьш тусш келем!з бе, эдде? 395

- Мен epiHinтурм ы н ,- дед! Д осм агамбет,- кымыздьт кеб!рек imin ж1берсем керек, карным сыздап, журе алмай турмын Ет тскен ш е аздап калгып алсам ба деймш. Сэпкен екеущ кыдырып келщдер, ет тскенш е! - Свйтсек, сейтеШ к,- деп Баймагамбет пальтосын ш еш л Досмагамбетке берд де, екеум1з колтыктасып келге карай кетпк Кы с ортасынан 6epi хабарласпауьша мен екпе айтып ем: - О ньщ ж е н гой, 6ipaK——деп бастап, Баймагамбет неге хат жазбаган себебш айпы - Ш ынында, мен ceHi а я й м ы н ,- дед! о л ,- е з жагдайьш 6ipa3 айтып а п ,- ауыр халще жаным ашиды, 6ipaK колымнан келер! жок Саяси хал туралы 6ipiHUii мэл!метп м ен содан алдым. Оньщ айтуынша: патша тускенмен, ек!мет бш п п капиталистер мен помещиктердщ колында екен. «Капиталист», «помещик» деген сездерш м ен алгаш содан ecrrin, м агы насына содан TyciHfliM. «Большевик», «меньшевик» деген сездермен де меш алгаш сол таныстырды. Казак окыгандары «Алашорда» а п ы еюмет куру ниетшде жургенш де маган сол айп ы . Патшаны KiMTycipreHiH, одан кейш не халдер б о л ь т жатканьш мен ещц гана тусше бастадым... Баймагамбет маган «Туганыма» деген елен ш окьш берщ. 1917 жылы, 8 мартга жазган екен. «Туганым, шагын жетг! карал жатпас, Бетще карсы келш ешк1м какпас. Ж лерщ кум боп мукап журупй едщ, Каймыкпай, аягынды енш н ь к бас!ft- деп басталатын бес шумакты бул еленде Баймагамбет февраль революпиясьш халыктын шьш бостандыгы деп тусшш, халыкгьщ серпшуш е уранш ылык nkip айткан екен. Февраль революциясына алгаш солай караганмен, кейш Баймагамбет 6ipa3 суынып калган сиякты. Мен оган Ш эймерденнщ «хуррияг» туралы nixipiHайтът ем: - Рас та болмаса не кы лсы н со л с е з ! - дедд Баймагамбет тунжырап. - Патша тускенмен, елдеп патшасымактардын тагында отырганырас. Ж алпы саяси халды ол ауырлатып айтгы. - 1с мунымен тынбауы м ум кш ,-дедд о л .- Согыстан кайткан солдатгардьщ сез1не Караганда, саяси хал будан езгере ме деп ойлаймын. Мемлекет imiaae байлар мен кедейлер табыньщ езара согысы бола ма деп жорамалдаймьш. 396

—Маган не icrey керек?—деген сурауыма Баймагамбетген кендл толарлык жауап ала алмадым. Мундай сурауды берген себеб1м: шамамды байкасам, будан api бала опыта алатын жэй1м жок; калай окытам? Tini казакш а не турш ие кггаптын карасын гана журпзгенш болмаса, магынасьша тусш беймш, жазуга шалагаймын, гылымнан хабарым ж ок Сондыкган ендд «бала молда» бол журуде eiu6ip магына ж о к сиякты, олай болу кур эуреш ш к сиякты, боска эурешш ктен кегш, колдан келетш 6ip icxe жармасу кажет сиякгы. Ол, эр и н е,- не окуга кету, не кара жумыска тусу... Оку жэйш акылдасканда: - Оны кузге карай ойланбасан, каз1р peTi ж о к к о й ,- деш Байм агамбет- Bipep ай бола тур осы ауылда. Озара хабарласып турайык- Кузге карай окудын peri кеп калуы мумкш. Мумюн, 6ipre кетершз... Баймагамбет екеум13 осыган келгскен болдык. «Уйдеп к е н ш ц базардагы нарык бузады» дегендей, турмыстьщ талкысы MeHi Баймагамбетке берген уэдемщ орьшдауга жежьзбедд. Ж уанагашта С эм еке дейт1Н аукатгы адам болган. М ен бул ауылга келер куздщ алдында С эм еке в л ш , арты нда ж е а р эйел1 Ымшан, момын iHici Ж ака, алжыган memeci Ж армы ш калган. Bip кыздан баска баласы болмаган. Баймагамбет кеткеннен кейш ораза айы басталды да, туыскандары Сэмекеге хатым1окытуга жиналды. Керей атаулыдан елде хатым окитын жалгыз гана адам табыдды, ол —баягыда, Жаманшубарда кшж ене молдадан мен1мен 6ipre окитын сокы р бала - Рымбайдьщ Исакмет1. К уранды К1ш кене молдадан мен бар кезде окып жатгап алган Исакмет менен кейш керннлес Жамантымак деген елдеп мусылманша мол окуы бар Кэр1бай хажы деген KiciaeH окьшты да, «кари» деген ат алыпты. ЖаманшубардаСэмекенш кудасы Молдакмет бары 6i3re мэлгм. Хатым окьггугаталагггангандар Молдакметке: «Кариды а л ь т , 613ДЩ ауылга келсш, хатым окытайык» деп хабар айтады. Молдакмет «саба артып, аза байлап» деген сиякты жол-жорасын коса, касына кариды, Б этж ан молданы ж эн е 6ipa3 юсшердд ертш , ораза айы орталана Ж уанагашка к е л т калды. Маган взгенш емес, Исакметгщ келген1 куаныш бодды, ce6e6i, взгеге «кари» болганмен, ол маган «кари» емес, маган ол куш кеше 'влжке арнап «Kvpaf 397

e3iM жетектеп журетш сокы рбала... оны нэкеЫ Рымбай дам енш экем М укандай «койдан коныр, козыдан жуас» ж эне 6apeMipiH жумыспен етюзген енбеюш адам... Сабакты Исакметекеум136ipre окыгамыз... Кзшкене молданын дуресш 6ipre ж ег ек т ... Онын yfli болган м ен , K93i ж о к ... М е н щ кез1м б олган м ен , уй1м ж о к... Сондыктан менен уш -тергжас улкен болганмен, екеум!з сырлас, мундаспызда, жан аяспас доспыз да... Сондай доспен терт-бес жыл айрылып турыл, енщ кврсем жэне ел каш рлейвн жагдайда керсем, оган мен калайша куанбаспын!.. Дэреж еЫ ескенм ен, о ны н баягы бауырмал, аягыш, ж у ка мшез1 e ai де со калпында екен. М ешмен солай сейлескен оны байкап кврсем, квз!м болганмен, одан элдекайда артга калып койган сияктымын. Е н алдымен, олбип м жагынан менен элдекайда озып кеткен сиякты. С вз турше карасям, Кэр1бай хажыдан ол «куранды» тэж уитгщ xyKiMiMeH эн д ев п дурыс окуды уйренуг былай турсьш, бурын бш м ейвн араб тш ш де жап-ж аксы уйренга апты. Сонымен катар жаграфия, химия, физика, есеп сиякты дуниялык гылымдардан хабар алыпты ж эне алган хабары кадимша емес, жэдидше. Мысалы: «Exi жерде exi - терт, уш жерде exi - алты...» деген сиякты кебейту амалдарьша жэдид окуьш колданып, цифр орнына эрштердн «Бабту, бажуан, бадгу, баЬиан, баулабон, базиадон...» деген сиякты сездерд1 айтканда, аузы аузына жукпайды, осепз жерде с еп з нешеу? Ж е н жерде тогызнеш еу? Бес жерде ж е в нешеу?» деген сураулары на KipniK какканш а жауап бередх.. Соларына карал отырсам, б т м жагынан мен онын тобыгынанда келмейвнсияктымын!.. М енщ оки алмаганыма ол к а п ы е ю н п ш н б!лд1рдд. — B ip aK ,- ДвД1 о л ,— К эр1бай х а ж ы н ь щ у й ш е к ел е т ш газетгердщ хабарына Караганда, «Алашорда» атгы казак е ю м ев курылгалы ж а ж а н кврш еф гой. 0 к iMerri курушы азаматтар казак т ш нд е мектеп ашамыз дейтш кершедх Алды кей жерлерде ашылып та ж аты р бшем, ейткеш 61зд1н ауылдан М олдагазы, Тубехтеп С ибаннан К,акметгщ Х ам и в, У актан Ж олам ан н ы н 1скей1 мен К,анапиянын Баймагамбев, Нуралыдан Ж акыптын Баймураты, тэты 6ipa3 x iriire p Омбы жагьша, мугалЬмдер даярлайтьш ею айлык окуга жургел1 жатыр дел есвшм. Сен одан кеш калдын. Кыстыгуш де сондай оку ашылады деген свз бар, мумюн, соган барарсын. «Окусыз адам бола алмайсын» деген свзда 6ipa3 у п л ет е н кари: - 0 p i жанашыр жакыныцмын, epi кандас туысьщмын, api ж асы улкен аганмын, сондыктан саган урсатын да р евм б а р ,- дел а п ,- ел е ц шыгарады дейдд c eH i,- д ел к е й ш И сакмет м аг ан ,- не

акы н бар елевде?.. Ж эн е айты ска ж анын Кумар керш едь Балыкбайда айтысам деп пэлеге капсьш, да, езшда сабарманга кеп куып *i6epiirri. Сол пэленш осында да бастапсьщ. Ж а ц п с ш де вшиспрш апсын ездае!.. Сабап, куып Ж1берем13деп те айтады дейда кейб|реулер1... Н ен б ар еда ейтетш? « К э р т жолы кайсы» деп, неге тиышжурмейсщ?.. Ю м ш барболы саты н?.. KiMкерш геннен таяк ж еген н щ н еа сэн?.. Хатым кундервде кари мен! касьша алып отыратын болды. Хатым кешке «тарауых» аталатын намазда окылады. «Отыз парага» бвлшетш «куранньщ», кари сыдырта окып, «тарауых» сайын бесеуш 6iTipin тастайды. Ж анылмасам, «гарауых» жиырма бес нам аз болу керек. «Хатымды» араластыра окыганла, жиырма бес намаз, шамасы терт-бес сагатка созылады. Намаз блкеннен кейш «гасбих»аталатъш дугалыгы окылады. Мактанганым емес, «суббухан эз1л мулки уэл малакут» деп влендете басталатьш бул «тасбихты» эндете айтканда, тындаушымль1 эн айтканнан кем уйьгтайп>ш ед1м... Сондыкган жург «тасбихгы» взгеге емес, маган окытгырады... Сонлай 6ip «рахатка карык боп журген кез!мде, ойда ж ок жанжал шыркымды бузды да Kerri. OfaH себеп мьшау болды: ислам д ш ш щ шаригатанда, «хатым» уакьггында гана болмаса, езге намазда, егер д е т сау молла болмаса, денесшде к е м ш ш т бар модда имам болуга THicri емес. Ендеше, кун сайьш «хатымнан» баска окылатын бес намазда каридан баска 6ipey имам болу кажет. EipaKKiM? Ж аН п а руындагы кадырлы молда да, имам да Шугайьш. EipaK оган намазга имам болуды кариды н касында келген Б этж ан молда кигысы келмейда. Осы женде кырги-кабак карасьи журген олардын жанжалдасуына мен себеп бола к ето м . «Ауыл HTiHiH куйрыгы жуан» дегендей, Ш угайып молда Бэтжан молдага имамдыкты билете коймаган сон, онаша 6ip шыкканда: —Бала, сен Шугайьш молдага елен шыгарьшсьщ, рас па сол?— деп сурады Бэтжан молда. в л е н шыгаруым рас еда. в т ее н кыста Мухаммедиямен арамызда тутанган айтыс уст1нде, «Ш угайып та оган тш ектес» деп, Досмагамбет MeHi желйспрген де, «оны да 6ip туйреп вт» деп «материал» берген. Сондагысы - Шугайьш молданьщ атасы Бубимен араздасып, 6ip койын урлап сойып, м е ш т н е тыгып коюы, оны Бубидщ тауып алуы... О сы ж эйд! Бэтж анга айтканда, ол куанып Kerri де: - Кезш бадырайтып турып айтсанкайтед( осы вленда!..- деда. Мен кашкалактап кенбед(м. MeHi квндареалмаган Бэтж ан 6ip iHipae кымыз im in кы зы нкырап отырып, Ш угайыппен iaiHicin 399

калды да, меш пке урлыктынетш тыкканьш белые салыккылды... С ол арада eKi молда жудырык салысып тебелесш калды. «К1мнен ш ы кга бул свз?» деп тексергендерге менен шыккдны мэл1м болды. Содан кейш 6ук1л Ж а н п а боп, Ж уанагашка «мына булиеген кутыл» деген талап койды. Акыры сол жаздын ортасында маган Ж уанагаштагы молдалыкты догаруга тура кедщ. BipaKкайда барам? Баратын ж а л г аз жер1м - апам Ултуганнын. уЙ1. Маган жылы ушырайтын ж а л газ сол уй гана. BipaK о л уй бул жазда ауылында жок, кар epin жатканда орыстын жырагырак ж ердеп 6ip байьшын егш ш салысуга уй-ншмен к е ш т кетеен. Молдалыктан босаган маган: - С ен бала,—деда Сансызбай молда,—6ip жазш а б1здщ уйге дэмдес боп, ш еп шабуга жалдансан кайтед|? Д ос санайтын адамдарыма акы лдаса кеп, м ен осыган кендам. Акыма ол сиырдынтайыншасын бермекбоп, Kemeri KyHi ауылдьщ «молдасы», 6yriH устш е швпш1н1ц жамаулы кенеп кейлеп- дамбальш, аягьша cipiaeH тлккен ш эркесш киш , иыгына шалгысьш сальш, ш епке женедщ!.. А з yfcii, шагын аукатгы Ж уанагаш ауылынын адамдары merrri б1рлесш шабады екен. Солардын бэрш щ басы косьшганда, шалгыга тусет1нерд!Н сан ы — он н ан астам Kici. К о л ш алгы га тусетш ж астарды н езара 6ipiH 6ipi куа ш ауып ойнауы - букш niuieHini агаулынын,дагдысы. Сол ойьш б1зде де басталды. М аксат—алдьшда шалгымен шеп шауьш бара ж ажан адамдытыкпалай куьш, жольшан тайдыру... О сы ойы нда, байкаймы н, 6ip ж1г1т мен1мен ойнамайтын, шындайтын сиякты. Ол - Канапия Омар баласы. Ж асы сол кеэде жиы рманы орталаган, ол эл! уйленбеген ж1г1т. MiHe3i Kyanipri, бойьш таза устайлын ол жумыстан бос кезшде ептеп бозбалашылык та курады. Сол ж ш тпен ел жайлауга жана ш ыккан кезде жанжалдасьш калдым. Себебш толыгырак баяндайын. Токтанын кайран келш щ басы наЖ ащ лсш щ ауылдарыжагалай конганнан кейш, кыстын кысымшылыгынан кугыльш, жадыраган жастардын ойьш-сауыгы басталды. Б1здш елде (кейш бшсем, казак рулары ны н кеб1нде солай) жастарды н «Хан ж аксы ма» аталатын ойьш ы болады. Ойынны н тэрт1бшде1ж ш ал га н жастар оргалары- 'Бул туралы жогарыда «Сырымбетке саяхат» дсген тараудык «Хан ордасында» деген тармагында кыскаша айтылган, бул арада толыгырак гоктаймыз. 400

нан жасамыстау, уйленген 6ip x ir ir ri «хан», сезшендеу, пысыкша 6ip кел ш ш екп «ханша» ж эне 6ip xiriTTi «уэз1р» сайлайды. Ойьш даладзболсын, уйде болсын, «хан» ойынга жиналган кыз- бозбаланы 6ip-6ipqeH аралас отыргызады. К елш ш ектер оцаш а отырады. Ж астарды солай орналастырганнан кейш , «хан» ya3ipiH жумсайды да, денгелене отырган жастарды н imiHeH, 6ip ш егш ен бастап, к ы зд ы н касы на оты рган x i r i r r i хузы ры на (aMipiHe) шакыртьш алдырады. Ж ш е eKi жагында отырган к ы з ере келедг Келген x irn x e берпетш буйрык: ayeai ханды мактап уш ауыз, ханшаны мактап уш ауыз, ya3ipai мактап уш ауыз вл ек айтады. Соданкейш касындагы ею кызды белшен кушактай кетерш турьш, eKeyi де мактап уш ауыздан елен айтады. Кдпдарды жерге туаргеннен кейш, ылти жанды затгардын атын косып уш ауыз, ж ансы з затгардын а т а н косы п уш ауы з елен айтады, одан кей1н уш ауыз eripiK елен айтады, ен аягьшда уш ауыз «кер елен» айтады, ятни сонгы 6ip ауыз еленд! сонгы жолынан бастап кейш карай айтьш шыгу. Мысалы: «Базардан альш келген шай тостаган, Т ар жерде киын екен эн тастаган. Ш ешеннен с е т тапкан айналайын, Бэйгеден келген кердей ойкастаган»,- деген еленщ кepiciншe айтса: «Бэйгеден келген кердей ойкастаган, Шешеннен сеш тапкан айналайын. Тар жерде киын екен эн тастаган, Базардан а л ь т келген шай тостаган»,— болып шыгады. Сонда ханньщ буйрыгымен ж т т г щ барлык айтьт шыгатын елен4 —жиырма терт ауыз. Солардын бэрш орындап болтаннан кейш , хан ж иптен: «Квршшер1не ризасьщ ба?»—деп сурайды. Ж т т ризамьш десе, хан ya3ipre: «Ендеше, eKi жагьшдаты кызды да аузы нан суй»,— деп 9Mip етедд. Кыздардьвд о л eMipju орындамауга хакысы жок. Егер xiriT «риза емеспш» десе, хан одан кандай кыздын касына отыргысы келген!н сурайды. Тандайтын кызы бар xiriT ханга жауабын кара свзбен емес, еленмен кайтарып, неге тан- дайтындыгын дэлелдеуге THicTi. С онда гана хан x irin c e тандаган 401