жылкылар б [раздан кейш топтанып алып, жубьш жазбай шабады. Каскырлар оларды каусыра куады. - Каскырдын канша екенш сонда гана шамаладым,- дед! Макан,- тогыз екен. Тогыз каскырдынэркайсысьта 6ip умтылган жалгыз жылкынын i3i кершеда. IrniM сезе койды, ол - б1здан Акжамбас. - «Жануар-ай!» деп аядым,-дейд1 М акан,- арпалысьт бара жатырекенсш-ау! BipaK кеп каскыреналдыменкаклакылгасеш альт, болдыртады-ау!.. Жылкылар со калпымен жубын жазбай ypKin каша берда. Каскырлар каусырып куа берда. Акжамбас та yftipiH коргай, каскырларга 6ip умтылып, жылкыларьшын жубын жаздырмай 6ip кайырьт, арпалысьт барады... - 1здершщ жобасына карасам,- дейд1 М акан,- каскырлар жылкыны боран толастамай-ак б е л т экеткен сиякты, ейткеш жылкылардында, каскырлардын да iздерш кеп жерде кар басып, кемесю боп калган. Сол бетпен куа берген Маканный кулагына 6ip кезде алыста аркыраган айгардын дауысы шалынды. - Елен ете калды м ,- дейд1 М а к а н ,- е з кулагыма e3iM сенбегендей, атымнын басын тежеп, токтатьт койып тындадым. Т аш естщщ аркырап кюшеген дауыс. Алыстан тальт келеда, 6ipaK таникетпм,- Акжамбастьщдауысы... - Со кезде «алда, жануар-ай» деппш д е , - дейд1 Макан,- кез1мнен жасым ыршьт кетат!.. - Жаксы жылкыдан садага кетсен болмай м а ,- дейдаМакан,- астымдагы айгарым да со кезде жана гана устал мшгендей тыная кап, карды каражердей басып, сштей кеп женелда... Маканный кезше HipiareH 6ip топ жылкы шальшды. Макан атьша камшьшы баса т у с т , жакьшдайды... - Со кезде,- де{щ М акан,- жылкьшын айналасьшанб1рнеше каскыр созылып женеле берда... MeHi таныгандай айгыр да басын кетер т, акырьт коя бердН.. Ж уйеа босаган Макан кенесшщ ар жагьш айта алмай, кезш орамалмен суртт, солкылдап жылап алдыда: - Кайтш канадатщ шыдар жыламаганда,-деда,- ж етт келсем, айгырым бакайшыгына шейш кара терге малынган, ycri ак Ke6iKTeHin, буы буркыраган, елердей ентпскен!.. Мен бэлшм кешжсем, каскырлар айгырдыталап ж евд екен, ейткеш айгарда ендакарукыларлыкэл калмай, ебден болдырыпты... Содан айгырды 152
устал алып, кезшщ терш орамалыммен суртш, успне шекпен1МД1 шылбырыммен танып, жугетмда сьтырып ап ба сьта к и п зт , алдынгы eici аягын белбеу1ммен тусап, ы зпш п шоктыгына кантардым... Енд1 Kayin жогын сезгендей, айгырым ол арада калшиып турьт калды. Мен жылкыларга кётпм. - Барып карас а м ,- дейд1 Макан,—айгыр жылкыны 6ip жерге Hipin койыпты да, e3i соларды айнала шауып, каскырлармен алысьшты. Сонда алдына келсе, тарпыган, артына келсе, тепкен i3flepi KepiHin жатыр... Не деген ауыр азап дейсщ: a p i HipreH жылкыны сол араданкозгамай усталтуру керек, api айнала шабуыл жасаган каскырларга жылкыны бермеу керек!.. - Here HipreH?- дел сурадым мен. - Онын м а т бар е к ен ,- деда Макан - Ар жагында терен сай бар екен. Жылкы оган кил1ксе-ак, каскырлар тусаган малдай устайтын. Айгыр соны бьпгендей жылкылардын алдынан шыгып кайырып ап, Hipinкойьтты. - Кейш неге айдал кетеген?—дедаммен. - Эй, бала-ай, баласьщ-ау!-дедаМакан - Кейтайдапкетепнол бос журген жьшкы ма,камаган каскыр ж(бере ме оны? Ол кулардын ойлап келе жатканы дасол алдындагысайга камау емес пе? Айгырдында, каскьфлардында акылдыгынакайран калган мен: - Апырай, буларын сондай акылды болушы ма еда?—дедам. - Каскырды коя турш ы ,- дед! М акан,- ол жауыздын акылдылыгьшаешюмн1нталасы жоккой. LHiprciH,акылдыдел мына Акжамбасты айткан дурыс кой. Малдын ырысы гой, жануар!.. Макан биыл, 1969жылы, Tipi, жасы 95-те. Былтыр iaaen барьт керсем, 6ip жас Kimi немере iHici Ногай мен eKeyi жекеменш!к малдарына шалгымен nimeH шауып ж ур екен, бел-буьпгдары талатын Typnepi ж ок !.. Ондай куаттарын турмыстарыньщ жаксылыгьта жориды. КОМАГАЙДЬЩ KECIP1 Макан менщ атымды «Карашунак» койды. Артынан бысем, Карашунакдеген Kici Торсаннын не замангы жылкышысы екен. Мен оны картайган кез1не керд1м, д е н е т к]'шкентай гана, тыгыршыктай сем!зше, шокша сакал, домаланган кара Kici екен. Маканный маган койган бул атыдэл келетш еда. Ce6e6i, еркш ауада журген сон, epniH майлы тамакты innceH сон, жан киналар
жумыс болмаган сон, мен де бултиып ceMipin алып, кущ -тут жел кагатындалада жургеншктен, карайьт кегпм. Маган е н д дуниедеп ен зор бакытжылкышылыксиякганды. MeHiH ол жылкыдан елмей кететш ойым жок е д , «Kecip салганда, кежеге де Tic сьшады» дегендей, 6ip Kecip алдымнан квдденентура кздды... КыстынаягынакарайжылкыДостын Жаманшубаржакбетше шыкты Сол кундердн 6ipeyinae: - Шырагым, мен Жаманшубарга барып кайтайьш,- д е д Макан.- Yсп-басым да юрлещаред жэне жумыстарым да бар efli, 6ipep кунс!з келмеспш, бугш Kici ж1берермш, сол екеущ жылкыга не бола турарсындар. - Жарайды,- дедм мен. вйткеш ол кезде жылкьшынкундзп карауьшада, тунп багынына да уйренш алгам. Жэне со 6ip Kyrmepi шуакбоптурган. - Kici кешке дейш келер,- д е д Макан атганарында,- алда- жалда KemiriHKipen келсе, жылкыны езщ карай турасьщ- - Кэне, eKeyMi3 6ipre атганайык,—дедй маган - Мен саган жуастау карулыжьикы устал мшпзш кетейш. Жылкыга ертт барган Макан e3iMeтаныс жуас айгырды устал б е р д де, мен оны жьикыньщ Жаманшубар жак шетше шыгарьш салганнанкейш: - Шырагым, сен тебшнщ жагдайьша уйренш бодцын гой,—дед М акан,- жылкынын жайын да 6LieciH жэне каскырдын да биыл торынкырайбергенш керш журсщ. Одан корыкпайтъш болдынгой Ka3ip. Егер мен ж(берген Kici Kemirin, зэу1-сайтан жылкыга каскыр шаба калса, сен балалыккьшкорыкпа! Каскыр итщнщ кейде бала- шага, катын-калаштан корыкпайтыны болады. Егер жылкыны тартьш жеуге айналса, онын жалгыз коркатыны —от! - Одан калай коркады?—дел сурадым мен, KeHi.iiMe Kayinтуа бастап. - Тамызыкка дел экелген агаштын 6ipeyiHiH 6ip жак басын кидын кожына кем in кой, тутанып жатсын. Егер каскыркеп, сеш баласьшатын болса, оган сол шаланы кольща ала умтыл, ол сонда кашады. Макан кете барды. Мен кальшкойдым. О байгустьщмаган элп KayinTi айтпай-ак кеткен1 жаксы едк айткан с о н тагы да тещ репмдеп эр сайдан кеп жьшкыны каскыр андьш тургандай ce3iM лайда болды. Е н д п тшепм - Маканньщ ж1беретш KiciciHiH келу1. Егер ол Kemirin келсе, не icTepiMzii б4лмей сасудамын. 154
Макан хиберген Kici кун батпай келш кадды. Алыста карайып келе жаткан салтгынын алдынан мен шауып шыктым. Тани кетпм —ез1м1здщ Жаманшубардагы Эйвлестщ Бекеш. Крека келгеннен кейш Бекеннщ барлык ьштасын сап кергеш кипзге орал тастаган ет болды. Бул кезде кыстыгуш сойылган сем1з байталдьщ е в азайып, оган 6ipTy койдын сем1з, куйрыкты icrari кеп косылган. CeMi3errepji кергеннен кейш к ец ш кешшгендей болтан Бекен муртьшан 6ip кулю алды да: —Тургайдыцyfli бартанда ас татырмайтынедц, жаудай шабайьш бэлемл, сал етп бакыр толтанша!- дещ. Макан екеум1з тоятынеттщ Marmiepi белгш . Асылтан бакырта мен етп сол мелшермен тана ж эне аса майлысын емес, сылалауын сальт жатканымда: —0 й , сен кызык бала екенсщ той,—дед1 Бекен,—бу немене салып жатканын? Мен осында етке тоюта келмей, неге келш деп отырсьщ? Bepi экел пьпнакты, ез1м салам! Пышакты колына алтан Бекен жылкы етшщ де, кой етш щ де кайдаты майы туырылган сем13 мушелершен Kecin ап, жарты койдьщ е п сиярлык улкен мыс бакырта ура бердг 1ш1мнен: «Апырау, буньщ бэрш e3i жей ме екен, уйше экетер ме екен?»- деп ойлаймын, ей тк е т мына салган е в , мен1ц кулагым ecTireHi болмаса, кез1м кврмеген тажалдар болмаса, жай адам тауысар ет емес. Бекен: —Ал бала, мен жылкыны 6ipa3 карап келейш, сен етп nicin к о й ,-деп кете барды. Бакыртатолтыра салынтан ет кайнап iciH remeH кейш сыймай, быргиып жотары квтершп кетп. С о бетЬмен кайната берсен, етгш асты п1скен1мен, бе в тспейтш болды. Батырыстырьт салсан, кеп уакьггкайнайды. Бекен маган «карнымашынкырап ке,ш , тез nicipin Кой»деп кеткен. Бекеннщ ренж1рш бше тура, бакырта сыйматан erri мен алып койдым. Сыйган ет еркш кайнап, жид1нк1реп т с к ен кезде, Бекен де келд|. Бакырда кайнатан етке ожауды сальт керген ол: -Эй.ана Mymeci кайда, мынаMymeci кайда?- депменбакырдан алып койган етгерд11здейбастады. Отан мен болтан жайды айта кеп, алып койтан eTri керсевп ем: —0 зщ 6ip онбаган бала екенс1н гой,—дед1 Бекен р е н ж т . — \"Байдынасын байгус кызганады» деген рас екен гой. Сен шатаспа ейвп! Мына тс к ен erri Tycip де, шала тс к ен етп сорпата кайта сал!.. 155
- Оны тауыса аласынба? - деп ем. - Тауыскан-тауыспаганда не акын ба р ,- деда ол ж екш ,- ас деген сон ас! Бакырдагы e n i Tycipin боп, шала nicKeH етп сала коймап ем: KeHcipiriHfli бузып Ж1берейш б е ? - дед1 Бекен маган жудырьнын окталып Жаман, ппркнеме, немене icren отырганын? Бекен турегелдаде, шала тск ен етп бакырга eai салды. Агаш табакта буы буркыраган етпн устше туздык куйып, екеумп оргага алдык Мен турап берш отырмын, Бекен жеп отыр Уысын толтыра асаган майды, ол сабырмен шайнамай, буркгппе кылгиды... Ол кылгып отыр... мен Kecin 6epin отырмын!.. Bipey етке какалып калганда, касында отырган Kici: «Мынау какалмайтын еда, не болды бутан?»- десе, екшнп 6ipey отырып: «Е, ет улкен болса, онеш кудай деймшш?»- деген екен. Сол айткандай, Бекен кднша комагайланып кылгыганмен, мол май онын журепн i-лезде кайтарып тастады. Майды эуел1 уыстап асатан ол артынан жапыракгап жеуге Kipicii: - Болардуние емес екен мынауыц, тойьш калдым,- деп шегиш. Пюкен егпн тен жарысы да жел!нбей калды. - Бакырдагы етп кайтем1з?—дедам мен куланып. - Е, танертен жеймыд е ,- деда мандайытершшен Бекен кек1ре сейлеп. - Курт ш п ей сщ бе?- дедам мен кулш. - Онбаган-ау, меш мазак кылтын к е л т отыр ма?—деп Бекен куланган кесюнмен жудырыгьштуйда. Ол кешке жылкы кузетше атганыпKeTri. - Мен де барайын б а ? - деп ем: - Сен не аласын?- деда Б екен.- Жат та уйыкта, танертен ертерек турып, eTriде, кежеш де кыздыр. Мен уйыктап калдым... Оюрген 6ip дауыска шошьштурегеп палатажупре шыксам, есктщ алдьшдааттур, атгьщустшдеденес1 жерге карай салбыратан 6ipey OKipin кусьштур!.. Тани кетпм —Бекен!.. Bipколымен атьшьщп з п т н е зорга ие боп тур... 0Kipin кеп калганда, аузынан аткыган кусык сонадай барыптуседа!.. Аяпкетпмде, Бекендаатландемептуардам.. Каргажуресшен отырьш ап, eKi колын курт1кке Tipen, тагы да 6ipa3 кускан ол 6ip кезде cyanepi курыгандай суйреплш арен турды да: - MeHi ендакоска Kipri3, бала!—деда. Мен оны коска Kipmin, Маканный орнына жажыздым. 156
- Ауырдым, б ал а,- дедц ол бйраздан кейш.— Erri, Teri, шию nicipin бердщ бш ем! Не дейш отан, тек кана айтканым: - Жылкыны кайтемп? - Сен кузет,- дедиол... Мен танертен жылкы кузетшен келсем, Б екеш и эл! ауырып жатыр. А1глап-уЬлегенде жаны шыгап бара жаткан юсщей! Мен: - Тундеп астын калганьш жылытайьшба—десем, Бекен жауап беруддн орнына басьш шайкайды... - Беке, аска калайсыз?- деп ем: - Жылытсан, жылыт. 1шш керейш ,- дети ол. Аузы айтканмен, тамакка жайы жок екен. Аска белей алматан ол ынкылдаган калпымен жатып калды. Ымырт жабыла мен жылкынын кузетше кегли. Тунде жылкыга каскыр т и д . Оньщ б е л п а — жылкынын шуркырасып ю аней калуы. Со жакка тура шаптым... Мен бетгеп шауып келе жаткан жактаты жылкы тобы, менен бе, каскырдан ба,—дурюрей кашысты... Алдымда карайган б1рдеме кершедй... Жетш келсем, 6ip жылкы тыпырлап, шьщтырып жатыр, улкен дт тайшадай каскыроньщ алкымына жабысьш жатыр, ендц 6ip каскыр жылкынын шабын жарып, imiHe карай Kipin кепптЛ.. «Кдскыр эуел! жылкыны шаптан жарады д а ,- деген Макан,- ен алдымен ыстыктай екпе-бауырьш суырып жейди, сонда жылкы шьщтырып ж а та д ы .» Мына eKi каскырдын 6ipeyi сейтш жатканын 6i.ie койдым... Зэрем ушьш, бойым калтырап кетг1... Сонда да кару кылтым кеп, бар даусыммен айтай сап, урк кен атымды шаужайлап Te6iHin, карыма 1лген курыкшамды кетерш ем, жылкынын алкымына жабыскан каскыр басьщ жулып алды да, матан карал ырылдады... MeHi батасынып басьштанын бите койдым... Не icTey керек?.. EciMeМаканный «от альт умтыл»деген ce3i тусп... BipaR кайда ол от?.. От жататын жерде елктей сулап Бекен жатыр!.. «Бекеннен жэрдем болмас па екен» деген оймен шауып коска келсем, бугш аздап ш кен асын тага да кусып, кудайына жазып жатыр екен... Крзталар дэрмен1 жок!.. Мен кайта шауып барсам, жартан биен!н п э р э-п эр эсш шыгарып тойынтан каскырлар кетш капты... Ертенше танертен келген Маканды карсы альш, осы жайларды айтып ем, мшез1 момьщ Макан: 157
—Эй, шырагым-ай, малменпа болсанегылайын, кеп жылкыдан 6ip жылкы садака дер ед1мде кояр едм . М ажа imi тар ит болушы е д Туртай. Bip тайынын танын каскыр тартса, экеЫ елгендей кейитше д . Жылкыны биыл аман-акальшкеле жатыредк, бундай боп калган екен!.. Ертен G3i де келетш е д , бул 6ip пэле болды саган!-дед. Маканньш айтканы келдк ертеншде катынаскан Туртай 6ip биесщ каскыр жегенш бшгеннен кейш: -.Айтсам, болмайсьщ, мандайында бес ел1 кырсык журген осындай немен1 жылкыга жолатпайыкдегенде: «Жет1м бала гой, сауабы тиер»,- деп MycipKen, болмаган сенсщ. MiHe, енд1туб1ме жетюздн де тындын! - деп Маканды 6ipa3жерлеп урсып алдыда, момын Макан карсы жауап кайтара коймаган сон: - Жогалтенд! итгщкуцдпн, кез1ме керсешей! - д ед Туртай,- Бекенмен кайтарып ж1бер!.. Биеш каскыр жегенге езш юнэл i к е р д ме не момындыгы ма, МаканТуртайга «калдырсаккайтед» деген с е з д айта алмайды. «Ауруынан» жазылып болмаган Бекенд де Туртайдын коста калдыргысыкелмед. —Осынша майды жеп, жетз атак аштан елген неме ме е д н ? - деп Туртай оганда 6ipa3 урсып алдыда: -Суйретш п жатыпалмай, Кайту й щ е!—д е д . К,остынкасьшда жуырда тезек экелген нплана жататьш, соны Жаманшубардагыиесше ж1беретш жылкыгажекп де, ауру Бекенд шанага, меш аттын басына мшпзш: - Менде жазык жок, кош болындар!- деп Макан женелтш
БЕСШИП ТАРАУ Энге эуестж С1Б1Р э ш ш Кулактан Kipin, бойды алар в с ем эн мен тэта куй. Абай. Жылкыдан босанып келгеннен кейш, мен тага да белгш Жаманшубардажуре бастадым. Магантага да еленнен баска к а с т табылмады. BipaKмен де будан кейш, кебш есе киссага емес, энге кумарггым... Журттыц niKipi мен туралы eKire жарылды: «Атасында баксылык бар гой,—д е сп 6ipeyaepi,—д эу де болса, осыны аруак кысып жур, бул да баксы болады»; «Баксы дегеннщтусшде ызгар болады деупй е щ ,- десп екш пнлер,- мынауын 6ip шайкымазак, осындайгабаксылыкконушы ма едд? Булкащмп аха-хау, ехе-хеудщ елёщйкл болады да кояды». «Баксыболады» дейтой, мен ауылымыздагы «баксыкатынньщ» уйше баргьшггауым. Онын аты - Кымбат. баласыз, байсыз жалгаз KeMnip, Кымбатшн куйеушщ аты Быламак екен, женгелер1 оны «Коже» койьш, содан елде «Кеже» деп кежен. Кеже де баксы болтан ддам. Ол6i3 eciMi3i бшмеген кезде влети, кабырыДостын двншдеп зиратга. 0зге кабырдын устше шеп шыкканда, оган шыклай, сэры
топыракганып жатады. Журт буны eKire жориды: баласы жок кой, кабырына шеп шыклауысондыкгандеседа6ipeynepi; енда 6ipey.iepi баксьшынкабырьшашеп шыклайтындеседд. Кеженщ баксылыгы кандайболганын 6i3 бшмейшз. Кигмбатгы кврдак. Ka3ipri санамызда6i3 жын-шайтандыда, олармен «жоддас» болатьш баксьшы да танымаймыз гой. Олардын жузден токсан тогызы, Шокан Уэлиханов айткандай, шарлатандарекеш рас тагой. Солай бола тура, баксылардын арасынан, б iзд.jн K33ipri типм1збен айтканда, Kefl6ip фокусгшлер немесе шын магынасындагы пгпнозшыларкездесепнсиякты. Кьмбапы сондай гипнозшылардын 6ipi ме деп ойлаймын. Ол — токдактай гана юшкене денел1 кем тр , с о денесше лайьщталып бггкендей бет-аузы да 6ip-aK уыс. Пышактын желкесшдей боп 6iixeH кып-кырлы мурнынын ушы6i3 сиякты in- icriK. Шундреккелгенкинкене uierip кез1караганаламныненменшен етш кете жаздайды. Kipniri, касы, шашы жш-жирен. Денесшщетл сур болгандай суйекгерше жабысыпкалган. Жэне Tyciкеп-коплдар. Сол терыердж астьшан бшеулене бггкен тамырлары ермекшшщ ауына уксайдыда, кызылы, кеп, жасылы арадас сияктаныпталаурап турадм.Тepi менегпн шгшдепсуйектерданбвлшегш сыргынансанап адаандайболасын. Кылкиган жадшкемойньшажабысабпкенвнеш пен кещрдек 6epi карай бшеуленш, сыртынан жапсырьш койган сияктанады. Журтгьщ айгуынша, Кьгмбатжас куншде молатаргатунеп,жаз болса еазкыстауларды кезш журедаекен. Баксылыкоганбойжеткен кезшде коньшты-мыс. Коже де со кезде баксылык курып журген жас ж1г!т екен, eKeyi квшл коскасын, Кымбаттын э к еа Кежеге кальшмалсыз береди... Кымбатгы гипнозшы ма деп ойлайтын ce6e6iM, жынданган адамнын i-пуде 6ipeyi болмаса, одан жазылмай кетпейтш еда. вздм кврген 6ip мысалды алайын. Б|здан KiuiipeK кездмдзде Дос басына к он ган ауыл 6ip кезде у-ш у бола калды, сездерк «Бэйддлда жьщдэнды!-» Бэйдалдэньщ экесд Косшыгулдан: Кэлен, Кэсен, Элен, Элмен, Эбдалда, Бэйдалдэ алы алтыул туган. Кэсеш гана ерте елген, езгеа 6i3 кергенде Tipi, Косшуп>1лдынTipiбес баласынын6eceyi де вте зор дене-ii адамдар. Жастары с о кезде жиырма бес пен кырыктын арасында. Кэлен 6ip жиында бас бадуанга тусш, бэйгесше туйе алгандыктан, «Туйе балуан» атанган. Оньщ iHwepi де 6ip юсщен жышлмайаы. Шаруасышагын уйболгандыкган, кейшпrepreyi унем1 жалшылыкта журеда. С о кезде жиырма бестер шамасындагы Бэйдалда Нургазанын уйшде жалшылыкта туратын. Журтгын айтуынша, онын 6ip 03i 160
бес жйтптн. жумысьш icredoi... кудыкка тускен ipi караны жалгыз €>3i суырыпалааы- асау жылкь1ныкулагынаналса, тырл епазбейш, с о купине тамагыда сай,—6ipraiею-уш жйтгпнасынплед... Онынденеа журггын осы мактауына сыйгандай: бойы бшк, жауырыны кен, суйектер! ipi, жудырыктары токлактай... со сиякты дэу жынданса, журггын зареа кегпегенпе кайтсш!.. Бэйдшданижындануce6e6iбылайботы: Жаманшубардаагашжогы мэл1м. К,ора-копсыга, баска керек-жарагына деген агашты жаманшубарлыктар«Отын агаш»дейтш жерден урлап экелед. «Отьш агаш»- Жаманшубардынбатысынла, шамасыжиырма-отыз шакырым жерде.Оданafamурлаужаманшубаряыктаргажаугершликке апанумен 6ipдей BipжатыКднжыг,т1-Курлеупаталатынрулардынкыстауларына жататын, 6ip жаты казналык кардонга саналатын бул орманнан аташ урлауга барганда, егер иелер; Kepin кап устамак болса, жаманшубарлыктартебелесш кутылыпкетуге aaipTCHe.oi, сонлыкган анид артынанею донгалактыказакарбаларгакарулыепздер жегедде, «жаумен согысуга тура келсе...» деп, 6ipHeuie жйтг сатг area мшш, кодларына сойьш сиякты карулар алады... Эдегге, олар агаипы жаз ортасындаурлайды- Булкездетуртамелдержайлауынашыгыпкегедде, кысгаулар eci3 калады. Казналык агаипы кузетушшердн квзш алдау уппн, жаманшубарлыктаркунбурьш астыртын барлаушыларж!берш, агаштыжурмейнн жактанкесед... Бэйдшда жынданар жолы да жаманшубарлыктар «Отын агашка» бурынш дагдысыменагганады. Олар«Отьш агаштын»eci3 жаткан 6ip буйршетундебарып, керекпагаштарынарбаларынаартадыдт, i3epiMeH кайтады. MiHe3i ауыр, как-сокта жумысы жок Бэйдшда жолшыбай алысьш-жулысып ойнагандарга косылмай, Нуртазанын агаш аргкан арбасынын устщде жатапыда уйыктайды. Сал калпымен тун оргасы ауганшауйыктайдыда 6ip кезде шалкасынан жагкан калпында акыра турегелт, арбадан тусе кап, айгай.лаган калпымен беталды куладузге кашапы. Б1реулер «6i3iu коркьппак болган ойыны» дейд, 6ipeyaep «осынынecenripen кашьш барады»дейд, акыры, Бэйдшда айкайлаган калпыменузалбара жаткансон, салпылартура куады.., Жынданганддамжуйрк боладыекендейд. Былайда сирагыузьш Бэйдшда жынданып кдшкзннан кейш, жалу тугш, салтгьшарга эрен жетазед. Куыпжеткенмен, карулыБэйдшданытокгатугасалтшлардын 6ipa3ra дейш эл! келмейд. Акыры кэп боп жабьшып, эрен легенде Бэйдшданыустал, аяк-колынбайлайды, эй тесе, ие бола алмайды... Не icTey керек? Болган уакиганы хабарламак боп Нуртазага шапкын кетед. Нуртаза Бэйдшданьщ алдынан тарантаска жегшген ат ж!беред( де, агасы Кэленнщ уйше апартып тастайды. н-859
Кэлен 6i3re мшим Туртай байдын ауылында отыратын Kici. Эдетге, ауылмен 6ipre Доска жайлауга шыгатын ол со жылы Батпаккелдепкыстауында калыпкойганекен.Доспен олею ара - он eKi шакырым. Аралары сондай шалгай болатура, «жынды»дегенш кврмеген 6iaaiH ауылда зэрекутжок. Жэне x ir r r атаульшьщ 6api Бэйшлданыкузенсекоздеп Кэленуйше кеткен. Ауыддакалганкатын- калаш, бала-шага тун болса-ак урпшп, естияр Kicici жок уйлер ез уйлершщ eciriH беютеш де, естияр Kici бар уйлерге барыпжагады. Бэйшлданьщ жындануы удей туседд. Ещц ол кипзге белеп, арканменшандьт тастамаса,бой бермейш. Б1раздан белеген кипзд де шыдатпай, аузымен жульш тастайды. Жург не icTeyre б имей сасады. Кейб^радамдардынакылыменжйгггероны арбанынарысьша тырп етпестей кьш байлаптастайды. Кымбатол кезде баксылыккурьт, баска елге кеткенекен. Журт оганкос атаенKiciшатырады. Шапкыншы !здептапканда, Кымбат, «жынымкыдырып кетп» деп, 6ipa3 бегел1цюреп келедг Ол, эрине, баксылардынсалтын курьт, сарнай, кушрене, кутырынакелмекии гой. Жэне онындаусы да каскыржарьт жаткан ешкшшдаусындай адамньщ жанын турышспрерлйс болатъш. Кэленуйшщтвбесш корекуйындатып шапкансалтатгыКымбат жанагытурпайыдаусымен бакырьт кеп, Бэйшлда байлаулыжаткан куркенщ касынатусе калганла, кутырынып аузьшакелгенш сейлеп жажан Бэйшлда касындагыларга: «Бет1мш жабындар»,— деггп. Кымбат жуан камшысын бшеп, куркеге акыра Kipin келгенде, Бэйшлда: «Апатай, сабай керме»,—деп жылап коя 6epiirri... Булсездерш баксыгасенетш ол кезшн адамдзры ecipin айпы ма, болмаса расысол ма, эйтеуip, Кымбаткелгеннен терт-бес кун кейш, Бэйшлданьщкол-аягышешшш, Кымбатшныркына KeHyiрас... Сонда онын сарнаудан баска емп Бэйщлданын кол-аягын домалатъш байлатадыда, жаятусынан 6ip, жаурьш тусьшан 6ip-eKi жерден колмен устайтьш туж а ютетш, жшптерге сол тужадан устатьш, кезек-кезек узщказ айналдырта береш. Жуз шамалыxiriT 6ipiHeH сон 6ipi уздшлз айналдырганнан кейш, басы айналган Бэйшлдаесшентана кусапы...Агыл-теплтерлейш-.Со кезде Кымбат оны эуеш жабагы бестекке, одан кальщ кипзге бвлейда де, жерден калгантерен шункыргажажызьш, басьша кузеткояды. - Егердыбыс берсе,- дейш ол Ky3emiire,- ун-туназмаганхабар айгакойынлар!.. Шункырга кешке карай салган БэйдЬтда ол TyHi, келер куш, одан келер TyHi дыбыссыз уйыктайды да, екшпп куш тан б ш н е 162
дыбыс береди Кузетпн Кымбатка кеп айткан сон, баксы катын шукыргатуседаде, беленген Бэйшдцаны шешш алып шыгады. Журт дагдысымен урейлене караса, Бэйдшдэ деш-дупдурыс. Ол шукырга неге жатканына, ж урпъщ бул арага неге жиналганына, баксы катынныннеге келгенше кайран калады!.. С о калпымен ол сауыгып кетедь Осы сиякты элденеш е жындыны Кымбаттын жазып Ж1бергенш кез1м1збен кердж.1 Балалык шагымда Кымбаттын маган е з г е а емес, сарыны унайтын едь Ол кейб1р кундерде, жалгыз 03i гана туратын кипз уЙ1Ндетун бойы баксынын жырын айтып сарнап шыгады. Kefl6ip сездер1нде ол: «Е, ер Домбай, ер Домбай, Шакырганда кел, Домбай, Мундыменен шерлшщ Дертше дем бер, Домбай»,- деп, «Домбай» дейтш 6ipeyre сыйынып зарланады. Кейде ол 6ipey кугандай уйдщ шйнде думб1рлеп: «Уыкбойы окжылан, Кереге бойы кер жылан, Шакырганда кел, жылан!»— деп, келе жаткан жьшандардан не кашкандай, не кашкан жыланды кугандай аласурады. Сонын 6api балаларга да, маган да кызык кершедц. Bi3, балалар, К,ымбаткаелктейм1з. Онын кейб1р жьшдьшарды емдеген турш керем1з де, 6i3 де Кымбат боп, 6ip баланы «жынды» кьт, аяк-кольш байлаймыз, содан кейш 6ipeyMi3 Кымбатша сарнап, взгем1з оны кезек-кезек айналдырамыз. Сейтш ж у р и 6i3 тентектеу 6ip адамнынбаласьш 1913жылдынжазындаairripinте алажаздадык. Баланын экес1 б1здщ бул кылыгымызды Нуртазага шагал: «Бэрщ бастайтын Муканнын мьша жет1м1 кершед), муны тый, егер тыл алмаймын десен, б1зге руксатет, муны 613 тыйьшкерейж!..»—деген сон: «Будан былай буйтемнлн?»- деп, Нуртаза алг1 адамнын 1Сокгы жылдарда Москвадагы «Есаландар (психология) шнгпнулыныц» жындыларды гипнозбен жазган тажфибслсрш баспасоз бетшдс окыгяннан Keftin, Кымбатгын.да жындыларды гипнозбен жазганына кумэн болмауга micTi. 163
козшше менiбауыр-сыртымды б1редей кыпсабадыда салды... Содан кейш мен «баксылыкка» жоламайтын болдым... EHJxiri ермепм эн уйрену болды. «0 у» дерлйс дауысы бар ж т т г щ 6api де айтатын «Калкам шырак» сиякты э н д менщ менсшг1мкелмейд. Жаксы эндер уйренпм келед. Ондай эндерд уйрететш б!здщ ауылда eKi-ак адам бар. Bipeyi - Жубандыктын KaceHi, 6ipeyi - Кдбанбайдын Fабдолы. Булардын exeyi де ipi эншшер. 0 y e a i Кэсен туралы. Ол - жасы со кезде елулерге келген, кыскадау кою кара сакалды, ж щ ш келеу узын кара муртгы, кара торы кескщд, кертештеу мурынды, калынкабакты, бойшантаразы денел!', узын мойынды Kici. Онын сол мушелершш. imurae эл1 кунге шейш мен1н кез алдымда туратыны - у л к ен дт жудырыктай жуткыншаты. Осы жуткыншаты ас ш кенде де, елен айтканда да бултындап, жотарылы-теменд жупрш турады. Кэсеннщ дауысы баритон болу керек. Ол —зор дауысты Kici. Онынсол дауысында иненщ жасуындай жарыкшак жок,мэлдреген таза болады. Дауысьш ол ете кадрлеп устайды. ©лен айтарда ол, «дауысымды туткырландырады» деп, сурлеген ет сиякты, ашынкыраганкымыз сиякты, куртсиякты кышкьипымтамактарды ж ем ейд де, iumeftai де. Жалпы алганда, ол асты T arri, таза кып Кана, азтантайлап, бипаздап irneTiH адам. YcTi-басын да ол кырымпазданып, с эн д устайды... Бозбала к унш де К э се н «Ш эй гез» аталатын Уактагы Курлеуптщ Балтасы дейтш атакты байдын колында энппа боп турган. Балгадан айрылуына себеп, жалгыз кызынын кайнатан куртка тусш елу1д е с е д . Содан кейш Кэсен Балтамен араздасып к е ш е д де, кызынын кунын даулап кеп мал алады. Одан кейш Кэсенде бала болмайды. Кэсеннщ эйелшщ аты - Karim. Акбужыр кескщд, ашан енд, бедеу байтаддай аяк-колы жинак, свзшен, ашуланшакадамбалаган. MiHe3iсолай болатура, ол Кэсенд кутед. Жэне кутушемумкшшшйт де бар: коныртебел KHri3 yfli болады, imi жасаулы болады, бес-алты кулынды бие сауады, сол шамалы сиыр сауады, кырык-елу койы болады... Ekiадамга жетш жатканжок па бул дэулет... Кэсеннщ ез уйше де Kici аз барады, 03iде Kici уйше аз бараны. Манагыдай ipi энпи бола тура, ол шуде 6ipeyre тана болмаса, жабайы журтка дауысьш шыгьш кылмайды. ¥лы жиьшдарда гана журт оган э н д колкалап эрен айткызады. Ал егер айта калса, «кулактьщ курышы каналы» дейтш эндер соныю.
Кэсеннен менщ эн уйренпм келед. BipaK мен тупл, м е н т бабамлай Kicuiep айткыза алмайтын энш Кэсен маган елее уйретеш бе?.. Кэсеннш 6ip эде-ri, жаз жайлауга шыкханда, кун тустен ауып, коныржай таржаннан кейш, уйшш келенкесше кипз жайдырып, онын ycTiHe жылкы TepiciHeH иленген жумсак бестек тесеп, шынтагына жастык тастап, KaTiui жасаган шайды тущы сыкпа куртпен сораптай отырып, ара-тура даусына ундес домбыраны акырын yciK саусагымен шй-кагып шертед1де, взш е тш еп эдем1 6ip коныр э н де р д балбыратып басады да отырады. Онын эн ш со кезде уйренейш десем, Кэтзш: «Кекала келпр, жогал, уры кушктей жьштындама»- деп, колына не туесе, соны эы берл кап куады... Осы К этш тщ 6ip куш маган ыкласы тусе кетп. Отан себеп мынау болды: Б1зщ ауыл Д оска конганнан кейш, ауылдын желкесше жаздай шатырын Tirin, уак-туйектерш сататын ж эне журтгынжун-журка, Tepi-терсек сиякты заггарын сатып алатын Минхабир атты татар болатын, оны журт «Кырык бойдактан»' келед десетш. Минхабир айна, тарак, жш, ине, дэр1-дэрмек сиякты кер-жерлерд экеп сатады. Эке-шешес1 бар балалар одан ездерше KepeKTi ол-пулдарьш алып ж ур ед. М е н т acipece кызыгатыным - уштиындыкдомалаксабын, б1раконы алар актам жок... Bip KyHi тунде котанда жаткан койлардын кетерш п журген жуншен жулдым да, Минхабирта 6ip кушак кып апарып бердм . Акысьша маган домалак сабьш берген Минабир: - Син малай, тагын да экил, а т , —д е д . Дэндеп алган мен ертенше тагы да 6ip колтык ж ун экеп 6epin ем: - Иртэгэ кил ani, малай,- д е д о л ,- синэ мин алты туймэ бщнрмт. Ертенше алтытуймеш алуга барсам, шатырда Kerim отыр екен. Ыкласы туеш ме элде дэндеп, тагы да ж ун экелсш д е д м е ,- Минхабир маган алты кек туйме б ер д. - Туймен калай эдем1 е д ? - д е д K9Tim маган. Вере туршы, керейш. Ондай туйме ем1ршде колыма туспеген мен К этш ке берсем, кайтармайшндай керш, кашкалактап ем, Karim маган кул1мЫрей карап аз отырды да:1 1YO взешш'к Тобылга куятын жершдеп «Усть - уйск» аталган казак- °рыс станицасын казактар «Кырык бойдак» дейд!, басыида ол арада бойдак кырык аскер xiriT турган деседк 165
- Эн уйренгщ келеме, эй, бала?- деда Мен жауап бере коймап е м ,- Неменесше булданып отырсын - дед| К эп ш ,- кунде семпиш уйдщ манайынан шыкпайтын едщгой. Соныра келе рой б1здднуйге, Кэсенге айтайын, саган эн уйретдеп. Мерз1мд1 уакытында барсам, К эпш пен К эсен дагдылы орындарьшда шай iuiin отыр екен, алатектен киген аладамбальш пзесш е шейш турген Кэсен, ею жастыкты колтыгынын астьша ала, 6ip жамбастап жатыр. Касында cyfleyai домбыратур. Teri, мен барганша exeyi xenecin xoftfaH болу керек, кундеп дагдыменжакындай коймай, анадайдан орагыткан маган: - Келе рой, бала, келе гой!—дещ Кагал. Мен жакындаганда, Кэсен де басын xeTepin отырды. - Осы бокмурынньщ e3i эннп ж1гггболайьш деп жур бш ем ,- дед1 KaTiui, куйеуше карал жымиып койып. -B ip ep эн уйрегш * i 6epmi ез1не. - Уйрегейш,- дед] Кэсен, - Б1ракакысынане беред1 ол? - Е, акынды жер деймкщ. Уйрет,—деда Кэпш. - Жок, мен беретшш алдыма салып коймай, уйретпеймш,- деда К эсе н. - Кэне, нен бар еш, бала?- деп К эпш маран жымия карал койды да, бепн Кэсенге бурып: - К е п акы сурамай-ак кой сен, бала гой ол, алты т у й м еа бар, соган уйрет енд1, баланы кумарпырмай,—деда Одан кейш де К эсен булданган боп еда Кэпш: - Кой, болды енда кейiн тары экеп берер, эз1рге ала тур туймелерд1,—дед1де, маган карал колын созып, кэне, экеле гой, айналайын, xenieri туймелершд!—деда Кэсеннщ эндерше жаным кумар мен, ол арадатуймем тугш, уепмдеп жалгыз кейлепмш сурасада беруге даярмьш. Ескшеу 6ip шуберекке туйш, дамбалымнынышкырына кыстырып алганал ы туИменi суырдым да берддм. К эсеннщ маган ол жолгы уйреткен 9Hi, эрине, алтау тугш, алты жуз тугш, алты мын туймеге бершмейтш эн. Ол маран, «Б1ржан салдан уйренш ем» деп, «Кара нар» аталын 6ip тамаша эн,щ уйретп. Басы шыркай, жогары бастальш, аягы конырлап кеп, балу бггетш бул эннщ eKi ауыз елеш KyHi бугшге шейш менщ ес!мде: «Кара нар жук кетермес бел кеткен сон, Кен жайлау кулазиды ел кеткен сон.
Bipre ескен ойнап-кулш, беу, карагым, Кулермш К1ммен ойнап сен кеткен сон? Шалшык су кудык болмас казбаган сон, Сауырдан атшаба алмас саздаран сон. Жете алмай мурадыма, боддым щкэр, Эзэлда хак-тагала жазбаган сон»- Осы a m i уйренгеннен кейш, К осен мен Karim е зге энд! уйретуге менен тары акы сурады. Ол акыны мен кайдан табам? Акы таппасам, маран эн,ш KiM тегш уйретедд? КАБАМБАЙДЬЩ ГАБДОЛЫ Маган акы сы з-пулсыз кеп эндер уйреткен адам - Кабамбайдын F абдолы. Кдбамбайдын уй1 б13Д1Науылга апсен жылы рана к е ш т келген. С о жылы жалгыз сиыры кетеремнен ел in кап, ашыккан Кабамбайдын уйше Жаманшубар боп жылу жинап, кыстан арен алып шыкканын бшем. Кабамбайдьщезшщде, батларынын да Kaci6i:агат уйкияды, тактай тшед1, арба жасайды дегендей батташылык екен, 6ipaK Жаманшубарда оттай к а с т жок. Сондыкган К эсен мен Ыбырайым Нуртазара жылкышылыкка турады да, уй ш аруасын Kapi Кабамбайдын e 3i баскарады... Ал Fабдол ше? F абдол —ете энил адам. Ka3ipri тшмен айтканда, оньщ дауысы лирикалык тенор болу керек. Жубандыктын KaceHi мен онын арасындагы айырма: aHminiK касиеп' ж эне журттьщ унатып тындауы Кэсеннен кем болмаганмен, Fабдол ол сиякты Kecip, кшэмшш энпп емес. Егер 6ipey «эн сап бер» десе, айткан адам мейл1 эйел болсьш, мейш еркек болсьш, мейл! бай, мейл! жарлы болсын, мейл1 улкен, мейл! Kiuii болсын, F абдол ешуакытта кен!л!н калдырмайды. Сондыкган да ауыл арасында болатын улылы-к!ш!л! тойдынешкайсысы Габдолсызетпейд!... Ол - сауатсыз ж!пт. Kiran боп басылган жырларды ол бшмейд!, онын айтагыны - халыкаузындажуретш жырлар. BipaKжырларды ол ете сирек айтады. Ойьш-сауыкта онын кеп айтатыны - эндер. 167
Бала кундеп эсерлену1м бе, болмаса расы солай м а ,- маган Fабдол айтатын эндерщн саны да кеп, сапасы да ж отары болатын едк Эн айтуга ол шаршамайды. Журтсауыкха шпрде жиналудан бастап. тан ата тараганша, Fабдол эдем1 эндердш 6ipmeH сон бipш айтып шыгатын. Атакты OHiuiairi мэл1м болганнан кейш , Бабдолды жаманшубарлыктар гана тындаган жок, теш ректеп елдер де шакырып экетш , «айлап-апталап» дегендей, узак уакытустап кайтарады. Жаманшубардын сагынган жастары оны саргая к у т т , жылап керюкендей болады. Балалар да, мен де сол сагынушылардын 1ппнде боламыз, ейткеш сауык болмайтын кундерде, егер касына балалар жиналса, Fабдол налагай эндерш айтып та беред1 ж эне эндер!н жалыкпай отырып уйретш те береди... F абдол айтатын сюж етп узак жырлардын саны б1рталай болатын. Солардын irniHeH мешц еЫмде сакталган екеу, 6ipi - «Сулушаш», 6ipi - «Макпал». Кейш мен узак поэма гып жазган «Сулушаш* F абдол айтатын «Сулушашка» аздап уксайды. Сондыктан ол туралы бул арада кеп жазуды кажет кермеймгн. «Макпалдын»Fабдол айтатын вариантынанменщ ес1мде жалпы мазмуны гана сакталган да, елендершщкеб1 естен шыккан. «Сулушаштын» да, «Макпалдын» да елендер1 эр жолы эр магыналысездерщ айтыпкететш фольклорлык стильде болганмен, окигасьгаын кызыктыгымен тартыпэЧсетедк Мысалы, есте калган кейб!р елендерш араластыра отыра, «Макпал» поэмасьшын окигасын окушылардын кез алдына елестетш етеййс. «Макпалдын»Fабдол айтатын вариантынталдаудан бурын, 6ip ескере кетепн сез: осы поэманы бертш кезде мен Актебе елшде де, К,ызылорда елвде де, Ж епсу елшде де, Семей елшде де естшм. Осылардын геройынынатыда Сепз, героинасынынатыда Макпал бола тура, окигалык жагынан да, елендйс жагынан да айырмалары кеп болады. Ж эне эр елке Макпалды е з елшщ кызы гып айтады. Fa6floaflbiH вариантында Макпал б1здщ елдщ кызы емес, сырдариялык кыз. Поэма былайша басталады: «Уагда сезге казак леб1збенен, Bip cem i ею кайта депзбеген. Саркыльш сагасы су сап болады, Телегейтен болмайды тешзбенен. 168
Айырып досты достан, жарды ашыхтан, Сумдуние KiMreбокжепзбеген. Арканынбойын жайлап, Сырды кыстап, ©TinTi 6ip сад ж т т С е п з деген. Басталар кыскы аяз акпанменен, Сонарда тулю аулайды какпанменен. Сол С епз Мэжнундей гашык бопты, Bip кызды Jlefcii к о р т Макдал деген». Одан api С епз бен Макпалдын калай танысуы, 6ip-6ipiHe калай гашык болуы туралы сипатгалады. Содан кейш п айтылатын exi ауыз елен: «С епздщ e 3i cepi, жылы тауык, Маклалмен ойнап-култ, курды сауык. Bip жылы Сырда жутбоп, жылкьшы айдап, KeTiitTi cepi С епз Аркага ауьш. Дуние э р пендеден ©тед: акыр, Кдйгырып ашык жарын Макдал жатыр. Дам айдап, Сырта сонда келе капты Кыз тандап каракалпак Жабы батыр». Жабы Кдракалпактьщбайы да, батырыда екен дейдц, api xepiui отырган ел. Макпалды керген Жабы айтгырмак бод экесш е сейлеседи. ЭкеЫ бермек болады, кыздын жаксы керетш ж эне Сепзбен арасындаты суЙ1Спенд!Х сырын бшетш женгеш болады. Сол женгесше узатылатын Макдал: «Женеше, MeHi жанга балаганьщ, Маржандап бурымымды тараганын, Ceri3re е з колыннан салем дед бер Макпалдын жасы тамган орамалын»,- деп сэлемдемесш беред1 де, узатылып кете барады. Осы хабар Аркадагы Ceri3re жеткеннен кейш, гашык жарын куткарып алу максатымен, ол Сырта келедц. Келсе, Макдал узатылып кеткен. Сонда ол Макпалдын женгесше: 169
«Жылкымды айдап салдым терен сайга, Жетер ме, созсам, колым кектеп айга. Артынан кос аталып мен куайын, Макпалдын узатылган жеш кайда?- дейш. Бул сураудьщ жауабьш поэманы шыгарушьшын 03i 6epin: «Eieri ак кейлектщ Кызыл бурген, Талпынар бала бурит Кызыл керген. Ж енгеа жылап турьш ж ен сштеш, Макпалды узаткан кеш i3iHкерген»,— дейш. Сол женмен С еги кос ат алып куады. Кеш ол кезде узап кеткен екен дейш. Сонын i3iMeH куып келе жаткан С епз, Макпалдын кулагына шалынар ма екен деген максатпен, эн шыркайды. Осы эннщ жеткен-жегпегенш бшмеген Сепз: «Домбырам eKi шекп ку карагай, Не болды, даусым, саган сырганамай? Bipre ескен ойнап-кулш кайран Макпап, Артыца кеткенщ бе 6ip карамай?- дейдз. Ceri3AiH ащы зары Макпалдын кулагьша кыр астынан шальшады. Сонда Макдал: «Сай-сайдын су агады булагьша, Косылар eimci манырап лагьша. Жан шеше, туйен басын тарта туршы, Сег1зшндаусы келд! кулагыма»,- дейш. LUeuieci: «Жайлауы б 1здинелдан Епз efli, Жылкьшыз Eri3 келден сем1з еш. Макпалжан, туйем басын тартатугьш, Соншама С епз б1здщ НШ13еш?»— депсураса: «Жайлауы б 1зшн елдщ Епз еш, Жылкымыз Eri3 келден сем1з еш. 170
Тартсаншы туйен басын, кайран шеше, Курыткан дщкемдд сол лебдз еш»,- дейд|. Будан аргы елендер! менщ ео м д е сакталмаган, тек окигасы ганасакгалган: С епз куып жетедд. Кетсдмге келе алмаган eKi батыр, «кай куппмдз асканымыз экетейж» деп, жекпе-жекке шыгады. Сепздщ купи Жабыдан басым болады. Бдракженген «жауын»Сепз жерге каратып кетпейди, оньщ «ай десе, аузы, кун десе, кезд бар, жанындай жаксы керетщ бойжеткен карындасы бар екен» дейдц, сол карындасын Ceri3 Жабыга бередиде, eKeyi ем1рлж дос болады. Поэманын окигасы мунымен 6iTin калмайды. С епз Макпалды Аркага альш кетедд. Бара сала ол ауруга шалдыгады, сондагы оньщ ауруы «Сырдын суын татпауы» болады. Бул арада айтылатын 6ip ауыз олен былай келеди «1ледцсункар тандап келдщ куын, Макпалга сол 6ip ыркат жайды уьш. Сегдзге Макпал сонда арман айтгы, Дарига, 6ip татсам деп Сырдын суьш!» 0л1м халындага Макцадды С епз Сырта альт келт , суынан тагырса, тез сауыгьт кетедц. Содан кейш Сырдын суьш татпаса, ауырадыда, татса, ауырмайды. Сондыктан eKeyi Сыр бойына унемд коныстал,тату-тэтп ешр суредц. Поэма мьшадайеленмен аякгалады: «Домбыра куй оралган кулагына, Косыдды олар сейтдп кумарына. Дуниядан акырында олар еткен Ойлаган тутел жетш мурадына». ¥ за к тунге жететш поэмадан менщ ес1мде калган ciMiaripi осылар. Поэманын арнаулы вш бар. Ол э н н щ 6ip варианты Александр Затаевичтщ «Кдзакгьщ мьщэш » деген жинагында жур. Жаманшубарлыктардьщугымында, Fабдолдан зорэндш болуга ■mien емес сияктанганмен, ез1мен кенескенде: - Bi3fli койшы, Tafiipi,- дер едц о л ,- Акан серднщ касында 6i3 эншдм1збе? - Оны кайдан кердщ ?- деп сурагандарга: - Сырымбеттауына барганда кврддм,- дейдц Габдол - Эне, eHuii деп соны айт!.. Журт Акан cepiHi квругекумартады. Мен декумартам... 171
VMCblH С¥ЛУ 1913жытдынкектемь АуылдынДоска кепжана уйтакенкезг.. Нуртазанын уйше «Ойдагы Сибаннан» Мэшпс, Ботпай жэне Торсаннын Шери! келш конды. Сездерше кулак турсем, олар алыстагы «Сырымбеттауы*деген жерге жолаушылап барады екен. Мен оларга тунде елен айтып, кызмет аткардым. Ертенше: - Осы баланы 6i3ала кетсек кайтед,—д е д Мэиик Нуртазага,— е л е н д де, э н д де жаксы айтады екен, конган жер!м1зде елен айтгырып отыруга ермек те болар жэне эн-куйдн конган ел! Атыгай-Кдрауылдесед гой, со жакка барып эн де уйренш кайтар. Нуртаза «керерМ13, акылдасармыз» д е д де, ертенше меш шакырыпап: - Калай, шырагым, бара аласын ба, жок па?—деп с уpan ед: - Барам,- дедм мен. - Баруын барасын г о й ,- д е д Нуртаза, 6ipaKол жак - ауыл арасы емес, жат ел. Жаксы кюшердн жанына epin барасын. Сонда е з ш д езщ устай алсан жаксы, устай алмасан, уят болады гой. - Неге устай алмаймын,- дедм мен. - Кайдам,- д е д Нуртаза,- сеш кылжакбастау, шайкы-мазактау aecin жур гой. Сонынды жат елде де icTeceH, суйекке танба TycipeciH. Сеш журт Нуртазанын inici дей д , е з ш д устал журе алмасан, маган да уят келтлресщ... Осылай 6ipa3 шегелеп алганнан кейш: - Жарайды, бар, ш ырагым,- дед1 Н ур таза,- орынсыз ушкалакганбай, сабырлы болуга тырыс. ©ленпи-вленпн дегенмен, бетщмен даракыланып бакыра берме. Айт деген жерде гана айт жэне дэмш Keripin кел айтпа, мелшерлеп кана айтта, ар жагында ездер1 жабысып, каламаса, арамтер болма. 1стейсщ гой осыны!- деп магансвздерш макулдатып алганнанкейш, Нуртазажол жайын сейлед: - Сендердш баратынжерлери Сырымбеттауьшынарж»ында, Саумалкел деген орыс каласы, орысша аты Крибазорнай1 болу керек. Ат базар базарына барганда жолда кергенб1з. Сол калада мирауай судья турады. Мына KicLnepoi сол судья шакырып отар. Сендер Саумалкелге тура бара коймайсындар, 6epri Сырымбет тауында 6ipa3 бегелесшдер. 1«Кривоозернос* дегеш, кinip ол каланын аты Володаровка, Кекшетау облысындагы Айыртау ауданынын орталыгы. 172
- Н еге?- деп сурадым мен. - Торсанмен 6iaiUHОйдагы Сибан араз кезде,- д е д Нургаза,- Сырымбет тауды жайлаган елдщ жогалган жылкыларын «Мэппк, Вопий, Таспай ушеуi урлады» деп керсетедг Каир Торсан олармен тэтуласкан. Енд1 тутаткан ертш сенддрмек боп, Сырымбет тауын жайлаган Шынгысган баласы Кркыш тереге хат жазып берйтп. Кокыш - ол манайдагы орыс, казаккатш н алдыра алатын бедедщ адам. К зд тбул юсигерсудьяга Кокыппы белее усталбарыпкершер. Кркыш судьямен келюкенше, булар бой таса ran жата турмак. Сырымбетке сапар шегуге эз1рленген жолаушылар exi тарантаска белшш, эркайсысына пар атган жектк 6ip тарантаска Таспай менМэшж отырды, олардын божысьш мен усталым; еюшш тарантаска Болтай мен Шери отырды, олардын божысьш Шокпыт деген Kici устады- Б1з ж у р т кетгж. Шокпыт туралы 6ip-eKi ауыз соз: с о кезде жасы елулергп алкымдап калган, домаланган к1шкене денел!, тутамдай гана шокша сакалды, иегт мен мандайынын арасьш кыртыстанган э ж 1мдер жапкан бул адамнынбойьшдагы 6ipужен «касиел»: кандай кабаган итгер оган урмейш де, оны каппайды да. 0зг е бетен KiciHi кергенде шабаланып жанталасатын итгер Шокпытгы кергенде куйрыгын булландатып еркелей калады. Иттерге «бедел1» осындай Шокпыт, журтгьщ айтуынша, кулак ecrip ж ердеп жаксы ит болса, Торсан уйше урлап екеп, «итгщ урысы» атанган. ©TipiK пе, шын ба, KiM битеш, журтгьщ айтуынша, Ш окпыпын memeci туа сала елеш де, SKeci нашар адам болгандыктан, ем!зетш эйел таба алмай, итгщ емшегшен ауызданады... «Итгщ оны каппайтын ce6e6i,- десеш журт,—ит супн емш ескендактен». Элденеше кун 6ipre боп сыртуйгсе келе, Шокпьгггынуш Typai касиетш кердам. BipiHmi - кандай кезстз карангыда жолдан жанылмайды. Ол кезде орыс посежелершщ арасында гана болмаса, ауыл арасында лантал жол болмайды. «Жол» дегеш де сурлеу сиякты б1рдемелер боладыда, жаз уетше кальщ шеп шыгьт, кершбей калады, кермеген Kicire ондай жолмен тунде тугш, куншз журуге де киын. Шокпыт сондай жолдардан жортып келе жаткан аттардьщ табанын куншз тугш,тунде де 6ip тайдырмайды. Ол кездщ ауылдары бес-он уйден эр бутаньщ ыгына кыстай береги. Bi3 ж урт келе жаткан жол сондай бытыранкы ауылдардьщ кыстау, жайлауларын бураландап аралайды да отырады. Шокпыт осындай жолдардан даадаспайды. 173
Шоклытгын екйшн касией - агып турган энпмеип: ертегпй балын тамыза кызык кып айтады, Kemuiniri иттуралы. Иггертуралы ол нешетурл1 тамаша ертеплермен катар, езшщ кай жердей кандай итп урлап экелгендт туралы да epreri сиякты кызык турде айтады. Кенесше карасан, ол Улытаудын бойьшан да, Ор взеншщ бойьшан да, мына ш ей Кдркаралы, Баяннан да, мына шей Корган, Кызылжар.Торищй сиякты шаЬарларданда ит урлап экелген боп шыгады. С езш е нанбайын десек, касымыздагылартугелмен растайды. Кдзакгынертепсшде «Кумай» аталатынитбар, ол каншыкган емес, италаказаталатъш кустан туады. Кдз тукымдас, карала туей бул кус каекыр, тулю сиякты андардын тастап кеткен апанына жумырткалайды, оны ез|м1з де керддк. Ертегще «бул кус терт жумырткасаладыда, шайкаганда екеуi кус, eKeyi иг больш шытады, 6ipaKmeuieci итболатан жумыртканы шайкамай,жарып тастайды. Егер элдекалай жара алмай калса, кумай атгы куийк шыгадыда, ескеннен кейш ол алмайтын ан болмайды, езге ацтупл, кезпш калса, арыстан, кабандарды да алады». Куш бермеййн зорлыкшыл 6ipeyai казактьщ «Буган кекте кудайдын, жерде кумайдыц eai келмейш»деу1 содан. Иткенесш согьш отырган Шокпы-ixacepiicrepi: - 0зге итгщ бэрш кердщ, кумайдыкердщ б е ? - десе, Шокпыт: - Керщ м,- деп иландырадыда, калай кергенш тамаша кызык кып айтыпбереди. «Пэлен жерде 6ip тамаша ит бар» десе, Шокпыт соны 1здеп кетед! екен де, кундеп канаемес, жумалап, кейде айлап жури, урлап алып кайтады екен. Bip ен п м е сщ е Караганда, Жайыктын Орынбордан аргы бейнмекендеййн 61‘релде «каекырды кояндай алады» деген игл естш, Шокпыт соны 1здеп кетеш де, 6ip жыл журш алып келедь Итрасьшда да айта калгандай болып шыгады. Bip жылы он бес каекыр алады... Ш окпьтъщ ушшпп касией туралыжогарыдаайткандай - оган ит урмеуiжане каппауы... Кермеген Kicire бул с ез сенерлш ic емес сиякты, ал керген Kicireкайран каларлык ic... Б13бетгеп келе жаткан жактагы елдерде аншыл жаксы итгер ЖИ1 кездеей. Солардын iniiarie ен атактылары «Эплмнщ кек шолагы» аталатынитгщ тукымы екен. Жуш Kerinaip, мандайы аккаска, куйрыгы шолакбул иттердщ улкеш пп арыстандай бар дерлпс. Д енесш щ , аяктарынын, кеудесш щ сомдыгы да арыстан бейнелес, тебеЫ жалпактау, тумсыгы cyflipney, шашактала, салбырай 6inceH кулагынын 174
жалпактыгы, eripiK айткан Kicire, тебш гщ ей д е р л к , салбырай иепнен темен тусш жаткан жогаргы уртынан азулары айкасып шыгыптурады... Иелершщ айтуынша, бул иттер каскыр алу упнн касына Kici ерудан кажет1 жок, жеке ж у р т те каскырды кояндай ала береда, кейде аншылап Kerin кап, ез б езм ен де ала береда... Мшез жагъшан бул иттер эртур.да екен: 6ipeyaepi - устш басып втсен де ундемейтш жуас, ал енда б1реулер1 - шынжыр TicrereH долы... Б1здщ Шокпыт итгердщ жуасынан rep i кабаганына кумар. Жолшыбайгы конатын я тустенетш ауылдарга кеп, калаган уйдан иесшен улыксат алыптусш жатканда, сол уйде байлаулы кабаган ит болса-ак, Шокпыт взгеден белшш, соган кетеда, мен соган ерем. Жат адамдарды Kepin шабаланып турган итке Шокпыт «купим, купим!» деп жакындаса, эуел! «KiMciH?» дегендей ырыддап карал турады да, аздан кейш бэсецсш , Шокпыт тагы да «куш1М, купим!» десе, «ещц таныдым»дегендей, куйрыгын булгандата бастайды. Ш окпыт HTri lueuiin алады да, жетектеп 6 ipa3 журпзш, байлайды. Б1з, эрине, эр ауылдагы байдын уйше тусем13. Олардын iniiftse Торсанды бшмейши болмайды. АрамыздаТорсаннын Шерш барьш бшген уй, консакта, тустенсекте, «вЛ1ет» 1бермей, унем! кой сояды. Кейб1реулер1кульш да сояды... Кой сойылсын, кулын сойылсын, алдымызга табан астау ет келеда. Жас етгщ устше квбшесе кос казы, тутас жая сиякты сур салады. Майлы, мол егп б1здщ адамдар тауыса алмайды... Алдымызга ет келгенде, Шокпытгын адетй куйрыктан 6ip кесш, бауырдан 6ip кесш, токлак жилки коса, алдына алып кояды да, астан кейш э л п етгерш сол уйдан итше апарьш береди - Торсанньщ ит урлататьш Шокпыт дейтш каракшысы бар деп еда, осы екен гой с о л ,- деседа жолшыбайгы ж у р т ,- Шынында керемег екен гой бул! Итгщ эулиеш гой мынау! - деп танданысады журт онын итпен тез дос бола калуьша. - Инм1зда урлай кврме!- дегендерге: - Дэм-тузын таткан уйдан итш урлаган eM ecniH ,- дейд1 Ш окпыт,- менщ урлайтыным татпагандардын HTrepi гой. MiHe3i жэне кылыгы осындай Шокпытты Шери кул орнына жумсайды. взгесш былай койганда, ceMi3 денел! Шери унем! 1©Л1 ет - бурын сойылып койган малдын еть 175
пндэрет алып журед! Де. жасы элдекайда Kimi бола тура, дэрет1н e 3i емес, Шокпьпхаалдырады!.. - Мунын не? ©зге корлыкка кенсен де, бу корлыкка неге кенесщ? Осынша кемштисе ж урл тамакасыраганша, аштанелеен болмай ма?~ дегендерге Шокпыт журе жауап 6epin, сезш куДакка аспайды... Сол кезде елуден асыпкегкен Шокпыталi уйленбегенадамекен - Неге катын алмайсы н?- дегендерге: - Ауылда катьш кеп емес пе, малымды шытынкып кзйтемш,- деп куле жауап бере,ш ол. ©зше eMip бойы мал б пкен Kici емес екен. Торсан уйше бала кезшде кеп жалшылыкка турган екен де, сол уйге акысыз, пулсыз кызмет icren, ciHicin кеткен екен. - Bip бул е м е с,- дейдд менщ cepiicrepiM сураган ю ешерге,- осы сиякты малмалданбайтындар, жан жанданбайтьтдар, тамагы уmiHжуре берепндер Торсаннын уйшде тольт жатыр... Жаманшубардан шыга cepiKTepiM атгарын токтатты да, тустен1п-конатын жерлер1н акылдасты. Бу келе жаткан жолаушылардан бетгеп баражажан сапарга Шокпытпен Шериден баскалары узап журген жокекен. Сырымбеже жеженге дейшг1 жолдын кай жерде камлай тарамданатындыгьш, сол тарамдардын кайсысынатусу керек екеншпн, осы журген женде кай ауылдар отыратындыгын, тустенуге, конуга кай ауылда кандай лайыкты адамбарлыгьш Шокпыт алаканындаты сызыктай санап берд1. Бул план бойынша, атгы ыстыкка урындырмай, танертенг!, кешю салкьпг уакытгармен жур1п отырганда, Сырымбет тауьта терт- бес кунде жететш сиякты. Алгашкы конатын уйтуралы niKipeKire жарылды: Шериден езгелер1 Жансакалдьщ Жусыбышкшеконамыздесп. Шеришннеге кашкалактауын олар мен туешбейтш оспакпен сейлесш, 6ipa3 Kynin алды да, менщ cepiKTepiM Жусьптгпсше, еюнпп арбадап.шар баска ауылга конатъш боп кетп. Белшер алдьшда, «6epi кеп кешп» дегендей, Шокпыт маган кезш кысты. Онашаланган маган: - Сендер барып конатъшуйде жынды келшшек болу керек,— дед! Ш окпыт,- аты Умсын. Соган 6ip нарсе 6epin ж1берсем, апарасьщба? Мен «жынды» дегеннен коркып, «апармаймын» дегендей басымды шайкап ем: - Ой, онбаган,- дед! Ш окпыт,- «жынды» дегенге сен оны байлауда жажан 6ipey деп ойлама! Бос журетш адам ол. Он ею 176
П8НД1 тэмэм кылган молда кыз. Bip есептен кияли боп KeTinTi. Эйгпесе, адамга залалы жок. —Неге кияли болган?—дедам мен. —Сокызды 61зд1н осы Шери алыл кашкан,—деда Шокпыт, 6ipaK катыны билж бермей, айырды. Кднгырып калган Умсынды журт Шеридщ iHici Бэкенге косты. Одан 6 ip кызтуды. Шериден алданган кыз санамен саргаюдан жынды адамдай бепмен сейлеп, кияли боп Kerri. Торсан yfti оны терм нш е кайтарганда, туган кыз Бэкеннщ колында калып койды. K.a3ip ж е п -с еп з жаска келд1 ол кыз, аты Кулэмай, со кыздын шешесше берген сэлемдемес! бар еда, ешкьмге кврсетпей, апарып бер,—деда. Шокпыттерю карай 6epin, койын калтасынан буктелген Кызыл Ж1бек орамалды маган берда де: —Аналарга сездармеалгандышнды. Орамалдынйшндетуйшген алтын жузж бар, жогалтып ал м а ,- дед!. Сол арада тарамданган жолдын он жагына Шокпьгг TycTi, сол жагына 6i3 тустйс. —Бала, Шокпьгг екеущ не свйлестш дер?- деп сурады М эш ж бьыай шыга. —Тук те сейлескен ж окпы н,- деп кашкалактап ем, уткыр, ку Мэшж мен1Нжасырган сырымды айткызып барьт тынды. —Бэсе,—дед! ол,—вз!мде соган жорып едам. Менщ койнымасалганорамалльгалыпкореек, айнала жиегшде ак жолагыбаршымкайКызылж!бек екен. Шепнетушлгенапы н ж узисп альшкореек, жалпак кезшде «Шешеме Кулэмайдан»деген жазу бар. —Жепм бата сунгьыа келедадеген рас-ау,—деп кайран калысгы мен!н касымдагылар,—каршадайбоп, карашы! KiMre куйдырды екен бул жузйст!? Юм жазып берда екен мынаны? —Биыл сол уйге зергерлж курып Базалай серкеш келда деген, соган жаздырган го й ,- дедаТаспай. — Со бала жетБсепз-ак жаста болу керек,— дед! М эи н к ,- емшектеп куншде айрылып еда шешесшен. Кемшшис корда дейтш кедейдан кызы емес, шешес! ©гей болганмен, туганнан кем KyTin отырганжок. Булюызга«сен Умсыннан тудын» деп кьмайллыекен? — Юм айтса, ол айтсын,—дед! Таспай,— жудырыктай боп шешенщ не екенш бшуш карасайшы! Бул кыз ба, бул кыз керемет кыз болады екен!.. —Кескш-кейт Умсыннын аузынан туеш калган, эттен, мурны гана Бэкенге тартып кертештеу келген, эйтпесе, куйып койган Умсьш!-деда Мэшж. 12-859 177
- Орыс, казакты аралай ж у р е,- д е л Таспай,- эйелдшталай сулуын кере журе, мен Умсындай сулуды кездеепрген емеспш. Дэл жумактын езшен шыгап хор кызы келмесе, бет бпкен адамда мундай сулу адам боладыдеп мен ойламаймын. - Рас,- дел Мэшк. Ол eKeyiHiH кенесш тандана тындаймын деп, атгарды мен жоддан шыгарып ж1бершпш. Бул женде Таспай маган: - Кезш е карамай, немене, былжырап отырганын?— деп урыскалы келе жатыр едк - Y рыспай-ак кой,—д е л М эш к,—бунын e3i сезге yflip бала кершедг У га алса, угып калсьш, сол Умсынньш, кенесш мен бутан айгып берейш. - А, койшы,- деп Таспай унатпап ел . - Койтанын н е ,- д е л М эш к кейш ,- осындай баладан ескен жокпыз ба 6apiMi3? Bi3 де бундай кез1м!зде кьпык кенес айткан кюшерл жаксы керетшб1з. М эш к пен Таспай меш ортасына алды да, божьшы Таспай устады. - М енщ сака бозбала боп калтан кез1м,—деп бастады М эш к свзш,—Торсанньщ yfti ол кезде Ip6iTшабады. Торсан yfli Ip6irreH неше ылау кездеме, шай, кант сиякты дуниеш котарып алады да, ауьшдарды аралатьш сапырады... Ауыл арасынлагыТорсаннынсаудасьш Шерижурпзштурады,- дел Мэшк, датдылыкалпыментуюркш ширататгсарасынаньпкьпът ап,—со кезде Шеридщжас шагы, nipKOUiiriменмш. Екеум1зел аралап кете барамыз. Сауда-сапыкты журпзепн менмш, Шершин сершк курудан баскада жумысы жок. Кайда сулу кыз-келшшек болса, сауданы сылтаутъш, со жаккабарадыда, тш н алдыратъш адамдарга, акшадемей, матадемей, тепп берш, дегенше жетел... Сонымен,—дейл Мэш1к,—таматьш кырнап ап,—6ip кезде «Жансакалдын Жусыбында сулу кызбар» деген хабар келш калды. Журтгынайгуьшша,казак баласьша ондай сулу бппеген. Бул хабар Кулагина шалынтан Шери шыдасьш б а ,- екеум1з со жакка кете бардык... - Жансакал уйшщ со кезде купсш те туртанкез1 болу керек,- дедцТаспай. - Э р и н е,- д е л М э ш к ,- со кезде ол уйде мын жарымдай жылкы, eKi-ушмындай койы бар екен. Мал юмге бштейш. Алалы жылкы, актылыкойды айдай алмай отырган талай байдын уйщде конакка С1лкш саларлыксырматыжотын кердк кой, Жансакалдш салтанатты екен. Жансакалда жалтыз-ак бала болты той, а™ - 178
Жусьш. Б1збарган кезде Жусып елулерда енсерген, сэры сакалды Kiciекен. Bip жыл бурын хажыга барып келген. Оньщ 6ip асыранды, 6ip тума баласы бар екен. Асырандысынын аты - Койбагар, тумасьшынаты —TLneMic. Тшемютщ ол кезде бала кезг Жусыптын терт ак yfti бар е к ен ,- дед! М энпк, тэты да шырт I TyKipin а п ,- е з yfli, конак yfli, Койбагардын отауы ж ене кызына Tirin койган отау. Б пдщ касымызда кек кез Ыбыш бар-ды. Ата жагьшан ол Жусыпка агайын. —Солай ма екен!—дедаТаспай. I - Солай е к ен ,- деда Мэнпк, - Ыбыштын ол кезде хузйстщ кезш ен ететш жылпос шагы. Жусыптын конак уйш е барып тускеннен кейш, Ыбышты Умсынга астыртын ж1бердак. Кыз манайына жолатпапты. Сол арада жумага жакын айнальт, кыздын ’ мэн-жайьш сурастарсак, оган Акан cepiгашыкекен. Жансакаддын уйшде Бухарадан окып келген 6ip хаз1рет 6ipHeuie жыл турган. Ж усыпта алгаш ул болмай, бар баласы жалгыз Умсын болгандыктан, xa3ipence сабакка 6epinTi. Кыз ете зирек боп, хаз1реггщ бар окуын кагып апты дейда. 0TipiK, расын ю м 6LnciH, хаз1ретгщ 63i «бу кызга енда менщ окытатыным жок» депп-мыс. - Оны ез1,\\пзде кердакк о й ,- деда Таспай,—б1зданарада Вайрам молдадан окуы артык Kici жок дейм1з гой, с о Kici Торсан уйшде Умсынга 6ip кездескеннен кейш: «Б1здан окуымыз ширегше де келмейдк куранга казак тш н ен кем тусш бейдЬ дегенш кулагымызбен еспдак. —Онын окьмыстылыгын ескетус!рген ce6e6iM,—деда М эшж,— Акан cepi осы кызды 1здеп кеп, арап тш м ен cefoiecinTi гой. Кыз Акансерщен асыптусе 6epiirri. Содан кейш Аканcepi гашыкболып, хатаркылы елен ж1бере бастапты. - Есшде калганы бар м а ,- деп сурады Таспай. - Талай заман erri гой одан 6 e p i,- деп М энпк аз ойланып отырды да,—есщ де 6ip-aK ауызы калыпты,- деп, айта женелда: «Адамньщ eKi кез1 керер гайни, Сэмигон гала pai-си уэл узнэйни, Max6y6iM ci3re гашык болганыма, Ташшаййун exi инпмде мэлэкэйни!» —Бу не деген ce3i болды екен?—деген сурауга: —Юм бшсш не сезекенш,—деда Мэнпк,—сонымен, узын сездан кыскасы, Акын cepire кыз да гашык болады. Ш ери екеум!з окиганын осы 6ip жерше кеп килккен екенб1з. 179
- Дэл бул сезщ мен еспген жок е д а , - деш Таспай,- мен тек Шеридщалып кашканынганаестш ешм. Кдлай алыпкашып жур ол? - Онын мэн] былай,- дед1 M am iK ,- кызга талай кимас адамдарын салып, ризашылык жауап ала алмадык. Не icTeyre бшмей сандалган кезде, 6i3re 6ipey: «Мунын айласын 6ip тапса, Есьлбайдын Шаймергеш табады. Ол - эр! осы елл билеп турган адам, api Жансакалдын Жусыбында екпеЫ бар. Bip жэрдемдессе, сол жэрдемдесед!»,- деде Шаймергенд] талай кергемш,-деш Мэшйс,- Торсанмен Кении де жакын болатын жэне eKeyi курдас та. Шаймергенге барып жолыгып ем, кушагын жал Kerri. «Быкыган мал 6i-rri дегенмен, Жусьшта канша куш бар ед!,—д е т о л ,- ондай жаман немеге жалынбау керек, кыз риза емес деген сез - сез емес, кызыга - кызды алып кашу. Шериге сэлем айт, меш мен астыртын байланысып турсын да, peTi келген 6ip кезде ж |Т т н экеп, басып алсын да кетсш». - Сол альт кашудын шпндемен де болдым гой,- деддТаспай. - Осы кунге шейш обалсынам, кыз: «Агатайлар-ау, ризалыгы жок KiciHi кайда апарасындар»,- деп ендреп турганда аузын басып, алдыкта кеток кой. Бейшара, кендйспей ме деп ойлап ем, тез-ак кеншгткетг!. - Кенд1кпегенде амалы неш 1к!- деш M am iK .- Oftreyip кутылмасьш бшген сон, жылайдыда кене б вреде.. ¥закка созылган MamiK пен Таспайдын кенесш кыскартып алайык: Умсынды Шери атьт кашуын кашканмен, тура уйше алып бара алмайды. Онын afteni Аклима Торсанмен дэpeжeci тен Нуркан деген KiciHin кызы болады. Шеридщ кыз алып келгенш есшген Аклима кайынатасына: «Баласын тьшма, болмаса маган теркшьме кайтуга луксат бере м е?»- деп Kici салады. Бул хабарды естт, Аклиманын TepKiHiHeH кап адам келеде Жауга шыдай алмаган Торсанбоп, ел боп ШеригеУмсынцытастатады. Умсьшкиьшхадде калады: TepKiHi без!нген, Шериден айрылган УмсьтТорсаннын ауыльшдасандальт кллып кояды. Со кезде жургоган: «СенШеришн rnici Бэкенге то»,—деген усьшыс жасайды. Бэкен ризаласады, екеуш ел суймесе де косады... BipaK бул косылу узакка созылмайды. Жогарыда аталган Кулэмэй туганнан кейш, Умсын шалыктаньт, есшен айрылады. Квлденен журггын буган тагатът ce6e6i 6ipey-aK: «Бэкенмен косылганнан KefliHде Умсын Шеримен журюш коймайды, соган epericKeH Аклима дуа кылдырып, Умсьш содан жынданады».
- Расы нда,- деда MeiniK,—узак кецесан аяктай кеде, - онын жындануыдуадан емес, кайгыдан. Кдйгырмайкайтеш: ел-журтынан айрылды, Шери зорлап алып кашты, онымен де коймай, тастап кетп, бараржер, басартауыжоксорлы, epiKci3 Бэкенгекосылды. Оны журт «бузылган жуз1 кара» деп кезге туртю кылды, б е зш т , жоламады. Осындай, айналасы Teric жау боп, жалгыз калган бейшара штаты ермек кып окитьш да отыратъш, окыса, жылайтын да отыратъш. Сондай ауыр кайгы жындзндырмай коя ма оны!. - Жынланганда да, ауыр жынданды го й ,- деда Таспай,- еркек болса, 6ip capi, эйел бейшаранын жынданганы да аянышты екен. Ycri-басьш жулып, шыдатпай, аузына келген сезда айтъш, журттын мазасьш кеирген жокпа? - Ерте демей, кеш д е м е й ,- деда М эш йс,- м е зп л а з уакытга байбаламсапжылай беретш болды гой, бейшара. Содан безер кылды гой журггы, эйтпесе, кейшп кезде залалы тиген жок еда. - Жансакалдын уйi жынданган кызьш калай алып кетп?—деп сурады Таспай. - Еркек жактарынын aKeTKiciкелмесе керек,- дедаMeiniK,- memeci кеп экеткен кершедт Уйше барган сон, бейшаранын eci шресш-шыгасылы куйге TycTi. BipHeuie кун сап-сау журш, ара- тура бузылып каладыдеседа. Сау кундершде кггап, кураннан кезш алмай, намаздан баска уакьптарын соган гана беледа деседа. Сезш осылай аякгап келген MaiuiK улкен, Kipniri узын, кабагы калын кезш маган аудара карал: - Умсыннын жайы осылай, бал а,- деда —Bi3, теп, Жусыптын е з уйше тусершз. Ол уйге кештетш барамыз, тунде кере алмассын. Т анертен турган сон, атсуарып кел де, кай уйде отырганын быш , барып кер. Кызынын сэлем демесш бер. Ауыл уйд! сураса, бшгеншда айт. BipaKШери бар дей керме, есше еткен кунш Tycipin, бузып аларсьщ. Жусыптын уйше 6i3 ымырттатып жетгш. Онын уЙ1 расында казиналы екен. 1шше тай шаптырарлыктай кен. Мен тунде тиышсыз уйыктадым, оныма себ еп ,— шамды сендаргеннен кей1н, санлаусыз карангы уйд1Н imiHfle, жаткан тесепмнщ касьшда жынды б1реулерданбейнес1 елестедаде турды... Талыгып барып уйыктагандыктан, кеп ж атьт калсам керек, 6ipey турпсенге басымды кетерсем, осы уйданжалшы баласы екен, тундакашылган, уйдан imi тугел турган, баладан баска уйде ешк1м жок. Кун шанырактан карап, би1ктеп капты. - Саган атсуарсьш дейда,- деда бала.
Кишш, далага шыктым. «Кшм» дегенде, менщ YCTiMfleri: камзол-шалбарымда, кейлепм де, сырткышекпешмде, аягымдагы кисык табан ш епрен eTiriM де тугел!мен Таспайдын баласы Каналия т ю . Буларды беруге кимай, Канапияжыламсыраганда: - Жылама,- деген Таспай, баласына ж е ю п ,- мен емес, элп Mauiix аган осы балага жабыса калган. Ертпегей еддк, ерткен сон, жат елге тырдай жаланаш калай апарамыз? К и т , барып кайтеын, шыгарма дыбысынды! Каналиядан е р ж ш алып берген кшмдердц маган кипзерде: - Касымыздаболасьщ го й ,- деген Таспай,—6ipaKбу ки1мдерге не eiiKKe дактуарепн болсан, менен жаксылык таппа! Таспайдьш, бул сезгн мен yHeMiесте тутьт, ктмщ баптапустал келе жатырмын. Далагашыксам, м е т оякган бала 6i3fl« ею апы жугендеп экеп, арбага байлап койган екен. Бу бала кешеден 6epi меш айналдырынкырап, сыкак кылгысы келш журген кулау бала кершген. Со кулыгын ол эл1де кейб1р св31мен,дене кимыддарымен маган Kepcerri де, ат суаратын келдщ женш сураганда: - Осы бетке тарта берсен, жаркыраганкел жатады,—дел жен сштедд. Bip атгы жайдак MiHin, 6ip атгы жетекке алып, мен кете бардым. Бала емтеген женде кыркаланьт белес турган. С о белестен api карай ассам, жаркыраган KiuiipeK кел жатыр. Шокытынкырап келген калпыммен келге Tycin кетпек бол ем, атгар жалтактап жоламады. Сем1зден жарап келе жаткан атгарды epKiHe коймай, кыл шылбырменен сауыргатартынкырап кап ем, келге тусе кегп. Келдщ шел корыстау, батпаксиякты KepiHOiмаган. OfaHмен карамай, атгардытагы да Lnrepi айдай бастадым. Таяктанкысылган сайьш аттартерендеп бата берд1... Аздан кейш аттар кимылдай алмастак халге жетп. Н ектеу керек? Сазда тура беруге болмайды. Атгын уехшен туелм де, жаяу жетекгемек болдым. Енш езьм бап.ш барам... Маган киьшы ею eTiriMболды: сазга юрген етжтер элденеге Ticrecinтурды атадыдд,конышынанколынмен тартпай шыклайды... Сол азаппен ес Kerri, жан шыктыдегенде жагага жетпм-ау!.. Денемдеде, ки1мьмдеде сазга былганбагантинактай жержок - Жанталаскан атгар да кабыргасынан жылжып, сазды ecin отырьт, арен дегенде жагага шыкты... Со кезде манаты ку балада жайдак аткам ш т шауып келдд. 182
- 0 й , мурнынды...- деп ол м е т боктай келдь -М е н ceHi келге карай сьптесем, сорта кеп тусш кеткенщ не кылганын? Кайта, шыккансын, тубше батып кетпей!.. MeHi онын алдап ж1бергенш б min турмын. BipaK не icTeflciH отан!0 Л1Мжетпейтш жасы улкен бала!.. Бала 6ipa3 к у л т алды да, м е т муЫркеген боп: - Саган обал болтан е к е н ,- деш,—мына калпынмен ауылта калай барасьщ? Атгарды да ж уу керек, юпмдершш де ж уу керек. Суы тушы кайран кел бар, жур, барайык сотан!.. Бала шаба женелдд, мен де артынан женелшм. Кел расьшда да кайран екен. Атгар суга канганнан кейш, бала екеум1зтазартып жудык, мен кшмдер1мд1 жудым. Мана сазга KipreH eTiKTi конышынан тартып жургенде, eKi ултаны суырылып калып койыпты. Бул арада бала MeHi аяудын орнына, узыннан em i, кыскадан к еп бардай: «Окасы ж ок, Tipi болсан, е т к табылмас де й м к щ » ,- деп мазактап, каркылдайды да кулеш... Ауылта барарбетжок!- Бармаганда, кайда барасьщ!.■ Не хал болганын жорамалдатандай, MeHiH cepiKTepiM де тиышсызданыптур екен. Б1зшнкарамызды керген сон, олар кольт булгапшакырды... уялсам дакедщм-ау!.. Олар MeHi атган Tycipin, «не болды, не болды?» деп сурай бастады. Сонда ку бала турьш: - Мынауын 6ip кара басып ж урген бала гой, e 3 i,— д е т cepiKTepiMe,— кел деп сорта тусш кетш, 63i де еле жаздапты, аггарын да елпрш ала жаздапты. Эрен шытарып, келге апарып жуыпкайтгам. - Не д е ф н ,— деп Таспай ызтарлантан KecKiHMeH MeHiH KHiMaepiMfliкарады да, ултансыз eKi eTiKTi керш. - Кап, будшрген е к ен с т го й ,- деп Таспай MeHi сабамакболып еш, мшезй жумсакМ эш к: - ¥ э т болар, жат жерде, баланы бакыртып сабап жатканын Ештеме етпес. Осы ауыддаeTknii бар шыгар, табандатып алармыз,- деп арашага тусе Kerri. Таспай: - Кап, сен кырсыкпа, сен кырсык!. . - деп тусш суьпа, саусагьш безешдекойды. - Keuieri орамал мен сакинан бар м а ? - деп сурады менен MeiniK. Карасам,орамал орнында екен, тек малшынулан бояуы шытьт кеткен екен. 183
- Тез Keirrip. Сейт те, апарып бер. Кеппкпей журем1з. 03i TuieMicTinотауында Repine®,- деп Мэшж маган ак уйдщ 6ipeyiH нускады. EririM® ауылдагыепкгшгеултандатуга апарып бергеннен кейш, манаты кылытыма беДмнен отым шыккандай, мен сэкелж аска бартан жокпын. Конактар мен уй Heci аска отыртан кезде, мен «Тщемгстщ отауы»деген уйге келдм. Аккипз®, баулары эшекейленген ернекп отау. Typlnin койган кипз есж тен сыталап карасам, отаудын, iini тамаша жасау. Терге жинатан э р TycTi Ж1бек керпелер, как баркытпен тыстаган мамык жастыктар, тендеп бутан юлемдер, уйшн iuiKiбаулары да, баскур, тантыпггарыда кшемдей ернекгелш токылтан.Он жакТаустшеак масакана курганакникель® кровать, онын устшде ернектер1 тажап жабу... Осы кроватьпен тердепжуктщ ею арасындагы кезевдеу жерде мен!Н кез!ме кайран каларлык тажап KepiHic ушырай кеп-i: ар жагында керегеге cyfleHin, адамнын бойынан бшк айна тур... Сол айнанын бержагында шаш сияктантанб1рдеме турегептуртанадам бейнел1 элдененщ тебесшен жергетегшш тур!.. Ьишдеэлденемене булкшдей®!- Не нэрсе бул?.. Адам дейш десем,—мундай у зьш жэне кальщ шаш бола ма!.. Адам емес дейш десен,—неге жанды маклукгай кимылдайдыол!.. Дем 1м® 1штен алып, кайран кап турганымда, ыктиярдан тыскары жетел!п калдым... Сонда э л п зат6epi карай бурыддыда, жанаты тег1лген шаштъщ орта кез( как айрыла бер®... Карасам, эйел!.. Ею колымен шашын кей1нкарай алкщ юрсп тастатанол, мен1 кар® де, тегшген шашын иытына сальш, басына жукалау ак шал Ш1жамыла койды. Сейтп де: —Келе гой, шыратым,—д е д маган. Киссаны кап окыган ж эне ташыктык киссаларда талай сулулардын сипатьш кездеспрген, солардын iuiiaae першщ не хор кыздарыньщсулу сипатгарьшокыганмаган мынау эйелшнкасывда олардьщ 6api суду емес сияктанды... Сонынденгелене 6iixeH аппак, жуп-жукпа бет1не, мандайдан тура тускен тш-тж кыр мурнына, улб1реген жука epinnepi мен оймактай аузьша, узындау бггкен аппакмойньша, тостагандай мелшр каракезше, кайкаябггкенузьш кара KipniriHe, киыла б1ткен кою кара касына, кен мандайына... дене курылысы да лайыктальшжаралган сиякгы: орта бойлы, кен кеудел!, тар мыкынды, тш-тис, эдем1 дене!.. 184
Эйелдан сулулыгына eciMшыккандыкган, онын гам екеншде жумысым болган жок, кушстей сынгырлаган дауысымен «келе гой, шырагым»деген сон, уйге гардам. Эйелдан маган 6ipiHiui ce3i: - Кдкан ауылынын баласымысын?1 - И е ,-д е д а м мен. Эйел кроватынын алдына отырды да, касымда гамдер барын кыскаша сурап ап: - Кдкан уй1нде болганын бар м а ? - деда. - Болдым,—дедам мен. - Онда Кулэмэй деген кызды б ш ем ю и ? - деп сурады эйел БглмегешмД16 ineMiHдей алмадым мен. Сол арада орамал мен жузйс eciMeTycin, калтамнан суырдым да, колына устата берд!м. - Бу н е ? - деп сурады эйел. - Кулэймэйдан сэл ем дем еа,- дедам мен. Эйел орамалды сабырмен гана алды да, аппак узын, нэзж саусактарын майыстыра жуз!К ораган туйшд1 rneujTi. Сейт-ri де, жуз1к пен орамалга карал отырып: - Ол кыз бул орамалды жылап берда ме?—деп сурады менен. Мен жауап бере коймап ем: —¥ йпаланыпты гой мынау орамал, су болган орамал г о й ,- деда. Элпнде кэлде су боп, далада KenTipin алганымды айткан жокпын. Сонан кеШнунс!з тунжырай калганэйелдан KecKtai жел урлеген судьщ бет1ндей кимылдай бастады... Жылагысы кел!п калганын Kepin турмьш... Ойымда «¥мсьш осы» деп жорып турмын... ¥мсыннын наккасында гурси агашка бетш ашьш салып койган саргылт кагазды куран турган. Ар жагында жактаулары ойылган суйектермен эшекейленген шкаф, онын ш ш де кырынан каланган жуан-жуан гатаптар... Бундай жуан кшптарды мен1н esripiMfle 6ipiHmi рет керуiM. Tyci кубылыпкеткен ¥мсьш, жанындатулагантолкындыбасуга себеп болар ма деген адамдай, д1р(лдеген коддарымен касындагы курандыалаберда де, кетереалмагандай орнына кайта койды. Содан кейш кызынан келген Кызыл жгбек орамалмен 6eTiH баса койды да, ал ексци кеп!.. Бугал денес1мен жылагандай, онынтула бойы калшылдап Kerri! Мен кайран кап,касындатурегеп турмьш... Сейгш турганымда, ексш жылаган эйел кул1п коя берш, маган аса коркынышты 'Торсанды бЬдж сл вКдкан®дейТ1н. 185
кес1кнмен тешрейе карай койды... В о д мешн алдымда манаты жумактан кедщ ме деп жорыган хордын кызыемес, сипатынанжан турипгетш албасты елестеп Kerri... Мен тура каштым... Эйел м е т туракуды... Саскалактап, eciKteH шыта алмай жургенде, эйедщ'н кольша Tycin калар ма ем, кайтер е м ,- егер жаулыкты жас эйел сол сэгге есйсген Kipin келмесе. Эйел жындыны кушактай алды да: - Калкам-ай, не болды саган?—дедь Мен есктен зып eiin ата женедщм. Артьшанбшсем, Умсын суду осы эйел екен. АКАН CEPI Басы эдетгеп адамнынбасьшанэлдекзйда улкен, коп-кою кара касы кальщкабаган тугел жапкан кальщ,томпак улкен кездд, кен бегл, кондак зор мурынды, жалпактау бетшщ шыкшытьшанбаска жерш тугел жауып уйыса 6iTKeH кылы жуан кара сакалды, аузьш жаба томен салбыратан басылмайтын кою кара муртты, быкыр, кыскамойынды, кенжауырывды,жуан денелр орта бойлы Мэшисп кун1 бупнге деЙн еске алсам, мешц кез1ме зор денел1 кара аюды елестетедь Жасы киш адамдар оны «Бэтен» дейщ. Турш алгаш кергенде Бэтенд! мен MiHe3i катал жэне туйык адам ба деп ойлаган ед1м. Жолта шытьш етене боп алтаннан кейн байкасам, ол Kici api жалпандатан юш шейл, api энг1мешш адам екен. 0 3 i коныр тана дауыспен домбыранын алташкы торт пернейне косып эн де айтадыжэне эндер1 ете накышты келедд. Соз элпетшде ол жер жукаргьш коп журген адам.Жас кунщде кедей, бдрак пысык ж т т болыпты да, Торсанньщ ж эне онын балаларынын касына epin, коп жерге жолау шылапты. Бертшде орта дэулетбгпп жэне Сибаннынбш мд| адамдарьшьщ 6ipeyi боп, Торсанта карсы топка косыльшты. Мен аткосшылытына ерген кезде, ол Ойдагы Сибаннын ен беделш адамынын 6ipi екен. Мэш1кпен 6ipre тарантаска мшген А йплестщ Таспайы жас жагьшанкшп екен жэне exeyi немере екен. Аксары кескшдд, суйык шокша сакалды, бшк ж эне сом денелд Таспай нытызсытан адам болтанымен, KepreHi, ecrirem MomiKTeH анагурым аз сиякты. Жолаушылап баражаткан бетге, жолшыбай не коньш, не тустенin агтанганнан кейш, Мэшж элдене энх(мелерд] бастап кегсе, Таспай тындайды да отырады. BipaK ол солтын тындамайды, сураулара бере отыра, леп белгшерш араластыра отыра, кумартыптындайды. 186
Жансакалдын Жусыбына конып, Умсынды керш атганганнан кейшп MemiicriH 6ipa3 Kenecrepi Акан cepi туралы болды. Акан cepiHiHелендерш Меппк кеп бшедд екен. Онын елендер1 араб пен фарсы сездер1 араласа куралады екен, ол т д е р д 1 бшмеген адам тусш бейд екен. Мысалы: «Хат жаздым кагаз алып, калам, сия, Кептеген кеп селем айпым гул-назия. Тагрифын темам кылыптаньпкандай, Далбердан дшмар керек шайуазия. Хат жаздым кагаз альш, калам, сия, Шери зат духтар maim гул-назия. Э р накыш медхамд! гул тустершщ, Дш арай, дш-хафыза и гул-накия. Садафтын шашыраганжауЬарысьщ, KeHiaiMHiH заЬирасьша саддьщ уя. HciMiH махбуб1мнщ сурасаныз, Басы - «жем», ортасы —«мем», аягы - «я». - Кклтусшбейтш не сездер бул?—деген Таспайдын сурауына: - Окуы улкен молда болмаса, б!з кайдан ту с ш е й к ,- деп жауап беред1Меш1к. - Аканнын e3i сонша кеп окыган Kici ме ек ен ? - дейддТаспай. - Б1рталай окыса керек,—дейдд Меппк.—0лещ былай турсьш, жай сезшщ езшеде ол клал сезш 1араласп>1рмайспыраалмайтьшед1 - Соншаокумен моддалыкнеге курмады ек ен ?- дейш Таспай. - Онын мынадай 6ip ce6e6i болган екен,—деп Маш к Акан cepi туралы еспген ацыздарын енгБмелей женелш. - 0Keci Корамса ертеректе бай адам болса керек. «Бай 6ip жутгык, батыр 6ip октык» демей ме казак макалы. К,орамсанын малы 6ip жутга кырылып, кедейлен1п калыпты да, содан кетер1лметз... - Акан enriMeciH ай т,- дейш Таспай. - Акан Кррамсаныц жалгыз баласы екен. Бала куншде Аканды екес! молдага сабакка бередд. Бухар шерше барьш, хатым-кардан боп кайткан молда екен. 1Араб,фарсы соэдсрш ccKi ауылца «KiTan cini. дейп'н. 187
- «Хатым-кардан» деген не с ез екен?- дей д Таспай. - Окуды тауысып каштан адамды солайатайлыекен, магынасы не екенш км бтсш . - С ез!нд буздым гой, айта бер. - Акан зирек болса керек, аз жылда молдасынын бар окуын кагып алады. Кураннан вз беттмен магына айырыл кетедд. - Япырай!- деп Таспай басын шайкап, тандайын кагып кояды. - Содан, - дейд1 М эш к кетерше сейлеп,- жастыктынэуеш ме эдде оку квтерт кетп м е ,- бозбала кезшде Акан желне бастайды. Желккенде, ол шалыктап ж елкпейд: жаксы ат м ш ед, кшмий кыздарша элем-жэлем кншед, касына e3i сиякты cepi ж йптерд жинап, оларга да езшщ аты тусп ат, ки1мдер! rycri кшм кипзед. Сейгш, кайдаойын-сауыкболса,соган барып, елд аралайдыда журедд. Барганжер1думай!.. Думай болмаганда ше: e3i энип apiдомбырашы... - Свйтшжургенде,- дейт М эш к, карамуртын сипапкойып,- Актоктыдеген кызгаАкан гашыкболады. Кызды aKeci атакгы 6ip байдынбаласынаберген екендейд. Кырыкжепш шркаматапберген байдын баласы калындыгын он жакта керуге ыргап-жыргап урьш келед. Ойьш-тойыболады. Содтн кейш кызды куйеуге апарукерек. - Акан кайда екен онда?-дейд Таспай таышсызданып. - О да сол тойда екен. - Апырау, калай шьщады екен?! -Кайдан ш ыдасьи,- д е д MamiK,- тундекуйеуге апаражаткан кызды Акан cepi салтатпентосып турадыда, кезеп келгенде min алакашады. - Б эрек елд!- дей д кенип коншнендей болтан Таспай. - Кутылса, «бэрекелш»- де д М э ш к ,- кутылмаса ше? - Кутылмап па?!- дейдТаспай урейленш. - Кайдан кутылсын! Ce3in калган куйеу жагы да, кыздын туыстары да тура куып, Акан мен кызды устал алады! - Кап!—деп Т аспай санын согады да,—сонан сон?!—дейш. - Белгш емес пе ар жагы ,- де й д М э ш к ,- кызды куйеуше узатады да ж(беред. - Мына кудайга шарацболса, кы л!- деп кейид Таспай. - Акан серш к «Сырьмбет»деген 3Hiсол кызга арналган гой,- дей д М э ш к ,- зарлы да эн гой 03i. Бурьшеспмеген бе, ecriceде, мына жагдайдатагыecnrici келеме: - Калай келетзн е д ол э н ? - деп сурайды Таспай. - Былай келупп ед.коньфлатьт кврейш,—деп, Мэшкбаркыт даусымен ынырсиды:
«Ауылым конган Сырымбет саласына-ай, F ашык болдым ак сункар баласына-ай, еркем, Кдрындас-ау, Ен,шесен бол-ай! Лашынга лайыксэулем едщ, эй! Бектерте кор болып барасын. ба, эй, еркем, Кдрындас-ау, Ehjuесен бол-ай!..» М эш ж бул эннщ тага 6ip-eKi ауызын айтады да: —Осыган жалгас Акан cep i«Алтыбасар» деген энш шыгарган гой,-д ейщ . —Мен есттмеген эн,—дейд| Таспай.—Кдлай келедц ол? Басы биж, аягы термеленш келетш эшн М эш ж конырлата бастайды: «Кыз кайда калкатайдай кешлщ ашар! К енш м , ceHi ойласам, болды нашар. Айрыльш сенен, сэулем, кайткан KyHi 0HiM e6ip басайын «Алтыбасар». в й , капка, сен маган жок, мен саган жок, Шекенде булгактаушы ед укщен шок. Кез1ме уйкылы-ояу KepiHeciH, Ояньш, турегелсем, дэнене жок...» - ИПркшшн к ум артуы н-ай!- дейд1 Таспай. Мапл к «Алтыбасарды»: «Ой, калка, влер болдым ceHi ойлай, Kyftaipfli гаш ыкдертт ержке коймай. Bip жаман мал бердйм деп алып кетп, Жылкы екен кыздын байы, сыгар, ойбай!» - деп 6iripin: - Рас свз гой,- дейщ Таспайга. - Ие, сонымен?- дейш Таспай. - Сонымен, Актоктыдан айрылган Акан, «Атым жаксы болса, кутылып кетер еддм, атым жамандыктан тутылдым» деп ойлайды да, жылкыга жетюзбейтш ат 1здейд1, ондай аттабылмайды...
- Акдннъщ031 сыншы ма екен?—деп сурайды Таспай. - 0 3 i емес, елшде сыншы болыпты,—дейш MamiK,— аты Кикпай. Кайда барса да Акан сол Кикпайды ергш апарады екен. Кандай тамаша деген атгарды 1здеп барса да, Кикпай: «Буган жылкы жетещ»,- дей 6epinri. - Жылкы жетпейтш атбола ма екен?—дейш Таспай. - Тында!.. Сонан Акан cepi аттаба алмай сандалып журген кезде, «Кырык бойдак» манындагы нагашысы Атбасардын базарынан сатып экеле жаткан терт-бес жуз атымен кеп, Акан cepiHiH уйше конады. - Cari туспесе не к ы л с ы н д е й щ Таспай дэмеленген кесюн керсетш. - С онан,— дейд1 MamiK, сабырлы калпын езгер тпей,- нагашысы Аканга: «Жиен, ат 1здеп жур деп еда ceHi, айдап келе жаткан атгардантандаганынды алып кал!»—дейщ. - Мырза нагашы боп шыкты гой,—дейщ Таспай,—ие, содан? - Атбасарга арты ер Алтайдын атгары келещ гой,—дейщ М э ш к ,- жылкыларыылги каз мойын болады гой олардын, мьша атгар да сондай екен дейщ. Б1рак кандайтамаша атгарды керсе де, Кикпай: «Буган жылкы жетещ»,—дей 6epirrri. - BipKbipcbiKболмаса и п ещ мьшауын!- дейщ Таспай кейш. - Сонан, узын свздщ кыскасы, сыншы терт-бес жуз атган Аканга лайыкты аттаппайды. - Жынды неме ме, е зП - деп тулданады. Таспай.—К.айдан таппак, сонда, жок атгы? Жумактын пырагьш экеп бермек пе? - С он ан ,- дейш M amiK,- eKeyi кеп атган ат таба алмай сандалып келе жатса, келщн жагасындагы кумдатерт аягы серейш 6ip жылкы жатыр екен. «Неткен жылкы, ыстыкта кумда жаткан?!»- деп, Кикпай касына келсе: кыскыжуш тулеп болмай жабагыланып, жалбыраган арыккулагер кунан!.. - Япыр-ай, атакты Кулагер тулпар осы болмагай да!—дейщ Таспай асыгып. - Кунанды Ки1кпайорнынан турп.1зады да, айналакгаптурьш алады. Акан оган: «Негып турсьи?»- десе, Кикпай: «1здегешн табылды, Акан, шуйипш!»- дейщ. Акан «сыншымазак кьттурма?» деп ойлайды, неге десен, «карны кабактай, буты таяктай» юшкене кунан?.. Сьш кетерер xepi жок!.. Ен курыса, жалы да жок, тек, шоктыгьшдагана 6ip уыс кьшы бар!.. Куйрык кылы да сиырша,- куйымшактьщ ушына карай гана бггкен!.. EKi кулагы есектей салбырап жатыр!.. 190
- Иэ, сонымен!.. - Сонда,—дейш М эш ж кетерше туею,—Кижпай аттан тусеш де, жуас кунанды устал турып, Аканта сынын айтады: «Кеудесше кез салш ы ,- дейдд о л ,- тесш ш астынан адам xyripin еткендей, кед! Жылкы баласына бппеген кеуде бул!.. Осы кеудеге бгпсен екпемен ем1рде алкьша ма?!.. Ертеден кара кешке шапсан да енткпейпн жылкы болады бул! - Сонан кей ш ,- дейд1 М э ш ж ,- Кижпай жудырыгын туйш, кулагер кунаннын сагагына сальш керсе, ею жактын арасьша жук болмай, ойнап кетеш. «Керш нбе,—дейш сонда Кижпай Аканта,- кеу деа кен болтанмен, сагагы тар жылкынын тынысы да тар болады. Ж уйр ж тш тана болмаса, жай жылкынын сагатына жудырык сыймайды да. Ал мына кулагер кунаннын сагагына жудырык тугш, KimiripiM баланын басы сыйып кетер!.. Буньщ тьшыс тартартамагыда езге жылкы баласына бгпсен емес. Агызьш шауып келе жатып тыныстап отыратын жылкын осы болады». - Ж ен с е з ,- дед1 Таспай, тындаута кумарта т у с ш ,- иэ, сонымен? —«Шынтагы сыртына карай айнала бгпсенш кердщ бе?—дейш сы нш ы ,- бул датынысты кен алдырудын 6ip 6 e m c i. Кысынкы шынтак шапканда колтыкты сотып, тынысты тарылтады». - Ж ен с е з ,- дейш Таспай. - «Азулары кабанньщ азуындай айкаса, кекжие кейш карай бггуш-ай!—дейш Ки1кпай Аканта,— саркылмайтын кайратгын 6earici гой бул!.. Кабатын кершн бе, жудырыкгай боп туйш п туртан? Жайшылыкта момакансынтанмен, epericre кандай кутырынар екен, сабаз!.. Ашуы келмей жылкы шаппайды. Мына кабакпен егесте тулданып кететш жылкы бул!» —Жаныма жатып барады сыны!—дейш Таспай. - «Жуйржп «декемурьш» деп мактау б ек ер ,- дейш Кижпай,- текен1н танауы тар болады, тартанау демд1 аз тартады. Бекеннен жуйрж ан жок. Енкентанау соныкг Мына кулагер кунаннын да танауына кол сыйып кетердей делдие б1ткен екен. Бул да демш бекеннен кем таршас»,—дейш. - Жобасы келе жатыр!- дейш Таспай, сыншынын сезш е елт1гендей, отыртан орнында тенселе тусш. - «Басынатугел1менкарашы!-дейш сыншы А канта,- Kecin алар eTi жок, тап-такыр ж эне ушкыр уйректтн басьшдай уп-узын, суп-суйрж!.. Осы басьш алдьша карай тесей шапканда, езге денесш кандай inrepi алып ушады екен, ш1рюн!» 191
- Пау!—деп койдыТаспай, дауысын кетерш. - *¥закшауып не алыскажортып шаршаган жылкыны «мойны талып келген екен дей м е? - деп сурапты Кииспай Аканнан, «дейд» деггп Акан. Сонда Кшкпай: -T e y ip атгы «кой мойынды» дейтш ce6e6i, жумырлана бппей, калакгана бггкен мойын тез талгыш келед, мойны талса, езге денеыде талады, мына кулагер кунаннын мойны жолбарыстай жумырлана 6inceH екен, бундай мойынды талдыру киын-ак болар»,- дейд. - Туп-тугел дурыс,- дейд Т аспай. . - Сонан Кшкпай кулагер кунаннын алдынгы ж аш н Аканта керсенп боп: «Сен алоынан карашы отан!- деп каратыпаладыда:— Алдьщгь1 жатынан Караганда, бексе жаты шемигендеу емес пе езшщ?*—деп сурайды. «Солай сиякты»,- де й д Акан. «Ендеше, арт жатынан 6ip керейжил»,- деп Кшкпай Аканды кунаннын артьша шытарады. - Болды кы зы к!-дед Таспай кумартатусш. - Артъшан караса,- д е д М эш ж ,- жаясынын кендп кулашка жакын бар екен. Кыскалау жоны, бэлшм, кудстеу б т е ен екен. Жотасынын жалпакгыгы Kici тесек сап жаткандай. - Пай!-деп дауыстапж!берд Таспай. - Сонда Кшкпай турып, Аканта: «Калай, бексеа шемиген бе екен, жок па екен?»- дейд. «К,айдан ш ем и ед ? - деШи А кан,- швмиген бексе осындай бола ма?!» «Шын жуйр!ктщ алды-арты осылайтен келед,—дейд Ки1кпай,—алдьшан кзрасан, арты Ж1шшке сиякты, артъшан карасан, алдыжщ|шке сиякты. Ал келдененнен карасан, алды, арты б1рдейтолык. Жуйрйсуш турл1 болады: 6ipiHiH алды, 6ipiHiH арты, е н д 6ipiHiH алды-арты тен. Арты бийс ерге шапкыш келед, алды би1к ылдиташапкыш келед, алды-арты тен ылдимен ерге бiрдей шабады, мьша кулагер кунан сонтъюы екен». - Жетк1зд мактауын!- д е д Таспай. - «Энг1ме мунынттрсегшде жатыр,—де й д Ки1кпай Аканта,— жуйрж жылкыны 6i3 «бота прсек» дейм1з гой. Ботанын Tipceri майысып жатады той. Tipceri майыскан жылкынын арткы аяктарынын cepniHi екп!нд| келед. Teri, жылкыньщ алды емес, арты шабады. Ал мына кулагер кунаннын Tipceri «бота ттрсек» атальшжурген жььжылардьп^реушедеуксамайды. МунынTipceri жолбары стын Т1рсег(ндей маймиып калган. Бунын арткы аяктарыньщ 6ip cepniHi езге жылкынын ею-уш cepniHiHe турады- в зг е xyftpiKTin eKi-уш адымы - мунын 6ip-aK адымы. Сондай серпшмен шапса, ол жылкы шыдатама?» 192
- Рас-ау!- дейшТаспай. - «Жылкьшын езге мушесшен бурын табаны болды рады,- дейш Кшкпай Аканга,- узак шапканда жылкынын табаны Кызыл кетедг Табан кызса, аяктарыньщ каруы кайтады. Мына кулагер кунаннынтуягьш кер! Тенкерые, 6ypice, ж ш н ш т ш н оргажерше шейш бпкен!.. Мунша калынтуяк канша шапса да кызбайды - TyriH тастамай сынаган екен-ау, с а б а з!- дейдд Таспай,- сонымен бггкен де болар. - Кдйдан 6iTciH - дейгц Мэшнс. - Таты да несш айтъшты?—дел сурайды Таспай. - «Бунын кулаты есек сиякты неге салпы бгпсен?- дел сурайды Акан Кшкпайдзн. Сонда ол:«Кулагыаумаганкуландш,- дел жауап б ер едк - куланнын кулатыньщ Ty6i бос болады. Шапкан кезде куланнын кулаты, коянныц кулаты сияктанып, желкесше карай жатып калады, сонда жел юрмейд! оган». - Желддн шабыска бегет болтаны ма?—дейш Таспай. - KiM б ш с ш ,- дейд1 М эл л к ,- сынш ьш ы н со зш е Караганда, солай болтаны да. Т eri, ш апкан хайуанньщ 6api кулатын жымитып алады гой. Тнс кулактын 6ereTi барлытынан болу керек сол. - Мынасына сену киын екен!—дед1 Таспай,—есек те салпац кулак емес пе? BipaKжуйр1к емес кой? Бшет1ндер eceKTi куланнын азтыны деседа. Онын шабысы кандай екен1 «азгын» деген атынан да квршш туртан ж ок па? - Eceri курысьш,- деш Таспай,- аузымызгакайдан тусш кетп, кэшр! Кулагер кенеЫн белш э к е т той. Ия, сонымен, К и1кпай тэты да не айтыпты? - «Жал-куйрыгы неге ж ок?»- деп сурайды Акан Кииспайдан. Сонда ол: «Мунын жал-куйрыгы жылкыга емес, куланга тартеан. Куланнында жал-куйрыгы осындай гана болады»,- депть «Неге?» - деп сураса: «Кулан жылкы затгас хайуан болганм ен,- депп Кийспай,- семфгенде майын жылкыдай казысы мен картасына не жалына жинамайды. Онын майы етше араласа биед!, етген белек туырылган май куланда болмайды. Жалгыз кулан ем ес, ан атаульшын 6epi де майды солай жинайды. Олардьщ кашусыз, куусыз куш бар ма? Етген баска май олардын шабысына бегет жасайтын болу керек, сондыктан казы, жал сиякты калын майды денесше б тр м е у керек. Аса 6ip жутжылы болмаса, теп, арыктап елетш ан болмайды гой. Кандай арык анды атьт алсан да, етшдег1 жылтырарынан айрылмайды, арык малдын епндей кекжасык болмайды...» 13-859
Кулагердш жал-куйрыгытуралыкенесш айг!- дейщТаспай, андартуралы кенестптындагысы келмегендей. - «Жалдын кылы астынгы майына есед1, жалында май жок кулыннынжелкесше кыл кайдан eirciH!—дейд]сьшшы. - Кыскасынан кайыр ewuri свзщ,- делд Таспай,- сонымен, сол кулагер кунандыАкан алыл па нагашысынан? - Эрине, алады,- деди М эш к ,- элгщдей мактаган жылкыны алмай, жындыдеймкщол. - Бесе!.. •- «Б1рак,- деш-i Акан Кикпайга,- тубшде тулпар шыгатьш Кунан болганмен, осынша кер кп аттардын 1шшен осы сиякты жалба-жулбакунанды, «алганатым осы»деп, ауылга алару уяг-ау!» - Рас-ау,—дед1Таспай култ,—со кунанды апарса, ауылыныц мазак кылатыны рас кой. Кикпай недепп сонда? - КикпайАканта: «Кунандыменуйме альт кегейшде,жазлай кутейш, кара-KeMiKбоп калганкунан екен. Teri, кедейдщкунаны болу керек, эйтпесе, жастайынан осылайгып уйретеме?- дейд1. - Керерсщ,- дейщтагыда о л,- нагашьщбул кунандыбимей экеле жаткан жок, онын не63iсыншы, не касындз сыншысы бар,тулпар боларын 6iллпэкеле жатыр, эйтпесе, мундай тыргиган кунан оган неге керек? Егер олайэкеле жатса,- дейш Кикпай,- бул кунанды саган бермеймшдеуiмумкш, олай десе, кунанды кезшен жыгыру керек. Булкунаннанелмейайрылмаукерек. Мундай жылкыбаласы тутанын керген де емесшз,тумайдыда. Багына кез келш». -Соны айтады да, Кикпай кунанды уйше жетектеп альт кетеш. Акан ауылынакайтады. - Нагашысынедейш? - Жиеш кунаньшды алатынболдымдеп барганда, нагашысы: «Апырмай, жиен-ай, сьшшы ма еди?!»- дегт. Нагашысынакунан тулпарболарьш6Uniprici келмеген Акан: «Жай аласалдым»,—десе, нагашысы шынын айткызыпты. Акан шынын айтканнан кейш, нагашысы: «MeHiHсьшшым да сешн сыншын айткан сезда айтып ед1. Орыстан сатып алып ем, кедей орыс екен, арзанга сатып едь взге атган онын алсан да булай кынжылмас ем, ез1ме кисан Кайтед1?»—деп жалынды. Акан: «Осыдан басканы алмаймын»,— деп отырьт алады. Сездщ арты дауга согып, нагашысы: «Мет ренжптщ, игшгше мшбесан»,- Депназаланыпагганады. - Cmeci катгы итболмагайда! - дед]Таспай. - Содан ба элде казасы жетп ме, aiheyip, Кулагер Акантаузак кутаймадыгой,- дед]Мэшк.—Тулпарболуынболды гой, жануар! 194
Ертепде айтылатын тулпарды кврген жокпыз, бул заманнын тулпары осы Кулагер е д гой. - Мен кврген емен, ол Кулагерд сен кердн бе?—деп сурады Таспай. - К ердм ,- дед М эппк,- б1здн аранын «жел жетпес»атанган жуйржтер! Кисыктын Кекшолагы мен Дэупбайдын Куласы ед гой? - Оларды кврдк кой. Рас, жуйрйс жылкылар е д гой олар! - Жансары Уакта ертеде 6ip той боп, Кисык Кекшолагын апарды. Мен дебардым, АканcepiHiH Kynarepiде келген екен. Сонда eperic боп, бэйге атгарын алыстан айдатгы. Сол жолы Кулагер Кекшолакгын алдьшда, биенщ 6ip сауымы бурын к ел д !.. -М ынау жылкыемес.кус шыгар!—дедТаспай. - Сол шабыстантанбады гой, жануар,—дед М эш к,—акырда журт онын бэйпсш шаппай берелн бодцы гой!.. Со Кулагердщ капай елгенш бшемющ? - Бшмеймщ. - Мен осы окиганы шш де болган KiciaeH ecriaiM. - Клмол? - Акмола мен Кекшетаудын арасьшда калын курсары Керей бар гой. Пан Нурмагамбетдеген бар сонда. - Еспгем - О 6ip жыл Торсанмен Омбыга барсам, Пан да келген екен. BipiHini KepyiM ед: кескш KepiKTi емес, 6ipaK мейл1ншетэкаппар, 'луде 6ipey болмаса, устше батып Kipe алмайды, сэлем бере баргандардынкеб1не колдын орнына аягьш усьшады!.. - Кеюр екен-ay, ш1ркш!.. - Кулагер сол Нурмага.мбетт!н экес! Сагынайдын асында ennipinreHекен гой. - Ив, калай? - Ол 6ip айта калгандай ас боптыгой. Сагынай елгенде он eKi мьщ жылкы, жиырма мын кой калган екен дейд. Нурмагамбет жалгыз екен. Сагынай влерде баласына: «Маган ас бергенде он жылкыдан 6ip сем13бие шыгар, он койдан 6ip сем13тусак шыгар. Аска 6ip meTi Торгай, Ыргызга, 6ip шетп Аягвз, Каркаралыга, 6ip шел Керкеу, Баянга, 6ip шел Квкшетау, Кызылжарга сауын айт»,— деп есиеткыпты. - Не дегенквп жер!- дед Таспай. - Аска eKi мьщ бие, он мын кой сойылган, мын уй TirinreH ^Tyh!.. 195
- Асыболаберет, Кулагержайын айтайын!.. - Иэ, сейт!.. - Аска кеп ат жиналады. Ke6i атакты жуйрнстер. Бвршщ де озгысыкеледц. Ол уннн, куш сынасуга алыстан шабу керек. - Эрине. Жакыннан апын купи сьшала коймайды гой. - Сонымен, сейлесе келе, иелер1 атгы елу шакырымнан айдайтын болдьг - Шыркаган екен!.. - Сол аска Сармантай - Мурат жактан Батыраш, Котыраш деген агайьшды eKi кюшщбэйге бермей журген кос бозыда келедц. Олар да сьтшысьш ерте журедц. Сол кез1 шыккырлар Кулагердц KepinTi де, Батыраш пен Котырашка: «Кулагер кустан басканы оздырмайды, аттарындыбул бэйгеге коспанлар»,- депп. - Олар недегт сонда?- дедцТаспай. - Атгарын ж1бермеугекорланадь1.Ж16ерейшлесе,сыншыньщ ce3i анау!.. Не icrey керек? - Рас-ау! - Батыраш пен Котыраш каныпезер иттер болса керек. Атгарынбэйгеге косадыда, Кулагердц елттрмек болады. - Калай?!- дедиТаспай. - Бэйгенщ жолында езен бар екен. Бойына калын тал еседц екен. ©зенжаздыгуш кургапкаладыекен Байгеатгарыкалынтадцы жарып етед1 екен. Атгар шабатын жер1не тунде айдалганда, Батырашпен Котыраш елшщ баржуйрж агтарьш жинап, карулы ж1г1ттерди MiHri3in, колдарына 6ip-6ip шокларды береди де, элп калынталдьщiuiiHUe Кулагердцтостырады. - Бара жаткандама? - Жок, кайтарда. Одинаргы кенесп тьшдаугакулатыауыратындай, Таспайбепн жиырып,ттркенген кескш бщщрдй. М эшк те кабагын шьпъшап, KeneciHeKipicTi. - Сонан атгар шабатын жерте барсын... Аздаптыныстасьш... Сонан кейтж1бершсш!.. -Япырай!.. - Кулагер жануардын 6ip езгешелт: шыгатарткандааддына аттус!рмейдй екен де, соданкайтьшарттагы атгарга шалдырмайды екен... Со беттмен ол кете барсын!.. - Жануар-ай!.. - Онын эдет1: эбден 6yftipi кызып алган кезде, шауып келе жатып Kicmeftfli екен. Сондауетшдеп балаттзпншщтуйшшердин 196
касындагы шотаяктем1рге !ле койып, 03i кастын ею канатындагы тутка кайыстан устай кояды екен, эйтпесе, аттын екшнше шыдамай, ушып кетедаекен. - Ойпыр-о-о-ой, не деген шабыс едй.. - Жанагы бэйгеде шапкан Кулагер кызган кезде дагдысымен I юсшейда, балада дагдысыменттзгшдаерданкасына uiin, 03iтужадан устайды. Ат жулдыздай afa женеледа!.. I —Садаган кетейш-ай! —деп *i6epai Таспай,— Анау арам ниетплер сондай жылкыны да киып елттрда ме екен? —в.тпрмеуге амалы канша?—дел Моник квнш босаган калып j керсетпде - сонымен,кыскасы,-дедасвзмбвлшектепсейлеп.-терге i баткьгпкедежзтканаткзтынатпенандыптургандаркосылакетш,урады j дажыгады...Туйдепменкепурганшокпарданаттын6e.iiузшткетеда... Таспайдын квзшен жас шыгып Kerri. Энпмеш кызык Kepin тындап отырган менщ балалык ce3iMiMауырлай калды... - Атынын кунын ала алган ба?—дед1 Таспай, аз уакыт JJ тунжырапотырып. —Кайдан алады,—деда Моник курсшш ап,—бай Kiel тендак бере ме? Батырашпен Котыраш6ip рудын бела байлары, ал Акан, Сагынайдын асына барганы болмаса, беделаз кедей. Онын свзш euiKiMде тындамаган... влген атынын басын кушактап б1рнеше кун жылаган да, тендакке колы жетпеуш кврген сон, атынын басын гана кесш ап коржыньша салып, взге денесш кемген де, елше j кайткан... - Басьш неге кесш алган?- деймш мен. —Уйше апарып, керегесше cyfleriH Lainкою ушш. —Аканньщ керегесшде шул1турган сол ку басты менкордам,— дейда Мошне. (Ол басты 1921 жылы Аканнын тш-кулаксыз мылкау баласыньщ уйщде мен де кордам... Кереметузьш бас екен!.. Азулары шыньшда саусактай екен!.. в зг е Ticrepi де дагдылы жылкьинкшен элдекайда сомжэне узьш!.. Кусуйекпн баска сынын, эрине, б ш т болмайды). - Атакгы «Кулагер» энш Акан осыган шыгарган гой,- деда Моник, 6ipa3кццргеннен кейш,- езшщ айтканьш есттдам. Кезшен жасы шубырып отырып айтады екен... Тындауга ауыр екен!.. - Ендакалай?!- дедаТаспайауыркурсшш.- Кайта, жынданьш кетпегенсол куййстен! - Жынданбаганына кара ж ер!- деда М ойик,- содан кейш журттан белек жайылады... Ел жайлауга кеткенде, eci3 корада жалгызуй калады 197
- Сонда не ictedni?- де й д Таспай. - Кус салады: жаз - лашын мен каршыга, ал кыс - бурит. - Булда кещл аулайтын к а с т к о й ,- дей д Таспай. - Э рине,- дейд М эш ж ,- 6ipaK«жуджетз агайынды» дегендей, бул к эстт е де ол 6ip улкен кайгыга ушырайды. - Кандай?- дей д Таспай елендеп. - Аканнынкольша б1ртамаша лашын тусед. Кереметалгар болады ол лашын. Уйрек, каз тупл, дуадакпен аккуга да тусед... Акан онынатын Кекжендегкояды... . - Кыргын болтан сон койганы да. - Эрине.. Со Кекжендетген ол тага да айрылады... - Катай?!-дейм!зб1зурейленш. - Кекжендетш устал алыска да кет1п журед... Bipсапарында ол Караежел1жатынабарады. Кдраежел тусында ею езен - Ecin, Нура жакындап кеп шалкаяды, арасыон, он бес шакырымдайгана, тургын ел бул к езен д Козыкеш дейд1. Акан лашынын осы Козыкеште жогалтады... - Негып?.. - Козыкеш тщ бойында кус отыратын баттауык саздар, карасулар кеп болады екен. Бул мандаты каршыгашы мен лашыншылар сонда ж у р ед екен. Солардын 6ipeyi, Аканньщ капысын тауьт, 1ндрарасында Кекжендетп катьш экетсе керек!.. Таты А кан жалгыз!.. Тагыалые ел!.. Акан тага да тендк кермейд, лашынын таба алмайды!.. -К ап !.. - Кайгылы Акан атакгы «Кеюкендет» энш шыгарады... - Кандай эн е д с о л ? - де й д Таспай, ecTirici келген бейне керсетш... - Естш ем,—дей д М эшж,—6ipaKуккан жокем... - Б1зднауыддашЖубандыкдъи Кэсешайтатъше д ,- деймшмен. - ¥тып па е н ? - де й д Мэшж пен Таспай. - Шала-шарпы... - Кэне, айтып Kepmi... - Мен айта бастаймьш. Шыркай басталып, ортасыбаяулап кеп, аягы тага кетершетш бул эннщ ce3i: «Кекжендет, тутырын алтын, маржан баулы, Агаш уйде турушы ен асыраулы. 'Акмола каласын «Караоткел» деп тс атайды. 198
Кунш е жетшс уйрек, ж уз каз алган Болмайды Кекжендеггей мундар uieyai»,- деп басталады. - ILLipKiH, алгырекен-ау!—дейдцТаспай. - Bip кун п алган кусынын мамыгы канша болатыны да айтылатын ед1 гой, соны бгпесщ бе, бала?- дейд! Мэшж. —Бшем: «Кекжендет, казга салып бауынды аштык, Bip кун алган кусынды он кун астык. Солардын мамыктарьш жиган шакта, Болып ед 6ip кустесек, он кус жастык,!..» —Дэл осылай!- дейш Мэшж. —0Hi де зарлы ек ен !- дейдд Таспай,- Таты 6ip ауызын айтшы, бала!.. «Сусылдап суксыр уйрек ушар кешке, Кекжендет1м туседц сонда еске. Айрылып Кокжендетген калган шаката, Созылып арен ж етом Козыкешке!..» - Сонан ол уй1не кайтады д а ,- дейш М эш1К, бул кенест1 6 iTiprici келген кесюнмен,—енда кайтып ешкайда шыкпай, em6ip кэсш 1стемей, жатады да кояды, epMeri —зарлы эндер... - riepi кызын алыптыдеген с ез бар г о й ,- дейщ Т аспай,- осы кайгынын сапдары екен гой сол! - KiM 6inciH!.. Содан кейш, жан адамды жолатпай, Kici киж боп алыпты гой, езг.. FTepi кызын алды дегенд! Атыгай-К.арауыл сешмд|‘с ез гып айтады... - Осы жолы керер ме екенб!3 сол Аканды? - KiMбшс1н. Керуге тырысармыз. Bi3 Акан cepiHi кеш1кпей керддк. Сырымбеткежакындай MeHiHcepiKTepiMeKire 6eaiH0i: 6ip пар атгагы Шери мен Ботпай хан ордасына барамыз деп ж енелдг 6ip пар атгагы MeuiiK пен Таспай Акан cepire согамыз дестп. Акан cepiHiHауыльша жепсенше, Мэшж пен Таспайдын Keneci сол туралы гана болды. 199
- 1>1летшдерднайтуынша,- де д М эш йс,- Акан с е р и и ендд квп жасайтьш да жайы калмаган кериед. Аруагы квтершген алам. кере кетейпс, будан сон керекш бе, ж ок па? - Сен айткан сон, амалсыз келем ,- д е д Таспай М эипкке,- эйтпесе, ел-журтынан б е л и т , eci3 кыстауда жалгыз калган жындыга не деп барамыз? IlepiHiH кызын алыпты деген д жолшыбайгы е л д н 6epi айтьш отыр. Сонысы рас та гой дейми, айтпесе, тунде тунеу туги, кундз cepiKci3 баруга коркатын иеоз корана неге мекендеп калады? Кыстау касындагы келдн жагасьша когажайдан курке жасап оты рдейд журт. Сол куркенщманайы, кудай б и е д , жын-шайтаннын ойнагы шыгар. Бше тура, жыннын ойнагына елмей баратын емес ем, сезщД! кимай келем!.. - Барамыз деп ат басын бурган сон, несше кайталайсын 6ip c03iHOi?- деп MauiiK унатпап ед. - Кайталауым,- д е д Таспай,- 6i3 онын оз куркесне тура бармай, со манайдагы Дэулеткерей т е р е н и у й н е тусей1к те, Аканды сонда шакыртъш алдырайык. - Егероган к ел с е !-д е д MauiiK. - К е л е д ,- д е д Таспай,- Дэулежереймен дос деген. - Егер келе калса,—дед1 MauiiK, меш нускап,—6i3niH мьша баланын аузьша TyKipTin алу керек. Осы да еленге кумартыпжур гой. Нуртазанын айтуынша, атасы Шукей акын болганга уксайды. Акындыктында аруагы болады десед. Акан сергден бата алса, бул да акьш боп KeTyiMyMKiH. - Кайлам,- д е д , «осынын 03i ayefti» деп меш унатпай журетш Таспай,- акындыгын устамай, жьшдылыгынустал журмесе!.. Олардын KeHeciH тындай отырып, Акан cepiHi керуге мен бурынгыдан да артык кумарта тусем. М е т н Ka3ipri кумартуым шектен шыккан сияюы... Мен оган гашыксияктымын!.. вйтпегенде ше?.. Кабамбайдын Fабдольшан баетап мени Акан cepi туралы естнен аныздарымды тугел жазса, калындыгытабан карыс KiTanболар е д!.. Qcipece эндер1 туралы акыздар!.. Расыма элде тагы 6ip Kicire жапсыра бере ме,—«Сырымбет», «Алтыбасар», «Кулагер», «Кекжендет» сиякты, Акан серйпн шыгаруы даусыз вндерден баска да талайэндер елде «Акан сершш » боп журед... Энге эуестенген кун1мненбаетапэсершекумарткан АканcepiHi керуге мен, эрине, кумартам, ол маганм ен и бул кунге шейшкерген адамымнын бэршен де езгеше боп елестейд. Мен киялымда онын келбепнщ,тулгасынын сурепн жасаймын... Сурегге Акан cepiмаган адамгаемес, ютаптанне ергегщенукканпернене nepiunere уксайды 200
Bi3fli жаркын жузбен карсы алып, 6ip койын сойган Дэулет- керейге Мэпшс Акан cepiHi шакырту туралы етйпш айпы. - Куп бол ады ,- деда де, ол 6ip ж т т ш салт атпен жумсады, неге шакырганын айтыл хатжазды. - «Б угт бара алмаспын» деда,- деп келда Ж1берген ж т т , - «уакытым болса, ертен танертен барармын. Бара алмасам, екпелемесш» деда. Мэшк: - Тагы да Kici ж1берсен кайтеда?- деп еда. - Енда шакыртсак, шамдандырып алармыз,- деда Дэулеткерей. Bip кикайса, тузелмейда ол. 0 з ыкласы туспесе, суйреп экеле алмайсын! Дэулеткерей кещлда адам екен. 0 3 i сырнайшы. Конырлатып елен де айтады. К е ц ес т щ Ke6i аншылык: ит жупрту, кус салу туралы. Маган онын 6ipeyi де кызык кершген жок. Менm eci дерпм - Аканды квру. Егер оган жолыга алмасам, К0НШ1Мде зор арман кететштэр1зда... Дэулеткерей уЙ1ете кеш жатгы. М е н т TyciMe TyHiбойы элдене жаман нэрселер Kipin, шошып ояна бердам: 6ipece шайтан, 6ipece жын, 6ipece Аканнын nepi эйел!... - Аканньш. аруагыторьт жур муны,—деда м е н т шошуымнан ояна берген Мэшж. - Мумкш,- дедаДэулеткерей. Олайдейтш1: инрде мен «Камбар батыр»жырьш жэне бшетш 6ipHeme эндерадщ айтыпбергем, оныма Дэулеткерей риза болган. Тунде елепзш жагьш, уйкыга тан аткан сон гана юрюкендактен, узатыракжатыпкаппын.Егерсолуйди менгменшаматасбатасымурньгма шелжупртесе, оданда кешоянагынтур1мбарекен. Ж уфгкен швгпен мурнымдыукалайагыптуракелсем, кунсэскелккебарып,кудавреушгген каралкаты... Кдз-катарсалытнантесектерде менен баска жатканжан жок. Далага шыксам,б1ртопадам квлдднжагасындаотыр. Серастер1мде сондаквршед. Мен кастарынабарсам, элденеменешайтыпKy.Ticinотыр екен. EipaaaaHкейн: - Эне, келе жатыр А кан!- дедаДэулеткерей кедщыкгай бтсен кальщталды колымен нускап, одыраякарал. 0згелер1 де сол жакка кездерш Tireкалысты. Журемнен огыра кап мен де кадала карай калдым... Калын талдын арасынан салтты адам шыгаберда. Аты кылантусть Beri Дэулеткерейдщ уй!. Квл жагасында отыргандар ере тура келштг Куаныш па, коркьшыш па, менщ туда бойым дарщдеп кегп. Teri, корыктым гой деймш, eHnceHi ауылгаб е л е гентоптынмен ыгына панатай журдам... 201
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 464
Pages:
