С. Мұқанов. Т1

Салт адам Дэулеткерейдщ уйше б13,шн топтан бурын жетш атынан туст1 де, эл д ек 1м атын байлауга экетк енде, 61зд1 тоскауылдаган бейне KepceTin, орнында турып калды. К,асына барган топпен ол сэлемдесш, амандаса бастады. Онын маган каншалыкгы эсер беруш баяндаудан бурын, кез адпымдзкалганелесш сипатгайын: оргабойлы, жауырынаылаукелген ашан денел1, сопактау аккуба кескщ д, эж 1м1 катпарланган кен мандайлы, жтошкелеу касты, конкактау мурынды, KiinipeK коза, сакальшан баска жерш устарамен баскан, суйыктау кара буырыл муртты, тутамдай тана кара буырыл шокша сакапды, жука ерш а, суйрлеу иекп, узьшмойынды, узын нэзк саусакты адамсияктыед1... Ки1мдершен калган елее: туп кыркылып уйлаланган, сартылт баркышен тыстаган денгелек кундызберж, онынтвбесшде улпасы 6iTin, кауырсыны гана калган yKi... мойнына тозыгы жетш, eHi ыдырайбастатан,туа саргайынкыратан акж!бек шэрт... сыртында кенетоз туйе жун ш екпен, оны н enipi мен етепн е айнала жвдшкелеу гып устаган кундыздардынтуп де такырланьга, кеп ж ервд е ж алан Tepici тана калган, ш екпенд астарлаган карала батсайы да ыдыраган... Байпакты, конышы бшк eTiri де ecKipin, жулытына жамау юрген... тозыкшалбарынын кестелер1тутеленген, тула бойындагы ынмдер1нде жаналау кершетш жалтыз буйым— KyMic зермен шашакталтан, ушын ттзесше салбырата байлатан, шалбарыньщ батсайы бауы гана. Ерте кезде саятшы Ораз уйшде канат-куйрыгы, туягытозган, ycTi-басы тутелген, ушудан калган Kspi туйгынды Kepin ем, Аканньщтур-тулгасы маган аумаган сол сиякганды... Коршаган кепшш кпен ол ете сыпайы, жумсак дауыспен амандасты... М енщ балалык сез1м!ме бул Акан киялымда журген сулу тулгалы, керкем кескщщ, эдем1ки!мд1 Акан емес, соньщ eaeci не мазагы сиякганды. Бул Аканды мен iurrefl «менешбедм», «Акан» деугеадцым, киялдагыАканды бул Акандеугекимадым... Сондада кегашлжпен 6ipre менш кез1Мде Аканда. Yйге Kipin, оны ортага ала отырганнан кейш, журт кезш айырмай, сонымен ганакенестт «Кенес» дегенде, жуйел1 энгтме Аканда да, езгеде де болган жок. Аканта телм1ре карал отыргантоптан 6ipeyi элденеш сураса, Акан кыскаганажауапбереа... Ол «кенес»сонымен бтп.тагы да 6ipa3 анырысып 6ipa3 отырады да, тагы 6ip сурау туады... Онын жауабы да бурынгылардай тымкыска жэне кызгылыксызболады... 202

Сураудьш,кебш Мэшж берш отырды. К,онырунмен акырынгана сейлейтш Мэшжтщ жай ce3i де, сурау, жауабы да орныкты келеттш маганмэшм. Онынэзш-оспагы да майдз, жумсак кеяеда... Кулгендеде ол кзркылламан, дыбысынапш шыгарып, денесш ганасолкылдатады. Осы маймандауьш ол Акантада колданьш, езгеден rep i кенеске Ke6ipeK тартып огырады да, шайдан кейш, шакыртушы 931 екенш, ол ушш KemipiM сурайтынын, шакыруына себеп нелер болганын жукалап сыпайы сездермен баяндай кеп, сезшш, аягын «леб1з шыгаруга» Tipefli. К еп ш ш к М эш ж тщ сезш макулдап дуылдай бастаганда, тесек-агашка суйеул1 турган бапты домбырасын Даулеткерей алды да: - Cepi, м еш емес, ceHi (здеп кеп отыр м ына конактар; баягы куйщ жогын KiMбшмейда ceHiH, сонда да, хал-кадарынш а айтып кар!—деп колы на устап ы . —Тастаган ппркш ед1 бул,—дедд Акан,—дауыста да не бап бар дейсщ. Кещлдервдз калмасын, шамакелсе, айтып керейш. - Бэрекелдц!.. Рахмет!..- десп журт. Акан домбыраныкожырлау бурап ап, ayeni ынырсып ун косьш кердц де, дауысы домбыра дауысына уйлесетшш кергеннен кейш, тамагын кенещареп альш: - Мынау 6i3fli« «Дауыс ашар» д е г е т ш з болушы еда!—деп, конырлау 6ip эдеш энш айтты ж эне ете накыштап, сулу гып айтып берш. Бул эннщтусындатек М эш ж кана: - ИЛркш,'тарлан-ай, журшщнентанганжокекенсщ-ау!—деп 6ip рет кана сез косты да, один кейш, эннщ адем1 кетершетш жэне кайырылатын тустарьшда, акырын гана дауыспен «пау!» деп кетермедш бодцы. Эннщ 6ip ауызын аяктаганнан кейш: - Кдздрп бозбала э н айтамыз дейш,— дедд М эш ж ,— эн бе солардш !.. К,айран Акан-ай, саган б1ткен енеш баска 6ipeyre бггер ме екен, жок па екен!.. Аканнындомбыраныташ да аздап куйлегенш кергеннен кейш: - «Кулагерщ ! * - деп ду ете кадды журт. Акан домбыраньщ шгегш аздап катайтынкьфап альш, кетерщкд дауыспен «Кулагер»деп бастай женедщ... Ол: «Кулагер жас кезшен KepiM еда, Нагашым сураганда берш еде Тубшен Ерейменнщ айдаганда, Bip сьш шы, K03i ш ы ккьф, Kepin едд»,-

деп бастап, бул 6ip ауыз еленш о т м е н дуп-дурыс айтты. Тындаушылар эор курметпен карсы алды. Одан кейш: «Жел сокса, камыс басы майдадеймш, Ат костым, айдаушылар, айда деймш. Алдьщгы атбаран болмай, кылан болды, Жыгьитмаса Кулагер, кайда деймш?»- деген «ауызды» айтканда, бет-аузына кайгы булты оралгандай кубыла бастады... Одан кейш: «Кулагер, жаз жайладым, куз...»,- дей 6epai де, жылдмсыраган дауыспен Кулагердщ елген жерш айтканда, «Жулдым да сакал, шашты, ойбайладым!»- деп, вкси жьиап коя берщ... Аканньщ кескпи со кезде куйын урлеген судын бетшдей ойран-ботка боп, ею кезшен жас шубыра женедш... Ол домбырасын касьша суйей салдыда, талыксыгандай кисайып жата Kerri. Дэулеткерей оны кушактай алды да, 6ipeyre «жастыкэпер» дегендей ымдады. Эперген жастыккакнсайтканкезде, Акан калгып кеткен адамнын бейнесш K ep cerri. Bipeyaep: «Су 6ypKice кайтеда?»- деп едь «Keperi жок» дегендей, Дэулеткерей басын шайкады да, кепшшжкетыска шыгайыкдеген ым керсетп. —«Кулагерщ» айткызбайык легенде, болмадыныздар,- дедд Дэулеткерей тыска шыга,- оньщдерпнщ Heci осы эн - «Кулагерщ» айпы рдык,- будщрдж оны!.. Енги ол eKi-уш кунге шейш басында кэтермейщ, сэйлеспейди де... Одан кейш мен Акан серии кэрген жокпын. Есту1мше, сол жыддын ажында ол кайтыс болтан. Кейш, естияр болтан кундерде, мен «Акан cepiHixi» деген елендермен де, эндермен де 6ipa3 шугылдандым. Ол, эрине, акын адам. Элеуметпк такырыпка жазган онын елендер1 б1рен-саран гана. Бул влендершде Акан э з тусындага канаушытал пен оньщ уюмепне карсы.«Акандйо» деген алендердн квпш ш п махаббатка арналган, онын Konmiairi энге арналган влендер. Жалпы сталш алганда, ол - эстет акын. Аканньщ энге арнамаган элендерше араб пен фарсы сэздер1 кэп араласып, ол ттлдерщ бшмеген казакка тусшйсс1з болады. Кэп элендер1нде ол 204

аллитерациямен ассонансты жш колданады. «Етегш ак кейлектщ» деп немесе «Белла жуйрж атшн» деп басталатын узак елендершщ эр шумаш осы свэдермен басталады да отырады... «Аканнан калды» деген елендер кеп емес, жалпы саны мьш жарым жолдай гана. Олардын ешкайсысы советик дэу!рге д е й т басьшмаган. Советгж дэу1рде (2 0 -3 0 жылдары) ол елендерш байшыл-ултшылдар жинап бастырып, Аканды е з адамдары гып керсету максатымен, панисламдык, пантур1ктж сиякты е з идеяларын да араластырып Ж1бер,щ. Кейгн, Аканды керген ж эне жаксы бш етш адамдардын ай1уынша, у.тгшылдаржамаган идеянын онда e 3i туга, ушкыныда болмаган. Ол саясатпен шугылданбаган. Кднаушы тапка карсы туруга оны ем 1рдщ 03i шакырган: устем тал суйген кызынан айырган, суйген атын елпрген, суйген кусьш тартып алган. Саяси сауаты жок Акан бул корлыкка ж эне енбекпп кепшьлж керш отырган корлыкка уйымдасып карсы туруды бглмейда, ж еке карсылыгы юке аспайды, сондыктан ол умггазджке тусш, котам ем1ршен езш алып кашады, одан кейш п GMipiH оцашада эн-куй шыгаругатана арнайды, сондагы айтары - заманнын ж эне е з кара басынын мун мен зары... Акан елендер1мен казак эдебиетше ауа райын жасатан Kici емес, ал эн жагын алганда, ол - революциядан бурынгы казак музыкасынын ipi классиктершщ 6ipi. Онын атына байланысты (расы да солай) жиырма шакты эннщ 6api де аса керкем саналады, халык ол эндерда кун1 бугшге дей!н аса су й сш т тындайды... Ол шытарган эндердщ б!рталайында 03eicri зор сюжет бар, олардын эркайсысы 6ip-6ip драмалы немесе трагедиялы пьеса... ХАН ОРДАСЫНДА Сырымбет тауы 6i3re кеше кэршген. Ол тауга тез жетуге мен ушжакган кумаргкам: 6ipunni, тау дегенддеспгешм болмаса, бутан дейш керген емен; екшпи, Нуртазанын айтуынша, ол - аты тау ганаемес, менщ бесшии атам Сырымбетпнтауы, ез атаннын тауын керген кандай кызык; уппнпн, cepiKTepiMHiH айтуынша, Сырымбетпн ыгындаШыцгыс ханнын ордасы бар... «Ханордасы!..» «Хан»деген сеад менюшкене кушмнен б1лем. Ауылдьщ баласы есш бшер-бшмес кезде асык ойнай бастайды. Асыктын да «ханы» 205

болады. Ол - api онкай, api кошкар сиякты улкен койдын асыгы. «Ханды» балалар кынага бояйды. Асык ойынынын 6ip TYpi: «ойынга катынасатын балалар сан мелшерш бдрдей гып асык шыгарадыда угасали. Утыстынтэрпбк эуел!, ойынгакатьшасатынбалалар «ханды» жагалай Hipin шыгады да, KiMалшы Tycipce, ойынды сол бастайды. Ойьш бастаган бала балалардын ойынга салатын асыктарын жерге шашып Ж1беред1. TepTin: 6yKTi букпен гана, miKTi шжпен гана, алшыны алшымен гана, шомпыны шомпымен гана ату, жэне 6ip ганау с к саусагымен ату... Балаеналдымен «ханды»атъшалады. Асыкгыалгашшашканда «хан» алшы туссе, «хан таламакай» болады, онысы - шашылган асыкты улгергенше талап алу... Бул «таламакайда» эр бага кояына «ханды»Tycipyre тырысады... Хан ойынынын бул 6iptypi. Екшип Typi: балалар тунде жиналады да, еюге б е л и т , эр топ орталарынан6ip батаны «хан» сайлайды. Ею «ханды» арасыалшак ею жерге отыргызып, ол араны «орда» деп атайды. Ар жагындагы тэртш ак суйек ойнау. Онысы - ею топтан 6ip бага шыгу керек те, даярлап койган малдын ку суйегш (эдетге, ол жш к болу керек) алыска апарыплакдырып келу! керек. Сол суйеют балалар 1здеп, тапкан бала ез «ордасьша» алып кашу керек. Ол баланы езге бала куганда, кашкан баланын жактастары екшип топтьи балатарьша суйекп бермеуге тырысьт, кай жуйрй1кагып экете береш. Ж еж ен балага, кай топтын баласы болса да, суйект1 карсыласпай бередд... Суйек келген «орда» женген жак болады. Женшген жак айыпка бала береш. Максат —баланы кеп уту. Егер 6ip «орда» балаларынтугел уткызса, ол «орданын» «ханьш»балалар туйебас кылады. Хан ойынынын ушшпи Typi - кыз-бозбала жиналганда «Хан жаксы ма?» ойналады, онынтэрпб!: ойынды баскаратьш «хан»мен «ханша» жэне «ya3ip» сайланады (эдетге, «хан» уйленген ж1птген, «ханша» келшшектен болады. «Уэз1р» кай Ж1г1т болса да мейл1). Ойынды баскаратын «ханньщ» буйрыгы бойынша 6ip кыз, 6ip ж(г1ттен араласа отырады. Хан жиптерш кезекпен шакырып, эртурл1елендер айткызады1. Хан буйыратын еленн(н барлыксаны 24 ауыз, жэне Ж1птгер 6ipiH 6ipi кайталамай, тыннан елендер табу керек... Осы буйрыкты орьшд-шшыккан xdriTKe «ханньщ» берер сыйы- танлаганкызынын касына отыргызып, аузынан суйпзу. Буйрыкты орындай алмаган Осы К1таптык оныншы тарауындагы «Кундесттк» башмшесшен. 206

x iriT суйген кызынын аузынан сую тугш,отыртан орнынан айрылып калады. Ку «хандар» еленщ акшамен де немесе орамал, айна, тарак, кисет сиякты затгармен де ететедт BipaK борышын олай етеген ж т т , тек орнынан тана айрылмайды, суйгеншщ касьша отьгра алмайды. Ойын осы тэртшпен еткеннен кейш, «y83ip» ойынта катысушылардан «Хан жаксы ма?» деп сурайды. Эдетге, жастар ойынды «ханды» мазактаумен аяктайды... Балалардында, жастардьщ да осылар сиякты «хан»сайланатьш ойын rypaepi толып жатыр. Булар - ойындагы «хандар». К еп хандар ертегшерде кездеседг Ондай хандарды бала шатымызда талайлардан естщпс те, ест!гендер1м1зд| езгелерге де айтгык- Солардын ш ш де кылытына карай жаксы керген де, жек керген де хандарымыз болады... BipaK мына Сырымбетке сапар шеккен кунге шейш менщ утымымда «хан» деген не ойында тана сайлануы керек те, не ертегшерде тана ушырасуы керек. Сырымбетке сапар шегер алдьшда Нуртазанын маган айткан свзще карасам, «хан» деген адам бертшде де болтан екен ж ене ойыннын не ертегшщ емес, шындыктынханы болтан екен. - Сырымбет тауына барганда,- деген Нуртаза маган атганар а л ды нда,- Шынгыс ханнын баласы К,окыш терен1н уЙ1не тусеЫндер. «Хан» деген сезге менщ елендегешмд1 керген Нуртаза, Орта жуздщ ханы Абылайдын калай хан болтанынан бастап, онын урпактарынан Kinaep хан болтаньш кыскаша, тусшисп тыл айткан. - Абылайдын он бес эй ел ш ен ,- деген ол,—отыз улы болтан. Солардын iuiiHeH хан болтаны - Уели. Уэлиден тутан он уш уддан хан болтаны - Шынгыс, Шынгыстан кейш хан сайланбады, елд1 баскару патша yKiMeTi сайлайтын болыстардын колына кецгп. Хандардьш,аргыатасыбажы монгол Ш ыншс хан екен. Ж ер жузшде 6ipiHmi хан сол болыпты деседг Сондыктан хан тукымдары 6ip Шынгыстан басталадыда, 6ip Шынтыспен 6irri... Нуртазанынайтуынша,аргыШынгыс ханадамнан емес, нурдан жаралтан, memeci Берте ерден емес, нурдан жуют болтан... Бутан mefliH мен1н 61лет1н1м: «Нурдан жалтыз Мухаммед пайтамбар тана жаралганды». Мше, ендц eKiHmi «Мухаммед» кеп шыкты!.. «Нурдан жаралтан» хан тукымын керуге мен калайша кумартпаспын! Сонша кумарткан коньим Сырымбетке жетер куннщ алдында басылып калды. Жолда Битогул, Оспан дегендер болады екен. 207

Битпгул б1рнеше жыл болыс боп, ол елген сон, болыстык, iHici Оспангакешкен екен. Б13осы Оспаннын уйше кондык. Бай уйекен. Жэне ОспанТорсанмен кещлдес те болтан, жасамыс адам екен. Дауысьш катгы шыгара, серпе сейлейтш Оспаннынайтуынша, Шынтыстын кара шанырагына ие боп калган Кокыш, биыл кедейлктен жайдауга шыга алмай, кыстауында калыпкойыпты. -Ж ал гы з ол тана е м е с ,- д е д 1 О с п а н ,- бул манайдагы «Абылайдын эулен» дегендерден каз1р айгыр yflip жылкысы бар 6ipeyi де жок. Кедейленгеншпнен бе, flayipnepi журш турганкезде елге -пзелерш батыргандыктан б а ,- бул елде «горе» атаулыдан жексурын Kici жок. - Даудел, бедел! кеткенщп былайтурсьш,- деп койль1Оспан,- еркек, ургашысынынбойларыда колтоклакгай боп кшпрейт,ауру- сыркауыкебейш, азьшбарады. Азбай кдйтсш: б1ргетуганею адамнын улы мен кызы косыла береди Торе емес Kicire кыздарын бермейди Айналасы отыз шакгыгана уй.йк терелер 6ipiMeH 6ipi айналакуда- ■ БхзКокыштын уйшеертещне бардык. Онын шаруасыкедейленуi рас болганмен, уй( де, уйшщ салтанаты да, езш щ дене курылысы, кескш-кейш, кидм-кешеп де Оспан айгкандай кулдырапк е т ег т . «Хан ордасы» аталатьш бул ауьш Сырымбеттауынынтеркжей жак ытын ала кыстау сальшты. Сырымбетгщ бейнеа шеккен айыр еркеш туйе сиякты екен. TeHiperiH карагайлы калын орман коршаган бул таудын ж аланаш танып б 1ткен шыны бар. Шындарынын тебесше адам жаяу-ак киналмай шыга береди Хан ордасы Сырымбет пен Кылы аталатьш улкен келлдн арасындагы калынкарагайдьщ iniiHae екен. «Орда» аталагын уйде Кокыш кана отырады екен. Он eKi 60лмелi боп карагайдан киылган бул уйш еткен гасырдьщ 20-жылдарында, Уэл1 елгеннен кейш, орнында уакытша ханболган эйел! Айганымгапатшаек iMeri казынаесебшен салдырып берген. Айганым ол уйш баласы Шынгыска калдырьш, елгенш е'сол ие боп турган. Одан кейш neci жогарыда аталган Кокыш. У й ти iirm кабыргаларынатугелимен ак кипз шегеленген. IpreciHe тас каланган, тебеш канылтырмен жабыльш, сырланган бул уй 6i3 кергенде жана уйдей карал тур екен... У йдщ барлык белмелерд де жасаулы екен: оган себеп, Абылайдын шанырагы Уэлше, У элш щ шанырагы Шьщгыста, Шынгыстын шанырагы Кокышта калады. Улкен шанырак осы уй болгандыктан, Абылай урпашнан 6ipey уйленсе, юлем, шиксияклы бас жасауын осы уйге экеп артады екен. Кокыштьщ айтуынша,1 1Шынгыс 1894 жылы елген. 208

СОЛ кезде саны жузден аскан бул манайдагы терелердщ бул сыйлары Кокышка калган шацыракты мулжтешцрмей койсын ба. «Орданын» манында бурын карашылары кеп болады да, бертш К,окыш кедейленгеннен кейш бьпырап, касында eKi татар Kepiuici тана калады: 6ipi - Галиакбар атты мешггпн азаншысы, 6ipi - Fалиянур атты 6ip кез1 сокыр татар, бул ертеде Кокыштын эр! aH inici, api атшысы болады екен де, KGHiaaepi жакын боп, кедейленген Кокышты кимай, касында отырып калган екен. Осы екеушен баска уй «Орданын» касында жок- Тек кана бары —мешн. 1шше бес жузге жакын Kici сиятьш бул мешпке де курбан не ораза айты сиякты мейрамдар кез!нде болмаса, намаз окуга да жург жиналмайды екен. Шынгыстан Жакып, Шокан (журтка мэл1м Шокан Уэлиханов), Макы, Махмет туады. Шоканнан баскасынан урпак бар, б1раколар Кокыштан белек отырады. Шокан ерте елген гой. Онынтете iHici Макы тш-кулагы ж ок мылкаубоп туады. Шокан оны Петербурггагы мылкауларшколына апарып сабак 6epin, сол школды бтр ге н н ен кейш, суретшшжке беШм Макы керкем сурет академиясына туседь Оны да б т р г е н Макы ете шебер суретнп болады. Онын колынан салынган суретгердш альбомын К,окыш керсеткенде, ауыл eMipiHiH адам кайран каларлык неше Typai тамаша бейнелерш кврдк... (KeHiH сол альбом табылмады). Макы суретш1ццпменкатар, орысша хат- каламга да жуйр!к боп, Омбыдагы округтк сотга б1рнеше жыл хатшы бопты. Б|з барган кезде ол елген екен. Баласы Ыдырыс орысша окып, бастауыш мектепке сабак бередд екен. Жакып та, М аш ет те 6i3 барган кезде елштт. М аш ет Омбыда орысша окып, окуын бтр ген н ен кейш, Кекшетаудын ояздык начальнигше б1рнеше жыл попмощик бопты. Кокыштан 6i3 «Шокан жазды» деген орысша калын ютап кердк, бipiншi беинде офицер кшмш, кара муртты Шоканнын фото-карточкасы бар екен. «Казак атаулыда орысшаны будан кеп окыган болган ем ес»,- деп таныстырды оны К°кыш. Онын отыз жаска жетпей елу1н естненде: - Кыршын екен-ay, ш1ркш!—деп екшштт cepiKTepiM. Кейш ержеткен кезде Кокыштытэтыда керсем, кескш! аумаган Шокан екен. - Бойы дадэл мендей едд,- дедд Кокы ш.- Тек кана айырмамыз —онын акылы да, окуы да менен кеп болды; мен экем апарган окудан кашам деп, акырда мынадай жокшылыкка ушырадым. 14-859 209

К.ОКЫШТЫН шаруа Kyiii расында наш ар екен. Со жылы онда eKi-уш -ак кулынды бие, 6ipep гана бузаулы сиыры бар. Tyfteci, койы жок. Б1зге сойган койды ол орыс поселкесшен сатгырып алды. Кокьш пы н создай куйш кере тура, 6i3 ол уйде жумага жакын жаттык. Оган себеп, м ен щ басшыларымды шакырган сот ар жагында, Саумалкелде турады екен; оган туралап баруга база алмаган басшыларым бетш парамен буру амалына KipicTi, бутан F алиянурдан лайыкты Kici табылмады. Галиянур судьяны парага кещцргенше, 6i3 Кокыштьщ уШнде жаттык. Алгаш кы куннен кей ш п сойыстыкгарды каладан сатып алыптурдык. Унды да сатып алдык, сонда м енщ cepiicrepiM: - Кипзтуырлыкты казакта келген конактамакты сатьш imeiiH сумдыкты теренщ уйшде тана кездеспрщк-ау, шьщ сорлы болтаны той муньщ! - десп. - Мунша бейшара боп отыртанша, уйш деп мулистерщ сатып, неге мал кылмайды екен?!—д есп сержтер1м. EipaK бул сезд10наш атана айтысты. Б1реулер1: - Айтсам кайтед! осыны?—деп кулшынып ед1. - Жатьш, карыссьш!- десп баскалары.- Кудайтуземеген терен1 сентузейш деп пе ен? 0лмесе, жаны шыксьш. Экпелетш ап, пэлесше каларсьщ. Bi3juH iciMi3fliH6ipTeTiri осындабоп туртанжокпа?.. ПАРАКОР СУДЬЯ С аум алкел сотындаты icTiH тиянакталуы узакка созылган ж ок. Бул icTi «отказ» кы лу унмн судья алташ бес жуз сом сурап, саудаласа келе уш жузге келю п тт Судьянын будан твменде- м ей т ш ш е кез1 ж етк ен мен1н cepiKTepiM «отказга» шытын шытармай кутылмайтьш пэле екенш керген сон, твлеуге мойьщ- дады. BipaK уш жуз сомды калтадан суырьш бере кою онай боп па! А тгын эулиес1 ол кезде отыз, кы р ы к сом тана. Уш жуз сом —он шакты аттын куны... Едден шыккалы «ей-шай»деспей, тату-тэтп болып келе жагкан м енщ cepiicrepiMHiHарасьша осы жерде кикшжщ тусш , взара 6ipa3 урсысып алды, сонда Ш ери 6ip ж ак та, езгелер16ip жак. Шериге батып свз айтатын Ботлай екен. - «Бастап экел» дешндер, экелдам; «судьямен KeaicripeTiH Kici тап» дедщдер, таптым; судьяны кенддрд|'к. Ещцпсщде менщ шаруам ж о к ,- деп Ш ери шалкактайын деп ед1, сыпайылатан сезге Шери ил ire коймаган сон: 210

- 031Н не отгап оты рсын?- деп Ботпай тис келда.- KiM бул пэлеш тутаткан? Экен! Накактан куйш келш отырмыз. Б1зге атымыздын Tepi де шыгын. Он кол, оймактай ауыз таза отырып, одан api неге шыгынданамыз 6i3? Крлыннан салган ерт!н. К,алай сендарсенмейлщ. Б1зге куйесш жакпа онын- Ж агачдесен, шык былай!.. Bi3 де керш алайык ар жагьш!.. взара дауларын ездершен баска KicireбщщрпЫ келмегенмен, 6iaaipMefl отыра алмады олар. Eipeyi барып айтгы ма элде араларында решш барын кас-кабактарынан сезда м е ,- К,окыш 6ip куш олардын басын косты да, мэн-жайларын сурады. Эзара KeaiciMre келе алмауларына кездер1 жеткен менщ cepiKTepiM Кокышка шындарын айтгы. Eki жагьш тугел тындап алган К,окыш к т э ш Шериге карай аударды. - Солай-ак болсын д е й т ,-д е д а квнген болган Шери, -со н д а калайтелемекпш мен бул акшаны? Саудамен келген Kici емес, ммш келген1м - жалгыз ат. Телеуге жете ме ол? CepiicrepiMHiHсуырып берер акшалары жогына кв31 жеткен Кокыш: - Торсанга не болган?!Судьялардын ол бшмейтш жайы бар ма еда? «Эюмге бара берме, пара бер» дегенда 03i айтатын ед|' гой Торсаннын. Сол жайды бше отырып, осьшдай куыс калта гып неге ж1берген сендерд1?—деп бастап, б!рталай салмакты сездер айтты. - Кдтасы ж о к ,- деда М эпнк,- осьшы байга мен де ескертш ем: «Bip тэуекел, барып к е р в д ер , Tempi бергенш алып кетпесе, еншалла, ештеме сурай коймас, 6i3 араласкан жумыс солай бггетш д е » ,- деп болмады. - Кайтсш ,- деда К.окыш.- Оньщ да баягы кyffl бар ма? Жасы жетш, билiri балаларына ауьт бара жаткан кез. Дэулет1 болса, денгеленген уакыг!..Торсанмен курдзс ем,—деда Кокьпп азюдарш,— apiсыйласып ескен Kici еда. Маган сенат *i6epin отыр гой сендерда. «Жаксылыккылсан, 6yTiH кыл» дептт. Сендер уинн емес, Торсан ушгнтага 6ip киналам. - Сейте KepiHi3 ендП - деда Таспай,- CyfteHiiuiMi3 - eyeni кудай, калды - Оз!.. - Fалиянурдысудьяга тага жумсагымкеледа,- дед1 К,окыш,- 6ipaKжумсар алдындасендерменпысыктайтьш сез бар. - Айтыныз!—деда Ботпай. . - Судьяга «6ipa3 кун шыда»деген сезда жолдагым келш отыр. Осыган менда табаным турганмен, ездерщ нт табандарьщ тура ала ма? Соны бшпм келеда.

MeHiHcepiicrepiM 6ip-6ipiHe карасып, унс!з аз уакытотырган- нан кейш: - К.ока, женил с ез емес кой бул, - дед! Боптай,- жауабын акылцасып берейж. Б1згебиенщ 6ip сауымындай муршаберщ1з. - Болсын,- деди Кркыш. Кокыштан онашаланганнан кейш: - Ал Шери, не дейсщ? Енддпс ез сендерде! - деген сурауга: - Ен алдымен,- деп жауап бердд Ш ер и,- судьянын уш жуз сом аламдеуше куд!Г1Мбар. Bipep атгьщкунымен де кецш аулана калатын судьялар нетыппнрент Kerri булжолы!.. - Не деп ойлайсьщ сондд?-деди Таспай.- Ойынан шыгарды дейсщ бе Fалиянур? - Fалиянурдын емес, Кркыштын ойынан шыгады бул сез. -Неге? - Бшмей ж урм кщ «неге» екешн? EKiшнш жулып жегендей боп аштан eare.ri отырган тере 6i3ju 6ip майлы ж ш к Kepin алды, шетшен KeMipin сора беретш!.. Судьяга барып сейлесш!, осыныц к...сондаашылады. - Бар, сейле, ер болсан!- дед! М эшж, кекетшгц дауыспен. - Этген, айыпталушы мен ем еспш ,- дед1 Ш ер и,- егер мен болсам, осы аш тереш арата салмай-ак, е з1Мжурер ем. - Сол энге бастын ба?—деди М эш ж.—Ойлай болса, 6i3jjj отка итер де, ез1н тартьш отыр!.. EKi жаты тэты да 6ipa3 кершдес1п алды. Бала да болсам байкаймын: Шери бул жактан емес, ел жак,тан ыгысатын сиякты. С ез элпеттер1не Караганда, Торсан тукымын Сибандар женш ап, Шери бул сапарга epiKci3 шыккан сиякты. Сондыктан Шериге карсылароны: - Артына шыдайтьш болсан, 6i3 туткынта-актусей1к!- деп кажытады. Маган езгелершен Шеридж xani киынсиякганды. Параженшде судьяга e3i барып сейлеуге батылы жетпеген Шери, паранын Menmepi туралы куджтенгенмен, сол мелшерде телемеуге болмайтынын керген Шери, кайдан тапса да, осы мелшердеп параны e3i тауьш беру керекпгш уккан. Шери, расьшда, кысылды. «0лмегенгеел1 балык»дегендей, амалыкурып, Шери кысылган кезде оны бул туйыктан альшшытушытабыла кетп. «Саумалкелге ЖудырьжKeniirri»деген хабар естшлд. Шери астыртын Kici ж1берш бглшрсе, рас екен. Ол Kim? 212

Оньгн KiM екенш айтпастан бурын, мен осы адамнын атына байланысты, сол арадабурьм еспмеген 6ip сумдыкды естщм. Менщ оган шейшп угымымда: урлыкты кейб1р адам жокшылыктан гана кылады... Енш еспсем: мына шел Кекшетау, Баян, Кдркаралыдагы. мына ш ел Кызылжар, К,останай, Торгайдагы кей байлар езара байланысып, жылкы урлыгын жасатады екен де, б1рден 6ipre сыргытып епизш , мал иелерше тендж бермейги екен. Ж ел ю осылай кен тартылган урлык жолынын 6ip мыкты казыгы Торсан yfti болады екен. Ж ана™ Жудырык ж эне онын cepiri Сыздык Есьл езенш щ Кызылжарга жакьш жагасын мекен- деген Акки1к Атыгайдьщ урылары екен. Шыгастан келген урлык малый оларТорсанга ж етю зт, батыстан Торсан уйше келген урлык малдарын шыгыскаайдайды екен. Жудырык пен Сыздык бергшде туткьшга алынады да, соттын ук1мьменТоргай уезше жер ауады. Олар Эбдагапардын «Аманкел- zuHi еллретш» колына барады. Эбдгапар оларды урлыкка жумсап журген кезшде, Сыздык оны н токалымен кецы дес боп кап. Эбд1гапар атьш елы редг Жудырыкты да елырмек болады... Жудырык Саумалкелге Эбдагапардан кашып келеда екен, бел —вз ел1. Онын келгенш еспген Шери ат шаптырады да, тез алдырды: орта бойлы, жуантык кесек д е н е т , коныр кесюнда, калын кара мурты бар, сакальш кырыпжуретш Kici екен. Жудырыкпен онаша кенескен сон-ак, Шеридщ ажары Kipe бастады. Сол туш Шокпыт жогалып шыктыда, уш-тврт кунде оральш келш калды. Артынан бшсем: Жудырыктын ауыдда калган Ж елн е дейтш iHici бар екен. Ол да баукеспе уры екен. Оньщ Мустариза1дейтш басшысы болады екен. Жудырык Шокпытгы соларга ж1беред1. Олар акшадай бес ж уз сом ж1беред1 ж эне Жудырыкка коса Шернш де конакка шакырьт хатжазады... Yiu жуз сом кольша тиген сон-ак, судья icTi «отказ» кылады да, копиясын жауапкерлердщ кольша бередь Содан кейш кайтуга асыккан М эшж пен Таспайды Шери бегедь Сонда айтканы: —Судьянын 6i3re тага да керек куш болмас деймкщ . Квптен турган, уюметке жагымды судья KepiHeai e3i. Bip малдын басын кияиыкта, конакка шакырып, таныс болайык. - Желкемнщ шукыры керсшенш судьяны!.. Кудай ещмтугш, TyciMfleкерсетпесш!- деп зырылдаганТаспайга М эш ж те ерер ме efli, кайтер ед1, егер Шери оган:

- Сол судьяньщ уйшде грамафон бардеп естццм,- демесежэне Таспайдын«ол не?» деген сурауына: -Адамша сейлейтш машина, lpi шаЬарларда болмаса, поселкеде кездеспейтш едц, судьяда бар екен!.. Жэне жай гана сейлемейдц, адамша эн салады,—демесе. Мэшйс грамафонды еспген екен де, керген жок екен. Керуге кумар екен. Оган Ботпай косылып, eKeyi Таспайды жендд... Саумалкелге атгандык. Оны орыстарбекерге «Кривоозерное»2 демейд! екен. Ken yfliii, элденеше кешел1 улкен посеж енщ кунгей жагьш коршай б1ткентелегей тещз бул келд!н rypi эпзш н имейген сьщар муй1зше уксайды. Жагасы - кальщ карагай. Саумажел дейпш - суы саумалдау екен, 6ipaK iuiyre болады. Жудырыкка ерген жолаушылар Саумалкелдщ жагасында отырган бакташы казактын кипз уйше TycTi. Судья сол уйге шакырылды: сары буырылузын сакальшыниек тусьш гана кырып, езге жерш калын, муртына тутастырьш кеудесше Tycipe ecipreH, танкы танау, кушык бет, у ж е н кек кездц, аласа бойлы, быргиган сем1з, аксары kici екен. Кулмей сез сейлемейдц, жэнебуюлденесш солкылдата кулеш, трубкасы аузынан туспейдц, мурты араласкан сакалын ею колымен кезек ширатабередд... Арак iuice, судьянын KecKiHi куренденш, мандайынын, мойнынын тамырлары бшеуленш шыгьш кетедц екен ж эне влен мен жай свздд араластырьш даурыгьш, мазаны алады екен. Аракгы судьяга epin Жудырык пен Шери гана iurri.'03renepi «ауызгаап керген жокпыз» деп жоламады. Судья грамафонын ала келген екен. EipaK езд мае боп кула- ганша, журтка грамафонтындатып ондырган жок. Грамафонайткан энге косылып, каекыр жарып жаткан сиырдын еюргешндей турпайыдауысымен бакыра женеледцде, кулагындыкерен кылады. Жудырыкаракгы сьтгепш пэле боп шыкты. Алгашкырюмкеш кэтергенде.казакшаны шалалаубшетш судья туешбейгш сездер- мен: - Сары текеш сулату керек б у гш ,- дед1 ол Шериге, - Калай?- дедд ryciHe KajifaHШери. - Суару керек мыктап. Шекесд жукалау екен, канша ceMipep дейсщ, 6i3re осы текенщ шонкиганы керек. - Кдндыруга мен ере алар ма е к ем ,- дед1 Ш ер и ,- езщ болмасан? - Тэуекел деп тартайык,- дед] Жудырык,- тэшр! бергенш экетпесе, бул текенщ сьтесш катырармьш. 214

- Мен де epin керем ш ,- деда Шери... Осы сертпен eKeyi судьяны какпакылдапсуарып спырып, шезде сулапы... Сойган койдьщ eTi nicyre шыдаутугш, судья куырдактын вз|н аяктай алмай, курмелген-плмен 6ipa3 отгап отырды да, элареп сенген отка уксап, баяулап барып кылжиды... Грамафоннын кызыгын уйдеп журтсудья кылжиганнан кейш керда. Орысша тамаша эндерда сункыддатып баста ол. Жансыз муллсп жанды адамдай эндету мэнш е euiKiM TyciHe алмай-аккойды. - ЛПркш, орыс-ай!— деп кайран калысты о л а р .- Сенен кутылатын да енер болар ма екен!.. © згенщ бэрш icTen боп, енда TeMipreде эн салдырып койдын-ау!.. - Осыны ойлап шытарган адамнын epKeHi ecciH деп бата беру керек,- д е с п менщ cep krep iM ,- уйден шыккалы кобалжыган решила кещлда кетерш, 6ip жасап калдык-ау!.. YKIJ1I ЫБЫРАЙ Сырымбет теш репнде журген кезде меш кайран калдырган адамнын 6ipi - акын ж эне эш ш Сандыбайдын Ыбырайы, лакал атыYKini Ыбырай. Ол мен!н бутан дейш еспмеген де, кврмеген де адамым. Оны узынкулакты М эш к пен ж урю квп Шери бшеда екен. Шокша кара сакалы мен су агарын басьш журегш калын муртына аккылан тусе бастатан ол, денесш щ зорына карамай, жещлтек, ойнакы мшезд1 екен. ©ленда ол сол аятын астына баса, гаерлеген он аятына домбырасын коя, денесш койкандата, даусын ел1рте айтадыекен. Ал дауыс куил маскара - ipi айгайгабасканда, касында отырган KiciHiH кулага тунып калады. 0 3 i 6ip жогары, 6ip твмен ерлейш дегендей, би к к е шыркап шьнуы да, соргалап темен кулдь1рауы да келюмда, ыргакты, сэнда. Онын жастыктакырыбына шыгарган эндерк сотан лайыкты влендер1 квп екен, мысалы «Гэккудан». Эркайсысы, б(здантимен айтканда, 6ip-6ip гажап поэманын сю ж ету ал эд е м Ы т н е кулашннынкурышы каналы. Онын айтыстарыда квп екен. Мысалы, Доскеймен айтысы - осы жанрдын калай туып, калай ербуш е айкын айгактын 6ipi. Онын суырыпсалма акындытында мвлшер ж ок сиякты. Аузынан шыккан сездершщ елщемк ыргагы, уйлеа калайшадэл тусе 6epyiHe кайран каласьщ. Бул жатынан, еленш н тынымсыз агап жаткан езеш сиякты. 215

Ол мактауын да, сынауын да катар журпзед! екен. Мысалы, Шериш мактаганда, аспандатып *i6epaj де, жамандаганда, жерге Kipep жарыкшак таптармады. Сол елендер устшде байкататыны: Qp рудын тарихына, бепгшнсп адамдарыньщ жаксы-жаман кылыгынажепк, ондай мэл1метгердцкайдан жинауына, калайкоп бшуше тан каласын. Расы ма, жатынуы м а ,- ол менщ керейлк cepiKTepiMe влен айткан: «Мен жасымнан жаксыны жагаладым, Сан жерде сан руды араладым. К,айжерге алтын басын TipeceMде, Керейден мырза елдд таба алмадым»,— деЩцде: «Эр жерде журген жерщ сайран, керей, Соя1ын конашна тайдан керей. Б1раз кун колым rain бармай калсам, Элердей сагынамын, кайран керей!»- деп мактапап, акырында: «Кермесем, кеттретш дамылымды, Бармасам, алатугын сабырымды, Еншалла, кудай бьпеддеп айтайьш, Ешуакыткерген емен забырынды. Кудайдан куш-туш ментшеймш, Кереймен 6ipre kj.lt деп кабырымды!»— дегенде, кдсындагы керейлер енкшдеп жылап ж1бердг Ыбырай суырыпсалма акындыгынын ycTiHe, жалыкпайтьш жыршы екен. Ол как ем1ршен де, шыгыстыкелдер, acipece фарсы, араб OMipiHeHде квп окиганы жыр гып айтады. «Ер Кекше» дейтш жырды ол 6ip тунге ж етю здг Фарсыдан келген «Тотынын тарауьш», арабтанкелген «Мынб1ртунш» елендеткен ол элденеше кунге созады. Кулыккыпайтатьшкулкийкенестернше туп жок. Орындауы - нагыз артист. Ыбырайдын ем1рбаянын, оньщ эн-елекдерш ш тарихын жасауда, 1930жылыколхоздыккурылыста асыра сйггеуд!н курбаны 216

болган онын ардакты eciMiHйр1лтуге б1рталай катынасым болган менщ Ыбырай туралы жазгандарым кеп, сондыктан ол туралы бул арада узартпаймын. Кыскартканда айтарым: балалык шагамда енерш е капы кызыккан, «осындай болсам-ау!» деп арман еткен адамнын 6ipi — Yidni Ыбырай. БАЛУАН ШОЛАК Bi3 елге б е п е п келе жатканда, Марьевка1 дейтш калада «Ылиын»2атгы базары боп жатыр екен. Жаздынортасында болатьш базарга халыкаса кеп жиналыпты. BiaaiH елден де Элти, Cani, Кекше сиякты байлар Keniirri. Bi3 Ылиынга келген куннщ ертещне, К еш ебе Сибаннын базаршылары бас косып, кенесе огырды, сондагы ce3i осы базарда ж ур деген Балуан Шолакты конакка шакырудын жабдыгы. Сездерше кулак салсам, Балуан Шолакдейтш адам - менщбуган д е й т керген адамдардыц баршен де баска. Ж ур п ы н айтуынша, Балуан Ш олак атан е п зд ! бузаудай аркалапэкетей, етше TeMipкыскаш батпайды, бшектей тем1рлерй сымдай бурайды, асау апы жалгаыз устап уйретш м ш ей, апы н устшде «шайтандай» ойнайды, зэул1м коргандардан мысыктай каргиды, денесш е ок етп ей й , кылыш кеспейд!, агаш уйдщ кабыргасын басымен сузш кулатады, дарил келдерден уйректей жузш етей , жупргенде ж е б ш е н й атка ж етйзбейдр 6ip ж еуш е 6ip тайдын e ii жук болмайды, ю п м й салдарша малынып киш ей, кыздынкалынмальша бермейтш атмшей, ер-турманы жаркыраган алтын мен куше. Сейлей кетсе, алдырмайтъш шешен, касарыскан адамына MeflipiMci3, досына кон етш Kecin берсе, «е» демейтш шьщамды.Дауыс бпкеннщ eHniici, саусакбпкеннщ.домбырашысы ж ене сырнайшысы, журген жер1 ойын-сауык- - « Ж гггсеп з кырлыболсын» деуыц е й , - деп кайран калысш мьша мактауларды есйген журт,—рас болса, мынанын кыры 6ip «сепз» емес, элденеше сеп з боп Kerri гой... Bipeynep: - Соньщ ейметке кылмысты боп кашып жур деген, конакка шакырып, пэлесше калармыз,—деп кашкалактап ей , кепшшй: 1Орны биыл, 1969 жилы, «Тын» аталатын, Ecin езсшн богсудсн жасалган тетз астында калды. ! «Ильин» дсгсн соз. 217

- Не болар дейсщ, пале боп? Бэр1м1з/ц Ti3in айдар деймгсщ? Жане кашып жургеш де е л р к соньщ. Кдшса, базаргакеле ме? Базар басталгалы журпыц квз1 азгеде емес, сонда. Жургкаргенде, exiMer кермей журдеймющ оны? Шакырайык, 6ip кун де болса мэжшсгес болайык,- дедь Кешшлктщаузы шацыруга б1рженнен кейш: ~ Крнагасынане соямыз?—деп акылдасып о д. - HeKepi кеп керш ей рой касында,- дест! эрю м дер,- кем болса, кырык-елу Kici cepiriMeH келещ ол. Мунда да б1ркыдыру жан бармыз, бие сою керек... - Эуел1 хабарлану керек,- десп 6 ip ey ,- келетш болса рана шыгынданайык. - Неге келмейш. Дэмнен у ж е н бе?—де й екшпп. - Келу1 келер,- дед1 уш нпш ,- сонда да бедедщ, свз бшетш, жол бшетш жттгерд! жумсау керек. Жумсаган ж тт гер йнрде оралды. - Келетш-болды,- деген хабар акел1<гполар. Ту бие сойыла бастады. Жургконакты куту жабдыгынаюргсть От айнала жиналган журт Балуан Шолактын fcicuiiri, кайраты, OHepi туралы толып жаткан кызык энпмелер айтады. Соларды естн-ен сайын, оны коруге менщ кумарым артатусеш... Сырнай дауысы еспдщ 6ip кезде!.. К епш ш к кулак Typice калды... С о жактан туйдектелген кеп салтгы шауып келд!.. MiHe, жакындап калды салттылар!.. Сырнай дауысы даланы жаншрьпстыра, кетерше шыкты... Косылып айтканэндересгщш... взгенщ не екеш маган мэл1м емес, алменде шапкан салпылар, yHi сункылдаган сырнай, оран косылган эн жакындаган сайьш ес калатын емес... М ше, келй де олар!.. Ei3re жете кшт токтай калысты... Кулп тургандар карсы журкпа... Салттылар атган тусе бастады... - Балуан Шолак кайсы екен?- деп сыбырлаган 6ipeyre: - Квз1н жок HeMeMiciH, 0 3 iH ,- flefli eKiH inici,- кермей турмысын? Тур-тулгасынан-ак белгш емес пе? Сол сиякты KiM бар осында? Бул сипатгаушы Kici, Балуан Шолакты кергешмде, асырып айткан сияктанады: жауырыны кен, Teci жалпакболганымен, дене курылысы асып кеткен ipi емес, ортадан аз-ак б и к екен, бул топта одан би!к те, денел1 де Kiciaep бар... KecKiHi б!рсыдыргы керкем екен: имектеу зор мурынды, калын кабакты, кою касты, улкен кара кезд!, ат жакты, кою, узын кара сэры муртты, денгелектеу кою кара сакадпы... 218

Ерекше кезге тусетш кш м-кеш еп екен: сыртына желбегей салган, ак ботанын т у б т н е н токыган шекпен, астары батсайы, enipiHe жалпактыгы терт eai кып кундыз устаган, басында батсайымен тыстаган жекей ак буйра тымак, iinKi кара баркыт камзолынын белше жалпак кып кызыл ж1бек белбеу байлатан да, 6ip жак ушьш шашакгандырып, он жак мыкынынан томен Tycipin Ж1берген, бутында кек шуга шалбар, аягында кек сауырлап, кестелеп, KyMicTen тжкен косай етж... Бул сиакты кишген KiciHi мен ем1рде керген емен. Балуаннын MiHe3i акжаркын, сезш ен, ойыншы Kici екен. Амандыктан бастап-ак ол б1здантопты жатсьшбай, ежелден таныс адзмдарынша араласьт, ш уйркелест кетп. Сезда аздап мурнынан сейлейтш Kici екен. - «К,ызмет кыл да Miидет кыл» деген,—дед! ол, карсы алган топпен 6ipa3 кенесш, кымызга канганнан кейш,—ойын керем деп шакырдындар гой м е т , бастайыксол ойынды. Кепшшж макулдай кетп. Эуедде куш керсетпек болган ол: - Кэне, маган ен ауыр атгарынды экелшдер!—деп зор денел! 6ip атгы алгызды да, астына Kipe 6epin, TeciH иыгына келпре, кетере женелды. - Кэне, ен балуан деген ж йгг кел де, меш алкымымнан кыс !— д е д ол, атгы иыгынан тус1ргеннен кеЙн. «Туйе балуан» атанган, денес! Балуан Шолактан элдекайДЗ зор Кэлен деген ж!пт: - Мен кысып керейш,—деп алкымынан алды. - Кдтгы к ы с!- деда Балуан Шолак. - Болдын ба кысып?- деп сурады ол Кэленнен. - Болдым,—деда Кэлен. Со кезде, Балуан Ш олак мойнын бурып кеп калганда, Кэленн1н колы алкымнан ытып шыгып Keni... Адам кайран каларлыктэтыда 6ipa3 куштеркерсеткеннен кейш: - Тш-аузымыз таска,- дест к кепш ш ж ,- ертеггдеп батырлар болмаса, бул заманда кермеген KymiMi3 бул. Енда тыныста, езге ойьшынды содан кейш баста. Ет жегеннен кейш, кепшшж Балуан Шолактан эн айтуын етщдг Ол ipKinreH жок. Тек кана сураганы: - Сырнаймен бе, домбырамен бе? - EcTin журген домбыра г о й !- д е с п KenmiaiK - Тансык сырнайгакосыл. - Болады,- деда Балуан Шолак. 219

Сырнайдыол баска6ip жилке ойнапы да, в31косылды. *Ияйя11» деген эншен бастадыол. Булэншол журпсабелгш «Булкунде кырык тогызда менщ жасым» деген еленмен айпы. бл ен д ,ол мурнынан келпре, екпшдей айтадыекен. Дауысы коныр, 6ipaKэдеш екен. - Батырыннын айтысы-ай!- деп суйсшда тындагандар. Тага б1рнеше эннен кейш, журт оган атак™ «Галиясын» айткызды. Бул э н д ол ыргала, тенселе шыркайды екен жэне Fалцясы алдында отаргандай, кул!мареген, еркелеген кескшмен айтады екен. - Мше э н ! - деп кайран калыстыжурт... Балуан Шолакпен м эж ш с курган журт кун шыга таркаста. Кошаметпен атлантан Балуан Шолаклынтобы кен даланы басына кегере, сырнайлата, эндете женелда... - Ж ш т осындай болсын,—деста артында каралтургандар. «Кднша душпан камалаптурса даты, Сырдын суы келмейш жулыгамнан!»- деп 93i айткандай, влмей Kicire кеудесш бастыратын ж1гггемес кой мьшау!.. Дунияга кулш кеп, кулш кетуге жаралган ж1г1ткой бул!.. ¥ л туса, осындай тусын да. Кепикпей базар тарады! Журтмекен-мекенше бытарасто. Б13 де елге бетгедж. Базардан тараганша да, тараганнан кей(н де кепшшктщ, олардин inriHae мешн cepiiaepiM: Мэгшк пен Таспайдын аузынан Балуан Шолак тускен жок. Bip свзд1Н ретшде Мэшгк маган: - Квп жерш кврдщ, бала. «Кере-кере квсем болады»дегендей, «Еларалаган - сыншы, тогай аралаган - yflmi»дегендей, ecrin журш Kici боп к етуи м ум кш ,- деп отырып, Акан cepi мен Балуан Шолакгы еске алды да, екеушщ кылыкгарын айта кеп: - Акын бола калсан, К1мге елпсгер е д щ ? - деп сурады менен. Бэтеннщ алдында эдеп сактап уйренген мен сурауына жауап вере коймап ем: - Акан cepire м е? - деда ол. Мен басымды шайкадым. - Балуан Шолакка м а ? - деп сурады ол. Мен KyaiMcipen томен карадым - Э , соган елисгегщ келеда го й ,- деда Мэш ис.- Елжте, шыра- гым! Елисгейтлн Kici ол! Сондай кайгыга карсы тура алатын ж1пт болуга, ж!г!тпн гул1 - ж ттболугатары с!.. 220

АЛТЫНШЫ ТАРАУ Ж эмпнк жолы басылган кендл Сырымбет сапарынан мен аса кетерщю кеншмен кайттым. вйтпегенде ше!.. К ан та жерди кермед1м мен!.. К а н т а едщ кермедим мен!.. Ес 61лгел i менщ 6ip б ы е т т м Жаманшубардын айналасы гана болса, ендй мен б1зден ж уз елу шакырым жерде туратын Сырымбетке дейш п жерди де, елди де тугел шолдым. Жалпы жобасьш алганда, ауыл жобасынын 6epi 6ip екен. Кдй жерде ауыл керсем де, ен алдымен, уй саны мелшерлес келедй Терт-бес уйден кем ауыл болмайды, он-он бес уйден аспайды. Ауыл атаулынын бэр ш щ курылысы да 6 ip сиякты: эр ауылдын Tepri жаганда ак уйлери ык жагында кар ата yftuepi огырады; эр ауылдын тер жагынын малы кеп, ык жагынын малы Ауыл атаулынын мэдениет д э р е ж е а де б1рдей сиякты: олардын бэрш де де тарантастан эдем 1 арба ж ок, кешкенде жегетшдер1 eKi донгалакты казак арба, m en пен тийндои сиякты 6ipeH-capaH машиналар анда-санда гана кездеседц... Ауыл атаулынын кшмдер1 де 6ip-6ipiH e уксас: кай ауылдын ки1мш керсен де, Ke6i колдан ттгшген олпы-солпы, фабрика кшмшдеп адамды !луде б1реуден гана кересщ... Ауыл атаулынын тамагы да б 1рдей: бай уйлердщ imeiiHi - кымыз, жейпж - ет, нандыолар ете аз жейди, 6ip уй толы конакшн 221

алдына жайылган дастарканга теп лели бауырсактьщ Meamepi 6ip- eKi аяккана, Ka3ipri мелшермен айтканда, 6ip килогаж етер-ж етес; кедей уйлердщ imeriH а г а - айран, жекн - курт пен фьмшж, олардын, уйнен нанды шуде б1реуде-ак кездеспресщ... Ауыл атаулыдагы кедейлердщ 6 e p i де 6i3iH ауылдьщ кедейлершдей к эсш а з кершедь Енрен-саран рана адам болмаса, ауылданузап к а с т 1здемей, не езауылындагы байга жалшылыккд турады екенде, ол болмаса, езшщколындагы 6ipep карасьш багып кунелтеш екен... Жолшыбайгы кездескен ауылдардын адамдарынын сана- сез1мдер1 дэл б1здщ ауылдьщ адамдарындай тар, Topri ак уйде туратын б1рен-саран байлар гана болмаса, езге уйдщ адамдары TeHiperiaaeri жиырма, отыз шакырымнан аргы дуниеде не боп жатканнан хабарсыз... Кыскасы, Сырымбет пен Жаманшубардын арасындагы ауылдардын шаруашылык жагынан да, мэдениет жагынан да, дунияга кезкарасы жагынан да eui6ip айырмасы аз. Bipax осылардыкерш кайтудынe3i адамгаканша бшм!.. Бурьм менщ угымымда жер ж узш деп жалгыз ауыл Жаманшубар гана сияктанса, ендц ауылдар менin кез алдымда лзбектелш кебейш Kerri. Бурын маган жержузш де Нуртазаданартыкбай жоксияк­ танса, одан артык шешен жок сияктанса, ешн мен ондайдын талайларын Kepin кайтгам. Маган кейб1реулер одан дэулет жагынан да, «KicLniK» жагынан да анагурлым артыксияктанады... Бурынмаган жержузшдеп ен мыктыбалуан Кднпияганакерщсе, ещц мен балуандардьщбалуаны Балуан ШолактыKepin кайтгым... Бул жолымда мен энпплердщ де, куйиллердщ де, жыршы- лардын да талайын кершм... Бул сапарта атганганша «орыс каласы»'дегеннщ не екеншмен атымен бшмеупп ем. Жол бойы 6i3 талай поселкелерден eiriK, талайларьша кондык Маган, ен алдымен, орыс поселкелершщ кешке-кеше боп орнауы унады. Qcipece унаганы - уйлер!. Булардынен сорлысы б1здщ Жаманшубарда е н жаксы деген Нуртазанын уйшен элдекайда керкем, элдекайда жинакы... Ал Keft6ipагаш уйлер ше?.. Буларды менщ cepiicrepiM «байлардьщyfLiepi» дейш... Бурынондай уйлер кермегенджтен, маган ол уйлер кггаптасуреттейпн жумак сиякты!.. CepiKTepiMe epin, ондай уйлердщ б!рен-саранына мен шрщмде!.. «Мебель»агалатындуниешменщ6ipiHiui керуiMсонда...1 1Орыстын «село», «деревня»деген создерше 6iuui( ара «каланы» колданды, «городгы» «uiahap» нс «кенг» ЛСЙД1 222

I MiHe, кайда тамаша!.. К,ора-копсылары кандай ол уйлердщ! Кпаптан гана окыган сарайлар сиякты!.. Оларда мен кейб1р асыл тукымды жылкыларды, сиырларды кездеепрдам ... Кут!мд1 аргымактар маган кпаптан окитын жумактагы пырак сияктанды... Мундай жылкыны мшген Kiciae де арман бола ма екен!... «Овощ»деген! менщ eciyiMде, KopyiMде осыжолы гана... Менщ cepiicrepiM орыс поселкесше сокса-ак, тадсык керш кляр, морковь, картоп сатьш ап жейд!... Не деген тамаша олар... Нан ше?.. Ашытьт nicipreH орыс нанынмен бугандейш татпактугт, керген жокеддм... Енй керсем ,- кандай дэмш!.. Ол нанды мен тугш, менщ ересек cepiicrepiM де кумарта жеп: «ППркш, орыстьщ наны -ай!»- деп ! тамсанды... «Егш»дегенщ де менщ 6ipiHiui керу Lmосы. Поселке манайында жайкалган сол жылгы егш шыгымды екен. Сержтерьм ол егщщ адей1токтап керед! де: «Шьшбайлыкосы-ау! » - деп суйсшей, казак ауыддарыньщ, олардьщ 1шщде ездер(н1н егш салмауларын сегедд... Орыстьщ eMipiHсезкылганда, мен1нcepiKTepiM: «Дуние гамалы орыста гой!.. Тура б 1летгн журт кой бул! » - деп квтермелейдь.. _ - Соньщ 6epi 6ip орын Teyin оты руы нан,- дейщ М еппк,— орныгып отырган сон, 6ip казык болса да жинала берещ, кора да, уйде куплей... Б!здщбулайтураалмауымыз —KenuraniairiMiaaeH... Жерге туракты мекендеййсш1, базде осы орыстардай боламыз... - Ол кашан!—депуайымшыл Таспай атыска ситгесе: - Кеп узакка да бармас с о л ,- дейщ М эш ж ,—заманнын 03i казакты да солай тургызуга экеле жатыр гой!.. Бурьш мен ic TirenH, шеп шабатын мапшналарды гана керсем, мына сапардаадамшасейлейгш машина - граммафондыда керйм... Сырымбегген елге бепеген сапарымызда «шайтан арбаны» да кез- дестдрйк, онымыз —каздрп велосипед!.. Бурынгы керген машинам келйспн куипмен журсе, мьшау машина адамньщ аягыньщ кушьмен гана журедг Буган мен тугш, касымдагы М эшш пен Таспай да танкалып: «Апырай, будан былай ат калып, машинамен журш кетпегей ейкте!..»-дестт... Агаш расында туып, eMiptain алгашкы терт-бес жылын агаш I арасында етк1згенмен, агашсыз Жаманшубарга кешш барганнан кейш, «орман»дегеннщ не екенш мен умыткам. Сырымбетжольщда мен неше турл!кальщ орманцыда керйм... Юшкенекелемй келдщ

Мше,осыларсияктыжердщтолыпжаткан жанакераистерш, един талып ж атой жана керинстерш, адамдзрдын толып жаткан жана KepiHicrepiHауылгакайтканнанкейшменэнпме тылайтпаймынба!.. Мешнбул сапардануйренш кайгкан толып жаткан epreriaepiM, толып жаткан энпмелер1м, толып жаткан эндер1м бар емес пе!.. Соларды да айтпаймын ба, ауылга бара мен!.. Осылайтасып келген квнш Достынбасында отырган ауылдын котаньшаюрмей-ак басылып калды. - К,айуйге тусеаз?-еп сурадыммен Мэшпсген, б1здщауылдын тебеа квршгенде. - Нуртазаньщ уйш е,- дед! ол. Б1здщеддщ сатгынлаауылгажакындаганжолаушышынакырын айдау эдеп бар. А пы капы айдаган адамга: «Мынау жатак емес пе взЬ>,- депкулш отырады. Сондыкганба, болмаса алыежолга жорьпып кажынкыраганаттардыаягандыктанба, ауылдынTe6eciкершгенсод: - Акырын журпз атты!—дедаМвшис. Оньи бул ce3i маганжата койганжок. Менщ ыктиярымасалса, aenipin келе жаткан квндлдщ екпинмен ауылта шауып Kipep ем. BipaKaTHeci айткан сон, амал непик, аржагьшанкаттыракжортып келе жаткан атты булкшдеген жортакка тана Tycipyre тура келда... Жаз кундер1 61здщ арада жолаушы аз болады, acipece пар ат жеккен жолаушы аз болады. Сондыктан ба, болмаса б1зддтаныды ма, адцымыздан 6ip топ бала жупрш шыга келда... BijuiHауылдын балалары!.. Бэрш де танып кележатырмын!.. Арбатаасылгандайекшнмен жупрш келген балаларMeHiкерш, «Сэбит, Сабит» деп шуласканмен, жат адамныц арбасьгаа жанаса алмай, катарласа жупрда. Солардьщ 1шшен Мустафанын Kiuii баласы Шэкен арбата таяньш келш калды. - Арбанын астынатусер ме екен мына бала!—деда Таспай. - KLmбаласыe 3 i! - деп сурадыМэшк. - Мустафанын баласы,- дедаТаспай. - Е-е-е,—деда Мэипк.—Атасьштаньш, жупрш келеда екен гой, пакыр. Сагынтанын карай гор! М щпзш алайыкезш! Мэшйстщ сезш е емексщ ме, болмаса эдетгеп батырлыгьш штеда м е ,- тарантастын алдында отырган менщ касыма Шэкен картып мшш алды. Екеум1з кушактаса кетгйс. - Божыдан айырылады-ау мынау! Не болды осынша бауырмалсырап?—деп Таспай божьшы кольша ала берда. Шэкенда мен кушактап суйш жатырмын, ей п се т ол менен же л жас Kiini жэне жандай жаксы керетш iHiM. Шэкенмен кушактасьш маукым басылганша, атгар ауылга таянып та калды. Жол ауылды жанап тура тартады. Нуртазаньщ уйше бару ушш жолдан бурыльш, ауылды жаталау керек, ейткеш жолаушыкотанменен журмейда. 224

Мустафанын ytti жолдан б!з!н Нуртазанын уйш е карай бурылатьш тусымыздатур. Бул уйщ мен андайдан таньш келем. Bip кезде араздасып шыккан бул кара курым уйге кейшп уакытга мен кайтадан катьшаса бастагам. Кдгынаспауыма болмаган, ейткеш ол уйде м е н т дуние жузшде ен жакьш керетш жапгыз адамым —апам Ултуган мен юшкенекарындасым Маржам бар... Кдмкорсынган агайындарым MeHi олардан айырам деп канша талаптанганмен, айырылмайкойгам. Сезбен де, таякпенде тыя алмауьшакез! жеткен олар кейшп кезде жолыксам да ундемейтш болган... Сырымбетке сапар шегердщ алдында мен апама амандасып кеткем. Сонда ол м е н т жолга шыгуымды, 6ip жагынан, куаныш кергендей, eKiHUii жагынан, алые сапарта ж1беруге кимагандай жылап турып, 6eriMHeH суйгенде: - Бар, калкашым! Аман барып, сау кайт! Жер Kepin, ел керш келесщ . Тек кендлдщ мундылыгы гой, эйтпесе, куанышпен шыгарып салатын жол г о й ,- деген. —Маган базарлык алып кайт,—деген ол кез жасын тыйып, KyaiMcipereHкескйшен м е н т бег1мнен кайта сушп. Сырымбет сапарынан менщ оган экеле жаткан ею базарлыгым бар: 6ipeyi - бес тиыннын ryHpeyimi, 6ipeyi - жиырма бес тиынга алган кызыл жиек, ак жзбек орамал. Бул сыйлыкты мен тиындап жинаган акшаларымаалганмын. Ауылгажакындагандамаган келген ой: «Б1здш.атгармен арбаны Ултуган алыстан таниды да, eciK алдына шыгып, карап турады... Мен атгар барып токтаган уйден оган карай жупрем... Ол маган карай жупредг.. екеум!з кушактасамыз... Ол м е т суйедг.. Мен оган базарлыкгарымды беремш...» Ауылдынкарасы кершген сон-ак, м е н т ею кез1м Мустафанын уйше-пгьщц. Жакындагансайын, ap6ip минутсайын мен Мустафанын караша уШнен апамньт шыкканьт кутим... Мше, ауьина жакындап та калдык... Мше... балалар да жуп'р1'пкелеш... Мше, Ш экен де кеп арбага асылды... MiHe, жоддан да бурылдык... Мше, Мустафанын кара курым уй ш т касынан етш те бара жатырмыз. «Ултуган кайда?» Мен бул сурауды букш айналадагы дуниеге: ауылга, онын адамдарына, далага, жерге, кекке... кыскасы, букш дуниеге койгандай, жан-жагыма жаутандай берем. Дунияда Ултуган атгы Kici жоктай, букш дуние мелшит, маган жауапкатпайды!.. «Не болды?» Бул сурауды койганда кец ш м е элдене 6ip кутктер туып, ж урепм ойнакшып Kerri. Нуртазанын уй!не атгарымыздынбасы кеп ттрелген сон, бул ойнакшу удей тустн.. 15-859 225

Bi3fli керген ауылдын адамдары Нуртазанын уйже карай шубыра бастады. Bi3 тпянганша, олар топталыпта калды. Арбадан тускен жолаушыларды шуласкан сэлеммен олар карсы алды... Менше? Мен Шэкенш онаша алып шыктымда: - Ултуган кайда?- деп сурадым. Шэкен жауап берместен, Tepic айналып Kerri. Кещлде кудйс тагыда удей бастады. Кдшкалактаган Шэкещц устал алып, бетш 6epi карай бурсам, к езвде мелттлдеген жас тур екен. • —Узатып ж1берд ме?—деп сурадым мен. Шэкен жауап берудщ орнына, солкылдап жылап коя бердг Ултуган узатылып кетшп. Журттын айтуынша, оны ойдагы Сибанда, Жайылган аталагынауылда Болатбайдеген Kicire берген. Алгашкы кундер1 жылап жургенмен, артынан кергендерден Болатбайдын кандай адам екенш сурастыра бастадым. - Эйе.-ii елген 6ipey е к ен ,- дед1 маган баяндаушы,- жас мвлшер1б1здщ Аткелпрлер шамалас болар... А.ткел-ripдеген адам - ол кезде жасы елугекелген кара сакалды Kici. Ал меш'н апам он бестен он алтыга жана шыккан жас кыз... Мундай да сумдык болады екен! BipaK к1мге сезщ етещ. Мустафага бул туралы батып айта да алмаймын жэне айтканмен не пайда! Болар ic болган. Ауылдын езге адамдарынын жамандайтыны Мустафа. Бук1л ауыл болып жалшз Мустафага шамаларыкалайкелмегенше мен кайран калам... Мен Сырымбеттенкайтъшкелгенде ауыддаулкенжаналыкбоп калган екен. Б1зд1 окытатьш молдамыз Хабибулла Газизуллин кетштт. Ауылга жана молда кепп. Ол - кырбыкгау гана мурты бар, шабарша кишген, басында денгелек карабаркыттакиясы бар, кек кездеу, шашы мен муртысаргылт, аккуба енш татардьщжас ж1г1тз. Жаманшубардын балалары осыдан оки бастапты. Фамилиясын умыпым, аты - Haipic. Журпъщ айтуьшша, одан6ip бала 6ip айдьи шпнде хаттанып кетед!, есепкеде жуйргк болады. Расында солай екен. Кшжене молдаданэлденешежыл окып не хат, не есеп бшмейтш балалар каз1р екеу1не «жетшп кальптты»... Олардан баска да окылатын «дуняуи» сабакгар да кеп екен, мысалы, хайуандардын, всьчгиктердшTipmbiiri, жердщ, куннщ, жулдыздардьщжаратылысы сиякты гылымдар. Шэйш агай yrinen журетш «жадид» осы екен, казактар «Тете оку» деген аткойып апты. 226

Haipicri Нуртаза альт к е гт . Нуртазанын, Работа атты бойжет- кен кызы бар. С о кыздын калын берген Kyfleyi Габбас У фага барып, «Медресе F алия» аталатын татардын жогаргы мектеб1нде окып журеф екен де, жазгы демалыска шыкканда кластас HztfpicTi елше eprin кайтады екен. Окудан келген куйеушщ амандыгын бьпуге барган Нуртаза HuipicneH се й л е с т , жаздай бала окытуга жаддап экедщ, акысы —елу сом. . Нуртаза HaipicTi алып келгенде, ауылдын езге адамдары, б!ршшщен: «Мьшау жап-жас ж тт м о л да б о п не ондырады?»- деп; екшннден: «Орысша кшнген 6ipey гой мьшауын, осындай молда бола ма екен?»- деп; унпннпден: «Багасы кымбат кой мынанын, елу сом деген сумдык емес пе, он бес койдын куны, сонша кымбат телеп, балаларымызды окьппасак болмай ма?»—деп ризаласпайды. Ж урпын калпын керген Нуртаза: - Оздерщ бш ндер. окытпасандар мей|ддерш. Ал мен ез1мнш ж алгы з М олдагазы мды окы тсам д а , бу л молданы eHfli кайтармаймын, азар болса, жамалдатып елепн 6ipep жылкынын куны шыгар,- дейдз. HuipicTeH алгашкы кундер1 Нуртазанын баласы Молдагазы жалгыз окиды. «Тете оку» молдасынын окуы женшд1гш керген ауыл адамдары 6ipTiHflen балаларьш бере бастайды. Мен келген кезде HaipicreH жиырма-отыздай бала окиды екен. Hoipic бурынгы молдадай балалардын уйлер1не жумалап кыдырмайды екен. Ол Нуртазанын жиеш EipaaiHiH отауын босаттырып алыпты да, баланы унем1 сол уйде окытатын ж ене e3i унем1 сол уйде жататын бопты. Асты да ол сол уйден гана акысьш телеп imefli екен. HuipicriH окуы баталарга жылдам конуына туп-тугел риза болатын ауыл адамдары онын 6ip гана сабагына аса наразы екен, ол — жаратылыс сабагы. Ол окытатын жаратылыс сабагынын айтуынша - жер жумырткасияктыдомалак жэне кун айналмайды, жерайнапады... Осы женде молданы да жек керушшер аз емес екен. Соларды бастайтын - Бэтжан молда... Журтгын айтуьшша, Бэтжан молла аз куннщ iminae HaipicneH 6ipHenie реттебелес in те калган. «Ауылга осындай молданы экелдщ» деп, ол Нуртазамен араз да екен. Жерд1н айналуын айтудан баска, тэщ рге нуксан келпретш сезге моллажоламайды екен. Онын айтуьшша да: «Кудай 6ip, куран шын, пайгамбар хак». - Брак,- дейд1 о л ,- есю окудын айтуындай адамньщ ютейттн харекет! лаухым-махфузда кун бурын жазыльт койган жок. Адам 227

Тфшшктеп бакытын е з1 колымен жасайды. Ол ушш адамга гылыммен байланысты болу керек. H flipidi ауыл адамдарынын жэне 6ip унатпайтыны: «молда» боп ол намаз окымайды екен, ораза устамайды екен, даретпен журмейдаекен, сонын успне шылымтартадыекен жэне шаш кояоы екен. - Мунын калай?- дегендерге: - Дш шартъш устау жургка емес, эрюмнщ вз басына керек,- Дейда екен Идарю,- кепшшктщ алдындагы менщ мшдеттм - енбекакы алганнан кейш балаларын окытып беру. Осы мшдетьмда дурыс аткарсам, менщ вз басымнын дан шартгарьш орындау- орындамауымдажумыстарыныз болмасын. Кепшшктщ угымында, «бул молданьщ окуыныцтуб1 жок». вйткеш Бэтжан сиякты шалагай молдалардыбылай койганда, «он eKiпанд тамамкыдды» дейп'н Агатай хаз!ретпн езш бул молда 6ip жерде айтысып шонюпып кеткен. А ш ш лалрег Нуртазанынуйше келш отырадыда: - CeHi жэдитпнмодцасын жалдап экелда деп еда, рас па?- деп сурайды. - Р ас,- дейда Нуртаза. - Ондай дш бузгыштарды кайдан жолагып журсщ?—дейда хаз1рет. - Дшда бузган молданы керген жокпын,- дейда Нуртаза.- Ол да тэщрге, пайгамбарга, курангашек келттрмейтшкершеда. Намаз окып, ораза устамауы жастыгы шыгар. Соныц жасындагы кай бозбаладандакутш жур. Ал окытуынакелгенде, мен баланынмиьша окуды мундай кондыратын молданы керген емен. Мунын окытуынын касында бурынгы окулардынбэр1 азап екен. - Зиректщ 6api жаксы бола берсе, шайтаннан зирек kim бар?- дейда xa3ipeT. Хаз1ретгщ «тете окуды» жек KepeTiHiH байкаган Нуртаза бул жвнде онымен кеп сейлесуда кажет кврмей: - Хаз1рет,- дейда отан,- а з гулама адамсыз, сыйлайтьш KiciMi3ci3, жасьщыз улкен аксакалсыз, сондыктан бул жвндеп кенеспдогаруынызды етшем! Нуртазаны сыйлайтын xa3ipeT ce3iH осымен догарады. X a3iperee сойылган малдын eTi шскен кезде, Нуртаза HoipicTi де шакыргады. Hoipic уйге аузындагы шылымынсорган каллы к!реда. Шылымды куна деп жоритын xa3ipeT сыпайышылышн умытып, Идар1стщ сэлемш алмай: 228

- Акымак, шылымындытаста!- деп акырады. Сонда Haipic, шылымын тастамастан, кейопрек кеп отырадыда: - Хаз1рет, ci3 маганнеге урсасыз? Шылымтартупайгамбардын хадиЫнде бар гой,- дейдг - Барболса, кэне, айтагой! - дед хаз1ретжеюп. Сонда Haipic: - Пайгамбар саллааллайугалай!шуэссэлэм Эбубекир Сиддик, шылым туралы сураганда, рауаяткылган: «Аддухани кейфиятен, уэлэу кэнэ махуркияген уа - ин кэнэ папиросантайбин» деп. Осы хадисп калайбекер деп айтасыз?—дейдг Сонда xa3ipeTсасьш кап: - Бул «хадисимутауатырдан» кездесу1 мумкш, оны 6i3 окыган ж окед о с-дет ! Журт сонда: «Япырай, xa3iperri cypinaipin Kerri-ay, мунын окуы оданда артык екен-ау!.. Хаз1репен де окуы кеп Kici болады екен-ay!..»—деп тарасьптгы. Артьшан сурастырса, «окуы кеп» дейтш хаз*ретарабтьщтшн шалагай 61леш екен де, соны еспген Haipic ез жанынан «хадис» шыгарган екен. Магынасы: «TyriH адамнын ажарьш KenTipeai, махорка тартсан, кещ лщ ашылады, папирос тартсан, TinTi кеадлденесвд»,- деген сез екен. Надан xa3iper арабша айжан бул созданмагынасына тусшбейда. Оган арабша сездщ 6epi де «хадис». Осы Идарютен мен де окуым керек еда, ейткеш MeHiHансаган окуымньщe3i осы гой. BipaK мен одан окымадым. Сондамен онын окуына кызыкпаган жокпын. Сырымбет сапарынан кайтканнан кейш, онын бала окытатын уйш барып, 6ipHeme кун отырганнын ез(нде-ак, мен ептепжазуга уйренш калдым. Будан бурын 6i3 «жазу» дегеннщ не екенш б!лмейтшб1з. Bi3ai окытатын Хабибулла Fазизуллинщ ез фамилиясын да жаза бшмейтш Kici екенш 6i3жогарыда баяндадык. Ол молдадан окып журген кезде 6i3re «жазу» уйрететш - Тайжан, Бэтжан сиякты «хат бшетш» адамдар. Олардын 6i3re уйрететш жазулары: «Яна Тайжан, яна Аткелтср, яна Кдйыз, яна Уюжан, янаШакшау» деген сиякты Kici атгарын гана жазу болатын. Бул атгардьщ жазуында ешб>РемшеTepri6i болмай, мысалы,«Аткелтзр»деген сез «Атклтр» боп, басындагы «а»дан баска дауысты epin арачаспай жазылатын. BipHeuie жылданкейш 6i3 хатжазудынмьшадай6ipстандарггы турш гана уйренгенб!з: «Эл-хат, нисфы элмалакат. Ci3re гиззэтлу уа хурматлуагамыз фэлэн, фелен углинадугай селем. Me багдындз 6i3 тарафтан хал-ахуал бшмек идарыныз олса, елхамду лилле1ш саг уе сэлемэтм13...» 229

Юмге KiMхат жазса да, алдына осы айтылтан сездерш салып алатында, баска айтатыньш содан кейштана кыскаша баяндайтын. Жане де eiu6ip емленщтэрпб1мен жазылматан бул сездерд! оку, i-туде6ipeyjuHтана болмаса, квбшш колынан келмейтш. HaipicKe жолыкканша м енщ колымнан да келетш «жазудын» Typi, не жотарыда айтылгандай т1збектелген Kici аттарыболатын да, немесе жанагыдай стандарпы к хатгын Typi болатын. HaipicTiK окьпуымен ес бшген бала 6ip ай туги, 6ip жуманын шщде де ойдаты niKipiH, татарша емлемен болса да, еркш жазып кететш. TapTi6i женил осындай окуды окытым келсе, маган мумкшшииктебареда.Ce6e6i, кыс болмаса, жаз кундерщде ауылда аккеп болады, ipiMiuiK, куртсиякты жем де аз болмайды, бундай астымаган бйздщауылдьщкайyfii болса да береда. Молданьщ окуы жаныма жататура, ол орналаскан мына ауыл маган кубыжык сияктанды. Маган букш ауыл боп менщ жалгыз апамды борышьшабергендей сез1мпайда болдьь Жатсам да, турсам да, журсем де менщ кез алдымнан апам кетпеда. Апамды жуткан жалмауыздай бул ауылдан менщ кетк!М келддде турды. BipaKкайда бару керек? 0Т1Р1КШ1 ко РАБАЙ Откен кыста б1здщ ауылда ж эне 6ip жацалык болтан. Кыс ортасында Жаманшубарга болыс келгенде, «Осы арада жэмш1к сайланады»дегенд) айткан. - Ж эм ш к не нэрсе екен?- деп сурагандарта: - Ауьшда жалданган атгар байланады,- дескен бшетшдер.- Ол атгар казынанын кызметкерлерш тасиды. Жэмшжтщ сайлау Tapii6i былай болады екен: болыс отырган уйге ауыл адамдарыжиналады екен. Жэмш1кке жалданатьш Kicire болыс жылдык енбек акы белплейдд екен. Мысалы, жыльша ек( жуз сом. Содан кейш болыс: «Кане, К1мнщ будан кемтежалдангысы келедд?»- деген сурау кояды екен. Мысалы, 6ipey турьпт: «Мен жуз токсан сомта тартам»,- десе, енд1 6ipeyi турып: «Мен жуз сексен сомта тартам»,—дейш екен... Осы тэрпппен кем1те келе, ен аз батата токтап, жэмш ктосп сол Kicire береди екен. Сайлау№fflTapTi6i осылай болганмен, жотартьщай бэсекеге 6i3fliHжаманшубарльктардан тусуmi болмады. Болыстьщ: - Бэсекеге неге туепейандер, оган нелерщ кетеди?- деген сезш е: 230

- Орыс тш н бшетш Kici керектпш байкал отырмыз. Ондай адамдар бул ауылда ушеу-тертеу-ак. Солардын 6ipeyiH сайлау керек те, кою керек. 0 згем1з орыс т ш н бш мейшз, сондыктан бэсекеге боска арам тер болагын нем1з б а р ,- д е сп кешш лж. Жэмшжке ею уй жалданды: 6ipi - Рамазан, 6ipi —Еменэль Осы екеушен баска б1здщ ауылдьштомен шаруалы адамдзрындаорысша бшетш Kici табылмады. Дэулетп адамдардан орыс тш н бш елндер жалдангысы келмедь Рамазан мен Емена-нжэмшжке жыл тэулйтне торг ат байлайтын болды, акысы —жылына жуз сом. Ж эмш ж сайланганнан кейш кеипкпей-акб1зщ ауыларкылы ек1метгщ aprypai кызметкерлер1 ара-тура журе бастады. Мысалы: почта таситындар, приставтар, урядниктер. Бул Typai кызмегкерлерщ Жаманшубардын к епш ш п жэмшж сайланганнан кейш тана 6uiai. hit'ii и ауылдьш жадданган адамдары ж эмш ж п ею жакка карай таргады: Жаманшубардьщ батыс жагында, отыз шакырым жерде казакша Жаркол, орысша Анновка аталатын поселкеге; шытыс жакта жиырма бес шакырым ж ердеп Телеке аталатын ауылта. Ауылта да туртым келмей, Идирштен де окытым келмей, кобалжып журген кундердщ б1реушде мен ж э м ш ж тартып кыстауда калган Рамазанньщ уйш е кетпм. Рамаз меш алташкы кундер1жэмш ж келгенде касына eprin алып журдц де, аздан кейш «езщ апара салшы» дейтш болды . М ен бул жум саудан бас тартпадым. Телеке ауылында жэмш ж тартута Байбан дейтш Kici жалдантан екен. Оньщ yfti де Рамазанньщ уй( кусап кыстауында калып, ауылыньщ озге yftnepi Y школ аталатын жайлаута кеткен екен. Байбанга баратьш жолда Макамбетаталатьш ауылдьш кыстауы бар. Осыкыстауда Кррабай дейтш ак сакалды шалдьщ уй! отырады. Жасы сексетщ алкымдаган бул шалдьщ Keci6i - TeMipсоту. Уйшде езш ен баска жандары —сол кезде жасы елудц алкымдап калган буры л сакал баласы А саубай , оньщ Kaci6i балташ ылы к. Асаубайдьщ эйел1 ж эне уйелмелЬсуйелмел1жас балалары бар. Бул семьяда Tirin отыратын KHri3 уй жок. Жазгы отыратын yflaepi - iuiiH сыргауылдан курастырып, сыртына шым жапкан балаган. Со балаганный касында Корабайдын усталык куратын шымнан жасалган юшкене дукеш бар. Жалгыз бузаулы сиырдан баска малы жок. Менщ балалык ce3iMiMe солай конды ма элде табигатында сондай адамба, К,орабай маган адамзапъщ улкеш сияктанушы едь

Олденесшщсуйектерш сыртынан санап алгандай арык Kici. BipaK оньщ сол cyfteicrepi эдетген тыскары жуан. TeMipai жаланаш денемен сбгатын оньщ ыржиган кабыргалары маган адамньщ кабыргасыемес, арыкгаган епздщ кабыргасьшдайкершетш. CiHipi бшеуленген саусактары взге KiciHiHбшегшдей бар деуге болады. Корабай вте кенесимл. Жэне оньщ KeHecrepi шьшдыктуралы емес, eripiK туралы ганаболады. ©ripiKrepfli ол ойьщан шыгарады жэне мейлшше кызыккьшайтады. Жэмпик айдагандамен квбшесе Байбан уйше баругатырысам, ейткеш жолда Корабай бар. Bipep жолыканнанкейш мен онымен дос боп алдым. Жэмппкп Байбанныц уйше апарып тастаймын да, кайтарда Корабай уйше тусш, кенестерш тындаймьш. Корабайдьщ кенескеш де кызык. Ici квп пе элде icci3 отыра алмай ма,—тамак пен уйкыдан баска уакытгарда оньщ колынан балга туспей, тар дукеннщ iuiiHueri кержтщ алдында тыкь1лдатьш TeMipai согады да жатады. Оты сенбейтш дукеннщ iini унем1 алауланып, ып-ыстык боп турады. Ыстыкка да адамньщ eri влш кете ме немене, Корабайдан тер де шыкпайды, ыстыкгамайды да. Дукевде Корабайга жэрдемдесетш адам жок. Kepiicri де оньщ e3i басады, TeMipai де e3i кыздырады, icTi де 63i согады. Ертеден каракеппсе гстейтш осы жумыстан ешуакытга шаршамайды. 1с сокканьш кергенде, мен оньщ кайратынакайран калам: кып- кызыл боп балкыган жуан тем1рлерш ул к ен дт KiciHiHбасындай балгамен тоске сап сокканда, камырдай илейдд; ол арбалардьщ шенбер тем!рлерш тартып салганда, донгалактын шабактарын сьжырлатып ж1берещ. Корабай маган KepiK бастырады. Дукеннщ inii каншама пысынаган ыстыкболганмен, корж басудан мен де шаршамаймьш, ейткеш маган KepiKTi басу кызык емес, Корабайдьщ eTipiK эндмелерш тандау кызык. Еомде калганоньщ 6ipHeiue онржтерш мысапга келдрейш : - Bip жылы,- дейш Корабай,- жайлауга шьжкан елге барып жаткымкелд! де, егЫмдд казакарбага жегш ап женелщм. Арбаньщ успиде улкен токыма корап бар. Кыстаудан былай шыга eri3iMe шанышкактшп, басына бой бермей алды да кашты... 0ri3 жолдан шыгып KeiTi,- дейд1 Корабай сол 6ip сэтп коз алдына к ел п р т урейленгендей б о п .- Сол манайдьщ жер1 жарык 232

болушы еш, оган туссе, арбам сьгаатынын бЫп келе жатырмын. BipaKамал канша, басына бой берер еп з жок... Сонда да Tipi жанмын - дейщ К ор абай,- арен легенде еп здщ басынбурдым-ау! BipaKжолгакарай емес, келге карай... Ш ег тк ел дейтш кел болушы еш,—дейд1 Корабай,— е п здш басын солай карай бурдым. Суы тайыз болушы едк Ойлап келем: «Батпагынабатып кап, шыгаалмайжурем бе?»—деп... С он ы м ен ,- дейд1 Корабай, к етер ш ш арей с а й л е п ,- е п з Шептиселге Kipfliде Kerri... Аздан кейш су арбанындонгалагьшан асып барады!0ri3iM токтай ма десем, inrepi жылжи бередц!.. Bip кезде карасам ,- дей/Ц Корабай урейлене тускен боп,—су арбадан да, е п здш бойьшан да асьш барады!.. «Апыр-ау, мьшау кайтеш!*—деп, саса бастадым... Bip кезде арба судан кершбеуге айналды. - 0 з щ отыра бердш бе, шал?—деймш мен. - Кайдан отырам,- дейш Корабай,—суга каргымакбоп, шеппне бастадым. - Малти 6LrieTiHбе едщ?—деп сураймын мен. - Кайдан 6iaeM ,- дейщ К ор абай,- MeHi тен1зшн жагасында е сп деп отырмысьщ. - Ендеше, калай каргисын?- деп сураймын мен. - Жан ушырады д а ,- дейда К о р а б а й .- Сонымен, тырдай жаланаш шешйццм де, KHiMiMJii жумарлап, дамбалымньщ бауымен байлап, коралтын жактауына ianiM. Содан кейш, тэуекел деп суга алым. - Апырай! - Сонымен, судын тубше кете барды м ,- дейдд Корабай — Аягы.м жерге тиген сон, TiK турьш карасам,—су тебемнен асьш кетигп... Жан ушырдым ба, н ем ен е,- малтымак боп аяктарымды клмылдатып ем, калкып судьщ бепне шыга кедшм... - Иэ, со н со н !- деймш мен, шалдын сез1не ceHin, аржагында не болганын б шуге асышп. - Сонан е з шамамды байкап керсем, капай болса, солай малта беретшмш... - Жаксы болган екен!-деймш менкуаньт. - Bip кезде карасам,- дейда Кор абай,- суда епз!м нщ мурны пырылдайды, арба да, денеЫ де кершбейдЛ.. «Алда, жануар-ай, жанталасып жур екенс(н гой»,—деп аяп KeTriMде, малтып келш, тумсыгынан устал алдым. Ойым —епзш судан альш шыгу... - Оны суйрей аласьщ б а ? - деп сураймын мен. 233

- Кызык бала екенсщ го й ,- дейд1 Корабай,- сулагы нэрсенш. ауырлыгы бола ма? Кдйыкты бес жасар бала да суйреп кетеда. Ал кара жерге шыгарып суйреп керсен, eKi-уш ж т т п н шамасы келмейда. - Солай екен гой! - Сонымен, епзда тумсыгьшан алдым да, жиекке карай бура тарттым. Судагы нэрсенщ жевдлдап ме элде жан ушырып кайраттанып кетпм бе,—арбалы епзда шопак курлы керетш TypiM жок. сырылдатыпсуйреп келем... Bip кезде,- дейд1 Корабай кайран калган кескшмен,- арт жатымда шопылдаганга карасам, судын бетд каптаган балык!.. Аздап ернеулерд KepiHe бастаган корапка карасам, iiui лык толган балык. YcTiHri жагыорыс уйшштебеа сияктанып жота- лана уйшп капты. - Кореке-ау, калайша уйыедд, олай бо п ? - деймш мен.-Тезек пе ол, уйсе, тура беретш? Батыктын кабыгы жылбыскы болмай ма? СыргыпTycin калмай ма олар? - С ез е м е с ,- дейда Корабай,- аз балык деймклн, ол сыргьш Tycin калатын, кеп балык кайдан туседг Туссе, ше-riтуседа, ортасы туседа деймющ... - Иэ, сонымен?—деймш мен, кецесшш дол бул тусынанангым келмей. - Сонымен, епзд) жетектепкелем... Аягыжерге тигеннен кейш, ол жануардыц e3iде куш алыпж ур т келеда... Аздан кейш су епздан капталдышна келеда... Арбаньш донгалагы керше бастады. Сол кезде карасам, корапта манатыуШлген балык эл1 уйш п тур... 0ri3iM енш арбаны тарга алмауга айналды,- дейш Корабай.— Кайдан тартсын,- арба бойы корапка ен кем легенде елу-алпыс пут жук сияды, жэне судын асты саз, донгалак батып кетеда... 0ri3iM арбаны тарта алмай, турып алды ,- дейш Корабай,- не icrey керек?.. Ойыма коратынб1р бурышьша тастай берген кабым тустг Ал™ пут ун epKiHснятый улкен ала кап болушы еда... - Калай алдьщ? - Былай алды м,- дейда Корабай, со кезде ic согып отырган балгасын жерге коя сап, e3i турегеп, устшде кейлеп болмаса да, ею жецш туршген боп.—Балыкгардынастьшаколымдытыгыпкеп ж1бердам... кылкандарыма, болмаса шортансиякгы балыкгартютеп жатар м а ,- 6ineriMeэлденелер калалады... оны елеуге уакытжок... сейтш, арен легенде капка колым жетп-ау!.. - Бэрекелда!- деймш мен кулш - И э, сонымен? 234

- К,апты суырып алдым да, балыктарды сала бастадым... Bip толтырып алып шыктым... Сонымен, кыскасы, жеи-сепз капты шыгарып, корабымакарасам, со кезде ранаорталанган екен... «Енд1 суйрер» деп, епзвдщ айдасам, жануар, cipecin барып орнынан арен дегенде козгалдау. С ейтт, эрендегенде кырра шыгарды-ау!.. - Осал еп з бе ед1?—деймш мен. - Кдйданосалболады.-дейш Корабай,-6ip шошакшепарткан арбаны елен кылмай-ак тартатын жануар ед1, балыктын оданауыр болтаныда!.. - Кдппен шыгарран балыктарды кайтпн?—деп сураймын мен. - Yшкелде огырранауылрабардымда, болган окиганыайтгым... Кай уйди канша алранын kim бшсш, efrreyip, со балыктар 6ip ауылга6ip жума ермеккып асьшжеугежарапты... - Уйрек устаудан онай жок ек ен ,- дейш Корабай 6ip кенесщде. - Е, калайша? - KeH6ip уйрек жумырткасьш боздын арасына саладыда, тузак курсан, уйрек заматтатуседк - Солай устадыныз ба? - Bip жылы, бозга жумырткалаган уйрекп тузак курып устап алдымда, терюш бгтеудей сойып, басыма кид1м. С ейтпм де, келге бардым. Ауыл Ушкелде. Бул келдердук ушеуi де кайран жане терен болады. Аяккел аталатын кайран келге элг1 уйректщ TepiciH басыма киддм де туепм... Денемд1 суга жасырып, басымды гана кылтатып, жузш журген уйректергежакындасам, MeHi уйрек екен деп ойлайдыда, ешкайсысы кашпайды... Мен 6ipeyш и касьшакелем де, HicKecin турган боп аягынан шал 6epin устай алам... Сейтпм де, судын астына батырып Ж1берщ, мойнын бурай коям... Сонымен, кы скасы,- дейш К ор абай,- кешке шейш уйрек атаулыньщ бэрш е жакьшдасып кеп, суга батырып, мойнын бурай бершпн... - Нешеуш елирдщ? - Юм бшшп нешеу екен!н!.. Кырабершп1н, кырабертпш . - Сонан сон не icreniH? - Не |сгейш. ©лген уйрек пен Tipi уйрекп айырып болар емес... Q aici де, Tipici де калкып жур... Сонымен, 6ipa3 кырдым да, кун KeuiKipin, су салкындаган сонтоназып, кырга шыктым... - Неше уйрек алып шыктыд? - BipeyiH де алган жокпын.

-Here? II - Алмаган ce6e6iM ,- со кезде батыс жактан 6ip кальщ булт шыгап, 6epi карайдауылдатып жылжи бастады. влген уйректерш сол жел айдаган толкын жагага шыгарыптастайды деп ойладым. - Расында да сейгп м е? - деймш мен. - Сейгп. 0лген уйректердщ бэрш толкын айдап жагага шыгарып тастады. - Сонша канша уйрек болды? - Е, Kim бшсш соны ,- дейад К орабай.- Журт жинап алып жатп>!, влген уйректщ кепип сон да й ,- со куш кешке жагага шыккан eai уйректерден уркш, жылкылар су йппей Kerri... - Бул кус дегенщ де капы уйыктайды ек ен ,- дейш Корабай 6ip кенесшде.- Bip жылыжайлаудагы елге барып келе жаттымда, Шепнкелшн жагасьша атымды шалдырмакболдым. Канжыгамда байлаулытселе ж ажан бакыр ш елепм бар, соган шай кайнатып, сусындамак болдым. - Шайын бар ма еда?- деп сураймьш мен. - Шай кайдан болсьш,- дейш ол,—далада всетш кудай айжан шэлпи бар, соны кайнатамызда iuieMi3. С онымен,- дейш К орабай,- келшн жагасына жакындасам, кагылган6ip аппак казыктур. Терлеп келген атымсарыгьш бассын дед1мде, казыкка байлай салып, отжагатьш тезек теруге кетг1м. - Ел жайлайтын кел ме е/ц, тезеп болатын?- дейм1н мен. - Тьшдасайшы,—дейш Корабай,- квл жагалап келе жатсам, жылкьтьщ кумалакгарыжатыр. Табан етек кьт терт ап, атымнын касына келд1Мде текпм... Сейпп, калтамдагы шакпакты алып шыктымда, курайгатутаггым. Отжана бастаганкезде манатыжинап вкелген кумалактарымды салайын десем, бырыддап кеп ушады... «Апырау, бу не?!»-депкайрангапкарасам, жанагы кумалакдеп терт экелгешмни барлыгы уйыкгапжажан караторгайларекен!.. Bip уакытга карасам,- дейШ Корабай,- атымнын алдында б1рдене далбандайды!.. ©3i аппак!.. 9 p i уп-уж ен!.. «Апырау, бу не?!»- деп тура келгешмше, атымурке бастады... Мен де жупршм... Карасам, атымды 6ipey аккуга косакгап койыпты!.. Далбандаган сол!.. Атым уркт, шегшттур!.. Сонымен, шылбырым осал болды ма эдде акку купт' ме,—мен жакындай берген кезде, акку мойньша байланган ш ылбырдыузт, жогары кетерше берш!.. Шылбырым y3iain абырой болды, эйтпесе, аспанга атымдыKOTepin альт кетер ме еш, кайтер еш?.. 236

- Уннын да жаксысы бола береД1е к ен ,- дейди К ор абай,- 6ip жылы кыстыгуш Метропкеден'ун алып келд1м. Нанды орысша ашытып nicipyfli жаксы керетш едим, экелген уннан 6 ip нандыкты катынга ашытгырдым да: «Осыны nicipin, MeHi оятарсыц»,—деп, жатып калдым... Eip уакытга шошып ояндым; уйдин тебеш кулап бара жаткандай элденемене сытырлайды!.. Жан-жагыма карасам, тун екен. Уй iuii кзрангы, уйдинжандары уйыктап к а ты ... «Алыр- ау, не болды бул, уйдин тебесш де 6ipey шыгып ж ур м е ? » - деп, тыска шыктым. Е иш м жок!.. Уйге кайта KipceM, манаты сытыр кушейе тускен!.. Зэрем ушып к е гп ,- дейдиКорабай,- уйде жын-шайтан журмесе uri едидеген Kayin к!рдикещ тм е!.. Кдтынды оятгым... Асаубайды оятгым... Сытырлаганды олар да естцц... Жарык кып карасак, уйде ештене кершбейдц!.. - Йемене екен сонымен? - Э нпм е сонын не екеншде боп тур г о й ,- дейди К,орабай.- Кез1м1зге еш нэрсе тусе коймаган сон, уй iuiiMi36eH урейленш, не icTeyre бшмей, анырып отырганда, «Б1здин пеш жарылып бара жатыр гой»,—дедц Асаубай. Карасак, пеш шынында шытынап, жарылып барады. - Не бошы оган?- деп сураймын мен. - 03iMi3де «буган не болды?» деп отырганда, нанньщ nici шыга бастады. Сондакзтын: «Менмана6ip таба ашьпканнанды пешке сап, уйыктап кап ем, соны кврейшшЬ,—деп, касына барды да: «Ойбай, нан icirnn, neurri жарьш барады екен!»—дедц. Барьт кврсек —рас!.. - Не ктедшдер? - Не ютейш,—дейди Корабай,—уйде улкендеу лекет пышак болушы еди, соны нанньщ кабыргасынан сугьпт ж 1бер1п, шетшен KepTin ала бердж !.. Сонымен, кыскасы, арен дегенде алып тауыстык... Кабыршыгыалынбай, кальш койды... - Канша нан болды ?- деп сураймын мен. - KiM бшсш канша болганы н,- дейди К ор абай.- Салмагын влшеп керген жокпыз, молдыгы ею-уш капка эрен сыйды... - Юм бшсш канша жеткенш,—дейди Корабай кудип — «Капка тускен катындцкЬдеген макал бар, менщ бшегипм: келер жыл сол уакытка шеЙ1Нкатын мен| ун таусылды деп мазалаган ж ок... Корабай айтатын етзржтердщTypnepiосындай. Бул eTipiicrepa ол ерекше ыкыласпен, бар ынтасын коя айтьш отыргандыгына 03i де шын сенгендей кескшмен айтады... 237

Артынан сурастырсам, бул «©ripiKuii Корабай» атанган, елге белгшйсп Kici екен. Онын eripiriH жург растай керш, кызыга тындайды. Бьтетшаламдардын айтуынша, Корабайдынe 3iтугш, каргайып влген aKeci де esiip бойы TCMipсотумен кун кешкен. Корабай да есш бше экесше жэрдемпп болудан бастап, eMipiH темip согумен етюзген... Eci3коралаунем1жалгызуй кдлып, iini пыскандыктанба немесе eTipiK шыгармаларды ойдан жасаута таланты болгандыктан ба, Корабай айтатын eTipiKecTireH адамгамейлйншекызык болады. Корабай айтатьш е ^ к т е р д щ сол жазда мен талайын естщм. Онын е п р ц стер те мен Ka3ipri балалардьщ Мюнахаузенге кызытуынан кем кызыккан жоклын. Ka3ip ойласам, Корабай квркем эдебиетгщ осы жанрына вте шебер, зор талант екен. ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОР Bip KyHiсалг М1нген атын eHTiKTipeшауьш Байбан келд. —Не болды?—деген сурауга онын берген жауабы: —Барып кел деп, MeHi жумсап Ж1бердд. -Нежумыска? —Болыскадеген пакетбар, <лыгызжумыс, тез жепазсш»дейш. Рамазан 6ip атка мен! салтм1нпзд1де, болыска п а к е т жетюз деп шаптырды. Болысымыз - Нуртаза. Оньщ болыс болуынын кыскаша тарихы былай: болыстыкка сайлану ол кезде парамен байланысты. Сайлауды журпзуге келген крестьянский начальник те, сайлауга дауыс берет1н бибырнайлар1да пара бермеген KiciHi болыстыкка сайламайды. Болыстыкка у м т бар байлардын кайсысы болса да пара беруден бас тартпайды. BipaK мэселе пара беруде емес, канша беруде. Парата,эрине, акта журедг Бес болыс Керейде Элтиден акшасы квп Kici жок. Ендеше, сайлаушыларды да, крестьянский начальник^ де ол сатып алматанда, KiMсатып алады? Акшанын KymiH epKiH танып алтан Элти бертш кезде KiMfli болыс коярын yfliM e отырып memeriH болтан. Квцшше жаккан 6ipeyre ол: «Егер болыстыкка кенли болса, маган келсш де, акша экетсш »,- деп хабар айткан. Сол адам болыстыкка сайланатын болтан. BipaK Элтишн вз ece6i тугел: оньщ акшасьшын купимен 'Сайлауда дауыс берспвдср. 238

сайланган болыстар Элтидщ калтасынан шыккан акшаны ею-уш ' есе рыл кайтарып береди. Сонымен, Элтаден де, болыстан да шыгар шыган жок, шыгынды кетеретш - халык. Алгашкы кезде Элтидщ бул ектемдш не езге байлар тырбанып карсы шыкканмен, кейш, «Элти жэрдемдесетш бопты» десе, таласпай, отырып калатын , болган. Осы Элтиге 6ip уакытга Т орсаннын болыс боп турган баласы Шакан жакпайды да, Элти РесейдщМустафасы деген Kicire: - Болыстыкка к е н ш болса, менен акша алып KeTciH де, Шаканнын болыстыгьш алсы н,- деп хабар айтады. Торсанды ата жауы керш е ск е н М устафа бул хабарды куанышпен карсы алады да, Шаканмен болыстыкка таласады, канделетше (кандидат) даярлаган Kicici - Нуртаза. Сайлау алдында Элти акшаны te r m кеп Ж1берд1 де, Мустафа болыс боп шыга келедь Ж е н ш п калган Торсан сайланган Мустафаны тез Tyciprin тастаудын амалын табады: «Мустафа жасында жынданган, сол шалыгы онын бойында эт де бар, нанбасаныздар, дэрюерден комиссия ж 1б е р т каратыныз»,—деп, Омбыдагы губернатордьщ атына арыз жолдайды. Арызга б 1рнеше «куэлардьщ» кагаздарын тзркейдц. Губернатор бул жумысты кайдан тексерш жатсьш. Онын Торсанга ж1берген арызга кайтарган жауабы кыска болады: «Осы кагазды ci3re жолдап отырмын,—деп жазады ол Кызылжардын ■ ояздык начальнигше - Тексер1щз де, жауабын бервдз». Ояздык начальник Торсанмен кендщ ес xici екен, ол арызда айтылган сезд! тексерместен, губернатордын атьша: «Мустафа ! расында жынды екен» деген корытынды кайтарады. Кешшпей: «Мустафа Ресеев болыстыгынан тус1р1лсш, ici кандидаты Нуртаза Оспановка бершсш» деп буйрьпс жазады. Нуртазанын болыс болу тарихы солай. Байбан экелш берген n aK erri Д осты н басында отырган Нуртазага мен жетк1зшм. Онын уй!нде Андрей Кабаков дейт!н атшы бар екен, казак тшш шалагай бшетш Kici екен. Кабаков к о н в е р т аш ьт окыганнан кей1н, Нуртазага жуык арада осы маннан Омбыдагы генерал-губернатор ететшдюш айтыпты. Буйрык ояздык начальниктен KeuinTi. Онда тапсырылган сездер: «Губернатордьщ ететш ж ерш ен ауыл атаулы кешсш. Ол манайга мал жайылмасын. Губернатор ететш куш бейсауы тю а журмесш. Итгердщ 6epi байланып койьшсын. Губернатор журетш жолдардьщ бойында шуканактар, жарыктаркездессе, сол мандата 239

ауылдар не поселкелер тепстесш Губернаторга арнаулы уйлер TiriaciH. Кджетп азыктар даярланып койылсын. Губернатор мен оныц серпстерше арналып кырык пар ат даярлансын. 0 p6ip пар атш н бойы да, Tyci де б1рдей болсын. Пар жегшетш eKi апын жалдары 6ip жагына емес, eKi жагына жатсын. Жегшетш атгар не шабан, не тарпан, не уркек, не асау болмасын. Жиналган атгар6ip жума бурын жаратылсын. Губернатор келерден 6ip жума бурын сол аранын болыстары, ауылнайлары, беделд1 аксакалдары жиналып турсын; село болеа, старосталары жене десятниктер1 жиналып турсын. Кызметтепадамдардын6api губернаторды карсы алуга шыккандамойнына знактарын салсьш...» Буйрык окылганнан кейш, Нуртаза api ауыр курещщ, api ущ бузылып кетп. вйтпегенде кайтеш, екшщ 6ipi: не мына буйрыкты орындайды, не басымен жауап бередг Сол куннен бастап Нуртаза a6irepaiioce тусп. Ауылнайларды, бибырнайларды жэне беде.хи аксакалдарды шакырып, жан-жакка шапкын хетп. Элтидщ Садуакасына да xici ж!бершд1... С о кезде хабарласкан урядниктщ айтуынша, генерал- губернатор Жаманшубар аркылы емес, Дос аркылы журедиекен. Достьщ манайы - сыныекан кальщ ауылдар. Буйрык бойынша, оларды Kemipy керек. Бул ауылдардын Достан баска мекендей коятын жайлауы жок. Не icrey керек? Ояздык начальниктщбуйрыгьш орындамаугаамалдары канша! Жиналган ауылнайлар мен бибырнайлар, acipece Элтидщ Садуакасы ауылдарды xeiiiipyre уйгарды. Амалы курыган ауылдар ар жагындагы Жалгызкелге карай сыргыды. Ауыл адамдарына кешуден repi, кешкен журтгагы малдын жас тезегш жинау киьш бодцы. Урядниктщ буйрыгы: «Бул манайда 6ip малдын киы квршетш болмасын...» Дос пен Жайыкбайдын exi аралыгына губернаторга арналып он шаюы ак уй -пгшди. Ауылдьщ ол хездеп сыйлы конахка берепн асы —арналып сойылган жас марканьщ e ri мен кымыз гана. Наны - бауырсак- Бул тамактардын жайын бшген урядник: «Генерал- губернатор сенщ ауыльщнын тамагын iumeftai. Оган тамакты шайарша даярлау керек» деген OMipiH айтты. Бул a m p jii де макулдаган журт манайындагы орыс калаларына Kiel шаптырып, калаTapri6iMeHас nicipyre жарайдыдеген орыс эйелдерш аддырды... Ояздыкначальник айткан мелшерде атгарда тапсырмабойынша жиналып, ерекше кутшш жатгы... 240

Ауыл осылайдаярлану жумысында журген кундердщ 6ipeyinae Байбан ауылы жакган шапкын кедщ. Онын айтуынша, губернатор бупн танертен Метропкеден (Дмитриевка) шыклакта, кешке осы ауылга конага келмек. Клшкене жэне арык денелп epi квксау, opi со кезде жасы алпыстарды алкымдап калган Нуртазада мына хабарды еспгеннен кейш вн^гус калган жок. Ол Садуакаска: - Менщ 6едел1Мсендей емес, сеш ойда орыс, кырда казак тугел б!лед1 жэне сыйлайды. Осы болыстыкка сен ие бола турсан кайтещ! - деп жалынып ед|, Садуакас эуелк - Жемнлз сен орып, мен жесш дегенщ бе б у л ? - деп калжындады да, артынан Нуртаза жабыса берген сон: - Жокты айтып, басты катырма! Сенщ отына куйетш, меш klmдеп отырсын, болью болганды жаксы кересщ де, улыккелгенде кашасын. Жок, болмайды ол. Шатактыкой да, iciHai баскар!—деп капы кайтарып тастады. Амалы курыган Нургаза кайтып жауап кайырган жок... Кун KeniKipin келедь Губернатордын карасы a ii кершбейд1. Келген шапкыннын айтуынша, губернатордьщ касына ерген жиырма шакты HOKepi бар. Олардын 6api он, он бес шакгы пэуескемен келе жатыр. Bip кезде Байбан ауылы жагынан буркырап квтершген шан кершдц. - Ал кеп калды!- деп ду ете тусп журт. Bipey.iep: - Мунын алдынан шыгамыз ба, кайте.м(з?- деп урядниктен сурап eni: - Жок, болмайды о л ,- деш урядник.- Онын алдынан уш-ак idci шыгаруымыз керек: болыс, хатшысы ж эне мен. - Буйрык солай болды го й ,- д е т Садуакас Нуртазага - Ал енш мш атка! ©Hi бурынгыдан да кукылдана тускен Нуртаза Садуакаска: - Окка мен1 байлайын деген екенсшдер, жарайды, мен-ак курмалдыкболайын журтуш ш ,- деп ерггеул1 турган аш на женеле берд| де, ашулы адыммен барып, аш на ыргып мшш алганнан кейн: - А, жасаган, 6ip взщ е тапсырдым!- деп дауысы баркырап жылап ж1берщ. Содан кейш урядник, Нургаза жэне Кабаков yuieyi шандатып келе жаткдн губернатордьщ алдынан шапты да кетп. Кутш турган журтга э н де, туе те ж о к Сурасшрып кэрсе, бул турган жандардын imume жалгыз Элтидщ Садуакасы болмаса, губернатортугш, ояздык начальниггщалдын керген 6ipeyi де жок 16-859 241

екен. Енш6ipevepi езгеэк1мд! былайкойып, урядник журген жердщ езшен кашады екен. Сондай «бейшараларга» губернаторды карсы аду онайбоппа!.. Ypeftii кепиплжтщ iuiiaae батыл KepiHrici келгендей: - Орыс тЫ не кайсын жетйс е н ? - деп сурады Элтидщ Садуакасы езгелершен. Bipeyi турып: - Корганга кеб1рек барып журед1 гой, орыс тш не Туркенщ Кднтайы жетж дейтш ,- деп едд, бул арата бибырнай болганпыкган к е л т туртан Кантай: - Атай кермендер, мешц бшетш тш м орыстын купестерш танаалдайтынтш, торе дегеннщ аддьшкерген Kici емесшн. Жанарал тупл, юшралта1да сейлесеалатьш жайым ж ок,- деп кашып шыкгы. Б|реулер: - Рамазан, сен жэмппк тартып, эртурл1 терелерге жолытып журсщ той, сонын Ti.iiHсен бию рсщ ,- деп едд, ол турып: - Меш койшы, Taflipi, мен деген жэмппк емеспш бе, жэмппк деген жалшы емес пе? Шеш бар бдреу с ей л е сш ,- деп жуымайтындыкбелп корсета, Орысша бшедц-ау деген эрюмдерге усьшысьш отказе алмаган кепшшк: - Торсанта epin Омбыгабарып журупп ен той сен, теп, торенад типн бшсен, сен битерсщ,- деп Мэпикке жабысты. MiHe3i салмакты Мэпнк, «KepepMi3оны»деп, бэдденгендейаз турдыда: - Жарайды, реп келсе, сейлессек, сейлесерм1з,-дедд. - Е, бэрекелде,- деп шу ете тус-ri эрк1мдер.- Бдзден де 6ip еркек шыксын да солай! - LIIipKiH, Мэпшс журекп екен той,- деп Ky6ipnecTi 6ipeynep. М эппктщ ризашылытына коз! жетш болтаннан к е й т , 6ipeynepi турып: - Бул «горетш» деген кандай ттлболады екен 63i?- деп сурады. - 0 з | орыс болса, онын сейлейтш т т де ор ы ст т болады да ,- дегенб1реуге: - Сен битпшсшбей тура туршы,—дедц 6ip шал.—Кара орыс пен торе орыс бдрдей сейлейдцдегендиюм айткан саган? - Даурыкпандар,- дедд 6ipey турьш.—Мына Мэшйстенестайс те, тереге калай сейлесетшш. Оган калай амандасушы едп?- деп сурадыосы KiciМэшйстен.- Кадима, орыстартаайтап>ш«здэствд» айта ма, баска с ез айта ма? 1«Kinipan» - капрал, ерте кездс ссржанпын дэрежсск 242

- Ол кокалдын амандасуы г о й ,- дед1М эп п к .- Тереге «здраю желаю» дейтш керш ей гой. - Естш ндер ме?—деп ду ете TycTi б 1рсыпыралары.—Т ындап койындар, теремен сейлесе алады екенс1ндер! «Орысшылаймын деп, жанараддынаузын боктапты»деген осыдан шыккангой. Мынау М эш к б1здднкулагымыз еспмеген сезш айтьштур. Одан аргы сез! неболадыекен? Журтгын 6api жауап куткендей М эш кке уцш е калысты. - Умытып кеткен ек ем ,- деда М э ш к ,- «здраю желаюдан» бурьш «ваше благородие» деген сезд! айту керек. Б1реулер1 «Бэтен де суршш» деп кулейш деп e.ai: - Койындар api, - деп акырып калды Садуакас —М эш к, сен айтатын сездер1НД1 кун бурыннан ойланып кой. Губернатор келгенде сасып кап, маскара боп журме. Осы кезде шандаткан пэуескелер жакьшдап калды. - Мойындарына знактарьш сальш, ауылнайларганатурсьш бул арапа,-дед Садуакас,—езгенпзуйдиартъшакарайкетейк. Губернатор шакырса,устше юрершзде, эйтаесе, сыртган-аксыгалармьп. - М акул,- дест1кепш ш к. Топ еюге болшш. Б|ртопты бастап Садуакас TirinreH киг1з уйлерддн сыртындагы сайга кетп. «Ауылнайдын 3Hari»деген алакандайдонгелек ж ез болады екен, бетшде орысша жазу (кеЙ1Н керсем, «пален болыстын пэлендей ауылыньщ старшинасы»деген орысша жазу болады екен). Bip жак шетшде узын бауы бар. Жолаушылар таялып келген кезде, топталган ауылнайлар мойьшдарьша знактардын бауын ше сап, каз-катартура калысты. Жолдьщ шанын аспанга кетерген он бес шакты пауеске жеккен атгардьщ бар пэрмешмен, шапкан ек п и 1мен кеп токтай калысты. Пауеске деген!м1з ез1м1з керш журген тарантастьщ улкен1 сияктыекен. Yстшде былгары куйме. Куймедерди бэрщщ де алды жабыкекен. Кеп пэуескеден 6ipeyiHiH гана eciri буркыраган шан; б эсен- денк1реген кезде ашылды. Одан калын сэры муртгы, шокша сакалды, зор денел1, ycTi-басы жаркыраган жалан бас 6ipey шыга келд| де, жакындауга бата алмай турган топка Ke.iin, элденен1 сурады. Турган топ колдарымен ат устшдеп Нуртазаны нускады. Жанагы тере Нуртазаны ымдап шакырды. Атын Te6iHin жакындаган Нуртазанын шаннан бет-аузы кершбейд)'. Тере оган Ky.iiMcipefl аз карап турды да, орысшалап б1рдемелерд! айтып, пэуескесше карай кетп. - Атты жег1ндер деп айтады,- дед! Нуртаза.

- Кун KeuiKipin Keni, конбай ма екен?- деда 6ipey. - Кон десендер, айтьшдар6ipeyiH,- деда Нургаза,- унемд отка куйе берудд TanipiMменщ мандайымажазып койып па? Байбан ауылы жагынан келген, терге шомылган аттар агытылып жатыр. Бдзщн. арага жиналган жарау атгар жегитуге даярланыпжатыр... Со кезде гана губернатордын пэуескет кдйда екенш бшген MamiKкасына барьппыда, губернаторгатш катыгпы, онысьш атжегуданэбдгершде ж урген 6i3 керген жокпыз. Тек кана 6i3fliu KepreHiMi3: тын аттар ж егш п 6iTyre айналган кезде, усп кайырылтанпэуескедеп узын карасакатды, жуан денелк устшдеп жаркырага манаты тереден де кеп 6ipey тусп де, кита уйлерге карай бетгеда, касында MamiK. 0зг е пэуескелерден де тускен 6ipeyaep ол екеудне ере бастады. Кдйсысыныц губернатор eKeHi белпЫз. Bapiде жаркырай кишген, б э р ш н ycri-басы тола шен. Т ерелер к и п з у й д щ 6ipeyiHiH алдына токтап, езара б1рдемелерддсей л ест, каркылдасьт кул!сш турганда, MamiK уйге юрдаде, сырлыаяктытолтыра кымызала шыкты. Аяктыол манаты' ез1мен 6ipre барган сакалдыга устатты. Сакалды кымыздыурттап алдыда, жерге TyKipin ж1бердд. Содан кейш олартэтыб1рдемелерда айгысып, каркылдап кулкгп де, пэуескелерше тарай бастады. - Конбады м а?- деп сурасты Gipeyaep Мэпиктен сыбырлап. - Кермей турмысын?—деда MamiK. - Енда,дам де татпаганы ма илркшдердан?—деген 6ipeyre: - Дэмщда негылсьш с ен щ ,- деда Мэшж. Саз сонымендотарылды. ТерелерпэуескелершеMiHicinжатыр... - Бала, 6epi кел,—деда маган со кезде, касымнан ете берген Рамазан.- Бар, анау кейшпрек турган уш пэуескенщ он жак meiTericiHiHбожысын сен устайсын- Пэуескелердан алдыкозгала берда. Ekiкуда атжеккен «менщ» пэуескем де козгалды. Ауыдлан шыкпай-акшапкьшменкеттж. Ж ерди шащыаспанта квтершт, манайдан тук керсегер емес. Осы шаннан Kiciтуншыгып елер ме еда, кайтер еда,—егер кун батканнан кейш кара жанбыр теге женелмесе. Бул жанбырдын булты кун тустжтен ауганнан кейш-ак батыска конырланып ж инала бастап, 6i3 ауылдан аттанган кезде тутеленш кап-кара боп алган. Осы булт кун батар кезде 6epi карай жылжи бастады да, ымырт болмай-ак тепей женелда. Жане олмейлшше капы тапеда. Аспаннан шумектепкуйгандай жауьш шатырлаган будптан сарылдай тегшгенде, тездщарасында дала сел боп кета... 244

Жадбыр жауган сайын калындэй TycTi, булт аспанды коршай TycTi. Б1раздан кейш, анда-санда жаркылдаган жай отынын жарыгынан болмаса, тунек карангыдан тук керуге болмайды... Ж анбы рдан миы шыккан сазды ж ерде атгын ж ортута каншалык куцп келедг Мен божысьш устап келе жаткан атгар б1раздан кейш тырбындап, болдыртан калып Kepcerri. Кун жаркылдатанда коз1ме Tycin калатын манайдаты Kefl6ip пэуескелердщ аттары да осы халде сиякты... Ж ол дегеннен алдакашан айрылтан болуымыз керек, эйткеш п эуескенщ | селюлдеген Typi жаман. BeTiMi3 оц ба, Tepic пе, оны бшш болар емес... Б1раздан кейш, бытырай бастатанын бшген журт 6ipiH 6ipi айтайментана табуга айналды. Осы айгаймен б1рнеше пэуескенщ басыкосылтаннан кейш: - Еяш кайтем1з?- деген сурауларга: - Б1з кайдан бшейш, терелер бшеш де, солардан сурайык,— деген жауап берш 6ipey. - Терелер токтайтын емес, журшдер деп тур, ал тарггык, тэуекел г а п ,- деген айгай шыкты 6ip уакытга. - BipiHiH eneci 6ipiHe зорта кершетш пэуескелер Teneyi удей тускен жауында тагы да шубыра тарпы. BipaK аттарда бурынты каркын жок, олар ещЦ шабыс тугш, жортак тупл, шокак тупл, аяцньщ езше зорта жарайды... Ж анбыр удеп барады... Ж ер-дуние телегей-тетиз... шылкылдатан саз... Атгар енщ аяннан да калуга жакын... YcTi- басымызда малшынбатан ки1м жок. Мойыннан аккан су бакайына соргалайды... Осы халде келе жаткан пэуескелер 6ip жерге кеп ошарыльш, у-шу бола каллы. Дауыстаган адамдардын сездерше Караганда, 6ip келдщ би!к жарьша кеп такалып тур екенб!з. Егер жардан куласа, пэуескенщ кул-nepeci шытатын. Бул к а д и т Ж аркэлдщ бш к жатасы екен. BniKTiri елу-аппыс метрдей бул жардан кулаган нэрсе, кул-пэре болуданбурын, ар жагындагы кэддщтеренсуына куп бередг Онын. аты-туншыгу... Осы халд1 керген губернатор, пэуескелер кейш бурылып, жардан шыканнан кейш, ез пэуескесш ентуст, шокыньш жатыр дейш. Сонда онын неайпсанынРамазантындаптурышы. Кейш жург - Губернатор не дещ сонда?- деп сураганда: - «Катынымды кермей елш кала жаздадым-ау» д ед 1 губернатор,- дейтш еш Рамазан.

Teri, губернагордын эйелш не аса сыйлайзындыш, не одан аса коркатындыгырас болу керек. бйткеш сонша кеп адаммен, сонша квп пэуескемен жолшыбайгы сонша журггы ауре ш п, Омбыдан Костанайга генерал-губернатордын жол шеккен ce6e6i, со кезде Костанайга онын эйелш и Петербурда окитын iHici келедд екен. Губернаторнвкерлерш ертш, сол балдызьша амандасуга шыгыплы АЛЫСТАГЫ АРМАН Сол кезде мен Байбаннын ауылына 61ржола орныктым, мшдеттм —сол ауылдын балаларынын «тш н сындыру», кажетп шакта ылауын тартысу Байбаннын ею немере iHici, терт туган iHici, езшщ ею баласы - осы сепз ж н и кысы-жазы жалшылыктан босанбайды, сондыкган ылауды кебше Байбаннынез! тартадыда, онын ымшык-шымшьпс ауруы устал калса, мен тартам. Жургшшшердщ жузден токсан тогызы д е р л т - кун сайын болмаганмен, жума сайын ерсш-карсылы агылып жататын Становой приставтармен полицейский урядниктер. Ауыл адамдары олардын бастапкысьш «улкен тере» дейдц, сонгысьш «Kimiтаре» дейш. Олай дейпш, егер eKeyi6ipre келсе, сонгысы бастапкысына н ш ш к кып турады. «Улкен теренщ алдында курдай жоргалап, бугжендеп журетш «Kimi тере», егер e3i жеке келе калса, «улкен- нен де» артык кожандап, ат жеккенше кырып ж1бере жаздайды. Бул ею Typai «теренш» кшмдервде жаркылдактары кеп болады, денелерше асынган мылтык, кылыпггарыболады. Ж эмш ж жолымен 6ipeH-capaH «жабайы тере» аталатын 6ipeyaep де журедц. Олар да калаша жаксы кшнедц, 6ipaK сырт ки1мдершщ туймелер! гана болмаса, езге жаркылдактары жок, асынган карулары жок. Олардын жургс-турыстары да, мшездер( де «Kimi терелер» мен «улкен терелерге» уксамайды, эдетз, жатык, сыпайыкеледц. KefliHipeK «жабайы терелердщ» нактылы атгары «учитель» екендцгш, олардын кызметт бала окыту екенш Телеке ауылына Метропка жакган ылаулап келген казак азаматынан естццм. Толыкшалау, юпнрек бойлы, томпактау коныр кездй, кырлылау мурынды, кыскарак калындау кара мурпы, тек сырт кшмдершщ туймелер1 гана жылтырауыкты, езге жарк-журк жок, калаша т н т ген сьшайы laiiMju, жасы отыз бес - кырыкгар шамасындагы бул ж ш т ылаумен Байбан уйше тусш, ушыраскан адамдарына казактъщ жалпак тшмен амандаса кетеенде: 246

- Жаным-ау, казак кой мынау? ! - деп тан калысты кергендер. eUnceHi мен тупл, олардын да «тереше» кишген казакты 6ipiHini реткерулер1 екен. Кайнаптурган шайды iiuin атганган бул казактын женш ауыл адамдары сурастырса, аты Спандияр, фамилиясы Кебеев*1екен. Жасынан орысша окыган булx iriT сонгы он жылдьщ шпндеTinec (Федоровка)дейтш орыс посежесшде ашылган русско-киргизская школада2учитель екен, юшр Кызылжар барып келеда екен. Спандияр агайды ылаулап апару рев маган келда. Тарантаска салган кораптын imute отырган ол, мен! касына отыргызды да, жолшыбайаты-женадда сурады. Панасызжепм балаекешмда есвген ол, «солай екен!»деп, дауысынан аяган белпсш керсетп де: - Хат бшесщ бе, бала!—деда. Мен арабша эршпен жазылган ш таты оки алатынымды айткан сон: - Мына штаты окып керцл, бала!—деп сумкасьшан жукалау 6ip ютапты алып керсетп. Ютаптын аты «Улгш бала» екен. Мен штаптын сыртындагы «Кдзакша оку штабы» деп усак epinneH жазылган, одан кейш «Улгш! бала»деп ipi эршпен жазылган, одан к ей т «Мектептерде Ьэм уйде оку ушшкентвлдерщдепTayipоку ютагпарынаналынып, казакша жазылды» деп тагы да усак эрштермен жазылган, одан кейт, б эж 1М,ipiney эршпен «Асфандияр Кебеев» деп жазылган сездерда ipmMefl окьт шыкгым. 1шшашьт керсем, 6ipimniбетпнбасындабудан бурьш окыган штаптарымнын басында кездесепн «бисмилла» тур. Одан к ей т жазылган «Баланын танертеш» деген энпме - «Мен ертенп сагат жевде ояндым, сол сагаттатурдым, жылдам кшндам... Бев-колымды жуып, орамалгасуртпм...»депбасталады екен де, оданopi мектепке баланын калай барганы айтылады екен. Сезшщ 6api TyciHiicri. «Мектеп»деген eiciHnii энпме де сондай. - Издан елде мундай мектеп бар м а?- деп сурады Спандияр агайменен. - Ж ок,- дедаммен. -Неге? 1Спандияр агай каз1р жеппстерш орталап, узджшз елу жыл мугал!мд|к кызмст аткаргандыгы ушш укшетген наградгар альш, халкымыздын ен ардаклы адамынын 6ipi бол отыр 1Ыбырай Алтынсариншн ынтасымен уйымдаскан мундай школалар бурынгы Торгай облысынын кеп жершде болган, кейш Kapiui болыстарда 247

Ол сурауга мен жауан берген жокпын, бшмесем, не жауап берем!.. Аталган eKi энг1меден кейш жазылган «Мектепке шакыру» деген влек маган аса унайды. ©ленде тан ата барлык макулык атаулы TipuiLiiK жасау эрекетше KipiceTiHniri вте кызгылыкты турде сипаггалады екен. Одан кейшп 4 ,5 ,6 ,7 ,8 ,9 ,10-внпмелерде таза казак тш нде, баланын eMipine байланысты 6ipa3 кыэык кенестер бар екен. Одан кейш «П»цифрмен белгшенген «Жепмнщ елею» аталатын влен. алгашкы жолынан бастап, менщ кв31мдд гана емес, квн!л!мд1де езш е тарта женелак «Жет1мнщ куш курсьга жастай калган, Экесш шешес1мен кудай алган. Кутетш баласындай жакын кайда? Деген свз осы емес пе «дуние жалган!» Бетщмен ic icreyre акылын кем, Бой всin, жас жетпеген, бшмейсщ жен. Мал-басын агайыннын талауында, Алдамшы осы емес пе дуние деген!.. Кезщнен жас агады кан аралас, Бил1ктен малыйтугш, шыгыптур бас...» вленнщ ажашкы «Жепмнщ кую курсын жастайкалан»деген жолын окыганда-ак, е з хал1мшквз алдыма келпрш, бойым шымыр ете тускен менщ, «Мал-басынагайыннынталауында»деген жолды оцыгантуста, квз1.ме жас кеп калган, содан бос ай бастаганжуйем, «Кезщнен кан аралас шыгады жас» деген жолды окыганда, откд кыздырган кортасындай балкып кетп де, «Билисген малын тугш, шыгыптур бас» дегенде, кезгменен жас актарылып, алаканыммен бет1.мдд басып, ещреп коя бердам... Спандияр агай меш зорга уапы жене жай сезбен емес, жепм калганалдек!мнщ окуы аркылы белгшкп адамбоп кеткенш, менщ де сондай болуым мумкш екеншгш айтып, кешлге элдекайда, алыстажапсан арманнынушкынынTycipyMeHуатгы... Онынсонша квп свзинн туйии: «Kici болудын Teriri сжуда жене езге емес, орыс окуында!» Э лп вленнщ аяк жагы былай 6iTeaj: «Кезщнен кан аралас агады жас, Билисген малынтупл, шыгып тур бас.

Сураусыз малда курык, баста сырык, Кыр ан.ыарыстан, кабылан мундай болмас!.. Сау басындауда болар ескенщше, Куш жетш, «е» десе, «ме*дескеншше. Агайьш тэлкепне итгей болтан Жепмдертолып жатырэлденеше. Шелдесен, сусын болар келдер кайда? Карын ашса, тамак болар жерлер кайда? Кднгырып, жудеп-жадап жургеншде, Сипайтын мандайыннан ерлер кайла?» Бул еленда Спандияр агайдын e3i жазган екен. бленн ш сонты жартысынквз жасымды тыйып, бойымлы жинап ап окып шыканнан кейш, сонгы eKi жолындагы сурауларды Спандияр агайдын езше берген кескшмен, мен оган карадым. Ол тусшгендей: - Бала, сен гой орысша ештене бшмейсщ?—деда маган. -Ж ок - Киыны осы екен. Мен сабак беретш орыс школасына «Ауылдык школа» аталатын уш жьитдык мектегш б т р г е н KiciHi ганаалады. Сенде ондай бш м ж ок Егер менщ школама тусе алсан, кудайын жарылкареда, онда пэтерде, тамакта, ки1м де казынадан... «Ауылдык школа кайда? Оган калайтусу керек?» Бул сураулар басымда сапырылысканмен, онын жауабын Спандияр агай да таба алмады. Онын айгуынша, элдене 6ip ауылдарда ауыддык школалар бар, 6ipaK онда эрюм вз куппмен окдды, ондай куш менде жок. Айтпакшы, ол «куш» менде бар да екен гой: экемнен калган дуние сатылып, одан шыккан жуз сомнан артык акша жыл сайын eciM 6epin устаугаХасен хажыгабершген екен гой!.. Спандиярагайга мен соны айтып ем: - Кудайын берда гой о н д а !- деда куанып к етш .- Ауылдык школаны б т р у г е мол жетеда ол. Акшанды колына алсан, школа тауыпберуда, оган ceHi орналастыруды мшдет1ме мен алайын. С пандияр агайды Ж ам анш убардан жэмш1к тартатын Рамазаннын уйше Tycipin, ол шай-пуйын innceHme, мен жупрш Нуртаза уйше барып, Хасен хажыдан акшаны алудын жайын свйлесшем: - Тэйт, жокты свйлем ей!- деп акырып тастады Нуртаза - Кайдагы оку ол? Айдаладагы 6ipeyre 6epin, кангырып елгщ кеп 249

жур ме? Оку не керек саган? Ептеп-септеп куншдц кере бер эздрге! Хасен хажыдагы акшакайда кашадыдеп отырсын? Ертен жнтгбоп, малмалданып, жан жанданбаймысын? Сонда керекемес пе ол акша? OfaHдейш есе бермей ме?.. Тагы да кынкылдайын деген меш: «Жогал, кезЕме кершбей! Кдтырма басымды!»- деп, Нургаза куып шыкгы... Кундер eTin ж атш . Кыс та басталды. Мен Байбан ауылында журш жатырмын. Bip KyHi, басында сенсеннен гстеген улкен папахасы бар, устшде каскырдьщ TepiciMeH астарлаган сургылт шинеш бар, оныц иыгында жаркыраган погоны бар, сыртынан буьшган кайыс белбеушщ он жагына кабуры байланган юшкене мылтыгы бар, мылтыктындумш е шыгыршыкпен шшген кызыл баудын 6ip ушы мойында, аягында ак чесенкасы, оньщ сыртында жылтыраган жана резенкеа... сунгак бойлы, ашандау акбужыр 6eTri, жукалау кыр мурынды, жасы 25—30 шамасындагы 6ip ж т т кедш. Сурастырсак, атыЖэмпейю, фамилиясы Омаров екен. Есктен сейлей, капжындаса юрген Жэмпейюкеуй иелер1 аска отыр деп едз: - Рахмет,- дедд о л ,- тыгыз жумысым бар. Костанайга пакет апара жатырмын. Кдз1р журем, аманшылык бола, дэмди кайтарда татармын. Байбан ол KyHi сыркатганып жатыредц. - Шырагым, сен апарып келе г о й ,- дедд маган. Жэмпейш екеум1з жалгыз ат жегшген шанага катар MiHin кептк. Казак ата улынан шеш бар тореHi менщ 6ipiHini KepyiM. Сондыктан жалпы тере атаулыдан сескенетш мен алгашкы кезде одан да сескенш, 03i б1рдемеш сурамаса, 03iM ешнэрсе сурамадым. Шапшан мшездц, жылдам сездц Жэмпейш aye.ni менщ хал- жайымды тугел сурап адды да: - Е-е, байгус бала-ай, мен сиякты екенсщ гой сен,—дедд. Содан кейш ол меш биографиясымен таныстырды. Жэмпей1с жаскуншде эке-шешесшен жепм каладыда, жалшылыктатурады. Оны Куртайдын Мукышы дейтш бай жалдайды. Ж эмпешс ж т т болган кезде, Мукыш балаларыньщ урлыгьша куйеди де, туткьшга алынатын болган сон, кашып орыс арасына кетш, сонда орыс кызьша уйленедиде, шокьшады. Ж эмпейкпж шокынганьш еспген агайындары б1рнеше ж т т п ж!берш, урлатып алдырадыда, «райына кайг, эйтаесе, ceHi еллрем1з» деген шартконцы. Шартган корыккан ЖэмпеШс кайтадан «мусылман» болады. Содан кейш ол Рамазан 250

дейтш агайынынын токалдыкка алган айел1 Жанылмен кещл косады да, 6ip тунде Кызылжарга тартып отырады. - Онда cijfli 6ipey шакырды м а ? - деп сураймын мен. - Ж о к ,- дейдцЖэмпейю. - Енд1 юмге сенш бардыныз? - Ешкьмгеде сенген жоклын. Bipтэуекелмен тарпым да кетпм. Орысша тшдц жаксы бшупп едим, аздап орысша хат бш епн едьм, соныма сендцм. Кызылжарда Дуйсенбай хажы Туранов деген Kici бар екен, полициянын сыскное огделениесшде кызмет icreftzu екен... - Ол негылган кызмег? Мысалы, мына мен полициянын кызметкер1м ш ,— дейш Жэмпейю —Bi3 кала,лдланынтэрпбш сактаймыз, кылмысп KiciHi туткынга аламыз. Дуйсенбай хажы Турановпен Кызылжарга бара таныс болдым, жасыратьшы ж ок, колымньщ ептеп enceKTiri болушы едц,—дейди Жэмпейю маган KyniMcipefl карап. Мен тус1нбеген кескш быдцрсем: - Кун кору керек емес п е ? - дейдц о л .- Кызылжарга айдап барган малым жок, калтага басып барган акшам жок, жалгыз атты жаланкаймьш, ендеше, калайтуру керек? - И э, сонымен, ci3 не ктедцщз? - Кала ауыл емес,—дейдц ЖэмпеШс,—онда, ен аягы, суды да сатып imecin Б1рдеме icTen кун кермесен, аштанелесщ... Маган «калай кун кердщ ?» дегел1 отырсын г о й ,- дейд! Жэмпейю, кесюшме кул1мс1рей карал койып. - Иэ,-деймшмен. - Кдлада шермашдейгшдер болады, езщ сиякты панасыз жет1м балалар. Оларда уй-куй болмайды да, квшеде кангырып кунтелш, врк1мнщ калтасына Tycin тамагын асы райды . Эуел1 сол шермаштарды пайдаландым. - Сонан сон? - Кызылжар манайындагы урылармен байланыстым, олар - мал урлыгын 1стейт1ндер. Полиция олардын кебш б1ледц де, туткьшга алады, олар пара береди де, босанады. Мен eKi арасын KeuicTipyuii болам. Свйтш жургенде, Д уйсенбай хажы меш осы кызметьме орналастырды. Менщ атым —полицейский урядник. - Урядник дегендер осы арадзн етш журупи едц,—деймш м ен,- 6ipaK олар орыс болушы едц. Казактан 6ipiHiui Kepin отырганым ci3. С1зден баска урядник казак бар ма? - Ж ок ,- дейдц Ж эмпейю,- буюл Кызылжар оязында казактан менен баска урядник жок.