С. Мұқанов. Т1

—Габбас «кур-энга»тушкэн бала иш, 6ipaaap,—дед1 молда бу балагаалиф-бидэн башларгакерек. Рахимбайдын бапасы алиф- бидэ. Bipre окысынлар, алар!.. Молданын«алиф-би»деп отырганы —Ka3ipri б1зфн алфавитпн «а» мен «б»-сы. Ол eid a pin™ неге «алиф, би» атапуын баяндауды кейшге калдырып, Оразалымызга оралайык. Онын окугатускенше exi жыл болган. Содан 6epi <-атиф-биде» жургенше тангалгандай Мустафа молданьщ кескшше карал едк — Бик зиЫнс1з бала,—дед1 молда,— оку 6ip да KipMi башына. Сабагына карами, уйынны бага, каЬары суккыры!.. Мустафа да, молда да ундеспей аз отырысты. Молданын ундемеу ce6e6i кейш мал!м болды. Онын колында дал сол сэтге шпнде «алиф-биг> бар «иманшарат* ж ок екен, «алиф-бнш» 03i жазып берейш десе, хат бшмейдг жанында жазып б е р е т баска адам жок, окытып отырган балалары да жаза алмайды. Мустафанын ундемеуше себеп мьшау болды гой деймш: агасынын жет1М баласьш окытпауга болмайды. Калай окытса да, молданынерю, онда жумысы жок; жумысы болар ед|‘,егер e3i «оку» дегеннен б|'рдемебшсё. Одан тук б1лмейдд. 0м1ршде молда алдында кермеген, « э л и т таяк» деп те бшмеген Kici. Д нш ш боп намаздан бас алмаганда, дуга окудан ауыз жаппаганда, Мустафа сол намаздын Ke6i араб Т|'л1ндег1 шартгарын, араб TiaiHaeri дугалыктарын ез кез!мен окып уйренген Kici емес, бглетшдердщ айтуынан, ауызша жатшганKici. Сондыкган егероку битеттн6ipey Мустафанын«бием» деген iHайткызыптындаса, он еюдсн 6ip нускасын таба алмас ед], араб сездер1н шатастырганда кулкдан езу жинай алмас efli. Сондыкган Мустафанын угымында, молда Kajiafi окытса да мейл!, бала калай окыса да мейл!, тек бала намаздыгын бш п, аят окуга жараса болтаны, одан баска окудын Keperi жок. «Оку» дегеннен угымы осынлай Мустафа у наз аз отырганнан кейш: —Отыр эне жерге!—дедй маган катан дэуыспен, Оразалынын касын нускап. Амал неник, кедшм. Отьгрдым. Мустафа орнынан козгалды да, жылжып барып молданын карсы алдына отырды. Содан KertiH калтасынан кумэжнег1н суырып, imiHeH Николай патшанын cypeTi бар 6ip сомнын кумшгн алды. BeTi маган 6ip кырындау келген Мустафа KyMicTi молдага 6epai де, «ила1ш-эмин» деп колын жайды. KyMicriкалтасьшасалган молдада колын жайып, элденеменен! iuiiHeH Ky6ip.nen, бет!н сипады. Мустафа да 6eTiH сипады. BipaK

келденен каратан Kicire екеуш щ сипауы ек1 турл> ед|: молдан1К1 — салкын сипау, ал Мустафанш?.. Элпнде байкатам, Мустафанын колларыжайыла берш др1тдеп кеткен. Бетш сипап 6epi карай бурылганда кескшше кез1м туссе, онсыз да кейш аз KecKiHi талаурап, жас шайтан 6eTi кш гендей, жылтырай калтан екен. Ол жасты бетш суртпестен орньшан турьш женеле 6epin ед : —Кдйната!—д е д жун nipin отырган Данышпан, урышыты мен шуйкесш жерге койып, орнынан козталып. Мустафа и р д ь — Ас ауызти! Мустафа торге барып кайта отырды. Ырымбайдын yfli Жаманшубарда орта аукатты саналатын да, б 1ракозге малды емес, сиырды кеб1рекжинап, кымызы болмайтын, айраны мол болатын. Данышпан Мустафата шушлдеген табан аяк айран усынды. Жайдары м ш езд, сыпайы с е з д Данышпан аякты Мустафата 6epin жатып оньщ 03i босап отырган жуйесш одан жаман босатып ЯННЫ —Kepin отырмын, кайната,—д е д ол, аякты Мустафата устаткан сон, кейш шегашпошрып,—тусшш отырмын, Ултутаннын атасына1 бата окута жарар ма екен деп экеп отырсыз той бу баланы, байгус!.. Уртгай берген айранта Мустафанын eKi кезш ен сорталай женелген жас куйылып кетп... АЛГАШКЫ ДУРЕ Юшкене атам уйден шыга: —Кил aai мунда!—дед1 молда Оразалынын касында отырган матан, кетерген сол ж ак колынын yciK саусагын шошайта кимылдатып. Мен орнымнан турьш молдата карай жылжи бергешмде: — Кара iT, син до кил алН— д е д молда Оразалыга, даусын кайарлана калындатып, матан кетерген сол ж ак колынын саусактарьш тугел жазып, ербендете бултап. Оразалы мен eKeyiMi3 молданьщ карсы алдына ж упче катар отырдык. Мен эл1 курык кермеген кулындай денемд! epKiH устап, TOHiperiMe жалтактай карап отырмын, Оразалы ботен итке кездескен кушктей жымып, мулэй1мсш отыр. '•Ултуганныц агасы> acrcili —Мукам. 53

Алдына келген баланы кулыкерш алганмоллаеркш ст отырган маган: —Кузщэ кара, ахмак!—деп акырьш калды. Мен селк erriM де, темен карадым. BipaKexi Ke3iM де KipniK астынан молдапа. Молда тыжырынган кескшшен менщ ycTi-басымды кез!мен шолып e rr i. Онысы кшм-кешепме жеркене карагандыгы екеш Keprnin тур. «Кшм» легенде, успмде бары —кызыл шубар ситсадан тккен кейлек-дамбал, басымда конырлау матамен тысталган, буйрасы ecKipreH 6epiK. Жана ситсадан тйскен кейлек-дамбалды киген1ме аз уакыт болганмен, ойындагы алыс-жулыстын салларынан пэрэ- nepeci шыгып, жамаудан кырык курау боп кеткен. 0ткен кеште балалармен тыгылымбак ойнаймын деп журш, сиырдын жас жапасына тайып жыгылып, былгап алгам да, келге апарып жуьш, уй уйыктаган кезде ун-туншз кеп жата койгам. Келгешмд1 бшген Юшкене агам \".мундакел!» деп касына шакырганда: —YcriH неге дымкос?—деп сураган. —Жай, терлегеншю гой,—дегем. — Hici немене устшнщ?— деген ол. Бул сурауына жауап бермегем. Одан api Мустафа каужамаган. Танертен: —Ycrinai былгагансын ба?—деп апам Ултуган сураганда: —Кэне, кайда?—деп тангам мен. —Мше, мьшауьщне? Жапага жыгылыпсын гой?.. Жуьтсын гой!..—деп Ултуган жулмалауга юрюкенде, менщуягган жанжал- мен кутылгым кеп: — Шымшымадеймш, Ултуган!—деп байбалам салгам. Эрдайым мен1 жактайтын «Апам» — К,ой енд!, Ултуган, ештенеетпес! Бьшганса, жуылар,—деп типзбеген. —Yctih 6yriH жуьш, ертен апарса кайтедц?—деген Сшеусшге: — Болмайды ол!— деген Мустафа пышак, кескендей,— бугш capceH6i — сэт кун. Ертен бейсенб1, 6ypciryHi жума,— eKeyi де ауыр кун. Жексенб! —сэтс1з кун. Дуйсенбне калса, Kemirejii. Кшпсенеагаммешокугасокалпымменапарды. Кеб1рекбылтанган дамбалымды молдага керсеш еу ушш, узын, кен балактарьш турш алдым. Кейлекттнсалтагьш жасырар мумкщщкжок. ‘CuieyciHUl

Молла осыдан жеркенд! ме эл д е меш мене швед! ме, afireyip, маган тыжырына 6ipaK карал отырды да, ттстене сейлеп: —Хайуан, найсап!—депкойды. Онын «хайуаны» да, «найсабы» да мен тусшбейтш жат сездер болганмен, riaai сезд ер екенш молданын кескш шен байкап отырмын. Аздан кейш молданын маган кадалган кез! Оразалыга карай ауды. Оразалынын онсыз да салпы epHi одан жаман салпиып, сорасы арылмайтьш мурнын жишете тартып, юшкене кара кездерш кьшылыктатып, имектеу бойы одан жаман ю ле TycTi. — Бир, эль «элиф-би«Н1»!—дети молда, Оразалыга Т1шленш, колын созып. Узындыгы 6ip карыстай гана шырпынын басын жарып кыстырган, келем1 алакандай гана, бурыштары жымырылып тшше карай ширатылган, тещреп тутеленген, бел кара кожалак кагазды молданын усынган кольша Оразалы ./ирьлдеген саусактарымен устатабердь — Н эрсэ булган бу «алиф-би» гэ?— дед1 молда, шыбык басындагы кагазды айнала карал ап, Оразалыга тжтене туе iri,- нэреэго KHMipreHcin анын шитлэрш? Ашасын килгаюм ни аны? Никбулай К1рленгэн?.. М олданын б ел ш -бел ш айткан сурауларынын 6ipiHe де Оразалы жауап бермей, колынын калтырауы б!рт1ндеп денесш е жайылып, аздан кейш бар денесЬмен калтырап Kerri. —Ник жауап бирмисш, каЬары суккыры?—дели молда, зшдене Tycin, он жак жамбасында жаткан шыбыкты суырып кольша алып. Кабыгы аршылмаган жас ш ш ктш кепдш р TycTi шыбыгы молданын колында кегерше бергенде, Оразалы: —Молдеке-ай, моддеке-ай!—дел ещреп коя бердк — Мэ-саган «мулла-Ьэкэ!>— дел молда Оразалыны аркадан тартып кеп калам легенде, шыбык уш-терт белйлп, ушып кетп. Ашуынын уыты колында калган молда «не болды» дегендей шыбыктынтукылына караса, элдеюм пышакпен бунап койган екен. Ызакыскан молда, ашу уытынюмге тегуге бшмегендей, ол уй шлнде жылдамдата басып бараз epcini-карсылажурдцде, букшшп отырган Оразалыны жупре баскан калпымен кеп TenTi... Тепкен екпшмен уш ьт тускен Оразалы тура берем легенде, молда тэты датепть —Молдеке-ай, мен емес, молдеке-ай!—дети Оразалы, уилнил реттебуге ынгайланган молдага raped кеткен кескшмен карал, коргангандай е м колын кетерш. 55

—Юм ищи?—деда молда тебуге кетерген аягын со калпында устал турьш. — М ен емес, мен ем ес!— дед! Оразалы, жамбасынан жылжынкырап. —М э, сина, «мин имэс!»—дел молда ушшгштепкенде, Оразалы жылжып кегш, молданьщ аягы жерге тидд. —Im-m-m, Kaliapbi суккыры!—дел, молда Оразалыныкулакган устады да, купи жеткенше бурады. .—Ойбай-ай, ойбай-ай!—деда Оразалы шыщырып жылап. —Э йтэсщ Mi?—деда молда кулакхы бурай тусш. —Айтайьш, айтайын!—деда Оразалы. -Ю м? —Эне, анау!..—дедаОразалы Жетшсбайдейтш батанынускзп. Жетшсбай—Жаманшубардан он бес шакырым жердей Огей- Д э у ш дейтш ауылдан кеп окитын ересек бала. Жоламан дейтш байадамньщбаласы. 0 3 i соткар. Олсен кыс урмакболтан молданын шыбыгын осы Жетшсбай колынан жулып ап, кеудеге туйin капты дел ecTireMi3. Содан 6epi молда одан коркады дейтш. Сондыктан болу керек, Оразалы «эне, анау» дел кылмыстыны нускаганмен, адырая караганы болмаса, молда оган кол да, тш де ката алганжок. Кдалмысынамойындагандышн манадан 6epi жымиган кескшмен антартып отырган Жетшсбай молда карады екен дел кымсынада койган жок. Жетпюбайта бата алмаган молда ызадан не icrepre бшмегендей, орнынан турып кетш, уй imuiae epclni-карсылы, аяктарын жылдамдатьш журе бастады. Оньщ каЬарлы кескшшен урейленген балалар у-ш у сабактарын окып жатыр. Оразалы eKeyiMi3 ун-туншз отырмыз. Оразалынын калшылдауы удел б,тралы. Кдсымдаш баланын сонша калшылдауымаган кызьпскершш кетп де, мырс етш кулш ж1бердам. Мунымды молданын кулагы калай шальш калганын бшмейм!н, ол маган жалт карал, кшт бурыдцы да, касыма ентелей басып жетш кеп: —Ник куддан, хайуан?—деда туйше карал. Сор кысты ма, немене, тэты да мырс еткешмде, молданын шалалага жагама калай шарт ете тускенш бшмей калдым. Ду ете калган жагымды сипалай, «неге урасын» дегендей молдага жаутандап карай бергешмде, элг1 сокканда алаканы ауырды ма немесе шапалакпен тарткангаколынын кушыры канбады ма, молда м е т тумсыкган жудырыгымен сальш кеп xi6ep/u... Ke3iMHiHоты 5б

жарк ете кап, дуылдай женелген мурнымды алаканыммен баса койып ем, жып-жылы б1рдеме соргалай ж е н е л д , байкасам, шубырган кан!.. Зэрем к етл , ещреп коя бердм... Жудырыкпен урганына да канагаттанбай, молда меш иыкган аягымен теггп кеп!.. Кырымнан жалп ете куладым... Ыза кысып алган молда тага да тебуге аяган кетере бергенде: — Апыр-ай, молдеке-ай, влт1рем1С1Н бейшараны!— деп Данышпан устай алды. Молданы ол api карай тартьш экетп де, а д де урмак боп тырмысканда: —Молдеке-ай, там болмаса сабаган бастаган с он урсайшы. Крлына кагазда устаганжокалт Обалгой мунын!—д е д Данышпан. Тырмысуын догарганмолданыДанышпан еркше ж1берш е д , ол: —Синама, сина!—деп маган каЬарлана карал саусагын безель.. «КАДЫМ. ОКУЫ Бул шыгарманын 1шшде окушыга ен кещ л аз болатыны осы бвлшек екенш бше тура, эдей1жазьт сггырмыз. Олайжазганce6e6iMi3, 6ip ганаказакбалаларынынемес, «мусылман» аталатын барлыкедин балаларыньщбастарын сан гасырлардынбойына пайдасыз катырьш, миьшбоска жеген, букш «мусылман» елдершщ внер-бтм нен артта калуынабас себеп бодан «калым»аталатыноку бодан. Осы«жудын» iuiKi сырын,мэн-жайын толыгыракбаяндап бермей, «киьш оку ед» деп жалпы айтъш ету д н K33ipri окушьшьщ кепш ш пне acepi де болмас е д . вйткеш олардын Ke6i «кадым окуы» детеншнне екенш кврген де, бшгенде Kicuiepемес кой. Музейлерде 6i3 есю дуниенщ затгарынтансык кана керш емес, сол aeyipzuHбасынан кешкен eMipiH тану уппн де карамаймызба? Кадыммен танысудьщ Ka3ipri ж ене KettiHri урпакка кажетг!г1 музейдеп сол есю затгармен танысудьш кажетг1п сиякты. бйпсеш K33ip «кадым» окуы да музеШйккана мулк ж ене онын да артында кеп тарихы бар мулйс. «Кддым»—арабша «есю» деген сез. Кадым окуында, «а», «б», «в», «г» деген сиякты дыбыс б е л п а болмайды. Онын ep6ip эр1птершщ «елin» (а), «жум», (ж ), «сад» (с), гани (г), «нон» (н) деген сиякты жеке аттары болады. Араб эрпш щ танбасы 29. BipaK бул жеке жазылу Typi. Одан баска осы ерштердщ: бас, орта, аяк аталатан Typaepi бар, 6epiH косканда, «29»дынорньша «108»боп шыгады. 57

Арбата жазылу Typi 6ip, тек асты-устше нокат коюмен айырылатын apirrrep кеп. Мысалы, жотары караган-пк нокат койса - «и», устше 6ip нокат койса - «н», eKi нокат койса - «т», уш нокэт койса, «ш» болады.Сонда, сызылулы6ip бес эрш взара нокапармен тана айрылады. Бул жатынан алып Караганда, егер нокатарын есептемесе, араб алфавитшдеп сызыктын Typi «29» емес, 17-ак. Арабта «3» эрш торт турл1 айтылады, казакта онын 6ipi тана бар; арабта жуанды, жпишкел1 аталатын 6ip-6ipaeH-aK. Сонда, арабтын 29 эрпшш 9-ы казак тшшде жок. Араб алфавитшде дауысты дыбыс атымен болмайды, олардын орньша: асты («и» орнына), у с п («а» орнына), yrip («о» орнына) аталатын эр1птердш асты, устше сызыктар койылады. Бул тек «куран» сездершщ асты, устше койылатынсызыктар. Араб тшшде жазылтан езге кггаптардынсвздершде он дай сызыктар болмайды, кандай эрш тщ асты, устшде кандай сызыктар барын окушы жобамен тана айырады. Мысалы, «Мухаммед» деген свз «Мхмд» боп, «мухтасар» деген свз «мхгср» боп жазылады. Булай 61рынгай дауыссыз дыбыстардан куралтан араб свздерш тек араб тш н бшетш адам тана ж обалап дурыс окуы мумкш, ол тщщ бшмеген Kici калай дурыс окиды... Арабтын тш ш б1здщ молдамыз Газизуллиннщ ®3i де б 1лмейд1. Кейш байкасак, араб, фарсы свздерш ол кате окиды екен. Араб epim epiHae осындай ж ене баска да толып жаткан взгешелвсгер барын Fазизуллиннш 63i де тусшбейш, сондыктан окушыларьшада тусшщре алмайды. Сонша киыншылыкпен узак уакытка араб алфавит1нщ сызыктарынарентанытан балаларенш эрттерд! косьт свз курауга Kipice/ii. Онын атын кадым окуында «еже» дейдь Мысалта «Мухаммед» деген свзди дзайык. Араб алфавитшде дауысты дыбыстар болмагандыктан, бул свз кшен дауыссыз дыбыстарданкуралып, «Мхмд» боп жазылуы жотарыдакврсепдш. Оны дурыс оку уппн, асты, устше туспадлы белгшерщ кою керек. М эселен, бастапкы «м» «му» боп окылуы ушш, устше «упр» аталатын сызык; «х» «ха» боп окылу ушш, устше «усп» аталатын сызык; о дан кейш кабатынан келетш eKi «м»-ншкоскабатгытын кврсету ушш, устше «тэштит» аталатын сызык; сонты «д»-нын касында дауысты дыбыс жогын кврсететш «сэкш» аталатынсызык койылуы керек кой, егер ол сызыктар койылмаса, неге койыл- майтыньшмолдатусщщру керек кой.

Газизуллин олай тусщщре алмайды. Ол тек e3i молдасынан тусшбей окыган сездерш 6i3re кайталап, мысалы, «Мухаммед» деген ceaoi: «емтурме хисынха—муха, мемтащасынба — мухамма, далда сэкш — Мухаммед» деп, ешюм тусшбейтш бцэдемеш был- дырактайды... Осындай api «еж елеуи киын, api еж елеп шыгарганмен, TyciHiKci3 араб сездерш мыжгылаумен баланын басы катады да отырады. Зирек бала гана «ежеден» «суреге» кеше алады да, зирек eMeci «ежеш» неше жыл езплесе де тусшбей, eMip бойы сауатсыз кальш кояды. «Суре» — арабша «дастан» деген саз. Олай дейтцн, «куран» еленмен жазылган гой. К еп елецнщ басы косылатын 6ip такырыпты, «куранды» «суре» дейдг «Кураннын» алгашкы «cypeci» «суратоэл - бакара» аталады, магынасы — сиыр дастаны». BipaK дастанда сиыр туралы кенес жок. Суренш неге «сиыр дастаны» аталатыны белгклз. Осы «суреде» 186 елен, бар. ¥ зак сейлеп кеткен 6ipeyre казактын «немене, узын суреге тусш кетгщ?» aeyi осы «суреден» шыккан. Баланын алгашкы тусетш «cypeci» — «кураннан» кыскартып алган «эпитек» (арабша — «Ьафтиек») дейтш кпапша. Кдзактын «Калкам-шырагында» кеэдесетш: «Ьпшде «эптиектщ» «раббел фалак», Оленге жас куюмнен етпм талап. Сен кызды кай жер1цнен кемггейш, Озщ сал, езщ акын, 6ip зэнталак» дейтш елещ осыдан туган. «Эптиектен» кейш бала 600 беттей «куранга»тусед. Ол да тугел1менараб тшнде жазылган, сондыктан араб т ш н б1лмейт1н бала оньш карасын танып окыганмен, магынасын бшмейд. Кураннын немесе араб тш1нде шыккан баска итаптардын магынасын айырабшмейтш балалар гана емес. Казак ауылдарында «молда» атанып жургендерден жузден токсан бесшщ мурнына араб tuiuuh Hiciкелмейтшш кез1м1збен кердк, солардын 6ipi — Хабибулла Газизуллин. Бул — казак арасынан шыккан молдалардын гана емес, т ш арабтарга жанаспайтын барлык мусылман елшш молдаларына тэуел д соракылык. Казакта «Оку инемен кудык казганнан киын» деген мэтел осьщан шыккан. Юшкене молдага окуга барганда, тагдыр менщ мандайымаосындай «кудык казуды» жазган е д . 59

КАБЫР БАСЫНДА Адамдеген 6ip кереметемес пе! Егер тырысса, онын уклайтын д у н и еа б а р м а ! .. Дуние жузшдеп окудын ен киыны кытайдш деседа. Кытайдын жазуын «иероглиф» дейдц гой. Кытайдын тшшде с ез басы 6ip «иероглиф» бардесед1. «Дыбыс танбалары»деген болмайды деседг С ез танбалары сонша кеп болганмен, осы ттлдеде сауатш болмай маадам!.. Юшкене молданын опыту auici каншалыкугымсыз, шалагай болганымен, онынокыткан балалары кеп азап керетура, кун сайын кейш емес, iarepi басады; кун сайын угымсыз окуды уга тусед1, нысанага карай адымдай туседг Нысана —араб тшшде жазылган сездердцн карасын да оку. магынасын да тусшуге тырысу. Осы нысанага 6iprrimen мен де жакындадым. Окуга барган жылдын кузшде мен алгашкы сатылардын бэрш етш. «куранга» тусп'мде, кешжпей сезш е тусшбегенмен, карасын окыганда судай агыздым. Молда 6i3re кей кезде елпегерге арнап «куран» шыгарттырады. Сонда 570 6eiriK куранды 6ip бала терт- бес кунде окып шыгып бередт Мен де сейтем. Кыстай окып, «куранды» жаттап алуга айналган кезде, молда 6i3fli «туршше» аталатын кггаптарга екеп салды. Бул ютаптар «шагатай» аталатын Орта Азиялык тшде жазылган. Йрнешеуш мысалга ке.тпрейiK: 1. «KepiH Kajjip» дейтш ютаптын сез: былай келедг «KepiH KaJlip кушретш, Бшсш даю сунгатын, Мустафанын умбэтш Андаг тэшраф кылдия. Иок едж, 6i3Hi баркылди, Тэн жаратгы, жан берди, Катыра-и судан б1злэрин Андаг тэшраф кылдия». 2. «Таки гажап» дейтш кпаптын ce3i былай келедд: «Замана ахыри олса, нэлэр болгаай, Дунияга турлу-турлу ф элэ толгай, 60

Галимлэр шагыр iuiin, зина кылгай, Андин артык тахи гажап данлари уар». 3. «Бакырган» дейтш к1тагпынсез1 былай келеш: «Бакырганден сафар кылсам, Тауафкылгали Кэгбани. Барып кэне йез|'м сурсэм, Kepin хэннани мэннэни. Хажыр есуэткэ ал-сунсам, Хатам диуэрни кврсэм, Хамдд у э сана айтсам. Сахар уахгада сухбани». 4. «Суббэтэл гажизин» —мунын алгашкы елендерк «Сане лил халык гебра-и, у э афлэк, Яратти катраиден гэуИэри фэк»,— деп араб сездершен куралып келг а ш е н , а ж жагы: Аягымден судрэп атын, лэх1ткэ, Не упнн кулдык кылмадындеп Эхэдкэ»,— деген сиякты туржше боп кегель Бул кггаптардын да сездерш е казак балалары тугел TyciHin жаткан жок. Дегенмен, сездер1 атымен TyciHiKci3 m a e r i арабша жазылмаган ютаптардан Kepi TyciHin окуга элдекайда женгз. TypiKiue ютаптарды окыту Газизуллиншн e3iHe де арабша кггаптарды окытудан жещ л екеш KepiHin турады. Онын дауысы жаксы. Бала кезде кулакка сщгендистен бе элде расы солай ма, ол куранокыганда да, еленмен жазылган туржше кпаптарды окыганда да эндете женелсе, ете сашп', ыргакты дауысы тындаушысын уйытып экетедь Эр ютапка, acipece туржшеге молла арнаулы эн колданады. Кейш байкасам, солардын Ke6i татардын халык amrepi екен. Мысалы, «KepiH Кдщрда»ол «Тафталэу» эшмен айтады екен. TypiKme клаптардыэндепп окуга шеберболганмен, Хабибулла олардын тиш е TyciHyre ш еберемес. Татар т т н д е жок сездердш магынасына ол тусшбеНш, «туржше» аталатын штаптарда араб, фарсы, езбек, туржпен сездер1 кеп кездеседь Ондай сездерд! 61

тусшугеF азизуллин ынталанбайды да- Кейде ол магынасы ап-ашык турган сеадердщ езш шэк1ртгершеталкылап, айтыл бере алмайды. Мысалы, оныц «сэн» димэ, «сэн-сэн» димэ, «сэца» димэ, «мэн» димэ, «мэн-мэн» димэ, «мэне» димэ: «саз» дищ з, «ci3-ci3»диндз, «пзгэ» дшрз, «6i3» дищз, «6i3-6i3»дишз, «б1згэ» дишздеп уйрегетш 6ip c a6 a ra бар. Егер молдадан: «Осы айтып отыргандарыныз н е? » - деп сурасаныз, ашуы тыгаз ол: «Нэрсэгэ кирэк, сэнэ, китэп сузш тушщщрургэ кирэкм1ни, ахмак?»- деп урсып тастайды. Ойластырьш кврсек, молданынмунысы «сен» деме, «сенЫн» деме, «ci3» д еш з, «ci3ci3» деш з, «Ызге» д еш з, «6i3 дешз», «6i36i3» д еш з, «б1зге» деш з деп, балаларды «сен» деп турпайы сейлеуге емес, «ci3» деп сыпайы сейлеуге уйрету екен. BipaK ол осылай угындырмайды да ж эне угандыра да алмайды. Канша катал дегенмен, Хабибулла да адам баласы гой. Онын да кеш лда-кещ лыз уакытгары болады. К ен ш и з уакытгарында балаларды кысып кеткенмен, кешлди уакытгарында ол балаларга e3i бшетш макамдарды уйретш, уйренш алган балаларга жекеше де, косып та айткызуды ол жаксы керед1. О нын аса суйш, эндетш окитын штабы —«Мухаммедия». Оленмен турйане жазылган бул кальщ ютап Мухаммед пайгамбарды мактауга курылган. Онын елендершетауелд! эш бар, сол энд! шыркай женелгенде, молданын дауысы букш Достын басын кущрентерлжтей боп кегель Аятгы молда «Мысыр макамы» дегенмен окиды, ондагы эш де зарлы, ыргакты келедь Осы эндерш е салып айта алатьш moKiprrepzu ол кейде аса ыкыласпен тындап, эсерленш калады. Дшцплдагшщ салдарьюан ба элде жасында керген жет!м,щп, жокшылыгы немесе Ka3ipri жалгыздыгы eciHe тусе ме,— энш тындап отырып, кейде жылап та алады... О раза айларында гана окылатын «тарауык» намазьшын «тасбигы» аталатын дуганы ол б!рнеше балагахормен айткызады... Кун сайын балаларды окудан таратарда: «Сэббаха, сэббаха, З к р и айттым ол хакка. Мусылмандар жумакка, Кэф(рларын тамукка. Гайрауат-ау, гайрауат, Bip алладан гинаяг. Атамызга дэулет бат, Анамызга ш афкат бат, 62

Молдамызга талым бат. Азат уакыт болып тур, Нурмухаммед алауат». «Аассалаумагалайкем, молда, Слзден6i3re улыксат!» —деген жырдыхорменайткызады. «Fайрауат»аталатынбул жырга кейде03iде косыльшкетедь BipaK63i уйреткен эндерд 6ipeyезшен улыксатсыз айтса, «хайуан, найсап»деп, оган emirin алады... TypiKme кггаптарга 6ipa3 жатгыгью алганнан кеШн, молда балалардыараб ттлшде жазылган д|'н ютаптарын окуга салды. Араб т т ш щ де грамматикасы (сарф), синтаксис! (наху), логикасы (мантык) бар. BipaK булар б1здд окытатъш молда бшетш сабактар емес. Б 1здю м олданын б ш е т ш —«тэржима». Ол —араб с е з д е р ш н касы на TypiKme сезбе-сез магы насын беру. М ысалы, бабен — ушбу баб, ш арутсассалат — нам аз ш артларындагы бап, уalina—ол намаздын шарглары,ситгэтэн—алтыдур, эл-эууэл1 — ол шартларыныц ayem ici, эл-уызуы —таИарат алмак, бел-ма-е- ат-та!шро —пэк су б1рлан, ау-ет-таяммуми —я иса таямим сокмак, биша-шундай нэрсэб ы эн , якуны —б олорол нэрсе, минальарзи— ж ер жынысындан: кэтгурабе —топы рак ш и к н ш , yapyMni —кум ш икш й, уэлкукли — сурмэ таш шикйип, уэззараниха — извест ш икиш , уал хажары —кара таш шиюллг.. Касында мундай TypiKme магынасы жазылмаган араб, фарсы с е з д е р ш н не екенш м олданын 03i де бшмейщ . MiHe, осындай к азак балалары жартысы н TyciHin, ж артысын тусш бейтш тэрж имэлерден 6i3 сол кы сты н а я к к езщ де «Ш руто- ассалат», «Тагыллиме ассалат», «Тхфэтуэлмул1к», «ФикЬикайдани» сиякты 6ipHeme ю таптарды окыдык. Бул кггаптарда да дш ш щ щ кп уйретуден баска, баланын п р ш ш к жасауьша eui6ip б ш м жок. Миды жейтш киыншылыктарын былай койганда, со кездеп ауылдын угымында мен «кеп 6miM 6iain» калдым. М еню окуымнын бундай «каркынмен» KeTyiHe ecipece м еню агам М устафа куанды. —Кудайдын, бергенш е ш ую рлж ,—дейтш болды ол,— Мукан бейшара TipmiaiKTeеш рахат керген ж о к едд, бейшаранын кеп жыл аккан кез жасы кабыл болган екен. MiHe, ещц баласы оган куран окуга да жарады. Будан артык кудай не 6epciH оган. Менщ куран окуга жарауыма Кении тасыган Мустафа, онымды Мукдннын ахиретгеп рахаты деп ойлады да, ж акын жерде турганда 63

кун сайын, алыстаганда жума сайьш эке-шешемнщ басына апарып аяг окыталы. Сонш а кеп окылатын аш тарды н Keil6ipi м енщ кез алдымда Kyuiбугшге шейш турады. Ауыл Достагы жайлауга отырады... Жума кундер! балалар окымайды... Со куш ала-кебеден Мустафа турады да, аркандап алып калган биесш эк е л т , жадагай тарангаска жегедь.. MeHi касына отыргызады... Екеум1з кыстауга карай женелем1з... Кыстаудын бер ж ак жиепнде кальщ зират... А г а т ы ж ок ж ердей бул з и р а тащ 6ipHeme кабыры гана (эрине, аукатгы адамдардьщ) агашпен коршалган... Катар кемьтген Мукан мен Балсарыньщ Ka6ipaepi ешнэрсемен коршалмаган, жаланаш темпелер... Зират тугельмен айната орланган. О нын адам аш ы п -ж ауьт кана юретш какпасы бар... Осы какпанын атдына М устафа екеум1з кун шыга жетем1з. Шалдыны калындап алган кыстаудын манына бул кезде сэры маса сыймайды, токтасан-ак, тещ репнде булттай уйрш п, ызьщ кагып каптайды да турады. Устщ е кемше элденеше мыны жабылады. Аяк-ылау кып журген жалгыз биесш аяган Мустафа зиратка ж еткен сон арбадан агытады да, алдынгы eKi аягын устал, жел жагына тутш сап кояды. Тутшге масалар жолай алмайды. Тутшш ыкгаган бие огтауга Kipiceai... Мустафа екеум1з какласьш аш ьт, зирапы н шине к!рем1з. Kicici елген езге уйлерден зиратка 6i3 кеп келем13 бе, немене, me6i калы ндаган зиратгын imiaae какпадан мен1н эке-ш еш емн1н кабырларына meftiH созылган сокп ак жатады... Сол сокпакпен ж ен еле берген 6i3re булттай туйш ген калы н м асаны н мын- миллионы жабыла кетедь.. Мустафаньщ айтуьшша, зират imiHeот жагып, тутш сэлуга болмайды, ейткеш «от» тамуктан шыккан, кабыр арасында тамук HiciHKenipciiy кунэ... —Юшкене ага-ау,—деймш мен, масалар денемнщ ашык жерш талап елттрш бара жатканда, тутшс!з калай шыдаймыз буган... Аят о к ь т болуга болмайды гой... — Кунэл1 болма, ш ырагым,— дейд! М устафа,— Аюп пай гамбардын денесш курт жеп тауысканда да, тэш рге тэупыгьш KeaTipin, шыдапты дейд1 молдалар. Маса сол куртгардан артык болыппа... Оны даж 1бертоты ргантэш р1-. Шыда!.. Кыска аятболса, киналганмен де, шыдап багар едщ. Олай емес. Куранда «ясин» а п ы суре бар. Бул ен кемше жарты сагат окьшады. О дан кы ска аятгын елпске «сауабы» жоктай-ак, кабыр басына барганда Мустафаньщ маган окьпатыны осы «ясин» гана... 64

Кдкладан Kipe жабылган масалар 6i3 кабырдын бас ж аган а кеп шокия отырып, «ясинге» ю рккенде ycriMi3reуймелеп конып алады. Бул кезде олардан куты луды неш б1рмумкш ш тт жок. Конгандарын алакднынмен сипай кырып жатсан, ripinepi колыннын сыртына кеп уймелейдк. Кольщнын сыртына конгандарын сыпырганша, бет- аузына кеп тага уймелейдп. Д ененш аш ькж ерлерш ен орын таба алматандары каптал кепкш мш еконады...Ж ылкы ны н кэлынтергсш б1здейтесш erin, каньш соратъгн олардынтумсыкдары сенщ ж аздык ки!мшд1шопак курлы керсш бе?!. Сар масанын шакканы кандай ащы. Оньщ эркайсысынын тумсыга тиген жер ара истегендей тыз ете калады... Осындай тумсыкгар 6ip емес, элденеше м ы н - денене тутатса каптай конган масалардын ащы шакканына, ер болсан, шыдап к ор!.. Мен шыдай алмаймын. «Ясинщ* зулатып окып отырып, денеммен арпалысудан тынбаймын... Мустафанын шыдамдылыты Аюп пайгамбардан артыкболмаса, кем емес. Ш ыдамсызданган маган ол ала к е з 1’мен анда-санда 6ip адырая карап кояды да, 03i ун-туназ, кимылсыз сазарып отыра бередд. Денесш е конган масанын 6ip де 6ipiH сипап елп р м еф й — Б1раздан к ей ш ш ыдамы таусы ла ма, н ем есе д ш ш ш адам, окылган аятгын энш е тусшбегенмен, бар ы кьиасы мен соган берше ме, aflTeyip, «ясин» орталаньш келген кезде ол ж ерге бетш тосей етпетшен жата калады... MeHiH к у л ага м а М устаф а ж актан элФ з кущренген 6ip зарлы ун естшедц... Ол кезде аруакка сен е™ м еш н бойыма «мына ун кабырдан шыгып ж аткан ж о к па» деген Kayin т у с т , туда бойым т т р к е н е бастайды... Соза окыганда жарты сагатка жететш «ясинды», масалардан кысылгандыкган, мен шамасы он бес-жиырма минутге окып шыгам гой деймш... А ятгын аякталганьш ест1ген Мустафа басьш к о т ер т , унс1здуганы окыганда колын жаяды да, мен бетгчщ тез1рек сипаганда ол кольш сол жайган калпымен узак отырып калады... С о кездеонын кара бужыр кескш ш е кездм туссе, кырлана бггкен мурньш ын eKi сайын ала томен карай аккан жас саулап баражатады. .. Бетш сипаганнан кейш де, сол орьшда отырып калган Мустафа, эл п окылган аятгын сауабы ж е тк ш к а з болды ма дегендей, агасынын oai шеп шыгып улгермеген кара топырак кабырын кушактай жатады да, ещреп турып жы лайды ... М ен, эри н е, ол арадан к етш к ал ам , ce6 e 6 i, 6ipiH iuuieH, Мустафанын eai агасьша бауырмалдык создер айтып зарлануы туда бойымды туршдкттред!, екшшщен, каптауы ж ан е жабылуы кебейе тускен масалар 6ip орында туруга шыдэтпайды... 5-859 65

Ш0Й1Н АГАЙ Баланьщда, эрине, езшше киялы болады. Ол давз угымында улгш-ау деп ойпаган адамдарьша жетущ арман етедд. Менщ де балалык такта бйрнеше армандарым болды. Жаман шубардаТ оганастын Кднапиясы дейтш балуан болды. Ауылда онымен куресуге жарайтын ж т т жок. Есту1м1зше, ол Жаманшубарда ганаемес, кулакecrip жердеп балуандардын.бэрш жыгьт болган. Дене жагынан ол орта бойлы, 6ipaK жаурьшы кен, reci шалкак, булшык errepiтуйш-туйш. Мен сондай балуан болуды арман етем, 6ipaK оган жаспын. Жаманшубарда кезд1 кызыктыратьш ж нптщ 6ipi Аткелтдр. Казынкарамурггы, шокша сакатды, квркем кесющц, ыкшам,жещл денел1, шагын дэулетп оньщ Kaci6i ацшылык. Ж аз айларьшда ол кус атады, кыс айларында ан куады. Д аудел шагын бола тура, ер- токымы эдем! 6ip жуйрк ат оньщ астанан кетпейдп Ол м тген ат эрдайым бэйгеден келедп Ки1мдер1 ыкшам, таза, сэнш болады. Канипа алы суду кескшдд, суду тулгалыэйел1бар. Уй imiH, ыдыс- аягынКанипатаза устайды, асыдэмщ болады. Бакьптыбул семьяны квргенде, менщ 6ip арманым —ер жеткенде Аткелтдрге уксау. Жаманшубардьщ ен aHiuici Кабамбайдын F абдолы. Со кезде отыздаргатакалган, суду кесюнш, кырбыккара мурпы ол ойын- сауыктьщ гуль Оны тещректеп ауылдар да шакырып экетедь MeHiH6ip арманым —сондай эний болу. ЖурпъЩ айтуьшша, бес болыс Керей, Уакаталатынелде 6ixnjH ауылдаш Нуртазадан шешен адам жок. Ол менщ экеммен немере. Жасы со кезде алпыска таялган, кексау ол, егер ел 1шшде дау-шар болса, соны шешуде журедц, би.пк айтады. Ол кездеп казакта билктщ ен касиет1 —свзге алдырмау. Кьм свзге алдырмаса, дауда сол жецедд. Нургаза сондай адамдеседь Ендеше, менщ 6ip арманым —Нуртазадай шешен болу. Жаманшубарда тем1рдщ устасы К°жахмет, агаштын устасы Курманке, eriKTiH me6epi Кусайьш, epiMHiHuieoepi Кэсен... Мен осы енерлердщ бэрш уйренуге де кумартам, окудан босаганда, олардьщ касьшда сагаттап отырам, 6ipaKуйрешп шебер белуга aai жаспын... Жаманшубардагы енерпаздарды н iiuiime MeHiH с эб и л к ce3iMiMe ен унайтыны Шэйш агай. Кдз1ржасы жетш сп оргалаган, бастауыш мектептерде кырык жылдай MyraniM болган, ак шашты, ак сакалды бул карт MeHiHеам де Manri сакталатьш адамнын 6ipi. 66

MeHiH бала кез1мде ол сипарын жогары карай шираткан, кыскалау кара мурпы , иек тусына гана экеп коятын шокшалау кара сакалды, кызыл шырай енда, денгелек жузда, имектеу кыр мурынды, кою кара касты, толыкша орта бойлы керкем жктг еда. Ш эйш агаймен fiipre жасасып келе жаткан Зылика ж енгей де ол кезде талдырмаш, KiiuipeK денел!, бет с уйеп батьщкы б1ткен сопактау керкем келбетп, «кан мен сут ак ж уз1нде араласкан» дегендей, кызгылтгау шырайлы, кулпырган ашан енда, мандайдан темен карай TiK бпкен эдем1 кыр мурынды, колмен катарлап ■пзгендей жвдшке кигаш кара касты, мелдареген орташалау томпак кара кезда, бурыген оймак ауызды, ушы суШрлеу KiiuipeK иекп, ypin ауызга салгандай сулу келшшек!.. Кезещ келгенде айта кетеййс: кызды кальщмапга сататын ол кездш ауылында калынмалсыз уйленген 6ipiH ini адам — Ш эйш агай. Ел аралап TiriHiumicri Kecin eTin журген кез1нде (ол туралы теменде толык жазылады), Ш эйш агай мен Зылика женгей танысады да, 6ipiH 6ipi суйед1. Калынмалшыл ауылда олардын косылуына жол жок, Зыликаны eKeci элдек1мге атастырып койган... Ендап жол 6ipey гана - урланып кашу. Олар сейтеда. Паналаган жер1 — Баглан. Зан бшмейтш надан ауыл калага барган жастарды куа алмайды, бармагын TicTen кала бередь Балалы-шагалы болганша Шэйш мен Зылика бул елге жоламайды... Шэйш агай фамилиясын «Тшегенов» деп, улы атасыТитегеннен алган. 0 з экес( — К,ожахмет. Ол Kici eMip бойы дукен устап, TeMip согуды кэсп еткен кедей адам болды. Одан туган бес баланын Шэйшнен e3reci советгж дэу1рге дейш жалшы боп кедда. Шэйш агайдын е.\\прбаяны кызык: Багланнан б1здщ елге жыл сайьш кеп усак-туйекпен сауда журпзетш 6ip татар К,ожахметпен дос болады да, «бакыршым болсын» деп, Шэйшда он уш жасында сурап ап, езьмен6ipre альш кетеда. Татароны жаэа11тарынддкасына алып журш, кыскы уакьггга каласындтгы медресеге окуга береда. Ол кандай оку? Ислам «дуниесвде» еткен гасырдын орта шеншен бастап, оку мэселесшде «жадид»' аталатын агым шыккан гой. Жадид окуынын кадым окуынан айырмасы: кадым дш сабагынан басканы окытпайды, жадидте данда (эрине, ислам дан1н) куатгай отырып, 67

оны гылыммен жагыстарады, «дуния» окуы мен «ахрет» окуын катар журпзедг Окьггуэдош де жадид кадымнен мудде айырылады. Кадымшаокьпудынэдю «кадым окуы»деген бе.шмде айтылгандай болса. жадидше опыту гылымга байланысты, ол эр дыбысты гылымдыктанбасымен танытады. Heri3i буржуазиялык идеядан туган бул оку панисламдыкты1колдап, араб пен фарсы тшдершен де кашпайды. BipaKжадид 6i3 жогарыда улпсш керсепсен кадым эдю нш е, араб пен фарсы тшдерш балага TyciHiKcisтурде емес, TyciHiKTi турде, эр ултгын баласына е з тш н де айтьш бередг Жадидтж ад1спен жазылтан араб пен фарсы т ш ш н сарфын (грамматикасын) нахуын (синтаксисш), дурусо-ашшифайиясын (хрестоматиясын), ез ултыньщ тш н деп сауатгы бала ез бепмен де уйренш кетуге болады. Исламдыкшьвысгатуабастаганбул агымэуел) Мысырдзнербиш де, Русияга еткен гасырдынаяккез1ндежетш, канатынкен масштабта 1905 жылдын революциясьшанкейшгана жаяды. Жадидгын «туын» Русия мусылмандзрынын iuiiRae езге ултгардын буржуазиясьшан бурынырак татар буржуазиясы кетертц. Алгашкы ушкьшы XIX тасырдын сексенштш жылдарында, татарлардыц алгашкы просвегительдериш 6ipi Ши1ибыддин Маржанидан шашыраганбул агым 1905жылгыбуржуазиялыкреволюиияданкейш кабындай кетед1. Ж адидтж багытта: Кдзанда «Мухаммадия», Уфада «Галия», Орынбордз «Хусаиния», Троицкще«Уазифа»алы ортажэне жогаргы дэрежел1 бш м беретш медреселер ашылады. Буларга багытгас медреселер Русиянынмусылмандартуратын калаларынынкебшде туады. Татар т ш ш н нег1з1нде курылган бул медреселерден татарлардын, гана емес, Русиядагы баска мусылмандык елдердщ де азды-Kemi балаларыокиды, б|ракезттлдершде емес, татарттл1нде... Сондыктан езш езге ултгардын буржуазиясьшан алдамьш деп санайтын татар буржуазиясы сойылдарьш согатын «Уакыт» газет!, «Шура» журналы сиякты баспасез орындары аркылы «Русиядагы мусылмандардынт1пдер1татартшне куйылып, б1р-актшжасаукерек» деген niKipiuтарата бастайды... Кадыммен салыстырганда окьггу эдю нде де, гылымга жанас - тыруда да Октябрь Революциясына дейш 6ipa3 прогрестж мэн1 болтан бул жадид —идеологияльгкнепзщде барьш турган кертартпа агым. Оньш Heri3ri ураны: паназияшылдьк, панисламшылдык, пантуржшщщк. Бул агым коммунизм идеясынатуб1'р1менкарсы. 1Ислам juHiimcri елдсршн буржуазиясы. бул сллерга баска Д|'ндепелдерге карсы кикиа тырысу саясаты. 68

Heri3i солай бола тура, кадыммен салыстырганда жадид ез тусында исламдшшдеп елдеруипнпрогресс болды, онысы занды да, ейткеш марксизм-ленинизм гылымынын уйретушше, феодализммен курескен кезвде буржуазия табы прогрест1кроль аткардыгой. Кддым, арине, феодализм-плегшентуган оку; жадид —буржуазиянын окуы, ендеше, сощысы —ез тусындапрогресс. Шындыгындадасолай болды. Жадидшыкканкезде кадымнынене- бойы TiKтурып, жаны Typuiire карсы турды. Кддымпнлдер мен жадидпплердщ душпандыгы сондай, eKeyiHiH молдасы 6ip дастарканнанас inie адмай, 6ipорындажуре алмай, кездессе, сезбен ганаемес,колменде тебелесетш халгежетп. Бул, арине, феодализм мен капитализм арасындагы тартыс едг BipaK eKeyi де канаушы таптар болгандыктан, феодолизмге карсы шыккан эрекетжде прогресцпл бола тура, идеялык неп зш де буржуазия да коммунизмжн кас душпаны гой, сондыктан да олар —енбекпм кепшшкпндушпаны, халыктардостыгынындушпаны, сондыктан ■| дажадидшшдер—коммунизм идеясына карсылар, панисламдык, и пантуржпплдйс сиякты кергартпа жолдытутынушылар... Эрине, жадидшшерде 6ipTycri болмай, ала-кула ж1ккебелшдк !1 6ip жуйета ipi буржуазиянын (капиталистершн, помещиктердщ, кулактардын)сойылын сокса,енд 6ipжуйеа усакбуржуазиянын j (ауыл, кала кедейлершпг) сойыльш согып, енбекпп KenmiaiKTiH : муддесше жакынболды. BipaKсонгысынанбастапкысыбасымелт, |. сондыктан сонгысы халыкмуддесш орьшдауда кунарлыештене j ютейалмай, бастапкьшыныкпалынаншыгаалмады, бар мэселе ipi | буржуазиянынпайдасынашешшш. Жaдидгi бул арада еске тус1рудег1 максатымыз —онын казак аулынакалай KenyiHкерсету. Ол казак ауылдарына 1905 жылдан кейшкеле бастадыда, оныншыжылдардьщ ;ш!нде кебейш Kerri, экелупплер — татар медреселер1нен окушылар, Kenmiairi — татарлар, араларындааздаган казактарда бар, 6ipaKоларда казак балаларын казактш1нде емес, татартшнде окытады... йздпгШэйшагайда осыжадидшлердщказакарасьшаншыккан б1р)нш!лер!нш катарына жатады, 6ipaK ол байшылдардын емес, демократтардынкатарынакосылады. Жогарыдааталган Багланда ол кадымша емес, жадидше бастауыш мектептен окиды да, оны бтргеннен KeftiH, со манайдагыказакауылдарына MyraaiMбола бастайды. BipaKкадымнын карангы тунеп басып жаткан ауыл, онын «дуния окуын» балаларга сабак кып беруiHeтезбей, окыту жобасын керген сон-аккуады...

Енш не icTey керек? Багландатурган кундершде Шэйш агайюимтиущ де уйренген екен. Жане матаныауыл шебершдей капайболса, солай кесе бермей, киетш адамнынденесшеелшеп, гылым жолыменпшед екен. ByfaH журт eKi жакган танданады: б1р!нш1—ол кездеп ауыл адамдарынын угымында, КИ1МTiry эйелдщ сыбагасындагы гана ic, еркектщ ине мен кайшы устал кшм Tiryi уят. Шэйш, олардьщугымынша, жап- жас, сап-сау, еркек калпымен эйелдщ кызметш аткарады; екшлл —ол Tire-riHkhlmауылдьщ жабайы TiriHiiiiciHeHмулдем баска, ауыл me6'epi тйскен барлык khlm с эн а з, олпы-солпы, денете конымсыз болса, Шэйш тлккен кшм 9pi сулу, api денете конымды, api шшкен матадан кеп кикым калмайды, api ыкшамшплгенджтен, khlmiu кол инемен емес, аяк машинамен TireAi... Б(здшелге «Компания зингер» аталатын ic машинасын алташ экелген адам — Ш эйш... Колмен ажаратын icri машинанын аткаруыжэне колдан элдекайда жылдам аткаруы кешпел i надан ауылды кайран калдыртан... KHiMfli булай Tiry ауылдын Kefl6ip адамдарынын, acipece жастардын кезш кызыктырады. Купи бар адамдар сырткы кшмдерш Шэйшге TiKTipefli. Ол тискен ки1мдер ауылга жаналык болады. Бул мэселеде де ауылда есшшшдер мен жанашылдар табыльт, есшшшдер ШэИши ауы.льшажолатаай куады. Жана тп т ш ш щ ататы елге тез тарап кетед1. Отан ендд 61здщ ауылдьщ гана емес, кулак ecTip жердеп ауылдардын адамдары да кумартъш, эдеШ !здеп кеп кшмдерш тлспредд, Kefi6ipey.iep, acipece байлар уйше алдырып, айлап жаткызады. Кыскасы, б1здщ арада, кулак ecrip жердеп казак ауылдарынын арасына «ногайша» жэне «орысша» аталатын, калаша сэнш тлтитген ки1мдерш 6ipiHUii рет Tirin, езгеге улп керсетупи — Шэйш агай. KHiM Tirin ел аралап журетш Шэйш агай туган аулына 6i3 eciMi3fli бшген кезде кеп орныкты. Bi3 кергенде ол: ж аз KiniipeK бозгылткипз.щ жазгы отауы бар, тактайдан сэш тесеген KiniipeK кы скы шым yfti бар, кш м щ сэщ ц к и ш е^н , уй iuii жасаулы ж эне таза уй болаты н; сауы нды к, MiHicTiK, сойыстык малы езш е жететш... Бул кезде Ш эйш агай кшм TiryMeH гана шугылданады, бала окытуьша ауылдьщ баскарушы адамдары улыксат бермедд, олар, эрине, аткамшер, байлар, молдалар. Bi3, балалар, бутан кайран калатын ек. F азизуллиннен онын эддекайда 6LniMni е к ен д т кэзге бадырайып кершш турады. Окуды дажещл окытатыны ап-айкьш. F азизуллиннен адденеше жылокып, 70

е зге хаттупл, вз атын жазуды бшмейтш ересек балалар, ШэЙ1Нге жугысса-ак, аз кунде хат жазуга у й р ен л кетедк Соншалык падалылыгын кере тура, жаманшубарлыктардын отан бала окытгырмау себеб1н мен кейш, ес бшген сон гана тусщшм. Ен алдымен, Ш эйш диод танымайтын атеист екен, табигат кубылысынын, котам eMipiHiHкершгстерш гылым жолымен утады екен. Молдалардын айтуынша, жер жалпак стол сиякгы, оны «кек в и з» муй1з1мен KOTepin тур. в п з д щ астында кеме, кеме астьшда су, онын астында бу, одан аргысын «тэвдрш» бшед!.. «Жер жалпакемес,домалак,eui6ip квк eri3 жок, кун айналмайды, жер айналады...»деген сиякты географиялыксездердг б1здш ел ен алташ Шэйшнщ аузынан еспген... «Ахирет деген жок, адамнын рахата осы дуниеде гана»дегещиде б1здщелге алташ Шэйш айгкан... «К,адым» окуы н да алташ б1здщ елде со л м ш е ген ... Осы кылыктарыменол дшдарканаушытаптьщкезщде жексурьшкерш л, б1разданкейш ш м ш ш к к эабм ен ел аралап кетуге мэжбур болтан... Ш эйшнщ досы балалар болатын едт Эл1 еом де: ж аз KHri3 уйшде, кыс жылы шымуйище Ш эйш агай жен! шолак кейлекпен, иытына подтяжка салтан шалбармен аяк машинаньщ касында влендете ic Tirin отырады. Тун болса, онын алдында ауылда онын уйшде тана болатын, денгелек с эу л еп толган айта уксайтын айналма кэрэсш шам жаньш турады. « 0 , кел1ндер!»— деп, уйш е бартан балаларды ол жылы шырайменкарсыалып, ic!ндогармастан, оларменэнлмегеюрюедь.. Ол аса энпмеоп Kici. Сонда кебшесе айтатаны ертеп. Казакертешерш, жанты ауыз эдебиетш жаксы бшудщ устше, ол шыгыстык эдебиетп де квп бш едг Мысалы, «Мын 6ip тун», «Тотынын тарауы» сиякты Шыгыстын классикалык ертегшерш 6i3 6ipiHmi рет Шэйш атайдан естодк. Араб, Иран, Шагатай акындарынын елендерш ол вз тшдершде жатка айтып, казакша тусщщрш отырады жэне дш поэзиясына жоламай, унем! T ipuiink поэзиясымен тана таныстырады. Эн п м еп п л дтн щ успне, ол 6ip- сьщырп.1 энш1 де жэне домбырашы да... Ол жпишке дауысты адам. Э нд| ол б и к шыркамай, сэнмен акырын айтуды жаксы кередг Кейде термелеп «Кыз Ж1бек», «Ер Таргын» сиякты халыктык поэмаларды айтып кетедг Ересектеу балалар одан: —Шэйш агай, бала неге окьггпайсыз?—десе: —Онын куш туган жок,—дейд! Ш эйш агай.

—Кашан туады ондай кун?—деген сурауга ол кейде кумшжт, жауапбермейш, кейде: «Кой устшебозгоргай жумыржалаган заман болады»—деп, ол заманды сипатгай бастайды. балалык сана-сез1м1м1зге оньщ сипаттауы кона коймайды, 6i3 оны epieri керем1з... Кейш бшсем, Шэйш агай ол кездеп саясатган хабардар екен. Орыс т ш н женд1 бшмейтш ол татар т ш в д е шыгатын газет, журналдарды уздйнлз окдды екен. 1905 жылдынреволюциясын, онын арты кайда ep6in бара жатканьш, Россияда нендей саяси партиялар барын, олардын багытын тусшеш екен. —0з1м большевик болган жокпын,—дейдц Шэйш агай бертш сейлескенде,—6ipaKтшепм жас кушмнен большевиктер жагында болды, ейж еш ол енбекнн халыктынмун-муктажын коздейш гой. Ол менщде мун-мукгажым емес пе? Енбекпп халыкпен 6ipre ocin, б1те кайнап келе жажан Kici емеспш бе мен?.. К оммунист партиясынын катарына о л Kici ¥ л ы Отан согысынын аддында гана муше болды... «Жылы-жылы сейлесе, жылан iHHeH шыгады» дейда казак маканы, жылы ж уздГ жылы сезд1 адамга k i м жанаспайды!.. Жылы жузщ, жылы сезш Шэйшагайгамен д е yflipбодцым. Онынкызык энпмелерш де, эдем1 энш де талайтындадым. ©зге кейб1р балалардай мен де Шэйш агайдан жасымда хат таныр ма ем, кайтер ем, егер мен ондай жаска келген шакта Шэйш агай ауылдан кетш калмаса. Кейш бшсем, ауылдан ол кетейш деп кетпеген, сол мандагы полиция урявдигшшдумпу!мен кежен. Сол тусты аралап журетш урядник 1910 жылы Шэйшгекеп: —С1змунда турмайсыз!—деген. — Неге?—десе: — Газет, журнал окисыз да, уюмеже карсы yriT таратады е к е н а з , —деген. —Д эле лЬцз?— десе: — Онын ci3re Keperi жок, егер е з бетсщзбен бул маннан кетпесегцз, мен ci3fliтуткынга апьш кепрем,—деген. Акыры, Шэйш агай TiriHini.iiK кызмет1мен ел аралап алыска кетуге мэжбур болады... Сол бетшен ол мен Жаманшубардан 1913 жылы б1ржола кеженше оралган жок... Тыгылудан Октябрь революциясы куткарган Ш эйш агай советпк дэуipaiH алгашкы кундершен бастап, пенсияга шыкканга дейш ауьщдын бастауыш мектебшде уздж аз мугальмболды. Оньш 72

иплпси кызметш кыздары Зэйра мен Заказ, улдары Буркат пен Дуду жалгастырып aKerri. 83 жасьшын калган уакытын когамдык (стерге араласумен еп азш , Ш эйш агай 1960 жылы ир ш ш кпен Коштасты. Онын каз1р сексеннен аскан, эЖ1м а з кез1нде «Зылика сулу» атанган жубайы балаларынын ж эне немерелершщ кызыгьша рахатгануда. Менщ «жаланбут» кез1мдетускен ол женгей, эл1 кунге дейш меш «бала» керш, жолыккан сайын «айналайын-ау!» деп, кушактап бепмнен суйеф. Сондай адамнынбары да жаксы-ау!.. ЕШ БОЛГАН ЕЦБЕК Мустафаньщ уй! маган оншалыкколайлы бола алган жок. Ен алдымен, батырак семьясында туганмен, б1реудщ жалгыз улы болган сон, эке-шешем м е т бетке каклай, еркш устаган, сондыктан олардын тусьшда мен шалдуар-тентек болгам. Сондай «6ip таудьщ текеФ» боп журген менщ мш ез1'м балаларынын басы бар Мустафаньщ уйше KipreH сон да езгермей, эркайсысымен, ecipece менен 6ip жас улкен F аббаспен кагыса берем. Teri, жет1м бала деп аяйды гой деймш, эдегге, Мустафа мен оны н эйел1 С ш еусш урыс-кагыста меш жактап, жазыкты, жазыксыз болсьш, Fаббасты маган жыгып береф. BipaKмуньщ да ш ел бар гой, кейде керше кезге мен F аббаска киянат жасасам, м1нез1 катал Мустафа, «ез1нде де бар» деп, меш де жакка тартьт калады, онын 6epi кек боп менщ iuiiMe жинала береф. А л Сшеусш женгей eui6ip жагдайдз мен1 мандайга шершейф... Шаруа куШнашар болганмен, экем мен теш ем уФндеп аслъщ тета-дэм ф ф н менщ аузыма тосатын, ездер1 жамаулы ки1ммен журш, менщ уст1ме ылги жана кипзетш . Эке-шешем елш , кун1м Мустафаньщ уй1не тускен сон, кут1м ф куйден мен айрылдым. Сонда Мустафа мен C iaeyciH меш е з балаларынан алалап устамайды, шагын шаруасы мол туруга жетпейф. Ж аздай корек кьиалынымыз eKi сиырдьщ суп мен 6ip биенщ кымызы. Нан кейде бар, кейде жок. Жакын жердеп орыс поселкесшен аздап алатын унды Сшеусш кысып устайды, е з балаларына ол нанды кейде татырмай, тек маган жэне менщ апам Ултуганга гана аздап беред1. ©йтпегенде кайтсш: epi тесек тарткан ауру, балалары жас, э з 1 уй шаруасынан босанбайды, табыс жок, мал аз, сататын ештене жок.. Ол уйге ecipece кыс кундер1 ауыр. Ж ас малдьщ агымен кун керепн уйде кыстьнун! курт, ipiMmiKTeH баска азык аз. Тайьшша,

торпак сиякты усак-улан 6ipep мал сойган болады, ол сорпаны шылауга арен жете.щ. Кдншатарыгып турганмен, Мустафа Kicire телм!рмейтш адам. EuiKiMHeH ол жардем де сурамайды, карыз да алмайды, ешкшге мунын да шаклайды, ашты-токты болсада, уйшде отырабереди. Со кезде он бес, он алтыга шыкхан улкен улы Кдмза денелд, карулы боп ecin келеди. Бдрак Мустафа «жасынан тесек екпе болмасын» деп жалшылыккабермейдц, api, аз гана шаруаныбагу салмагысонда. Kicire сабытын салмайтын Мустафа, егер эдейш еп конакка шакырмаса, Kici уйше бармайды, балаларында Kici уйшен ас шдуден каттытыяды. Шешем елген жылдын алдындагы кыста Мустафаньщ уйше 6ip адам жш келетш болды. Онын да аты Мустафа, 6ipaK бойы да, мойны да узын api арык, бул адамды ауыл « ¥ зынкендрдек» дейдц. Узынкендрдек Жаманшубарга (штен1епсен куз Keuiin келген. Сакал-шашы буырылданып калган онын Садуакас, Рамазан, Кусайке, Мусайке дейтш алды он бесте, арты онда, терт улы бар, эйел( елген, шаруасы кедей, ас-суьш e3i даярлайды. Жас куннен бастап орыс кулактарына жалшылыкта журген оны биыл Жаманшубардагы туыстары еткен куз бауырсырап Kemipin экелген де, уст1нетек кыстыкбаспана ганй салып 6epin, баска жэрдем керсетпеген. С ез элпетшеКараганда, ол да Мустафа сияктытокжараутурады. Teri, ол Мустафаньщ уйше мундасу максатымен келеди. Ол келсе- ак, Мустафа: «Я, адас, жогары шык!»- деп куанып калады. ¥зынкен1рдек казак сездер ш е орысшаны араластырып сейлейд!. Ол кезде орысша сездер4не тус!нбегенмен, кешн байкасам, мысалы, былай сейлейд1 екен Мустафа: —Ия, адас, аманбысын?—лесе: —Слау бега!—дейд1 ол. Онысы - <'Кудайгашуюр»дегенг —Хал калай, адас?—десе: —Так, нешуа,—дейдй Узынкещрдек,— шешеаз жэгешкелерди кермитгеген боп жатырмьш, e3ipre курсак пропал деп жалыбы айгканы жок, не дерш бог знаит... Kemipin экеп карайласпаган агайьшдарынаренжи Keain: — П1радар,—дейдц ол Мустафага,—Бул Жаманшубар деген!н работайть кыла бымейттн ленибай ел екен де. Эйтпесе, осылай отыра ма? '«1ш» деп бДздцн, жакта Кдзаксган шепнен аргы орыс арасын айтады. 74

—Оган не кыл дейсш сонда? —Хлеб пахайткьшукерек кой. Жер добрай. Подводбар. Соканы орыстардан наймага алуга болады. Содан кейш выборонить, высевать, выполоть кылса, готовый хлеб шыга собирать етесщ, сонда ешюмнен де зависить етпейсщ. Узынкещрдек Мустафаны 6ipnecin алдагы кектемде егш салуга шакырады. Бул сезге кулагын тургенмен, Мустафада косыла коярлыкмумкшшшк жок. ¥зынкеш рдек Мустафадан баска кедейлерд де егш салуга уптгейд. Кейб1реулер бул сезге куле караганмен, кешшлпс кызы- гады- Жаманшубарда судын тапшылыгын да ¥ зынкещрдек с ез гып: —Бул арада орыс поселкасы отырса, атдакашан кел жасап алар е д ,—деп, он ы н даэдсш уктырмак болады. Жаманшубар ортасында кен ж ене калын томарлы пплпсп айнала кыстайды. — Осы томарларды,— дейд1 Узынкен^рдек,— выбирать, вычиститькылса, жаркыраган кел боп шыга келер е д ... Буган да суга жарымай отырган ауылдын кулагы елендейд, ¥ зынкен^рдектщ сездер! жаналык к е р ш ед... Ж ене 6ip жаналыкты онын балалары керсетедк Онын Садуакас атты баласынын б е п шешектен бужыр. 0KeciHiH атауымен журт оны «Корявой»д ей д . Корявой уршыктай уйршген биш1. Ол кезде 6hi ж ок казак аулына Корявойдьщ пляскалары тансыкта, кызыкта. Кусайке сырнай тартады. Ол да б 1зщауылга 6ipiHiui келген жаналык. Басында Кусайке таргкан сырнайга косылып Корявойдын билеуi ауыл адамдарьша epci сиякганганмен, артынан олар, ecipece жастар керуге кумартып, ойьш-сауык болса, шакыртыпалатьш болды. Ол кезде баска бишш1 кермегендктен бе немесе шыньшда солай ма,—Корявой маган KyHi бугшге дейш орыс пляскасына ен шебер адам сияктанады датурады... Жаманшубарга ¥зынкещ рдек пен онын балалары екелген жаналык узакка созылмады. Алдагы кузде ол семья бурынгы мекенше кешш кегп. Оган себеп темендеп. Со кыстын кектемшде ¥зынкен1рдекке б1рнеше кедей куш 6ipiKTipin, eKi-уш десятина eriH салады, сепкен1 тары. Соканы керпн орыс поселкелер1нен алады. Жер жыртуды, бораналауды, тукым себудд ¥ зьшкещрдектш oji баскарады. 75

Сожылы жазда жанбыр кеп болып, тары аса калын шыгады. Еккен кедейлер. шыгымды е п н д малдарына бастырмау уппн, басына 6ip адамнын сока басын кузетке калдырады да, ездер1 жайлауга барып отырады. Епн белуардан е с е д . Бшетшдер эр десятина кемше ж уз еду путтантус1м береди деп жориды. Муны керген кедейлер: —Тамаша гой мынау!.. Баягыдаосыны неге ютемегенб!з?—деп куанады. — Ж етектейтш, у л п беретш Kici болган ж ок кой, Узынкещрдектен керд!к кой ол улгйн, е н д кедей атаулы бул кэсшке тугел жумылар,—д есед олар. Сондай куанышта журген кедейлердн, егйп апаткаушырайды, Олар е п н д Батпаккелдш жагасына салады. Ол ара Туртай дейтзн байдын кыстауьша жакын. Ол кезде бул манайдажер менпп'ккебелшбегенмен, епн салуга ойлаган кедейлер Туртайдан Батпаккол ыгына салуга улыксат алады. Епн шыгады деп ойламаган Туртай: «Маган да 6ipep кап береЫндер»,- деп калжындайды да, eKiдесятанага улыксат етед. \"Епннщ калын шыкканын керген Т уртай eani тен жартысын сурайды, кедейлер он такты кап ал десе, кенбейд. — ©йтсендер, бул eriHfli мен сендерге буйыртпаймын!—деп коркытады Туртай. — Не icreflciH?—десе: — Кезшде керерсидер,—дейд. Оньщ «кез1нде керсеткеш» —тары nicyre айналган кезде 6ip тунде мьщга жуык жылкысын жаяды да ж1беред, тэто егш д жылкылар орып, таптайдыда шыгады... Буны еспген кедейлерТуртайга барса, ол ашыктан ашык: —Сураганымдыбермеген ез обалдарын ездерще. Бшгендершд 1стендер!—д е й д . Зан бшмейтш кедейлер Жаманшубардын бш Нуртазагажылап барса, ол: —Малыбагылмайбос журетш осындай кен жайлаугаегш сеппе деп ем, тындамадындар, ез обалдарын езще!—дейд. Сонымен, кедейлердненбеп еш болады да, баскаша кун керер мумкшшшк жок, еккен егш мынадай куйге ушырауын керген ¥ зы н к ен 1рдек бала-шагасын ертед1 де, жаяулап-жалпылап бурьшгы мекенше кетед... 76

ЖОГАЛГАН КУЛАКШЫН Сол кыстатагы 6ip кызыкты окига болды. Жаманшубарга, онын iiniaae б1здщ жакын туысымыз Ракымбайдын уйше, палаша эде.чп кишген, жукалау кара мурты бар, аккуба, эдем1кескш д, бижденел1 б1рж!пткеле калды. Бурьш кермеген бул ж т т п «KiM?» деп сурасак: —Б а у ы р л ар ы н дей д улкендер. — Кайдагы? — Бэрлшз Байбарак баласымыз. Одан - Бектемгр, Беккара. Бектем1рденб1зд1нбес-алгы уйтарайды. Беккзрадан —Ералы,Тшаль Тшэлщен - Ракымбай. Еральшэн - осы келген жнтг, аты Ыбыш. — Бул кайдан келд? —Кррган каласынан... Онда не ютейтшш Ыбыштын e3i баяндайды. Жасы жиырма бестен асьшбара жажан ол кедей шаруачы болгандыкган, он алты, он жет1 жасында Жаманшубарга ен жакын деген кала Кррганга к а с т цдеп кетед. Онда астыкзаводына жук кетерупл боп кызмеже орналаскан Ыбыш узаткан атсы н а кеж ен жалгыз шешесше гана жыл т э у л т н е 6ip согьт, Жаманшубарга келмейд. Биыл да онын келер ойы ж ок екен, немере агасы Ракымбай Жаманшубарда елед, оган келмеу уяг. Ыбыш бул елден жудеп-жадап, жаланаш-жалпы калпында кеж ен екен, е н д , улкендердн айтуынша, «тере сиякгы боп» к е л т отыр: аягында «казанский» аталатын шубар пима, сыртында ннше тишTepiciHсалган, тысыдрап, жагасы каракел пальто, онын шшаде трико костюм, онын шпндетокыма фуфайка, кейлек-кеншектер1 де калаша с э н д тт л г ен , бгяегшде сагат, басында баркытпен гысталган тиш кулакшын. Yлкендердж айтуынша, мундай кшм Нуртаза сиякгы орта бай былай турсын, миллионер аталатын Элтидн балаларында да жок. Соган карал журт: — Елде жургенде етше жен! бутш кейлек те тиген ж ок е д . Ж епмш ш к, жокшьшыклен кун кешкен бейшара ед!_ Кррганда eH6eri жанган екен. Буны журт: «Елден шыгып кайда барады? «Жортуыл басы жолда калады» деп, кангырып жургенде, суйеп далада калмаса, не кылсын!»—деп кулген е д . MiHe, е н д адам боп келдг Душпан кез| кы п.кш нт келгеш де жаксы болды!—д е сед. Айтуынша, Ыбыштын жумысы да ауыр екен: жыл тэулйш щ он 6ip айына заводтын етегшен биж тебесш е баскышпен бидай кетерш шыгып, ун кетерш т у а р е д екен. 77

—Сондаканшакетересщ?—деген сурауга: —Эдетте, алты путган eici капшыкты кетерем, ерегескенде он с еп з путган экетем, б эс тйскен 6ip-eKi ретге уш сатылы, алпыс баскыппы бшкке тврткапты шыгарганым бар,—дейщ. Кэтерсе, кетергендей: денеЫ аса сом, булшыкепер1 аса капы. —Куреске тустщ бе?—десе: — Маган жуктщ Kypeci де жетед1, кайтем куресп? Куппмш квргендер циркке бар деген ед1, осы енбепм ез!ме жарайды деп, барган жокльш,—дейш. «Цирк» дегеннщ не екенш ауыл адамы Ыбыштан 6ipiHuii рет естш: «Kypecri де акшага сатады екен-ау! » - деп тан калысады. Каланы Ыбыш мактайды. Ауылда кунш кере алмай журген кедей жнптерш ол калага барып кэсш етуге шакырады. Онын сездерше жптггеркызыгады. BipaKбуган дейш алыска шыгап кэсш 13демеген ауыл xirhrepi Жаманшубардан eKiж уз елу шакырымдай жердеп Корганды жердщтуб1 керш, «мен барам»деген жттшы га коймайды... Ыбышты алпыс yfcii Жаманшубардын Kemnuiiri конак кьш, ауылда ол айга жакын журш калды. Кеп кундер сейлесе, уйрене келе, онын калага шакыруына елпскен жйтггер де болмай койган жок. BipaK«кыс irni кырауда» суырыльш шыгуга кебшде кшм жок. Ыбыштьщ ауыл ж т т т ер ш булай желнспру1 Kacinci3 жалшыны болмашы акыга устал журген ауыл байьша унамайды. Олардын imiHeH Keft6ipeyi: «Кангырган езщ кангыр, журтты жел1кт1рме!»- дегенш ашып та айтады. Ондайлар Ыбыштын Жаманшубардан тез1рек кеткенш де lineftni. EcKiinui жэне шншш адамдарга Ыбыштын кшм-кешеп де, журю-турысы да, сез! де унамайды. С езш ен унамайтындыгы — е р к ш д т . Ол жалшыларга: «Ауылдьщ сасык байына аз акыга журш кайтесщ. Калага барсан, тамагын ток, ycTiH бутш болады, таза ж у р ес щ » ,- дейш. BipeyaepzuH айтуьшша, В1быш патшагада кзрсы. Ол кейб1рсенетш сырлас адамдарына «патша кеыпкпей тактан кулайды» деген сезш айткандесеш. Наданауылдьщшошкздесе, жиренекарайгьш кезщде Ыбыш: «Ол да хайуан. Онын да eTi мен майымалдаю сиякды. Айта берсен, малдан да дэмдд»,- дейш. «0зщ жеймшщ?»- десе: «Непзп KoperiMс ол »,- деп кулеш. Дшшщдершн кулагана бул сез инедей кадалады... 78

Жур1с-турысынан унамайтыны —в31 тере сиякты боп журит, кайдагы сорлылардын уйше барады ж эне мезгш аз кезде барады. «журтгы желйспретш свздер» сонда айтылады... Кшм-кешегшщ есюшшдерге унамайтыны —бэрш ш орысша TirLnyi. Кала формасында тнтлген кшмдер бул арада 6ipiHini рет Ш эйшнщ колынан тараганы жогарьща айталды. Оган да жанага 6efliM, аукатгы адамдар Tiiaci3eTiH. Кедейде ондай кшм тш азетш куш ж ок Ал аукатты адамны н к е п ш ш п оры сш а KHiMfli «шокынудын нышанасы» деп, манына жуыттырмайтын. Ыбыш ол заннын бэрш буза келдг Онын устш деп кшмдерд1 квргенде журт: «Шэйшд1 шебер дейтш ек, шын шебер Корганда екен гой!.. Не деген суду кшмдер булар!»—деп тан калысты. Аты орысша KHiMfli унатпайтын есш иплдердщ вздер1 де Ыбыштын устшдеп суду кшмдерда жаман дей алган жок. Бул жагьшан аузы жабылган олардьщ аузында ерекше с ез болган кшм —Ыбыштын кулакшыны. Бул ауыл орысша ки1мнщезгесш кергенмен, «кулакшьш»атгы КИ1МД1эл1 керген жокекен, сондыктан Ыбыштын кулакшыны ауыл адамдарынынарасындаерекше с ез болды. Онын ce6e6iде бар: буган дейш кыстыгуш басына жапырайган улкен тымак KHin журетш ж пптер Ыбыштын ыкщам, сэнш кулакшынын керген сон, ауыл шеберше кагаздан улп niHrripin, кулакшын TiKTipe бастайды. Тымактын Ke6i —сенсен. Кулакшынга буйра немесе кузен, тулю сиякты ан Tepici керек. Каражаты барларга 1здегеш ептеп табылады, таба алмагандары 1здеп ауре болады... —Bipпэле келген екен!—деп кейнш муны керген ескшщдер,— Бул кулакшынды курту керек екен... «Бар пален iбастаган осы» дегендей, 6ip кун1 олар Ыбыштын кулакшынын куртады. Окига былай болады: дшиплдер: «Бул 6epiK емес, кулыкпен 6epiK кып шыгарган шреш» деген сез таратады. Муны аныктау керек. Сонда пэтуэ айтатьш ктм? Эрине, Агатай хаз1рет. Ол б1здщ Жаманшубардан он бес шакырым жердей Аксуат аталатын келдт кыстайды. Журтгын айтуынша, ол «Бухар шэрште отыз жыл окып, он е й пвщр тэмэм кып келген Kici». «Ол адам тупл, жыннын да окуын быеш, жын- шайтан манына жоламайды, жолаймын д есе, окумен буып тастайды». Молдалыгынын усгше, ол емтшде. Жазы-кысы ауыльша 79

ауру адамдар келш жатады, сондагы еш—клал кетеpin, аурудын иесш табу, оны кепретш iuiipndMeH дугалык жазып беру. Кейде ол: «Осы маннан пэлен уакытга жын кеш in етедц, алдын ала сактанып, курмалдык беру к е р е к » д е п жар салып журедц. Дшш1а журтоган нанып, айтканын орындайдыда. Ыбыштын кулакдпынында жасырьш сыр бар деушшер сол кулакшынды Агатайm iperxe ж!берш, пэтуэ алуга ойлайды. Ыбыш ондай сынга кулакдпынын, эрине, е з еркшен бермейди, ендеше, урлау керек, б1раккалай? Оныц эдцсш Нуртаза табады. Ыбышка уш -терт аталык жакындыгы бар ол 6ip куш конакка шакырады да, тунде уйше кондырып, уйыктаган такта кулакшынды Агатай xa3ipeTKe салт атпен женелтеди. Суыт журген адам тан атканша кайтып келедц. Xa3ipeniH петуасы: «Kipem екеш рас. Бул—бшддрмейбастан шокынаырудын eflici». Нуртаза бул сезге нанады да, кулакшынды пешке тыгып куйдцршж!бередй. Ыбыш танертен турса, кулакшыны жок!.. 1здеп таба алмаган оган Нуртаза шынын айтады. Ыбыш жатады да ашуланады. Ашуланганда не icreciH!.. Кулакшыннын куны уш сом екен. Нуртаза оган он сом бермек болады. ЫзалыЫбыш кулакщьшнынтелеуш алмайдп>1, 6ipaK Нуртазага телеуден элдекайда ауыр с е з айтады. — Жаналыктын кулакшынын жойганмен, басын жоя алмайсьщ,—дейдиНуртазага,—ол тубшде сен сиякты есюшадердщ басын жояды... —Кашан?..—дейди ашуланган Нуртаза. —Кеп кеппкпейсщ!—дейдиЫбыш. —0 - э - э ,—деп долданады Нуртаза,—патша кулайды деп жур деген еди с е т ? Эдп, сен патшаны да кулатарсын?.. —Мумкш,—деп жауап береди Ыбыш,—6ipaK оны icreftTiHмен емес,—енбеюш халык!.. — Солайма?.. Кутгйс, ендеше!..—дейдц, патша кулайды деген кауin ойында жок Нуртаза. Кейш патшатусш, СоветyKiMeTiорнаган кезде бшсек, Ыбыш Корган каласындагыреволюцияшылжумысшылардыной-niKipiH айтадыекен... 80

УШШПП ТАРАУ Дау БУРЫЛ БИЕ Апам Ултуган екеум1з Мустафанын уйшде турып жатгык.Мен окып жатгым. —Б1здщ Ш эюжан бу молданьщ окуын тез тауы сады,- деп шапанып ж урд Мустафа - Содан кейш мен оны Kapi6afl хажынын медресесше апарам. Ол - он ею п а н д тамэм кылган хатым-кэрдан. Хажынын медресесш бтр ге н н ен кейш, 61здн Шэк1жан улкен модца болады... Ошак басы кенесте Мустафа менщ болашагым туралы толып жаткан киялдарга кетед. —Аманшылык б о л са ,- д е й д ол,—Ултуганды кутты жерше кондырамыз, оньщ кальщмальша Камзаны уйлендрш , енппсш берш шыгарам. Одан кейш, жасы у ж е н болса да, Габбасгы коя турып, Шэюжанга калын берем. - Кдлынмалга н ен д бересщ ?- деген ейелше: - Со да соз бе екен? Б1здщ Мэржамга 6ipey куда туспес деймющ? Сонын калынмалын берем д е ,- д е й д Мустафа. 9 з балаларынын да, менщ де ержетер шагымды коз алдьша келтзрген Мустафа б 1з д былайша жуйелейд: «Кдмаздан кейш Шоке1мен Ш эк1жанды 6ip уй кып шыгарам. Колымда F аббас кана 6-859

калады. Он жагымда Муканнын yfli слырады, сол жагьгмда Кдмза... Одан кейш кудайга не арманым бар менщ!» Мустафанынбул кияльш оныменменю арамажупрген «шайтан» 6уэдыдаж1берд. Багиланын калынмальша келген бурыл бие бары окушыларга мэл1м. Соснабайдын айтуынша, ол бие аргамак пен карабайырдын шагысьшанбулан боптуган. Расыда солай гой деймш, ейпсеш буюл жаманшубарлыкгардын багалауынша: «Бул сияктыденел1, керкем жылкы, езге былайтурсьш, со кезде жылкысы жузге барьшкалган Нургазадада, жылкысымынды манайлайтынТуртайдздажок...» Биенщ шокгагынаусыгнанкал ганажетед, мойныдогадай ишп, eKi кулагы б1здей шаншылып турады, кайкандау келген жайпак сауырьша адам тесек сап жатарлыктай кен, омырауыньщ кендп сондай, енкейген адам жупрш етерлдс, курсагы кур жатпайтьш жануардьщкарныжер сызажаздайды,тегшгенжалы тлзесшетусед, кекш тумсыгьш жабады, кушакка толарлык куйрыгы келденен суйретьлшжатады, кез1нде сауа коймаса, тез дергенн емшегшенторг тарамданып сутатьт турады... Ептепаян жоргасы бар бул бие 6i3reкелгеннен 6epi унем1жорга кулын табады. Кулыны в31не тарткан бурыл болады ж эне ерте кульшдайдыда, культы кара кулакмарка боп е с е д . Б1здн колга келген жьигы онынкулыньш экем сатьт, кыскы азык алган. Келер жылы кулынын Мустафа сатып, елген экемнщ жабдыгьша устаган. Одан келерг1 жылы кулынды сатьт, елген ш ешемнт жабдыгьша устаган.Олардынymeyiде ургашы кулынаар е д . Кулындардынсатьиган жер! алыстаболмайш>1-Оз1м!зд1нманайга сатылганбурыл кулындардынбастапкьюыменон6ip жаска Караганда д е н е ж т шыкгы, eiciHUiici кунажьш шыкты, ymmuiici тай шыкгы. Олардьт 6epiH де мен кун сайьт керем. Керген сайын iniiM куйед: бурыл тай да, бурыл кунажын да, бурыл денежш де аумаган eHeci сиякты. «Эгген,- деп еюнем м ен,- осылардьт 6epi б1зднколдаболса!.. Сонда б!з айгыр уйхржылкымыз бар уй болар едк-ау!..» Сатылып кеткен бурыл биенщ кулындарын Kicrnki деуге кимаймын... iurreft ез1мсшем... KopriMкелед де турады жэне кереде берем!.. 1911 жылы бурыл бие дагдысымен ерте кулындады, 6ipaK бу жолгы о н ь т кулыныургашы емес, еркек болды. Маганкандай куанышбул!.. Мен аз жыдда ержепп, аткам!нетш жйтгболам... Со кездемьта кулында агболады...03iтайпалганжорга... Ендеше, api суду, api ipi, api жорга бурыл атгы MiHin журу кандай тамаша!.. 82

Басыма осындай киял юргендактен болу к е р е к ,- бурыл бие кулындагалы мен онын касьшан шыкпаймын. Кврмесем, тура алмаймын... Бурыл болар кулын эуел1 каратебел боп туады. Сондай боп туган кулынды мен колдан аяктандырдым, есейгенше бактым. есейгеннен кейш мандайындагы актебел1 кенш, басьшан бастап денеЫ б1рТ1Ндеп бурылданганын, ел жайлауга шыгарда т у п тугел!менен жирен бурылга айналганын колдан еткерд1м... «Тек нл-кезден аман кылсын, бул 6ip айта калгандай ат болгалы тур»,- деген журпъщ свздерш куанатындадым... К е н ш м осылай тасып жургенде. 6ip жаман хабар кулагыма корытканкоргасындай куйыла калды. Зарем ушып кетп! Не icreyjii бшмещм... Бул суык хабарды маган алгашкы еспрткен - Нуртазанын балясы Мырзагазы. - Бала, сен не бш дщ ?- деп сурады ол 6ip кун1 кешке кел басындаменен. - Тук те б(лген жокпы н,- дед!м. - Бшмесен, ceHi кудай урайын деп жур г о й ,- дед| ол. -Неге? - Рас тук icrereH жоксьщ б а ? - деп сурады Мырзагазы тагыда. —Ж о к ,—дедцм мен. - Ест1месен,- дед1 о л ,- nipaflap (Мустафаны ауыл солай дейтш) бурыл биен1 Жапырактьщ1базарына апаргалы журдейдц. - Неге?—дедьм мен, эл1де квншЫе секем алмай. - Базарга неге апарушы едц биен!?—деда Мырзагазы маган жекш.-Сатуга апарадыда!.. Сол арада мен не болганымды бшмей, жылап ж1берштн. .. Мырзагазы менен торг жас улкен. Ж эне ойга-кырга квп журш ысылып калган, табигатында зирек, aKeci сиякты сезш ен, ересек бала. К ел басынан кайтып келе жатканда Мырзагазы маган акыл yttperri. - Сен жылайтын болсан, булай боска ж ы лам а- деда ол, трэдардщ алдына барып жыла. Биен! сатпа де, егер сатсан, мен бул уйден кетем1н де ! Мен Мырзагазыга жауап кайыргам жок, вйткен1 онын ce3i менщ квкеИме конып келеда, 6ipaK aai кунге дейш бетше шыгып кермеген жане т у а ызбарлы, мшез1 катгы Мустафага Мырзагазы уйреткен свзда айта алам ба? 1Пресногорьков станицасында, май айында болатын.

Сезш е жауап кайырмаганмен, меш кайрай TycKici келгендей, Мырзагазысейленш келедд: - ГПрэдардщо негылганы?!Сеш icici курлы кермегеш ме? Ею биенщ 6ipeyi болса 6ip capi, жалгаз биеш сатама екен? Timi сонын cyri де керек емес пе оран? Bip 03i 6ip суйретпе кымыз боп отырган кунарлы бие!.. ©Mipinae кермеген босагасына биыл торсык юрда, калай iince де желп жатыр. Сондай биеш киып капай сатады!взш щ кысыр биесш неге сатпайды? Ерген сен ер жетпеймгсщ? Саган ат керекболмай ма? Неси мшпземдейщ екен сонда саган? Жэнекульш кандай, жануар! Мундай кульшмьщгырганЭлти мен Сэшде дежок. Рулы елден табылмайтьшатбоп ескелдтурган кулындыкалайкиып сатады? Саган жаксыатмшуддкепсме ме?!.. Мырзагазынын создер1 бойыматугел ciHin, санама мыктапбекш алганкалпьшдамен уйгеюрам. Олкезде 6iздщ Жаманшубардашуде 6ipey ганаболмаса, кипз уйге шамжакпайды, астыотгынжарыгымен imefli, жагатын отыны - тезек. Мен уйге ю'ргендекун батып, уй-imi кара капенке боп калганкез едг Уйде маздап тезек жаныптур. Отгын жарыгымен Ултуган шай жасап жатыр. Ол - каздржасы он беске шыккан, таддырмаш, узын бойлы, ашанКызыл шырайлыжуздц, медщреген кпшрек кара квздд, эдем1 кырмурынды, бурььмыузын, кара шаипы, жанаecnipiMквркем кыз. Эрдайымменщ келген-кеткешмф, хал-жайымньщкзндзйлыгын бакылапжурелн Ултуган есисген Kipin келген маган 6ip карадыда: - Неменеге кейш келдщ?—деда Менжауап берместен босагадакылшиыптураКЗДДЫМ. - 0зшд16ipey урыпЖ1бергенжок па?- деп сурадыол. Мен тага да жауап бермедач. - Неге у н д ем ей сщ ? - дед1 Ултуган, ауыр ойым барын жорамалдагандай. Со кезде сыртган куман устал Мустафаюра. Онынжещ бдлепне шейш турген колы да, бел де су. Ултуган Мустафаныналдында сейпемейтш, оны ете сыйлайтын. Сондыкган ба элде менен жауап алаалмасын б1дш ме, маган тагы6ip каралкойды да, шайьшжасай берф. - Мен акшам намазын окып алайьш, балам,—деф Мустафа Ултуганга,- шайдысодан кейш 1шерм1з. Мустафа белн суртп де, жайнамазын твсеп, намазга отырды. Сыркатган дене куаты элФз ол намазды отырьш окитьш жэне узак окитъш. Мустафа намазга юрккенде, мен уйшн сол жак босагасына барьш егбелмнен жата калдым. © йтеуге болмайтьга да еда: бурыл бие мен онын кулыны туралы йшмде калындап алган уайым

жуйемда тугел босатып, кез!ме агыл-тепл жас кеп турган, оны босатпауга болмайды... Мен етбетьмненжата кап жылай бастаганда, сыбырлаган дауыспен: - Не боп кетеен саган?- деп, Ултуган басымдь1кетермек болды. Мен онын ыркына кенбей, тырмысып жатып алган сон: - Айтам гой,—деда Ултуган езш е 03i сыбырлап,—таяк жеп келген бала гой бул. Кай шешек шыккыр урып ж1берда екен? Ултуган да жылай бастаган сиякты... Сырттан KipreH 6ipey/0H дыбысы естшда. Канылтыр шелектщ сыбдырына Караганда - CineyciH. - Жаткан KiM?- деп сурады CineyciH Ултуганнан. Ултуган жауап бермеда. - Шайынды жаса!—деда Ултуганга. Ултуганнынтурып кеткенш сыбдырынан еспп жатырмын... Э лi жылаудамын... Мен сол калпыммен шайга турмай, жатып калдым. CineyciH де, Ултуган да «тур, шай ini!» деп элсш -элсш келгенмен, козгалган жокпын. MeHin жылау себебьмда бшгендей Мустафада ун жок. Ултуган екеум(з 6ip тесекте уйыктайтынбыз. У й-iuii жатарда MeHi ол, «кэне, тур, жаттесекке!» деп, козгады да, тура коймаган сон, тесекке кетер л экеп салды. Екеумйз бурынгы дагдымен кушакгасып жатът калдык- Мендеде, ¥ лтугандадауйкы жок... Ол маган уйдеп езге адамдар уйкыга KipreH кезде гана жауап катгы. - Биенщ сатылатынын естщщ бе?—деп сурады ол. Мен жауап бермедам. - Соны есиген екенсщ гой,— деда ол ауыр KypciHin ап,— жыладын не, жыламадын не, сатам деген сон сатады. Жасынды шыгын кылганмен, болмайды енда!.. Ултуган терк карап Kerri де, солкылдап жылай бастады... EpreniHae Мустафа биеш жылкыдан алып кап, тунде ауылдын касына аркандап койды. Биенщ сатыларына кез!м ж ета . BipaK Мырзагазы уйреткен сезда Мустафага айтуга дэрмешм жок. Ол да жвнш маган тш катпайды... Keneci KyHi Мустафа ертемен журмек боп, е зщ щ кысыр кок биесщ тарантаска жеккенде, мен кулыны емген аркандаулы бурыл биенщ касында отыр едам. Ол биесщ ж епп болганнан кей1н, аркандаулыбурыл биенщ касына келда де, маган сыздана 6ip карап койып нокталап ап. уйге карай жетелей женелда. Сонынан ерген мен eHipen жылауга KipicriM.

Мустафа ун-тунЫз жегул1 тарантастын жетепне нокталатан биен1байлады, кулынды нокталап ап, биенщ куйрышна байлады. Сейтп де, ун катпастантарантасына MiHin, женеле берда. Онын вз биеЫжургшггеуболушы еда. Менщ кез1мнентезгайып болгысы келген Мустафа божыны кагып калтанда, биеы ыршып тусп де, cap желе женедщ. Тарантастъщартын ала мен де жупрдам. Меш кермеда ме элде керсе де, Keprici кенмеда ме, Мустафа артынакарамайды. Мен бар даусыммен бакырып жылап, бар еганшмменжупрш келем. Сол калпыммен канша жупрер1М белгйпз болар еда, егер ауылдан узанкырап алган Мустафа токтамаса. Екпщдеп жоргкан биесш тежеп токтатгы, ол божынын ушын колына устай жерге тусп де, матан «6epi кел» дегендей колымен ымдады. Бунын не шакыру екенше тусшбеген мен «еаркер ме» дегендей касынабардым. Со кезде Мустафамеш божылы колымен жатадан капсыраустай алдыда, жагыма он колынын шапалагымен тартъш-тартып Ж1берш, «осы сабаганмен кал» дегендей, кеудемнен итершкеп калды. Мен бакырганкалпыммен шалкамнан куладым, ол арбасына мшда де журш кетп. Осы калпымдаканша жатарымбелп'Ызеда, егер мешб]'ржакган жолаушылапкеле жатканагайынымыз Шэйкен салт мшгенатынын алдына enrepin алмаса. БОРАНДЫ TVH/IF Бурылбиеш б1здщауылдармен жайлаулас боп огыратъш Отей- Д э у ш ауылындаты Кутынын Ыбырайыдеген бай адам сатьт апты. Уйше экелген биеш ол сауын биелердан уЙ1рше косты да, бурыл кулынды желкше байлады. Бул да маган медеу сиякганды. Менщ enairi epMeriM- танертен жылкы кеп бие байланганнан бастап, кешке бие агытылганша Ыбырайдын желюшдеп кулынды кунше элденеше рет барып керем. «Окуына бар» деп Мустафа жай да, урсьшта, урып таайтады, мен бармаймын. Кулын ете суду. Bipжелще байланган он бес шакгы кулыннын буган уксас 6ipeyi жок. Олардын 6api де буньщ касында есектщ кодытына уксайды. Кун сайын келе бергешмда керш, Ыбырайдын сауыншылары меш куады да, куганга кетпейтш болтан сон, сабады да. Кутыла алмайтынын керген Ыбырай Мустафата кеп айтып еда, ол Kici бу

жолы меж жазалаган жок- Несше жазаласын, бшмей жур ме менщ кулынды шьш жаксы керу1мдц!.. К,улынга баруга кумарткандыгым с о н д а й ,- мен енд1 Ыбырайдын сауыншылары тупл, ен жаман коркыныштыдан да корыклайтын болдым. «Крркыныш»дегеньм - Жынды катын. Ол —кершьпес Т елпек аталатын ауылдага Кдпсытбай дейтш бай адамнын кызы. Жас мелшер! сол кезде отыздарда, пдамга запал жасамайтын болган сон, бос журед1 жэне неге е к е н т KiMбьлсш, унем1 келдщ жагасында шалгынга тыгалып отырады. Ол балаларды кууга кумар: ойнап жаткан балалардын касьша капыда сып етш жетш келед! де, акырып кеп калады. Балалар бьггырай кашады. Кдшпауга болмайды: усп-басы далба-дулба, уйпаланган шаштарын ермей, б о с коя бередк басына орамал жамылмайды, тырнакгарын алмайды, беп'-колъгн жумайды, KecKiHi сатпак-сатоак боп журеда, бакырган даусынын турпайылыгы зэрецщ кетсредг.. Куган бананы ол жетсе де устамайды, жете алмаган боп куа бередиде, бала кашан шаршапжьнылганша сонынан капмайды. Жыгылган баланын устшен атгайды да, журе береди.. кыскасы, ертепде айтылган «албастъшьщ» eai!.. Ыбырайдьщ желгандеп бурыл кулынга барьш жургенде, мен осы Жынды катынньщда кугынынаталай ушырадым. Ол талай рет меж болдыртьшжыгып, успмнен де атгады... Мен сонда да кульшга бара бердцм. Bip рет, «emiirapi баруды койямысын» деп, Мустафа елердей кып сабады да... оган да тыйылмадым... С ей т т жургенде кайгылы кун жетп: куз басталды да, 0тей- Дэуйп ез кыстауына, 6i3 е з кыстауымызга кешетш болдык. EKi кыстаудьщ арасы —он бес шакырым. Ендеше, кыстауга кешкен сон, бурыл кульшды маган келер жайлауга дейш кору жок. HeicTey керек? Кешкел1 жаткан Ыбырайдын ж елкш е барып отырганымда, онын Райыс атгы iHici салт MiHin келддде, меж камшыньщ астьша агоы кеп... Епме ащы таяк баткан сон, мен каштым... Райыс мен1 ауылгаэкептыкканша ©гей-Дэу1итн кепи женелш те кетп. Бурыл бие де, кулыны да кете барды!.. Мустафадан кещл1м суыган маган жел берушшер де аз болган жок. Бул женде кулагыма сездц Ke6ipeK куятын Нуртаза. - Жаман mipiK н е м е !- деп урсады ол маган керген сайын - Суйепнде дэн болмас деп ойлаймын сенщ . Жалгыз биеннен айрылып, неменесше отырсынМустафанынуйвде? Шык ол уйден! 87

С е т и атыннан болыска арыз хаздырып апарып берем де, биендд кайтаргам... Нуртазанын сездер1 кеципме конады, Мустафаньщ уйшен кетюм келеф, 6ipaK тастап кетуге eKi адамды кимаймын, 6ipi - апам Ултуган, eKiHiiiici - екщен ушке шыккан кшжене Маржам. Эдшетш айту керек,- Ултуганды Мустафаньщ yffi, acipece Сшеусш жаксы керед1 жэне сыйлайды. Ол уйфн тэгп-дэмд1 асы сонын аузында. Кшмф коныркай кипзеф , 6ipaK оган Мустафа айыпты емес, оньщ а л ш дэу л еп айыпты, баскалардай Ж1бек, баркыт сиякты кшм эперуге Kyuii ж ок. Еш кш Ултуганга урыспайды, уй ш ш де оны еркшустайды. Мустафа уйш щ булай карауына Ултуганньщ e3i де себеп- кер. Эке-шешес! бар кыздардай ол ошан етш ешкайда шыклайды, инемен орындалатын элдене icTi алады да, уйкыдан баска уакытта сонын сонында кадалады да отырады. Кейде Сллеусш оган: «Улжан, алтыбаканга шыксайшы»,- десе, немесе: «Пэлен кыздын касында ойнап, отырып к елсенпп»,- десе, жауап та бермейд!, козгалмайды да. Оньщ бул кылытын эрюмдер aprypai жориды. - Жап-жас калпымен саналысьшкарашы!—десед1б(реулер,— 0Ke-memeciжок, туысканы,ататарыжок, неменесшеж е п с л ойын- сауьпаздест!.. Соны бшгеш —адам болатындыгы муньщ!.. - Оншалык саналы болуга aai жас емес п е ? - десед1 екшпплер - Оньщ да ойын-сауыкка баргысыкелетш шытар. BipaK не тур!Мен барады сонда? 0ке-ш еш еф бар кыздай, ол кайбгр булфршш дей боп KHiHin жур. Ж ен! бутш демесен, устшде жытгыраган 6ip KHiMi жок, колында жылтыратан 6ip сакина жок, каралы Ф едей карадурсш кшммен, кыз басымен кептщ кезше калайкершсш!.. - Оньщ 6ipeyi де е м е с ,- десеф уппш шлер,- сенер Kicici болмаган сон, icKe уйренгел( жур бул. Ж эне уйренл те калды 03i. Кермеймкандер: ине устаганда колыкольшажуклайды, тпскенiciHe машинедей жылдам... каюларыттэген усак маржандай боп тусеф... осыдан туб!нде кшм TiriHmiciHiHен me6epi шыгады. Оныказ1рде шебер Kepin, кейлек-кенппгш ауылдьщ эйелдер1 узф кпз экелеф де журед1, б1ракешюм оган акы бермейф, берем десе, 03i де алмайды, Сшеусш де алдырмайды... Жасым Kimi бола тура, улкен деп еркелейтура, акьшшым коре тура, мен Ултуганды «эйелге», ез1мф «еркекке» санап, оган камкоршы боп журем. Келден когатартсам, суду суйртн, томардан жумырща жинасам, эдемкш, кырдан жидек терсем, тэтпсш соган 88

экеп берем. Айт-той сиякты 61рдеме болса, одан колыма ет, бауырсак, ipiMiuiic, курт сиякты тамак шшсе, эрдайым епм де Улгуган боп, е з1м жемесем де, оган экелем... Ол менщ де камкоршым: Kip-конымды жуатьш, кшм-кешепмд1 бутшдейтш, колы жеткен астьщ дэмддсш ж епзетш , элдилеп уйыктатып, элпештеп оятатъш, эрдайым менщ касым мен кабагыма карал, кенйпмщ табуга тырысатын, маган 6ipey тисе, бэйек боп шырылдап журетш сол!.. Кыскасы, менен азж ас кана улкен бола тура, ол м е т шешемдей кутед>... Сондай камкоршымды тастал, мен Мустафаньш уйшен калай кетпекпш! Маржам KiM? Ол - Сшеусшнщ суткенжесь Б1з Жаманшубарга кепип келген жылытуган оны менщ экем де, шешем де жанындай жаксы керелн. Ауыр сыркатган азап шеккен кунцершде, егер Сшеусш Мэржамды экеп HicKeTce, экем де, шешем де сауыктыратын дэр1 ш скеген сияктыceprin калатьш. Мэржамньщ азанмен койган аты«Мэриям» болатъш. Ол менщ экемнщ бурьт атауымен «Маржам» боп кежен. —Мэржамым емшектен шьщсын,—дейтш экем,—содан кейш вз колыма алам... Шешем де солай дейтш . Апыл-тапыл журген сон-ак, Мэржамньщ 931 де б 1здщ уйге карай икемделе берген... Экем мен шешем елгенненкейгнде Ултуган екеум13Мэржамды e3iMciHin бауырымызга тартып, б1здщ уйдщ баласына санап журд1к. Qcipece мен жаксы к ерд1м. Оны бул уйде к е б 1рек ойнататын, 6ipey тисе, болысал>ш, аузымдатымды жырьш берелн, колымнан келгенше ойыншыктар жиятьш мен болушы ем. ЭдеШ соган арнап Достан, Бшипаннан уйрек пен каздын балапандарын устал экеп ойнатушы ем, ойыннан бос уакьпта кетерш журуш1 ем, Мустафаньщ уйшен 6ipey жаксы кврсе, кызганушы ем, ол кебшесе менщкасымда уйыктаушыед|... Сондай суйжл сэби карындасымдытастап, Мустафаньщ уйшен капай кетпекпш... BipaKкетуге тура кедщ. Оган себепкер - Нуртазаньщ yfti. Оньщ e3i де, баласы да, туыстары да ретщ тауып, Мустафаньщ уйшен м е т шыгуга узд1кс!з азтырады, сондагы айтары —бурыл бие мен оньщ кулыны... Бул менщ енжандыжер!метиелн свз... Нуртаза кулын 9HriMeciH айтып кана коймайды, «егер Мустафадан мал-мулйс дауласан, езге мал-мулк1цщ де эперем, кулынындыда кайгарам»,—деп кызыктырады. Мен езге сезге емес,

«кулынынды кайтарач» дегенге капы елендеймш... Культы мен бурыл бие сатылганнан кейш, жнтт болу, бурыл жорга ат мшу... туралы сенген киялым «кулын кайтарылады» деген сезден кайта тутангандай болады... Бул уйден кету, кетпеу ойы басымды дал кылады- Сондай толкуда журген кундердш б1реушде Мустафанын уйш ен кетудш ce6e6i табыла калды. Тетелес вскенджтен, МустафанынF аббасымен арамыздакикшжщ бола беретш. Кеншге бул уйден кету ж е л т ю ргеннен кейш , мен Габбаска TinTi сокгыгымпазболып алдым. Мустафа оган емес, маган болысады. Мен ушш оны талай per сабайды да. Сейтш журген кундердш 6ipeyiHae Fаббаска м е н т кисьшсыз соктыкканымды керген Мустафа «койсайшы!»деп токтатпакболды да, мен кою орнына удеп кеткен сон, «мэ, коймасац!» деп, шапалакпенжакка тартыпкадды. Сылгаутабылды, мен уйден шыга женедщм... М езпл бул кезде кыс та. «Доныз» аталатын атакты жуттын1 кысы да бул. Елд1 каггы жутка ушырапсзн бул кыста KyHi-TyHi «жьшды» аталатын 6 ip боран уйыткьш согатын да туратын. Бораннын каттылыгынан ж эн е жауа бораган кардын калындыгьшанадам кез алдындагасьш кермейтш. Bipуйден екшш уйге катынаскан адамдар арага аркан байлап коятын кундер болган... Манайында коршауы мыкты уйлер FaHa болмаса, Жаманшубардын квп уйш кора-копсысымен кардын Kypriri тът- типыл кьш басып кегш, уй мен уй кардан казылганжырака аркылы арен катьшасатын, Kett6ip уйлер элденеше кун баска уйлермен катынасудан калатьш, уйшген куртиеп кетере алмай, кей уйдщ кораларынын Te6eci imiHe опырыла тусш, малдарын шыгынга ушырататын. Мен Мустафаньщ уйшен кашып шыксам, ымырт жабылып калган кез екен. Дала уйыткисоккан жьшды боран!.. Кезгетуртсе кершбейпн карангы... Кдйда бару керек?.. Эрине, Нуртазаньщ уйше! Нуртазаньщ yftiH ойыммен жобалап тарта жвнелД1Ммен... Мустафанын ба элде оньщ ержеткен баласы Камзанын ба,— 6ipeyiHiH 1здеген айгайы ecTinin ед1, бурылган жокпын. Боранга ciHin кеткен меш кайдан табуды б1лмегендей, айгайшы адамньщ даусы eipasra дейш узшгенжок... 11911-12 жылдын кысы. 90

впейкарангы тун!..Жан-жагымдыорай уйыткыган боран!.. Демш ышкына аласоккан сурапыл жел... Жол бойы ма элде соны ма, уШлген кар!.. М еж жел де элсш -эл сш yflipin жыга береди... Тура келем бе, ж ок па, оны 6i.iin боларлык емес. Нуртазанын уй! жап-жакын ж ерде болатын, карга канша малтыктымдегенмен, жел канша бегедц дегенмен, ол уйге жегетш уакьпым мана болган сиякты, 6ipaK жетюзген уй жок... Боранмен алысып, карга малтыгып мен квп журд1м... Адасканымдыенш бщдцм... Зарем кетебастады... Кегпегенде кайгсш! 0 з аулымнан 6ip шыгып кетсем, жан-жагымда кал жагасындагы Андамас ауылынан езге, бгш н Жаманшубардан жете коярлык баска ауыл жок. Ен жакын дейтш Батпактерт шакырым. Ол ауылга мына жынды боран MeHi жеттазе ме? Жане мен туратауып бара алам ба оны?.. Бара алмасам, онына™ адасып влу емес пе?.. С о жылы Жаманшубар мацында каскыр капы боп турган. Т ебш деп жылкыларды жеп шыдатпауымен канагаттанбай, каскырлар ауылдын кораларын ipreciHeH я тебесшен казып тусш, камаудагымалдарды да жей бастаган... «Тунде б!здцн уйдщ маньша каскыр Kerrri, i3iH кердж» деген сездц эрюмдер айтатын... «Он бес, жиырмалап ep in журген каскырларды кердгм» десетш , Kefl6ip жолаушылап келгендер... «Пэлендей жерде пэлендейжолаушьшы каскыр жеп кетнгп» деген кауесетгер ест!летзн... 0зген1 былай койганда, «каскырдын кудайы» аталатьш, жыл сайьш талай каскыр согатын Аткелт1рдин ез1н, б ip жактан жуйрнс кара атымен салт келе жатканда, он шакгы каскыр камап, арен кутылыптыдесетш!.. Осы каскырларга кездессем гой, мен1 жыртьш турып жейди!.. Не деген коркыныш бул!.. «Корыкканга кос кершеди» дегендей, денемд1кауш кеулегеннен кейш, маган азынаган жел каскырдын улуы сияктаныл Keni... Жан-жагымда каскырлардын жылтыраган кездер1 KepiHreH сиякты болды... К,оркудан ба, шаршаудан ба, KHiMiMжукалау болганмен, агып терлеп KeniM! Свйтш саскалактап келе жатканымда, эдденеменеге кактыгып кеп куладым... Ж ан-дэрм енде турегеп, кактыкканды сипап карасам,- агаштан киып жасаган уй сиякты!.. Бул не?!.. Тагы да сипалап карасам,- зиратка уксайды... Ия, сол!.. Агаштан киылган, Te6eci ашык, аласа терт кабыргалы зират... Biзд1н ауылдын зиратында бундай киылган агаш там ею адамнын гана басында болатын, 6ipeyi Итбайдын, 6ipi Шайкылдьщ. Шайкыл тамынын алдындааты-жеж жазган калынтактай бар. Тагы да сипалап керсем - Шайкылдын зираты. 91

влйсген коркатындыгам сондай: касымда Kici болмаса, тунде т у ш , кунщз де зираткакелмейтшмш... Содан гой деймш, желдщ ендап ызыны каскырдын емес, аруактардьщ KynipeHyi сиякты болып есттледц!.. Зэрем ушабастады. Ушканмен, амал негшк!.. Мына жындыборанда бул арадан жылжысам, ауылды калайтаппакпын?!.. Сондыктан Шайкыл тамынын injureтунеуге бел байладым... Бш кттн Kici бойындай ran киган агаш моланын iuiiHeKipin отырмын... Маган енд! жел келмейдг.. Моланы айнала соккан екпшше Караганда, боран куш ейт бара ж аж ан сиякты... Желдщ бе, каскырдын ба, аруактардын ба - элденеш н улыган yHi жер- кекке сыймай тургансияктанады... Адам не киыншылыккауйренбейди... Аздан кейш айналатенген кауитгердщбэрше епм елгендей, денем уйрене бастады... Ендйменщ алдыма байка 6ip коркьшыш кеп тенди ол - кшмнщ жукалыга. Bip орында турганнан кейпн тер басылды, денем суып, тоназуга айнаддым. Б1раздан кейш жаурап, дцрнщей бастадым... Осы калпымда ycin елер ме едим, кайтер едим, егер кулагам элдеб1р унте елен ете калмаса!.. Не дыбыс бул?!.. Каскырдын да, ж елдщ де дыбысына уксамайды... влгёшйа болсьш, TipiciHiici болсьш - кайысыниа болса да - адамдыбысы!..К°ркынкырап аз уакьггкулактуритотарганнан кейш, мен бул дыбысты елж даусына жорыдым. KenmiMe сол каут туганда, ершмнен тыскары, паналап отырган моладан атып шыгыппын... Кездм уйренди ме элде расы солай ма, маган боран аздап толастаган, карангылык аздап суйылган сияктанды... Эне, карангьшан биж б1рдеме кершди жобасына Караганда, зиратка жакьга жердеп Аймолда, Моддахмеггщ уйлерь.. Э л ri еснген даусым кулагымда ызын каккан сон, дыбыс шыккан жаккаурейлене кез тжсем, корбандаганб|рдеме 6epi карай жылдамдатажылжып келеди. Каскырдейш десем, уксамайды, адам дейш десем, оган да уксамайды!.. Моланын ыгына жасырынкырап тур ем, карайган жакьш жерден ете бердц.Тани кетпм —Самайке!.. Самайке деген ж епм бала. Онын э к еа Кощыгул айгыр yflip жылкысы болтан, кора толы койы болтан, аукапы Kici едцдеседц. Эке-шешеЫ жасында елш, ж епм калган Самайкенщ мал-мулкш агайындарыталап аладыда, 03iHканп>1ртъш ж (береди. Каршапзйынан кангырынды боп кайыр сурап ескен Самайкеге ауыр турмыс танбасын 6epiK кып баскан: жасы со кезде жиырмага жакындап 92

калганымен, онын бойынын бивспп он уш, он терт жасар баладай ганатап-тапал,ден еа жуантыкгау боп ескен; таматынынею жаты, мойны атып журетш сыныскан без; басы толтан кипздей котыр кулагы санырау... Мынкылдап айтатынсезщ е TyciHy киын... усп- басы жазы-кысы далба-дулба боп журеды. Kip-коцы жуылмайды... KHimepiерген бит болады... кысты кундер! кардын устшде жалан аяк жортьш ж yperiH Kyaaepi болады... эрюмдер аяп ас бергенмен, KiciHeH, битшен жеркенш, оны emKiM уйше кондырмайды. сондыктанолтую бойы уй-уйдщарасындане жортып журеш немесе 6ip уйдщ уйген шебшщ imiHexipin жатып калады... Самайкем13 осы!.. Самайке меш абайлай, касымнанете шыкканда,мендыбыс берш ем, коркып Kerri той деймш, «эй!» деп катты 6ipдауыстап калды да, api карай каша женелда, сонынан куып жетш устамасам, токгайтьш Typi жок. Ж упрш барып устай алтанымда, ол тэты да 6ipрет«эй!»деп бакырьш кап, жылап ж1берщде, «Самайке, менмш, С эбитпш !»- дегенде тана б епм е одырая карады. Оньщ маган «Сэбиппсщ?» деген ce3i менinкулатыма «Хэхиттсщ?» боп естщш. - Кдйдан зурсщ?—деп сурады ол. Оган ж ен айтып туруга уакыт бар ма, «Нуртазашюне апарып салшы! » - деп етшдам мен. Ол менщ KecKiHiMe аз карал турды да, хал-жайымды уккандай: - Зэрэй ш ,- деп бастай женелдь Самайке унем! жортып журед1 ж э н е унш з жортпайды, элденеменеш мынкылдап, кущренежортады... Солдатдысыменол кушрене жортып келедк М ен артынан epin келем. Сонда менщ басымды торлатан ой:«Менщ де Самайке болтаным ба енш?!» Самайке меш Нуртазаньщ уйше тура бастап атып кедщ де: - Енш езщ бар, мен итшен коркам,- деп ж у р т Kerri. ЖАСЫРЫН КЕЗДЕСУ Мен Нуртазаньщ уйщде тура бастадым. Б1ракбул рахаттурмыс бола койган жок. Бай болганмен, бул yftai журт кара казан, саран десетш едр сонысы рас екен. Астьщ б и л т Нуртазаньщ эй ел 1 Биб!зарада. Оны балалары «Б1зэлэ» дегенге, 6i3 де «Бйзэлэ» дейм п. Арык, узын бойлы, жасы елуден аскан бул эйел бай уйдщ мол асын сыгымдап устал, тутамиан азгантай тана шытарып тэтырады. Сол а з тана асынын e3iH ол ж эй бермей, «ас т а к келмейтщ болды, 93

бул!..» «тоймайтын болды!..» «буйте берсе, не шыдайды!..»—деп свйлеп 6epin керенди iunmeju... Ол жалшыларына, acipece маган катал... - К удай -ай,- деп пстенеди ол маган ас берген сайы н,- «жеттмнщ карны жетеу» дейтш едц, рас екен гой сол!.. Тамакка тоймайтын пале гой мьгаау!.. Кай жерше кете береди муньщ!.. Ол кездинауылында кыстыгуш ет пен шайдан баска тамакжак. Конак келмеген куш етп Нуртазанын yfti аз асады жэне мойын, сирак сиякты майсыз етп асады. соган турамшылап кеспе салады. Kecneci суйык болады. 9 з уйшщ жандары Kecneni у ж е н агаш табактан iuieai. Еттщ Kemnuiiri жэне Tayipi со табакка туседц. Жалшылар мен метан табагым 6ipre болады. Оган тускен 6ipep жапыракетп таласьшжейм>'з.Одинкейш касыкпенуртгайтынымыз -суйы к кеспе. KecneHi 613 кунше 61‘р-ак мезгш ж эне кешке жатар алдында гана inieMi3. Одан баска кун узакка imepiMi3 гана, шайдьщ жем! кебше куртпен ipiMiuk. Онын езш де Б1зэлэцток-жарау боларлык мелшерде шамалап кана бередц. Нан ол уйде аз болады. 03i егш екпейтш Нуртазакершшес орыспосежесш ен унды шагьшдапкана сатып алады: ал ы ай кыска кеп болса алатыны он-он бес бут, жан саны жалшыларьш косканда оннан астам, сонда 6ip адамгаалты ай кыска бут жарымдай ун келеди... BipaK ун булай белшбейд1, жалшылар, acipece мен, кей KyHflepi нанды татпаймыз да... Сонда, уннын буты жеттпс-сексен-ак тиьш! Нуртаза со кезде, езшщ терг тулпстен жуздеп устайтын малынан баска, кырык-елуден епз саудасьш жасайды!.. Аска сонша саран Нуртазаньщ yfli кидм-кешек, тесек орынга да аса сарабдал. Ол уйде Нуртазанын ®31мен эйел1тесенетш жалгыз кустесек, жалгыз улкен жастык, екеу i жамылатын тозанкы ситса керпе, балалары TeceHin, жамылатын уш-терт керпе, eKi-уш жастьпсган баска, eKi-уш текеметген баска жасау болмайды. Конак келсе, балаларыкшм жамылып жатады. Bipep KUieMi болады. Олар жукте жинаулы гана турады. Бой жеткен кызы Рабигадан баска ол уйдинадамыжылтырапкишбейдй. Нуртаза мен Биб1зараайт-тойдан баска кунде жамаулы ескшерш гана киедц, Tayip киьмдер1санльпсга жатады. Со кезде бозбала боп калган Мырзагазьща кipлесе, жуып киепн жалгыз гана кейлек, дамбал болады, оны жуганда жаланаш етше камзол, шалбарьш киедц... Бай баласы боп Мырзагазы, мысалы, трико сиякгы Tayip матадан костюм киген емес, онын киетш1 —мактадан токылатын 94

арзан камполат. Соны да эке-шешеш Ш эйш сиякты шеберге вкпрмей, ауылдын катын-калашына тйспреш де, олак niuiiain, олак тйшген юим олпы-солпы боп ж уредг.. Бул жайда журт Нуртазага: - Дэулетщ жете тура, бунын н е ? - десе, кейде: - Окасы жок, «epai кебенек iiniitae танысын» деген, Жаман KHiHce де, жург оны «Нуртазанын баласы» д е й д р - деп кеуде кетерген болады, кейде: - Ысырап кып не керек, дунияны боска шашып?.. TenipiM жупынылыкты суйеди,- деп шаригатайткан болады. Нуртазанын уй! тан карангысынантурады, ейткеж мал жайлау керек: мал жаткан орынды тазалау керек, малга шеп салу керек, 6ipa3 отыктырганнан кейш суару керек... Кыс Нуртазанын корасында жузден астам сиыр, eKi-уш ж уз кой, онгатарта жумыс жьшкысы куплей... Оларга кунше уш мезгш шеп берш, 6ip мезгш суарудан, кораларды тазалаудан дындай eKi- уш карулы жалшы ж т т тан карангысынан бастап, ымырт жабылганга дейш босамайды. Буган коралар мен уй алдьшын, шарбак imiHiH карын тазалау косылады. Б1з сипатгап отырган кыстын бораны кеп болганын бш еш з. Кейде уй алдына, шарбак шине уйшген куртпс тау боп кетш, журеттн жолды жалшылар арен ашады. Боран ашылганнан кейш, тау боп уй!лген карды сыртка апарып тегу керек... Осы жумыстардан Нуртазанын жалшылары кун сайьш кешке cypimn жыгылады... Кейде олардын кешк1асын 1шуге шамасы да келм ейдг.. «Ас» дегенн1Н Typi жогарыда керсетщщ... Киеттндер1 - желком... Сонда ала кыстайгы енбегше алатын акысы 6ip кунаншыкла eri3, онын куны кеп болса он-он бес сом!.. Ол кездеп ауыл жалшыларыньщ жайы осындай!.. Нуртазанын уйш де мен де карап жата алмаймын... Жалшылармен 6ipre жататьшмен, солармен 6ipre турьш, колымнан келетш жумысгы аткарьш 6ipre журем... вйтпейш десем, Б1зэлэн «арамгамак!» деп кезге шукиды. Мустафанын yflinae уйкым канбайтын мен, Нуртазанын жалшыларьша ерем деп, сергек боп аддым: ерте турам, кеш жатам. Ешкайлдкыдырмаймын, кыдырайьшдесем, Нуртазанын уЙ1урсады. Ocipece кешке кыдыртпайды... BipeppeT кешке кыдырам дегенде, тунде е ск ашпай койды... Кыдырганда 1здей,пн1М —ойын: ауылдын балалары, егер кун ашык болса, тун ортасыауганшасырганактебешде, боран болса, 95

6ip уйге жиналып ал асык ойнайды... Ондай ойындарга баруга Нургазанын уй! улыксатетейдц... Кэрэсш жагуды шыгын керетш ол уй iliip асын ертерек плед! де, жатады... Калжыраган жалшылартез кор ете тускенмен, мен кей Kyiuepi кепке дейш уйыктай алмаймын... Ен алдымен, б!зде тозыгы жеткен ecKi кипзден баска тесек жок, жамбасымызга жер батады; екшшитен, бул уйге келгел! жуылмаган жалгыз кейлек-дамбалдын бит1 мен шанды бел межц 6ypreci жата калсан-аккумырскадайталайды; ушшии, кеп кундер1 олкы карнын тун бойы улып шыгады... Кей Kyanepi мен тан атканша уйыктай алмай шыгам... Жепмшкпн не екенш енштана укканаайболам... Одан epi керетддм Нургаза у й ш н жалшыларынын KyHi сияктанады... «Не (стеу керек?..» Бул сураудын жауабын мен канша ойласам да таба алмаймьш... Кейде Мустафанынуйшекайта баргым келедк.. Гмрак не беттммен?..Сутгей уйыпотырганда кашып шыгьш, журталдында маскара кылган жокпын ба ол уЩц?.. 9pi, 6ip кашып шыккан уйге кайта жальшып баруды еркек басыма намыс керем... Мунымды тамгеайтудыбшмеймш... Кейде осы хал1мдтелец де кьшгымкелед]'... вл ен шыгаруга ойланып та керем, б!ракол колымнан келмейщ... Сондай калжыраган шактаepiKTi кез жасыма берем... Уакытсолай eTin жатш. Менщ атымнан болыска Мустафадан мал-My.niKдаулаган арыз Kerri. Болысымыз Торсаннын Шаканы екен. Хабарга Караганда, болью бул ауылга кыстык аяк кез1нде согьт, дауды сонда бтр м ек. Нуртазанын Мустафага eurriri сондай, атарга огы жок. Кейш битсем,emireriH ce6e6i, Жаманшубардынбасшысымындептусшетш Нургазага Мустафа багынбай, унем1 карсы келе береш екен, менщ дауымды сьштау кьш, Нуртаза оны букгарып алмакекен... Болыс келгенше, жаманшубарлыкгарeKire жарыльш, бip жаты Нуртазаны, 6ip жагы Мустафаны куаггайды, eKiтоптын арасында айтыс-тартыстар журш жатады. Мустафанын не айтатыны маган карангы, ейткен! ол уйге жоламаймын, Нуртазанын айтары: - Мустафаны бутол Жаманшубар боп жатсгасада Meitai, болыс пен билер менiHce3iMfli сейлейш... Нуртазанын yflinae 6ipa3 турганнан кейш, мен Ултуган мен Мэржамды сагынабастадым. Б1ракоганбаруга болмайды. Нуртаза маган: - Сен Мустафанын уйше карай аяк басушы болма, егербассан, менен жаксылык тагшайсын,- аузыннан канынды келпрем!- деп коркытып койган. 96

Нуртаза солай дегенмен, шьш суйетш Ултуган мен Мэржамды кермеуге мен узак шыдайалмадым. Калай шьщайын, буки дуниеде маган олардан ыстык кершетш жанжок!.. Ocipece Ултуган!.. Одан ажырагалы меш ыстык кушагына eunciM баскан ж ок!.. Одан ажырагалы менщ бепмнен ешюм суйген жок!.. Сонша ансаганмен, Мустафаньщ уйш е баруга болмайтынын б идем,сондыктан онаша жолыгар жерди андимын. 6ipaKнеге екенш KiM6mciH, мен андыган кезде Ултуган уйден шыкпайды, Маржам кшжене!.. Bip KyHi мен осы жайды айтып, e3iMi3re мэлдм Оразалы деген баламенакыддастым. Ол байгус эл1де «суда, бдракani де «Бакырган» мен «Бэдуамнын» тусынан аса алмай жур. Окуды соншалык уклайтынына карамай, aKeci Ракьгмбай сабактан оны айырмайды. Акыл сураганда, Оразалынын маган айтканы: «Ултуганга сейлесейш де, не десе де саган жетюзейш». Оразалы маган апамнын хабарын со куш кешке ж еткпдг «Тунде журт аягы басылган кезде уй алдына, уйген ши1жтщ ыгына жасырынып келе койсын» дептт апам. Уэдел1 уакытгабарсам, апам MeHiбелгшеген жер1нде кутт тур екен. «Сагынган апам MeHi бассалар да жылар» деп ойлаган едим, олай еткен жок. Жупрш кеп бауырьша жабыскан м е т ол кушакгап бауырына 6ipep рет катгы кысты да, мандайымнан гана HicKen, салмакты, сабырлы дауыспен: - Неге к е л д и ? - дедд. - Кетпеу керек, KenceciH келмеу керек! Лепшдеп турган журепм басыла калгандай болды. Окпелеген Kicime мен ш епне берш ем, кушагьшан босатпаган апам: - Кайтесднмаган келш,- ледик у р сш т,- м е н т атымэйел. Саган ергенде, К1мнщ босагасьша барып тр ем ? Мацдайыма не жазса да, осы уйден кутш алам, ал сен бул уйге кайтып кеп кезге туртю болма енд1. Маган да жолама. Еркек болсан, елеен, елерещ; елмесен, кун Kepin кетеpci»!.. BepiKciHin сойлеп турганмен, кешл! босагандыгы апамнын дауысынан сезшедц. Сонда да ол сыр бермей азтурганнан кейш: - «Муканнын баласы ауыл актап жур»дег1зш, кундесуйект1 сындырганша, Жаманшубардан кет!—деди. - Кайда?- дедцм мен. - \"Кайдасы» Heci? Тукымсыз ба един сен? Bipre туган апан Зауре бар емес пе? Сонын колына кет!.. Баска айтар ce3i таусылгандай, Yлтуган мен! бауырына тагы да катгы кысып ап, бепме бетш такады да, ал кеп жылады... Манадан 7-859 97

капай сабыркы п туртанын б!лмеймш, кезш ен жасы шыга, KeMepi кетшгенде лак ете кулаган судай агыла жвнелд1 ол... Аздан кейш езш е 03i ие болмастыкхалге жетш, кущ ренген дауысы пстенген аузынан epiKci3 шыгып кетп... Со кездету сыргамыздан 6ipey кеп акырып кеп кадды. Уясынан урке ушкан балапандай екеум(з де селк ете тускен калпымызбен айрыла берген!.\\пзде, TeHin келген зор аламнынею колы екеум1зшн жагамыздан жабыса кетп. Exi жакка карай тармыскан 6i3fliкарулы кол суйренюреп экеп жакындастырды да: - И я , алнегыптурсындар?—деда. Устатан адамнын KiMекенш ж ада тана таныдым - Рамазан!.. Ол - Нуртазанын туган атасы Ыбырайдын баласы. Нуртазаны жакгап, Мустафата карсы журген адам, жасы со кезде кырыктарды алкымдатан, сакалды, мурпы Kici. Ултутан да, мен де сурауына жауап бере койматан сон: - Неге азты расы н,- дедц ол Ултутанга каИарлы дауыспен. - Бауырсырасан, кеш е М устафанын уйш де кезге туртю боп жургенде кайда калдын? Осытуртанда, не ютейш езще? Рамазан м е т устаган колын босатгы да, Ултуганды ею колымен капсыра устал: - Бетщ т ш н п р , бетж оксенде! Ж отал, кезЕме кершбей!-деп уМрщюрей 6epin лактырып кеп Ж1берда. Карулы еркекгщ сштегенше тал шыбыкгай жас кы з шыдасын ба, курпктеу карта етбетшен жытыдды!.. А ш у кыскан Рамазан уртысы келгендей умтыла бергенде, мен ею арата тусе каддым. - Кет былай,—дел Рамазан акыртан дауыспен MeHi жагадан устай алганда, Ултутан кеп: «Ататай, ура корме оны! MeHi у р!»- деп колына жабыса кето. Рамазан ызбарлы дауыспен: - Жолыккандарынды кергешмнщ алды-арты осы болсын. Будан былай буйтсендер, менен жаксы лы к куш ендер! Сен бала, кайтуйще! Сенкыз ба, сен !..- деп Ултутанга колын безели Апаммен мен ун-тунЫз жеш илзге ыдырай берд1к. Рамазан сол орында калшиып турьш кадды... С ол KyHi к еш ке Н уртазаны н уйш е М устафата карсылар жиналды. Колта алгандары —мен. Рамазан керген-бш гетнтугел д о п е т ! Олардын сыпайылып та, урсып та айткан сездернпн ешкайсысьшамен жауап кайтармадым. Несше кайтарам, шукшия, э р Typni сакка ж упрте айтып отыртан с е з д е р ш н куяр жер16ipey- ак, ол - «93 бепмен барган ж ок бул бала, буны азтырып шакырушы

бар, соны бш у керек...» «Юм с о л ? » - деп сурайдыолар элсш -элсш жамырасып. Ж окадамды мен кайдантабам?.. Ж иналгандардан 6ipev: - Кдйтсш-ай!.. Eiceyi де жап-жас балаларемес пе!.. Кудай сорлы кылган сон, амал жок, эйтпесе, айрылып туратын уакыты ма булардын!.. Bip уянын канаттанбаган балапандары сиякты емес пе eiceyi!..- деп е ар к ег е н сездер айтып келе жатыр ед1, Нуртаза: - Т эй т api, отгап, былшылдамай отыр!—деп акырып тастады. Содан кейш жым-жырг бола калган журтка ол одырая, айнала карал аз отырды да: - Бул арада турса, бул eKeyi осылай шуркыраса береда, айыру керекбуларды. Ертенболыс келсш, ж1ктерш ашсын, содан кейш мейл1 кайда кетсе де. Tiirri Мустафага кайтып Kipce де м ейль Оган шейш мен буларды коса алмаймын. Калай косам: сакадды басыммен бул дауга Kipicin калдым, мен ш акы рган ж о к д ы н бул баланы. Ж ылап келген e3i. Ж еН м бала болган сон, ж аны м ашы ганы рас. К е п т щ квз1не кер ш б еге й ед1м, к ер ш г ен с о н , аяк с ы з калай тастаймы н,-дед|. Осыган бэтуаласкан олар м еж кайда ж1беруге акылдасканда: - Эрине, ж е зд е а Сулейменге ж1беру к е р е к ,- д еф Нуртаза. - О нын калай еда e3i?—деп кудактенушшерге: - Biani Мустафагаайырбастар деймющ ,-деда Н уртаза,- жайды айтып хат жазамын. Нуртаза маган: «Барасы нба, бала?»—деп еда, «Барам»,- дедам мен. - Буны K1Mапарады ?- деген сурау туганда: - Апаратын Kici бар. Кеше Туртайдын уйшде больш едам, сонда ойдагы Сибаннан Кэж1мбай1кеп жатыр екен, ертендер кайтам деп отырган, бу баланы соны н ш анасына м щ гЬ ш ж1беру к е р е к ,- деда Нуртаза. Сол куш кеппсе карай Рамазан атка ж ек к ен шанамен меш Туртайдын yfliHe а л ь т женелда. К эж ек ен - ол кезде ж етт'с терге келген, 6ipaK сакал-мурты кап-кара, бук!штеу, ж уанты к, аласа бойлы, жалпактау денел!, сораланы нкырап журет1н Кызыл кезд1 карг екен. Менш экемда ол жаксы б1леда екен, сондыктан Рамазан менщ хал-жайымды айтканнан кей1н: - Алда, бакыр-ай, осы екен гой, Мукан бейшаранын жалгыз баласы ? Кудай аясы н же-пм бей ш араны !— д еп ecipKefli де, Сулейменн1н уй1не апарып салмак болды. Табит Муарспоетын улы атасы. 99

К эжекен екеум!з Туртайдын уйшен келер куш алакебеден атгандык. Ол Ktci уйкышыл екен. Маган жолжайын айтып коллы да, e3i шанагакисайып, уйкыдан бас кетермейщ. Мен оны жол айрылар жерде гана оятам. Кэжекен оянган кезшде «э, э!» деп есенпреп 6ipa3 спырады да, былшыкбаскан кезш укалапалганнанкейш гана eci Kipin: - Йемене, б ал а ?- деп сурайды. - Жолдын айрыгына келдж,—деймш мен. - Солай ма?.. Бу кай жер болды ек ен ?- деп Кэжекен шана устшетурегеп, жан-жагын кез1мен 6ipa3 шолады да, айналааппак боп ж аткан кардан ж ер м елш ерш шамалай алмай, -К андай жерлерден е т п к ? - деп сурайды. К эж екеннщ сурауьша мен кейде жауап бере алам, кейде бере алмаймын. Кыстыгуш алые жолга 6ipiHmi шыгуым осы, жер мелшерш кайдан бшем! Д егенм ен, К э ж еке н к эри ш ен гелш ш icTen, «анау турган пэленш енщ кыстауьша... мынау тугенш енщ кыстауьша келеш...» деп, эр густа конырланган агаштарды мелшерлейш де, «былай тарт» деп ж ен cm eitui, сонысы кебш е дурью боп шыгады, кейдеweainepi ката боп, терюке кетш каламыз да, жен1м1зд1 алдагы ауылга барган сонтузейМ!3... Кэжекенн iHжеккен аты —тьшырыпггау, к1шкенеденел1жирен жылкы. Онын аяны да, жортагы да, жел1с1 де берекеаз. Жакында гана кар жаугандыктан, жатгыгып болмаган, адымы кы ска ат, ентелей журейш лесе, аяк астында есш ген кар кулашын жаздырмайды... Кэж екен жолшыбай тустене, кона отырып, асыкпай журдг Таныстарына немесе жекжаттарьша кездесе ме, элде киянатсыз момын адам болган сон кадирлей ме, ж о л ш ы б а й т тускен жерлер1 мумк1кш г1барынша кад1р-курмет етш, тэтп-дэмщ еш аямайды. Батпаккелден шыга он ею шакырым жердей 0тей-Дэу1шке кондык. Одан шыга он, он бес шакырым жердеп Орымбайгакондьпс Одан шыга ар жагында он шакырым жердеп кудасыТекенщ Бубшне кондык... Солай жылжумен жездемнщ аулына 6i3 жолшыбай терг- бес конып ж етпк. Содан бул шамасы елу-алпые шакырымдай гана жер. Апам Зэуреш де, жездем Сулейменд1 де м еш н аны к тануым осы жолы гана. Зэуре аласалау бойлы, шыкш ьпы шыгынкы 6eTri, сойдак TicTi адам екен. Ж асы со кезде отыздарга жана KipreH. Сулеймен б т к денеш, сирек кара сакалды, суйык мурггы, аккуба енш Kici екен. Ж асы со кезде елулерш орталап калган. 100

Сулейменнш меш н апама уйлену тарихын да мен со жолы естицм. Ол аукатты адамнын баласы болады да, о н тотыз жасында тандаган кызы Кднапияга уйленедь Ол эйел курсак кетермегт Балага зарыккан Сулеймен м енщ апам Зэуреш ж асы кырыктардан аскан кезде токаддыкка алады, Зэуре о кезде он алты, он ж е п жаста болады. Зэуреден Зэю ш , Салима, Бад1тул а п ы уш кы з, Султан, Нурке атгы ею ултуады ... Баданы зарыгып керген Сулейменнш алдында Зэу р е кадырлы б олу керек кой. BipaK ол каш ры з екен: сол уйдщ отымен Kipin, кул1мен шыгады екен, кулкын сэрщ ен турганнан тас карайганша •пзе буклей, у й д и де, туздщ де шаруасын дамыл-тиыштыксыз ютей береш екен. Сонша енбегше карай, оны тендкте устасада 6ip capi гой, олай емес екен: «отырса —опак, турса —сопак» дегендей, онын журю! де, кылыгы да Сулеймен мен 6afl6iiueci Кднапияга жакпайды екен. EKeyi де оны кымс етсе балагаттай бастайды екен. Бокгампаз Сулеймен Зэуреге кымс етсе, «ей, эк е к н щ керш ... ей, эк е н я ш бет тактайьш... ей, экен нш аузьш...»дей женеледа екен. Тшдеумен тана коймай, кылдан тайса-ак, таяктынастына алады екен... Балаларын да ол Зэуреш KeMiTeс е й л е т т ecipreH екен. «Зэуреден тудым» деу балаларта намыс екен. Bipey «сен Зэуреден тудын» десе, балалары жылайды екен. Канапиянын Тасмакы атгы атасы болса керек, «нагашьщюм?» дел сураса, Сулейменн1н балалары «Тасмакы» дейд! екен. «Наташьщ Тасмакы емес, Сэбит» десе, жиендер1м ашуланады, «бул уйден кет!» десеш олар маган... О сынын б эр1жуекке инедей кадалып, шыдамнан айрылтан кезде, езМ здщ Жаман шубардан келген 6ipeyre epin, мен аулыма кайтгым да кетпм... Ауылта келе Ултуганта жасырьш жолытып ем: - Неге кайтгын?- дел сурады ол менен. Мен жауап берген жокпын. Бешну Болыс 6i3fliH ауылта кы сты н а як кез!нде кедщ . О ган канш а адам epreHiH ю м бш сш , эйтеу!р, т1збектел1п 6ipiHiH артынан 6ipi шубырган шаналы кэп а тс о куш Ж аман шубарга каптал Kerri Болысты квру журтты н б эр1не тансы к, ocipece Т орсан н ы н Ш аканы сиякты болысты квру тансык. Meaepi кутанмен, балалар болы с отыртан уйге уймелеп Kipe 6 ер ед |, со ла р д ы н 1ш 1нде кыстырылысып мен де журщм.