С. Мұқанов. Т1

КЫЗЫНЫН к асы н а оты руга улы ксат етедк тавд ау ы н еленмен дэлелдей алмаса, бурынгы орнында калып кояды. Хан бул ойынга катынаскан ж т т ге р д щ бэрщ де кезекпен шакырып, 6ipiHiiiiж т т к е берген буйрыгын бередт Б1рак шарт: 6ip *iriT айткан еленд1 екж п п xcirrr кайталамайды, э р жнттты ннан елен табутатшсть Тьщнан влен таба алмаган ж т т к е колданатын exi ж аза бар: 6ipi - еле н н щ орны на акш а немесе орамал, айна, тарак, кисет сиякты заттелейш , оны твлей алса, касьшда отырган eKiкыздьщ 6ipeyiHiHаузьшан тана суйеда; 6ipi - егер влек орнына акш а не заттелей алмаса, «алты каты нньщ абактысына» ж1бере,щ, ятни кыздардын арасьшан шытарып, келшшектердщ арасына оты ргы зады . « Ж т т т н » деген адам га бул eKeyi де корлы к. Сонды ктан «Хан ж аксы ма» ойынына араласуда д э м е а бар Ж1пт, шамасы келсе, кун бурын тырбанып, шама-шаркынша елен шытарып жаггайды да, оган шамасы келмесе, мумкшднт бар ж т т акш адаярлайды, мумкшднт жоктар «алты катыннын абактысьша» TycKici келмесе, кыздын арасьша отырмайды. О йы нны н «Хан жаксы ма» аталатын ce6e6i,—ойын тарардьщ алд ы н да, ой ы нга к аты н ас к ан д ар д ь щ 1пн нен 6 ip e y i ш ыгып, кеппилжтен: «Кдлай, хан жаксы ма? Ойынды жаксы баскара алды ма?»— деп сурайды. Егер хан беделшздеу б1реуден сайланса, эдетге, жастар оны «сатгым, алдым» к ь т , сы какка айналдырады. «Сатгым, алдым» дейтш к сурау койтан ж т т «сатгым» дейдд журтка. Ж урт iiuiHeH6ipey: «Несш сапъщ ?»—дейдь Мысалы: «Кезш сапы м»,— дейд! сурауш ы. «Алдым»,— дейш топтан 6ipey. «Неге алдын?»— десе, алтан Kici жаман б1рдем ет этап, «Сотан карауы л кылуга алдым»,— дейдь.. Сол тэртш пен сыкактатысы келген жастар «ханнын» денесш деп кеп мушелерш «сатьт алады» да, бэрш де сыкакгайтын жаман б1рдемеге жумсамакболады... «Ханды» к еш ш л ж жаманданкырап Ж1берсе, сы какты н аягы «туйе баспен», ятни басынан жудырыкпен «кел, тукыл» не «кертартпа» алум ен аякталады , о н ы н Typi ойы н болганмен, м азмуны «ханды» с абау. «Хан» беделли ж т т болса, жастар булай сыкактай алмай,«хан жаксы ма?» деген сурауга «жаксы» дей бередь EcKi Р и м н щ «Сатурнали» аталатын ойы ны на уксас бул «Хан жаксымага» токтап отырган себеб!м: жогарыда аталтан Омардын Канапиясы мен м ен щ арамдаты ки кш ж щ осы «Хан жаксымадан» тутанды. Токтанын кайран к ел ш щ жатасында басталган сауык кеш тердщ 6ipeyiHfle, кы зга кадала караута уйрене бастаган менщ 402

кв31М жасы ез1ммен мелшерлес 6ip кызгатусе калды. K#i3ipулдарьш уйлешнрш, кыздарын узатып... дегендей, «касабалы катын», абыройлы байб1ше болган о л кы з сол кезде ypin ауызга салатын тэтп жемютей мшщреген, api сымбатгы, api кескщщ вте квркем кы з едЕ Ж эн е e3i хат б ы ед1!.. Осы кы зга кейде елен, кейде еленге 6eprici3 кара сезбен хатгарды ж у р п зе бастаган кез1мде, «из» дей койматанмен, м енщ жалбарынган сездер1м журегше жежендей болганын ceTi Tycin онаш алау 6ip ж олы кканда кы з сез1мен емес, квз1Мбн гана ангарж ан дай болган кезде, Кднапиясы бар б о л га р арамызга ткендей кадала кетп. MiHe3i т к т е у , врлеу К анапия 6 ip куш , «сол кы збен калайсын сен?» деп, сыр тарж ан болды да, мен бултактап, жешмдй айта коймаган сон: —Сенен колкам бар,—дещ тура тарты п. —Айт,—дедам мен, не колкалайтынын inneft жорамалдап, «влмей кимаспьш оны саган» деп б е к ш т , Кднапия кыздьщ атын атады да: —Илансан, гашыкден соган, сен a.ii баласын гой, мендей болганша ондай кыздын нешеуш е кездеспеспш дейсщ, маган осыны к и !- деда. Кдйталап айж анда, елмей кигым келмеген мен: —О не дегенщ , агай? Басы бос кы з емес пе? Бурып алмайсы н б а ? - деп сыргыгпалатыц ем, сулктей кадалган Кднапия: —Койсайшы, ол кулыкты бшем, ол кыз ceHi жаксы кореш, сен кудерщ щ узд1рмей, м аган бурылмайды. О рында осы етйш шмдЕ С одан к ей ш калаганьш ды ал!—деп отырып алды. А кыры м енщ кенбейтщьмдд керген сон: —Муньщ арты жаманга согады, байка, б ал а !- деп ол коркытпак болды. Екеум!з жанжалдасып айрылдык. Соньщ артынан сауык Keiui бола калды. «Ханды», «ханшаны», «уэз1рдЬ> сайладык. М енщ куаньппым - «ханша» меш с у й к п м е женгелш ек боп журген, мшез1 вр, сезуар, жастардын, acipece кыздардын арасьшда бедедщ, жасы сол кезде отызга таял калган 6ip кербездеу эйел болды. Ж астар орналаса бастаган кезде, peTi кеп калды ма, кимелеп барып отырды ма, Кднапия менщ суй к п м н щ касьша отырып капты. ImiM удай ашып кетп . EipaK Канапия м ен щ суйкт1м нщ касына узак отыра алмады. Х аннын алдына менен бурын шакырылган ол не буйрыкпен бленда айтьш шыга алмады, не айта алмаган елецдерш щ телеуш бере алмады, сондыктан «алты катынньщ абактысына» жЮ ерыгенмен, хан оны келген орнына кайтармады, суйкп м нщ жаны бос калды. Ендап коркьшышым: «баска 6ip ж iriTотырып коймаса не кылсын!» 403

TLneriM кабыл болгандай, ханньщ алдына Кднапиядан кейш шакырылган б1рнеше ж т т т е суйиспмнщ касына отырарлыкелен табаалмады... Bip кездемен шакырылдым!.. - А л баста!- деддхан маган буйрыгын 6epin б о п ,- эуел1ханды мактайтын е л е н д айт. «Ассалаумагалайкем, таксыр «ханым», Алдында кол кусырып бас урганым. Ойнатдеп кыз, ж т т п эд лд кпен Жумсайтын уэз1рще тапсыр, ханым. «Хандар» ж о к бул манайда саган катар, Эд1л «хан», баккан журтка болма катал. Болады дегеннен сон мен де кел д м «Ойында кы зды цаузы алып сатар». «Таксыр-ау, сатар болсан, жастауын сат, - KyaiM к ез, а к бет, кигаш кастауын сат. Болмасын кеюрейген тэкаппар кыз, И кемге кен п ш , ж1б1 бостауын сат!» - Д у р ы с ,- д ед «хан» к у л и ,- е н д «ханшага» арнаган еленднд айт! «Саган да сэлем б ер д м , таксыр «ханша», Орданда м елш р ей сн сэры балша. Бурар деп хан иемд1 тура жолга, «Ханша-еке», с е н и отыр халкынбарша. Д еген бар еркектер —бас, эйел —мойьш, Бул жиын саган-да гы ортакойын. Т усы н д аэд л «хан» деп, «ханшасынын* KorepciHкыз-бозбала ойнап, бойьш. Барлы ккы з, «ханша-еке», тартсын саган, Эдлет KyTin6api баксын саган. Коспасанкыз, жнптщтещн тауып, Обальш, к е з д н жасы н артсын саган». —Будан арты к не д е с ш ! - дед1 хан ханшага кулдмсдрей карап к ой ы п ,- enai уэз1ртуралы!

«Асалаумагалайкем, yo3ip таксыр, С езщ щ тындаута 613 03ip, таксыр. Камш ынды женс13 к а п ы сштеймш деп, Bipeyaep боп журмесш жазым, таксыр, «Аулак бол «бармак басты, к ез кыстыдан», Дей корме «журтгы ж е н а з ыгыстырам». «¥лы к болсан, ю ш ж бол» деген сез бар, Тыркиып тез кулайды ныгызсыган. Эдш бол, парата сен кызды с а т а , BipeyzuHcyftiKTiciHбурма жажа. Cyfticce eKi ташык, Tepic айнал, Кезщ ш тесе карал оган бакда!» - Ж ар а д ы ц ,- де,ш «хан» каркы лдап к у л ш ,- ещц кызта арнап айт! Уэз1р MeHi хан алдына ш акыртанда, жалпы тэртш бойынш а, касымда отырган ею кызды ала келгем. Аса бойж еж ен кызды ауылда «енем уйш щ сиырындай» дейш. Сол айж андай, менщ касымдагы ею кы з да жиырманын шпне мол юрген, менен алдекайда улкен кы здар ж э н е ею кы зды н 6ipi бойы аласалау болтанмен, былшитан ceMi3, 6ip ж т ж е оны н е зщ ж еке кетеру де б1рталай жук; еюнпп кыздын денеатаразылау болтанмен, бойы капсатай б и ж ,- м енщ басым онын иыгынан тана келещ... Мыкты болсан, осы кызды кетерш турьш мактап алты ауыз олен айтъш кор!.. BipaK тэрпптщ аты —тэрпп. «Хан» буйырса, котермеуге не шара!.. М енщ хал1мдй «ханша» ж е н и д е тп . «Кдлмады баста борце, белде белбеу, Ж енгесш кызды ауылдьщ сыйлай, сыйлай,— дегендей, суйж пме кауыштырам деп талай кимасымды алган бул эй ел «саспа» дегендей, «кецш вдц табам» дегендей к езш кептен тасалап матан 6ipep кысып койды да, м енщ OTiHiiniMMeHкыздарды мактайтын алты ауыз еленнщ уш ауызын тана айтуга ж эне кыздарды когерш турмай-ак айтуга ульжсат эпердь Т амыкка ю н а м r a n 6i3jij айдаса, Б!здей-б1здей ж т т т е н жузш айдаса. 405

Ж умакка бармалым деп кеШмес ем, Алдымнан 6ipa3 суду кызды айдаса. «Атынмен мунда кел» деп шакыргандай, «Кыз» деген эдем1 еда атын кандай! ЦДркш-ай, кун болар ма 61здей жанга Jle6i3iHHeH атуа-шекер татыргандай!.. Кыз калка, Кызыл гулсщ жана ашылган, Конам деп мен кебелек аласурган Гулщнен бал терпзсен, болар ем мен Бакытгы ж т т м э н п багы ашылган!..» - Д уры с,- деда «хан»,—енда ы лга жанпы маклукгар атьш ко сь т уш ауыз «жанды елен» айт! «¥шады аспанды ерлеп 6ip топ таргак, IpiMmiK, куртсурайды карга зарлап. ImiHeTipi коян байлап койып, Т уард ан жайган торга буркггп алдап. Туйеден керген емен малда жалкау, 0 п зд 1дер еда ж урт момьш, анкау . Е рлж кып карнын жарып тастамай ма, Тап берш жеймш десе каскыр коркау? Т у л к ш «ку» дегенмен, итген к у ма? К у болса, келсш оган жолыгуга!.. Аркырап уй1рдейбоп жылкы жимай, А т сорлы кам кецш боп торыгуда». — Енда ы лги ж ан сы з м аклуктарды н аты н к о с ь т уш ауыз «жансы з елен» а й т ! - деда «хан» каркы лдап к у л т ап. «EciK тур маган: «Кэне, Kipe гой,—деп, Т иеп тур: «Кэнекей, ше гой» деп. Терге жайып, тесеген шлем, керпе Ш акырыптур: «Bepi карай журе гой!»—деп. Ж асты к жатыр: «Ш ынтактап жата гой!«— деп, Д омбыратур: «Кисай датарта гой!»— деп. вл е н к е п тур ауызга: «Домбырага Косылда, кэне, меш айта гой!»-деп. 406

Кы м ызтур: «Эн салсан, мен кандырам»,—деп, А сулы ет тур: «Аузынды м ай кылам»,—деп. Тунтенш тур: «Кездессенгашыгынмен, С уй п зш , тш ден л э з зэ т алдырам»,— деп. —EhjueripiKелендН- дед1«хан». «Эрмекпн айдалада курган ауга Усталым кулын камап бие-бауда. Аркауьш y3in оны н кете алмадым, Бие мен айгар да ап омырауга. Астыма балык мшш бардым тойга, Кызыгып оган 6iTKeH суду бойга, Саудалап келген шакга байдынулы, Бермедм 6ip жуз жылкы, 6ip мьщ койга. Ж андыда керген емен койдан ердд!.. А даскан 6ipKoft ш арлап букш жерд|, Кдмаган каскырларды теуш жыгып, Д актуспей денесш е, аман кедщ». —Бунындакисыныкелгц,—деш «хан»кулш,—е н д «кереленщ»... Д актуспей денесше, аман кедщ. Кдмаган каскырларды теуш жыгып, А даскан 6ip кой шарлап бук1п жерд! Ж андыда керген емен койдай ерш...» —Болады!—дед ханша.—Апар—дедаол уэз1рге карал,—отыргыз калаган жерше! Хан: —Qni айтылмаган уш ауы з елеш б а р ,- деп келе жатыр ещ: —Жокты а й п и !—дещ ханша,—бундай кисынды еленщ кайсысы айтты ж1гптердщ. Кебш щ айтканы: «Базардан алып келген ала кунан, Кыздардын жел согады балагынан»,- деген сиякты балдыр-батпак. Осы айтканы жетещ: 407

Б а р ,- дедц уэз1рге,- апар анау Еркеж аннык касына!.. О йын тарап, ауылта келе жатканда, Канапия мен екеум1з езгеден онашалана 6epin ек: - Бщщм,—дедц Канапия MafaH зшдцдауыспен. - HeHi бшдщ? - Ж енгесш щ аузьш алып койган екенсщ гой сен кыздьщ? -Кдйдагыкы з? Кайаагы ж енге?- деп мен жалтакгаган б ольт ем: - «Айтып долган урлыкгын айы б ы ж о к» дегтпд еди Канапия дауысын зшдендцре т у с т - 1з-екшенетусем сен баланын! Ерепскен екенсш меж м ен, эуселенди керш алайын сет и !.. О сылайш а em irin жургенде, 6ipaK жаксы -жаман болсам да, ауылуны н молдасы болгандыктан, онаш адатш батканмен, колы батпай жургенде, т ш еп тура кеп, екеум13 п ш е н басында кездесе качдык... Мактанганым е м е с ,- жас кез1мде мен куресюштеу едимжэне бала шагымнан к у р есп м де, ез1м тендцнщ б1рен-сараны тана болмаса, кебш ен жытыла коймадым. Асып кеткен купим болматанмен, кату, ш алу, сиякты тэсш колданып, кейде ез1мнен купи артыкгарды да Tycipin кетш журдцм. Канапия менен, эрине, карулы рак. BipaK онда кара куш бар да, тэсш жок. Сондыктан ауылда жургенде, ойнап алыса калса, мен оны жыгып кетеинмш. Ш еп шабу, эрине,—куресу емес. О ндаю мнщ каруы мол болса жэне KiMшапшан болса, сол дендейщ. Ж асьш ан жумыс кып ciHipi жуандап алтан Канапия шеп шабысканда менен карулы да, шапшан да болып шыкгы. Сондай басымдыгын керген оньщ шалты сиггесе- ак куатыны менмш... Белораклен шеп шабудын киындытын сол Kocinii itrren керген Kici тана бшуге TMicri. Киы н болматанда ше!.. ГПшенип дегендер жумыска кулкын сэрщен турады да, кас карая токтайды. Осы eKiарада олардьщ бойы, сусындатаннан баска уакытга, енкендеп шалты сштеуден 6ip босамайды, С ол жылы шеп м езгш н д е ку н нщ кез1 шыжып ысып KeTri. Кайнатан ыстыкта унем1 шалты сштеумен жан-терге т у с т журген Kici ycTiHe кш м кие ала ма? ЭЫресе кей лекп ?.. Малшынгантерге жабыскан кейлек арпалыса кимылдаган д е н е т еркш е xi6epe ме?.. Ж эне, ондай терге малшынтан кейлек к ап ы кимылда каншата шыдайды?.. Ш ыдамайды ол. 1лезде ыдырап кетедь Соны бшген Сансызбай молда меш nimeHre женелткел! жатканда: - О сы ны ,—деген, ecKi кенеп кей л ек пен дамбалды колыма устаты п ,- nimeHre жетю зесш . Ж еп азб есен , жаланаш елеен де,

баска берер кейлепм жок. Кейлек шыдау ушш, оны жауын шашьшда гана к и де, ы сты к Kynaepi uiemiri таста. К у зге карай кун салкындагандз киесш. Сансызбайдын сезш елемей-ак кояр ем (азар болса, унатпаса, жумыстан шыгарып ж 1беред1 той), егер терге малш ынбасам!.. Куннщ ыстыты ма элде бурьш мундай ауыр жумысты icreMereHiM бе, шалты Ылтеуге к!р!скенненбастап, йцрде жумысты дотартанта дейш терге атылам да журем... Термен денеге жабыскан кейлек кимылдаута бегет болуымен катар, Kipni денеш саздандырып, удай ашыгады. Сондыктан жумыс кезщце оны амалсыз шешш тастаймьш. взгелерп и н Ke6i де сейтедг Кара конырланып кунге куйген дененщ булайша жаланаш кимылдауы еш нэрсе етпес едд, егер жанынды азаптайтын пэле болмаса!.. Ол пэле —сары маса!.. Сары м асаны н ж а з айларында б1здщ жакта кан ш алы к калы н болатындыты осы ш ыгарманын еткен 6ip тарауында сипатталган. Сол масалар мен шеп шапкан жылдын жазында матан еткен жылдардан элдекайда калындап кеткен сияктанды!.. Кун узын успнде бултгайкеш ш ж уретш олар кейлегш шешкен денеге жапырлай кона калады!.. Ш акканы кандай ахцы ол кэтрлердщ !.. Bipeyi т а к с а , жанын ш ы тьт кете жаздайды.. Элденеше мьщы жабылып шакканлл. мыкты болсан, ш ыдап кер! .. Расымды айтайын, п)шеншшерд1н imiHfle ш ыдамсыздауы менмш. ©згелершщ жыл сайын пш ен кезшде шаккан масатаerrepi ел1п кеткен бе эл д е к в н -така боп калтан т е р т е р ш е м асаны н тумсыты етпей ме, олар дэл мендей байбалам сап, денелерш сипактай коймайды... М асанын кун ш зп азабы сондай болса, тундег1 азабы на не берерс1н!.. Kynoi3ri жумыстан калж ырап, iHipfle ш ептен жасатан ко ск а келсен, дуние жуз1ндег1 барлы к м аса сеш куы п келгендей тэты да тумандай торлай кояды! BipiHiH ызы ны зорта естш етш оларды н м ындатан тоб ы ко сы л а энд етсе, TeHiperiHfli ш уга айналды рьт ж1беред1. Кунщ зкимылмен ангармайсын ба, немене, олардын тунп шагуы кунгцзгщен элдекайда ащы сияктанады... Масанынж ауы —тупн. От быксыган жерден маса кашады. Соны бш е тура, т ш ен п и ле р iHip асынан баска уакы тка от жакпайды , ерттен коркады , ocipece уй кы уакы ты н да... Тунн1н м асасы куншзгщен аргытыракталатанымен, калжыраган денетырналаган ceHi уйкыта epiKci3 экетеш... Т ан карантысьшда сеш тула бойынды мындап шатып жаткан масалар емес, осы косты бастап шыккан Ж ака оятады. Мшез1 момын ол жум ы ска аса тынтылыкты. Bip

косты н п й пем ш лерщ е р п з т жусататьш - сол. 0 3 i де кун узьш шалгыдан босамайтын онын кай кезде уйыктайтьшын бшмейсщ. © зге ш ш енш ш ер iwip асы н imin уйкыга жатканда, ол текир тесш жерге кддайды да, балгасын колына ап, шалгы шындауга отрад ы . Карангыда шалгыньщ жузщ калай тауьш шындауына кайран каласын. Т ан карангысындаезге шшеншшердЦ оятатын ол барлык шалгыны да тун бойы шьшдап, кы лпылдагып кояды ... Адам кенбейтш киындыкжок. Мен масанын да азабына кещцге бастадым... Сансызбайдиа саран уй боп шыкгы: ipiMiuiK пен кургган баска шайнаманы, уйшде кымызы бола тура, айраннан баска сусынды маган ж1бермейщ ол. Костагы тш енинлердщ жумысы 6ipre болганмен, асы баска, ©йтпеуге болмайды да: мысалы, Шэймерденнщ, Далабайдын, Элмаканньщ, Мусанын, Ж аканын уйшен ет, сэры май, нан, кымыз, к айм аксиякты тэг п тамакларкеп жатады, 6ipaK шагын боп келе.щ, олар, кептщ оргасьша салса, к!мге ж етеш ?.. n i шенпнлерд1н шпнде аштауы да мен болдым. М енщ елендер жинагы ма Kipin ж урген «Ж алш ыны н зары» деген еле н д эл осы кезде жазылган едг.. «Жуткан жутамайды» дегендей, мен аштыкка да кеащкпм... Алгаш кы кундер1 солкылдаганмен, жумыска да к е н д т п , катарым нан калыспайтын болдым. Енщ м еж Канапиянын кууы да коркыта койган жок... Бул кудалауынан да ешнэрсе шыгара алмаган Кднапия межмен б1ржола еш тестг О ны н а р т тебелеске сокты ж эне 6ip рет емес, элденеше ретке... Bip KyHi ол MeHi елт1рттастай жаздады: кукшзпб1рдемалыста сусы ндай о т р ы п , екеум1зэлденеден LiiricriK. Мундайда бурын тарпа бассалатъш Кднапия бул жолы ейте койган жок, ce6e6i, алыса кетсек, екеум1з тен тусетш б!з. Сонды ктан ба элде м еж н сез!м б а т п , ыза кернед1 ме, касьшда ж а ж а н казыкпен шекемнен капай салып ж1бергенш бжмей калдым. Кайдан бшем, егер талып жыгылсам!.. EciNtoi кеш ке б|р -акж и н ап п ы н. К азы ктиген о н ж а к ш екем нен кан б ур к ете тусш , кез1м алайьш, кы лж ия к е ж е н м еж узак уакы г калпыма келй ре алмаган гпшешшлер б1рауыздан «миы ойылып Keiri мунын, бул енш едш» деп жорыпты. Содан кейш niKipekire жарылыпты: - Bapi6ip едщ. М унын кезш жоймасак, пэлесш е каламыз. П элеге уры нбау уш ш , муны кашып кетш ед! дей1к те, келдщ копасына тыга салайык,- дейш Кднапия ж эне оны жактайтындар... 410

- Шыдайык, мумкш, TipLnep,-депп екшпп ж аш . М енщ eciMfli жию ым узанкы раганда, Канапия жагы: «Енд! кутетш ештенке жок»,—деп, копагаты га салугатурегелюкен екен, екшпп жагы: «Е л аз-ку н а з 6ipey емес, артында ел! бар, ертен Ж аманшубар iprenfli турш шауып алады»,—деп, бермепп... М енш eciMосы жанжалдын уст!нде KipinTi. Ш екем icin кеткен м ен е кЬ у ш кундей ж ум ы ска жарамадым. Сол кундер1маган жаны ашиды-ау дегендер: - Ж анжалдаспа десе, болмадындар, арты мьшаган сокты Енди аманында ж внцод т а п ,- дестт. ¥РЫЛАР Мен жентаптым. Барганым - жездем Болатбайдын уйь Онын уЙ1Березин аталатын к азн алы к участокты жалдап ап, соган еп н сальпт журетш Лэуен (Леон Иванович Есин) деген орыс байынын касында екен. Бурьш торт-бес десятина епн себетш Лэуен биыл e ric келемш 6ip жузге э р е н жетк!з1пт1. Болатбайдын айтуынша: «Заман элде кай-rin кетед! деп, Лэуен аса KayinTi». - Неден кауштенед!?- деген сурауга: - Большевик дегендер шыгып жаткан коршед) гой,—деп жауап беред Болатбай,—бай атаулыга ош коршед! гой ол. «Кдйр ек!метпн басында Керенский д еген отыр» дейд1 бул бай, «Керенский байларды жактайды» дейд!, «Болыневиктер ек!м ет басына отырамыз деп таласып жатыр» дейд!, «егер бил1К больш евикке кошсе, байларга кун керсетпейд!, онда мен Кьггайга кашам» дейд!. Каша калатын кун болса, e3i артынып-тартынып дайын отыр. Ж ылда куздгун! алдагы жы лдын егййне пар ж эн е залок айыртады екен, биыл оны ктеген жок. Байдын nicKeH erteiH орысуга м ен де катьшастым. Бул жумыс п!шен шабудан элдекайда ж енш : епнд! оратын - лобогрейка, согатын - молошлка. М енщ мшдеттм - молошлкага айырмен eriH тастау... Оган каж и коягын жайым ж ок сиякты. Бул турмыс унады да: там акток, кейлек кок, одан арты к не керек... «Буйырса, биыл осында кыстаймыз» деп журген Болатбай егш жиналып болтан кезде:«Кэшем!з елге» деген сезш конырсытгы. Экесшщ: - Неге, балам-ау, жайлы еш гой бул а р а? - деген сурауына: - Байдын e3i кеш уге б ек |'нд !,-д еп жауап берд! Болатбай. -Неге? 411

Петербордагы Керенский уюметт кулап, биллет! больше- виктер алыпты деп отыр Лэуен. Содан зэре-кут жок еинде - «Петербор» деген алые жер емес пе? Несше коркады?— деген экес!н!н сурауына: - Петерборды алган сон, бул араны да алмай коймайды деп отыр б а й ,- деген жауап берда Болатбай - Кдлай алады?.. - Ж умыскерлер мен кедей батырактардьщ сойыльш согатын керш ед1 гой большевиктер. Е лдщ к е п ш ш п солар дейд1 бай. Большевиктер оларга «байдын мал-мулкш, жерш сендерге белш беремдз» дейпн кершеда. Олар бул сезге ж елн ш журген кершеш К еп ш ш к желжсе, кдмтоктата алады оны. Бшгдш бай сонын бэрщ жобалап отыр да, eci барда Кытайга тайгалы отыр... - Бай кашты деп, 6i3 неге кашамыз? Отыра берейж осында. Куып ж а ж а н Kici ж о к ,- деп Нуралынын козгалгысы келмеп ед1, Болатбай: - Неменеге отырамыз, эке? Байдын журтын кузегш пе? Мал- мулкшен ол мында тук те тастамай алып кететгн кершедд... Кора- копсысьш ертеп кетедд деген евз де бар... - Астапыралда, ол H eci?-деп шошып кетп Н у р ал ы ,-вз мулкш взд куйддргенд Heci?! Бул в п р ж с ез болар... Душпаны шыгарган болар!.. - Егер кеш етш болса, оны дстейдд, э к е , - дедц Болатбай,- жобасына караймын, каны большевиктерге караюлы. Оны айжанда едлтщей тунады. «Егер кеш етш болсам, экете алмайтын дуниемд кедей-батырактарга калды рьт кор кылганша, шетднен ерт койып, куйддрем де кетем» легенда маган аузы-мурны кисаймай Лэуеннщ ез1айтгы... - Апырай,-дедц Нуралы жагасьш устал,-муртеттщ де муртен екен гой мынау!.. Кайда барса да онбас бул!.. Ендеше, кетсек, кегейж... Акыры кар жапалакгап жауып ж аж ан кезде Болатбайдын yfli елш е Keurri. 0K eci Болатбайга: - Бул балага к1м таер дейсщ , тастап кет осында, байдын колында жумысьш icTen тура б е р е ш ,- деп едц, Болатпай оган солкылданкырап та еда, апам Ултуган: - 1здеп келгеш 6i3 болсак, кангыртып калай тастап кетемдз? Пэледен ездердн кашып, муны калдырмаксындар м а ? - деп дау шыгарды. Кайынатасы мен куйеуш апам женда... 412

Кеш1м1здщ жолы 6ipiHe 6ipi жалгаса ескен калын агаштардын арасыменжурдг - Kiiui Сшеунайда1болар м а екен, улкен Сш еунайда болар ма екен, е ке уш щ 6ipeyiHiH ж агасында А ндамас балалары оты ру керек,- деп келе жатты Болатбай,- жолшыбай бугш кешке сонда конармыз. - KiM ол «Андамас балалары ?»- деген м ен ю сурауыма: - 031м1зд1Н С и б а н ,- деп ж ауап 6epni Болатбай,— Есеней ауылында Казакты н Андамасы деген болган. К азак деген KiciHi кердйс 03iMi3, бертш де картайып, алж ы п едщ . К азактан екеу болатын: Андамас, Тышкамбай. Торсан у й Ы н куртын кайнажаннан басканы бшмейпн, ю с алмас ы нжык адам да. Андамас Торсаннын урысьшын 6ipeyi болды: жузистщ кезш ен еткен пысык адам еде Ол да орта жасап, бертшде елд г Андамастан бала калган жок-Тышкамбайдаею бала бар: улкен! - Сураган, Kimici —Тшеуке. Олар Тышкамбай баласымыздемеЩ ц, А ндамас баласымыз дейдд. Б1зш н 1здеп келе жатканы мы з солар. Сураганны н каты ны елш , каз1р бойдак жур. Т ш еукею былтыр уйленш рген. Колдарында Калаулы деген uieiueci бар, А ндамастьщ эйелг - О лардьщ экелерш щ атын Казак деп неге койды екен?—деген сурауга: - Бертшде Сибан боп жургенмен, аргы Ty6i KipMeб олу керек со ла рд ьщ ,- дед! Б ол атб ай .- Улкендердщ айтуынша, К азакгы н акес! (атьш ум ы тш м ) Ногайлы деген ж урт болса керек. в з елш ен ауып келген Ногайлы Е сенейдш aKeci - Е стем есп н к олы на кеп турыпты да, Естемес катьш anepin, балалы болган сон, атьш Казак койыпты. -Тусш исп. Ж олшыбай жолыккан 6ipeyzuHайтуынша, Андамас балалары- нын уй! улкен С1леунайдыц жагасында екен. Болатбайды н айтуьшша, ол к ал 6i3fliH накжолымызда. Б!зд1н жакта к ы зы к 6ip келдер болады: оны н жарлана 6iTKeH айнала жагасына калы н агаш всед!, арнасы двнгелектеу, шун1ректеу 6iTefli, !шше б ш к п п адамньщ бойынан асатын найза томар шыгады, том арларды н арасына б1ткен асы м ия Keft6ip аралсымактарга кайын-талы аралас тогай пайда болады. Сшеунай д ел осындай к ел екен. А ндамас балалары ньщ киг1з уШ квл жагасындагы калы н агашгын im m e TirLaimi. 413

EKi-уш арбалы жуп барб1здн кеш калын агаштынарасындагы коныр кипзд жалгызуйддн. касьшакун батар кезде кеп токтаганда. KecKiHflepi 6ip-6ipiHe уксас, 6ipaK6ipiHeH 6ipi бойшандау, 6ipiHiH мурты калын, eKiHmiciHiHмурты кырбык, орысша эдем1 кшнген, денелер1 сымбатты, KecKiaaepi келбетп eKi жнтг уйден xyripin шыгакелд. - У лкеш —Сураган, Kimici - Т ш е у к е ,- деп сыбырлап калды маган Болатбай. - А ссалаум алайкем !- деп косарлана сэлем берген eKi ж т т eyeni Нуралыга, одан кейш Болатбайга кол берд. - Т усйиздер!- д ед олар амандыктан кейш - Хош келдшлдер! Кара дауылдау боп турган кузден тоназып калганымызды арбадан тусе бш йк. Уйге юрсек, ортада агаштардынтуб!рш тастаган от маздап тур екен. Уйдеплерге амандасканнан кейш, отгы жагалай тесеген кипзге отыра калыстык. Сураган мен Тшеукеден баска бул уйдеп жандар: жасы сол кезде жетшстерге такалган карт шешелер] Калаулы, Тшеукенщ эйелр Сураганньщ елген эйелшен калган ондар шамасындагы Хамит атгы ул, ж етисепздеп кыз, Кожагул атты жене 6ip шал отыр екен, ол осы у й д н агайыны боп шыкты. У йге Kipe к еш л тогая бастады, ейткен! ш аны ракта асылган кеп сур ет тур жене жылкынын eii, сем13ет... Сураганнын карт ш еш еа менщ эке-ш еш емд б ш ед екен. Ж ен сурасып алганнан кейш, ол меш: «Алда, жепмепм-ай, ж т т б о п калган екенсщ»,—деп, ecipKen кояды. - К ож еке, малга бар, токты алы п кел, ез1М13дщтума кой дан ,- дед1Сураган 6i3 жайылганнан кейш .—Нурекене 6ip малдын басьш жепзбесе, болмас. - Атай керме, шырагым,- д ед Нуралы,- анау шаныракта турган ет, кудайга шуюр, б!згеканагат!.. Малдын каньш иием1збе? - Ж ок, Нуреке, мал соймай болм айды ,- деп Сураган Кожагулды ертш далага шыкты да, койга атгандырды. Болатбаймен 6ipre мен де ере шыктым. - «Сыпайы сыры н жасы рмайды» д е п ,- дед1 Сураган Б ол атб айга,- Н урекен т р э д а р л а у Kici гой, орыстан урланган м эстектщ е п н ол KiciHiH иманды аузы на типзген1М к у н е болар, каскы р да жеп кететш 6ip токты, одан да Heci жесш . Кож агул токты ны э к е л д , сойды. Ертенш де о л уй «тагы да конындар» деп жабысканмен, Болатбай iarepi жылжитындыгын айтгы. К енес арасында: 414

- Мьша Кррганский каласынын бойдак жылкысын багып огыр е к ,- д ед С ураган,- подретш алганымыз болмаса, Тшеуке мен менщ мал багуга кы рымы з жок. кой, ж алдаган 6ipey ж акында шыгып кетш , жалкыны Кьщырманыц Абдырахманы жалгыз багып, киын болып жур. Тунп кузетке жумсамаспыз, кундаз жылкыга кез болу уш ш М уканнын бапасын калдырып кет, унатса, кыста б1зданкодца турар, е зщ б т е с щ , 6i3 Kiciжатыркамаймыз, унатпаса, кыска карай апарып салармын. Ултуган бул усынысты унатпаган к аб а к бщщ'рда. Ол м е т мен Балтабайды онаш а шыгарып алып: - О сылар уры дейтш, баланы бузар, к ал д ы р м ай ы к ,- деда. - У рысы уры к е р ш е й ,—дед1 Б о л атб а й ,- 6ipaK Сураганмен бул туралы сейлест|'м. «Кермейтш агайын емеспш , С ибанны н б аласы сы н, балды зы м ды у р л ы к ка ж ум сап , ту б щ д е ренж1с1п журмей1к, адал енбек icTerin, адал акысьш берсен гана калдырам, эйтпесе, калдырмаймьш»— дешм. «Алла сактасын, ез кунэм де жетер, 6ipeyzmi жет1м баласы н к у н эга батырып, не бопты маган. Айтканынды булжьппай орындаймьш»,— деп уэде берд1. - Уадесш орындаса!—дед! Ултуган к у р сш п . - Орындайды,—деда Болатбай,—шайтан азгы р ьт, бузы к жолга тусш журген! болмаса, Ж1г1тш ш 1г!нде кем ш ш ш бар ма муньщ !.. Б1рж1птосындай-акболар. Акьшдытентеккой, орындарайтканын. - Осындай екщайлы жерге неге калдырамыз сонда? Осьшдагы жумыс ауылда да табылмай ма?—деп Ултуган эл ! де кипакгап еда. - К айдан т аб ы л ад ы ?- деда Б олатбай к ей ш .— М уны енд1 молдалыкка е п ш м алмайды. А уы л байлары ны н леген!Н тей п , ж ум ы сы н кы п, босагасында ж аты п саркы ты н imKeHi калай? Мынадай таза орында турганы калай? Бул уй жакын арада калага Kemin барады. О рыс каласы тэрттпт1 болады. О рыс т ш н уйренсе де канш а олж а буган. Ж эн е Сураганмен сейлестьм: «Кыста б1зде турсын, аз гана малымызды жайласын. Бос уакытында орысша окысын»,—деда. «Сураган айтгы» деген сонгы сез жаным а жагып кеткендисген, api Болатбайдын кутылгысы кеп отырганьш кергендактен: - Мен бшсем, каламьш !- дедаммен.—Ауьшга барьш не б т р ем . Урлыгында не акым бар, жылкысын багьш, ки1м-кешек т ау ь т алам, api биыл кыс орысша окимын. Кезш1н жасын мелтшдете тегш жтберген апам уст!н сшкш е турегелда де: 415

—Кдлсын, ендеше,—дедь Болатбай yfli журш Kerri, мен Сурагащцкшде калып койдым. Кеш ж пей кар жауа бастады. Сураган уйш ол арадан Keuiipin, «Шиде-сот»1деп аталатын калынагаштын iuiiHe кондырды. Кдлага ол агаш Сшеунайдан да алые. Сездерш е кдрасам, кар калындап жаумай, бул арадан кыекы мекендерше бара кояр Typaepi жок. М енщ мщдепм кущцз жылкы арасында журу, жылкыны eriHre ж1бермеу. Жегегам - майлы куырдакпен а к калаш, iunceHiM кымыз (орыстын багьш биелерш Сураган yfti урлап сауады), ки1м жылы... Сураган мен Тшеукенщ меншйсп малы - eKi-уш бузаулы сиыр мен он шаклы кой, eanci гана. Малдары сондай шагъш бола тура, ол екеу! эркайсы сы 6ip кыздын кальщмалына турарлык eKi курен ат устайды, eKeyi де се\\ш д ен жараган октаудай жуп-жумыр. Атгар кебш е кермеде байлауда турады, жегендер1 суды... Ж ылкы багуга мшдетп бола тура, Сураган да, Тшеуке де бурау б а с ы н с ы н д ы р м а й д ы , м ы н ж ы л к ы л ы м ы рзад ай mipeHin, кербезден1п, сылана бередк «¥ры » деген сез кулагымды шалгандыктан, мен оларды сырттарынан бакылаймын, ешкайда ош ан eTin атгана коймайды. О л уйге ездер1 сиякты кербез 6ipeyaep келед!: ойнайтындары —карга, im erumepi —арак!.. Ет уз1лмейш. «Орыстан су р ал алдым», «сатып алдым» деп. Тшеуке бес-алты кунде 6ip семптайды кулатады. Ара-тура Сураган мен Тш еуке жогалып кете/и. М ен оларды н жендерш сурамаймын да, олар айтпайды да... Н оябрь аяктала кар калындап Kerri де, баккан жылкыларын Андамас балалары иелерше улеепрш, К,органский каласьша кеш in келш , агаш уйге Kipai. K,a3ipri П реснов аталатын ауылдагы (Солтустйс Казакстан облысы) Усердино аталатын казак-орыс станицасьш казактар «К,органский» дейпн ce6e6i - сганинанын шыгыс жагында «Корган» аталатын б и « оба бар. Оба мен станипанын арасында улкен жалтыр кел. Кдртан орыстарды н айтуы нша, бул станица 1819 жылы кеп орнаган екен. Кершшес казак-орыс станицаларыньщ орыстары «Сары KinoiK»(желто-пуп) атаган бул станицанын халкы Воронеж губерниясы нан Kemin к е т л . Л инияга такала коныстанган бул крестьян п о с е ж е с ш е патша eKiMeii 1840 жы лы «казак-оры с станицасы» деген ат берщ де, «крестьяндарын» «казакка» айналды- 1Орысша «Шестисот» аталатын агаш. 416

рып, узын шашын кырыктырады, шекелерше чуб койгызады. Содан кейш олар «казак-орыс» боп кете барады... Суратан yfli кеп кыстатан К органский осы . Тускен naTepi - Комаров Ш одыр (Ф едор) дейтш сокы р ш алдын ас yfti. Калада тукымы кеп бул Шодыр, шаруасы ш аганлы гана карамай, станицада б1рнеще жыл атаман болтан. Сурагащ цю Ш одырдын аташ уйш е KipreH куш катада бурын отыртан 6ipey конакка шакырды. М ен де ере бардым. Eki б ел мел i кен аташ уйде он т а к т ы казак ж ттге р 1 отыр екен, 6epi де орысша таза киш ген, шаш койтан, сакалдарын кыртан, муртгарын шираткан... Орталарында тапал денгелек стол, онын устшде сасыктау Hici м ункн ен самогон, ж т т т е р д щ колы нда карта - «жиырма 6ip» ойнап отыр. CypafaH да Kipice кетп. Ш ет жаталап оты рьт байкаймын: merip к ез, сэры мурт, аксур, эдем! ж т т езгелерш ен repi epKiHсиякты. Bapi сотан: «Атаман айтгы, 6irri»,—деп, nip туткандай уйып отыр. О нын касында бел1 куныстау, сол сиякты 6ipey отыр. EKeyiHiH айырмасы—куныста мурткана жок. Баста мен eKeyiH де «орыс шытар» деп жоры тан ед1м. Отыра келе ангардым: муртгысы казак, аты Ж уанышбай, сол уйД1НHeci, ал кунысы орыс, аты Ж эш ке. Жуанышбайдын дастарканы «кен» екен. Бармак казы шыккан тайдын казы, картасы н араластыра аскан табан астау сем13 eTri ж ттг е р ш н орасьша экеп тарта бердд... Уыстай асатан е тп xiriiTep стакандап ciMipreHсамагонмен жылжытгы... Ертен1не 6 ip уй, б у р сн у ш 6 ip уй... деген сиякты кунде шакырыска ушырадык. Конакка барушылардын составы езгере коймады; бая гы ж т т г е р !.. Олардын KyriMi 6 ip кальттан аумайды; мол, ceMi3 жылкы e ri, самогон!.. А з кун мен «мырзалармен» танысып болдым. Олар — Кутырлаган каласындагы 1зтеле балалары, Кабан каласындаты Мыктыбай балалары, Казанский каласындаты Кдшаубай балалары, тага сондай е р калада отыратьш жатактар. Булардьщ 6apiде урылар жене жеке урылар емес, уйымдасып алтандар. Ж атактардын 6ip жуйелер! осылар болса, енда 6ip жуйелер1: К уты рлаганда оты раты н К оп абай , 9y6eKip, О разалы ; Кортанскийде отыратын MeTipeft, Д уйсен сиякты адал Keci6iMeH тана кун керепндер екен. Олардын турмыс куйлер1 ете наш ар - кундер1н ар ен керш , тамактарын ар ен асырап отырады. ¥ р л ы к ет!н олар аштан елее татпайды. М ысалы, сол каладагы та г а 6ip Сурагануры Ж уанышбайдын тутан нагашысы екен. О ры сш а да, 27-859 417

казакша да окуы жок, дшпплдпспен байланысы жок, eMip бойы малшылыкга келе жаткан бул Сураган, «казаныарам, жегеш урлык етз» деп, жиешнш уйшен ас imneftoi екен, кейде жиеш аяган боп, урлыкган келген малдын етшен 6epin ж1берсе не маддан деп, Tipi мал берсе, алмай, урсып, кайтарып ж1бере,щ екен. Содан кейш, «елмесен, жанын шыксын» деп, Жуанышбай оган кез кырын салмайды екен, катынаспайды екен. Бул станицада урлыккылатъш казактьшгана Kett6ipжатактары емес. Олардын орыс cepiicrepi де бар. Мысалы, Жуанышбайдын тамыры - буюр Жашке. Ол бастаган 6ip топ казак-орыс жнптер1 казак урыларымен олжага ортак екен, б эр ш щ басыты Жуанышбай, оны казак урылары «Атеке»дейш. Онысы —«атаман» деген ce3i, орыс урылары «атаманды» «батька» деселд екен. Журе келе мен Жуанышбайдын тарихымен де таныстым: К,органскийге оньщ aKeci Оразалы ж т т куншде кеп, орыстын байына жалданадыда, осы калада уйленеда, эйелшш аты Тиьшпык. Оразалы Антош ке (Антон Лопахин) деген бай орыстын колында турган екен. Осекш i журпъщ айтуынша, Т иыштыкосы Антошкамен к©нищее болады да, Жуанышбай содан туады. Осы раска да келетш сиякты, ейткен! жогарыда атаган букip Жэшке Антош кенщ батасы, Жуанышбай мен ол eKeyiHiH KecKiHi айыргысыз. Оразалы казак кескщщ караторы Kici болган. Жасынан баукеспе уры боп ©екен Жуанышбай 1909 жылы урлыктас орыс ж1г!тгщ 6ipeyiH пышакпен жарып emipefli де, бес жылга сотгалып, Итжеккенге айдалады, содан жаза уакьпъш етеп кайтады. BipaK жазага тартылу Жуанышбайдын кулкын тузей алмайды. Корганскийге келе, урыларды ол т©н1репне кайта жинайды да, урлыкты тага да сапыра бастайды. Казак-орыстын урыларымен ауыз 6ipiicripreH Жуанышбай жасырын урлыкты койып, ашык бандитизм жолына тусел. Эр жылдын кузшде олар «Ца-око»1аталатык, одан ©pi Y зын шашты джион аталатын крестьян поселкелерше кюшер ж!берш: «Bi3re алым берсендер, жылкыларына тимейм1з,эйтпесе, куртамы>деген шарт кояды. Алым берген поселкелердщ жылкыларына олар расында тимейш, алым бермесе, расында курьггады. Мен дэм дес болган кыста жатактардын уйымдасьш алган урыларынын саны 25 шакты ж п п \\ В ерш и астарында 6ip-6ip жел 'Казак-орыс линиясынын сыртында туратын 6ip жуйел1 поселкелерде «чего» деушн орнына «Цао» десеш, соны казак-орыстар мазактап, «Ца-око» дейш. «Джион» дейт1ндер1 - «ж»-нын орнына «дж» колданатын крестьяндар. 418

желтее жуйрк, кшмдер1 жылы, ыкдтам, кзлталарында 6ip-6ip наган, маузер, койындарында шолак винтовка. Урылар топтанып, сайланып шыгап, алые кдлалардан барып жылкыныуйрлеп айдапкэйгадыекен, оларды Корганскийдиатаманы коргап, артынан 1здеп келген иелерш не am pin, не сабатып, не тендне бермей кзйгарадыекен. Урлыкжылкыларына сол сганищнын rarcapi ИванЗахаровичКусовдокументжасап 6epin.Урыларол жылкыларды базарларгааларып,кымсынбайсага берет екен. Жуаншыбай батыл да, еж етте, кайратты да. Сондыктан о дан езгелер1 каекырдан урйскен койдай ышеады. Ол ургысы келгентн далада, кешеде тугш, езш щ уйш е Kipin те сабайды. ОРЫСГЬЩ СУЛУЫ Мен Жуанышбайдын уйш де журш жатгым. Ен кемше жумасында урлыкка 6ip аттанып келетш С ураган маган «жур» дей коймайды, мен «барайын» дей коймаймын. Онын аттанып келген сайын маган айтатыны: «Урлыкгын малый керсен де, кермеген бол, 6ipey кысып сураса да айтпа, тйгп, урса да, камап койса да, «бшмеймш» дегеннен басканы бьтме. Егер «бшем» десен-ак, Жуанышбай сеш бауыздап тастайды». Солайша сактандырганмен, «бшесщ бе?» деп eunciM сурамайды да, ешюмге «бшемш» демеймш де. Сураган уйш н аз гана малый кутетш менмш. Ол, эрине, вте аз жумыс. Сондыктан Сураган 6ip куш: - М ени мынаХамшым мен кызымдьт, Жуанышбайдын Айгжан дейт1н Kiuii кызын ж эне осы калада туратын жатактардын балаларын косып, мусылманшатшш сындыр, взщ е де, балаларта да ермек болсы н,- деген. Мен оны ютегем де. BipaKол да киын жумыс емес. Жан кинап окытатынсабакбар маменде?.. «Элш, би, та...»-дщ канша ауырлыгы бар... Сонгы 6ipep жылда умытып кеткен орыс каласынын турмысынаментэтыда кеьццгебастадым... Маганол тага да ауылдан кызыгыраксияктанабастады. MeHiacipece жастардьщвечеринкасы кызыктырады. Кдланьщ кайтугаарщде вечеринка жасалса да, мен калмаймын. Ол кеэде орыс поселкелершщ жастары eKi партая болады, олар жанжалсыз журмейш, сондагы c e 6 e 6 i- кыздарды кызгану... Bip «партаянын» кимас кьтзыекшшт «партаянын» ж тттне коз салса- 419

ак, анду да, жанжал да, тебелес те осыдан тутанады. Мен, эрине, em6ip «партияда» жокдын, дегенмен, мен туратын кешешн карсы «партиясынын» кей жнптер| меш де сабап кояды. Мен оны да елен кылмай, ойыннан ойынга жорта берем. Bip KyHi 03 кешеммен келе жатыр ем, аддымнан ез!ме мэл1м сырнайшы Миша кездесе Kerri. - Киргизенок!-деда ол меш токтатып,- сен келдщ жагасын- дагы терт б е л м ет жана карагай уйда бшее in бе? - Бшем: Фелимон Семеновичтщ yfli. - Сол уйдан кызы Катеринаны бшемкщ? - Б1дем, бьлем!- дедам е а м е тусе кетш. - Сеш сол уйге жумсасам, барасын ба? - Не ушш? - Кызга мен кагаз ж азьт берейш. - Бармаймын,—дедам мен epiHin. - Акша берем, у ш со м !-деп Миша кагаз акша керсетп. - Акшанын Keperi жок. - Ендане? Ундемедам. - A h a ,- деда ол аз ойланып,- б1лдам... екпенбар менде... Сен энеугуш Клевканын (Титеукет орыстар Клевка дейтш) уйвде сырнай уйрет деп маган жалыньш ен гой?.. -И э... - Онда мен саган уйретпеген ем, будан былай сырнайуйретейш. - Онда апарам!—дедам мен. Мишка Анохин кедей ж т т . Онын юшкене избушкасы Корганскийдан iu enei6ip кешесш щ орталыгында турады. Уйшде взш ен баска жаны - картандау жалгыз ш eшeci. Жалгыз сиыр, ж ал газ аттан баска малы жок. Жасы со кезде жиырмадан аз-ак аскан, орта бойлы, квркем кескш д! ол бармак бггкеннщ сырнайшысы. Бул оган мен1н гана берер багам емес, букш жатактардын, асса - букш станицанын беретш багасы. М ишкасыз eui6ip вечеринканын сэш келмейд!, эр ж ерде болып жаткан вечеринкаларга жастар оны таласып шакырады. Кыз узатар, келш Tycipep сиякты тойлардын бэрш е ол шакырылады. Кала жастарынын «партиясында» онын жумысы жок. Ол еишммен тебелеспейд1 де, жанжалдаспайды да. Жанжалы бар жерге жоламайды, 03i журген жерден жанжал шыкса, кашып кетеда. Залалы жок оган eui6ip «партаянын» адамы соктыклайды... 420

Ал Катерина KiM? Онын э к е а Фелимон Семенович Белоусов бул станицанын байынын ж эне ен мыктысынын 6ipi. Тукымы еск ен ол жиналыстардада, жеке ем1ршде де ектем сейлейд1, кейде жудырык сала сейлейдц. Б]реулерд1Н айтуынша, онын 6ip баласы генерал ж эне болыиевиктерге карсы адамнын 6ipi. Ол каз1р «улкен» кызметте, Фелимон, жатактардын айтуынша, со баласын арка туш п, станицада lim i ектем боп алды. Катерина Фелимоннын ен Kiuii кызы деседц. Букш станицанын аузында «ай десе, аузы, кун десе, K03i бар» кыз осы. BipaK неге екенш Kim 6inciH, вечеринкаларга кеп катынаспайды. Жатактардын айтуынша, бул кыз Корган каласында «кемназия» деген окуды 6iTipin, одан эр] окуга кеткел] жургенде, патша тусу салдарынан, баратьш окуы жабылып капты, содан былтырдан 6epi уйшде. Орыстын кызына 6ipey.niHкуш бурын куда туспейпш белил], дегенмен, жатактардынайтуынша, Стаптын (Пресногорьковка) 6ip шонжары куда болган екен, куйеу жнгг патшатусу элег]мен эскерге алынып, Ka3ipапыстагы 6ip калада актын enecepi (офицер) болатын окудадейдц... Станица ж]г]тгер] мен кыздарьшын айтуынша, Катерина ол куйеуш емес, сырнайшы Мишаны суйед], соны эке-шешес] бигедц де, жолыктырмау максатымен уйшен шыгармайды... Журт мактаган KiciHi керуге KiMкумартпайды?.. Катеринаны керуге кумартканыммен, уйше батып бара алмай койгам, ейткеш, жатактардын айтуынша, Фелимон аты «казакты» жек кереди, мацайына барса, «пошел к черту, орда!..» деп куып шыгады... Кермеген кызгылыкка кумарту тусу - адамнынэдет]... Мен де Катеринаны керуге кумартатусем... BipaK cari келмейдц... Bip куш онын да сэп келе калды... Сураган уййпцжумсауымен, епзге жеккен арбамен келден бешкемен су алып келе жатсам, мен журген кешен] бойлап, ycrinae 6eaiH бурген тоны, басында гулдц кэрю шелкл, аягында кара годмасыбар, сунгак бойлы, кьшша белдц, талдырмаш денел] 6ip эйел карсы келед]... Мундай сэнд] кынамал тон киетш адамды Корганскийде женд] кермегендцктен, мен оган Ke3iMaiалыстанTirin келем... М езпл салкын куз. Ж ер алдакашан тобарсып калган. Ара- тура жауган кар кун райыньщ жыльшыгынан кун сайьш epin кетin, кара каткактау боп турган. KyHHiHсондай райы 6ipep куннен 6epi ширап, тунде тускен боз кьфау ашык жерде гана кун туске тармаса

epin, коленке жерде агарып жажан... Желдщ леб1 шымырлай, суыта тускен... Бугш танертен капалактаган кар мен келден су алып кайтканда калындай жауып, миллиондаган ю р п п к а з ак жулдыздарын коюлата аспаннан сеуштурган... Маган карсы журген эйел осы капалактаган кардын imiMeH келед|... Мше, ол жакындапта калды... Ещ» ол маган адам емес, ертеплерде рана кездесетш сикырлы (волшебная) кыз сияк- танып Kerri: капалактай жауган кардын калын жулдыздары онын алдына курган сикырлы шымылдыктай ж елтнедь.. Соган c y n rin келе ж аж ан кыздын салкын ауага кызарган 6eTi Кызыл роза гулвдей кулпырады... салкын е ж е уймелей конган кардын жулдыздары, бояуын шайгысы келмегендей, сырганап томен жылжиды, олардын орнын жана жулдыздар басады... тек кана, кайкая 6iTKeH узын сэры KipniKTiH ycTiHe конган жулдыздар токырап, ушатын кобелектей желге ж елш недь.. Юршктердщ арасынан караган улкен кеплддр кездер KipiniKci3 кок кэукер тасындай м ел д1рейдк.. Ю шкене ауыздык жука epiim epi кып- кызыл шоктай жайнайды... О, тамаша, мундай да Kopiicri келбетбпед1 екен-ау адамга!.. Мен тура каптанданганша КЬ13етш кетп... Енддсыршнан карал турмын: пысыкбаскантш-тк,табаныкшжене аяк... Бурмел1белтоннан мыкынпылауквршгенмен,денес1н 1нта-1лырмаипыгынакь1лдьгрык1ай кыпша 6eai куэ боп тур... Кеуде тусы кесек те емес, кушык та емес, лашынтоа сиякгы, бэлюмганаденестеу, кендеу б1шен... Жасаган-ау, мундай да суду дене болады екен гой!.. Бул KiM?.. Осы ма Катерина?.. Осы болу керек!.. Келденен келген баладан сурастырсам, Катерина Белоусова осы екен!.. О, жасаган, муны кушкан жйттгедаарман бар маекен?.. ЕндЦ, мше, сырнайшы Миша сол сулуга хат апар деп отыр маган... Мен онын жумсауына барарма, бармас па ем, егер кескшш ешм емес, тусгмде ганакоргендей Катерина болмаса!.. Сырнайжэй сылтауым, Катеринаны аныктап 6ip кору маган сырнай уйренуге кумартудан эддекайда артык... Мишанынжумсауьшамен сондыктан ризаластым... Миша MeHi аркага какты да, жакын уйдщ 6ipeyiH e Kipin, шайдын кагазына карындашпен б 1рдемелерд1жазьш бердз. - Уйшде Kici бол са,- деш М иша,- босагада турып кезшд1 кыс та шыгып кет, аргыннан ол да ере шыгар, онаша болса, колма-кол апарып бер, хат береш, кайтып кел. -Жаксы. 422

Карагай уйдщ манайы бшк куртас кар екен. Кар устщце 6ip топ ак каз жатыр. Каздарды шулатып каклага, одан агаш уйдщ сенегше Kipe бергешмде, кулагыма эйелдщ кушстей сынгырлатан тэтп эш шалынакалды. Одан api аттасам, эйелдщ aneMi энше бегет жасайтындай керш, сол арада калшиып кагтым да калдым. Tarri эн кулакты кытыктап, туда бойымды шымырлатьш барады. Бул - орыс халкыньщ атакты «Златые горы» аталатын сулу eHi. Сез1н шалагай бшгенмен, ол эщи уйренш ап, «лэйла, лэйламен» тынымсыз айтьга журетшмш ж эне елердей суйеттнмш. Мына кыздын айтуы бьшай да аса керкем, аса тэта энш тш п дэмдещирш ж1берш, мен елп'дамде калдым... Сол кезде кайдан келгенш бш меймш , артымда б1рдеме кур1лдегенге карасам, терт кез, сары мойнак, алпамсадай кара ит келе жатыр, асыгып уйге Kipin кетам... Уйден кез!ме алгаш шалынган: аршыган жумырткадай аппак бета, KipniiKci3 ашык аспандай кек к е ш , кайкылау узын сары Kipniicri, иыгынантемен Tycipe жайгантолкынды сары шашты, эдем1 кыр мурынды, каймыжыктай жука ерй ш , тестек кеудел!, кен иыкты, тар мыкынды, сунгак бойлы Катерина терезе алдында турегеп, кесте шегш эн айтып тур, устшде белш бурген, eTeri жаланаш, аягынын такымынан жогары шыккан, узын жеши кызгылткейлек, алдьшда кестел1 аккенеп алжапкыш... Кыз энш догармастан, жумысын токтатпастан, «бул юм? кайдан?» дегендей маган кадала карай калды. Оньщ Ke3i журепме отын буркш, бойымды жалындатып барады. Мен ундемей, пешке суйенл, кагтымда калдым. - Неге келдщ ?- деди Катерина аздан кейш. - Мишадан!— деп койынымдагы кагазды суыра бергенде, «жарамайды»дегендей Катерина ернш тгстеп, кабагын шытты. Со кезде жогарга наполоттан1аюдай курщреген 6ip дауыс: - Бу юм?-дедк «Кагазды пештщ тактайына кыстыр да, езщ тез шык!» деген кыздын ойьш ымьшан байкап, соны icreft бергешмде: - Ш ык!- деп акырдыалп зордауыс. Карасам, наполоттан e3iM танитын каба буырьш сакалды, сем1з зорденел1 Фелимон шал тусш келедг.. Шыга женедщм. Ж упре басып какпадан шыктым. Терт кез ит етепмнен алып тартьт ещ, енгезердей Фелимен куып келе жаткандай сез!Мпайда боп, оны да елегем жок... 'Yftfliu тебе жагына жату ушш орнлткан тактай. 423

Катеринанын Мишаны су й етш дт н е м е н т кез1м, олардын арасына женгетай боп журш, ерю'н жетп. BipaKМиша кызын сурап экесш е Kici сала алмайды, кыз экесш ен асыптием дей алмайды, сондыктан eKeyi де эуре-сарсан. Bip куш Мишадан Катеринага хат апарып 6epin, уйге келе жатыр ем, жолда Жуанышбай кездееп. - Б1зд|кше жур, бала!—дед1 ол. Бармаймын дей алмадым,- коркам. Катарласып epin келем, каскырша карал, кез1 енмен1мнен втш барады!.. YfliHe юрддк. - Сен бал а,- дедй о л ,- Миша мен Катеринанын арасына сез тасиды дейдд гой? - Жок, агатай! - Былшылдама! Бшем. Юмд[ алдайсьщ? Алдасан, жагынды усатам. Одан да шынындыайт! Жуанышбай кадалыпкоймаган сон, шьшымды айтыпкойдым... Сол куш жексенб1 ед1. Кдланынортасындагы кшлрек агашппркеуде намаз журш жатыр. Катерина мен Мишаньщ бупн табысатын жер1 —осы ш1ркеу.Сол жайды менен сурал б|лген Жуанышбай: - Енщ бара бер, бал а,- дедц маган зьпддкескшмен карал,- 6ipaK мен1мен сейлест1м дел ешк1мгет1с 1ннен шыгарма! Бул зш ден секем алып, Миша мен Катеринаны сактандырмак боп илркеуге барсам, олар сонда екен. б п зд ей eKipin ш1ркеуддн тершде поп тур, журт жел соккан камыстай жапырыльш-жыгыльт жатыр. Солардын арасындагы Миша мен Катерина 6ip-6ipiHe кез астымен жымиып кояды. Оларды сактандырайын десем, кайдан келгенш бшмеймш, касымда Жуанышбайтур. Онын кегщщрулкен кез1 жымындаскан жастарды тесш барады - ИЦркеуден журттарай бастаганда, маган ере шыккан Жуанышбай: - Б1зге карсы жактын вечеринкасы кайда болатьшьш 6iaaiH бе?-дед1 маган. - Б1дшм,-делмен женш айпым да,- жай сурадыныз ба?—дешм. - Онда не акын бар!—дел Жуанышбай маган акырыптастады. Сол кезде пйркеуден убак-шубак шыгъш жаткандардын1шшен Миша мен Катерина да керщщ. BipaK eKeyi белш е, араларын алшактай шыкты. Жуанышбай кепшшкке тасаланакаралтурганда, олар 6ip-6ipiHe KyaiMcipeft басьш изед! де, эркайсысы езуйжагьша бетгеди. - Жур, бал а !- дедц сол кезде Жуанышбай маган, ез! уйше беттей 6epin. Кдсына ерген мен1мен ак уакыт тым-тырыс катар- ласьш жургеннен кей(п: 424

- Баруйще! - дешол. Сурагануйш манайлапкелгенде:- Миша жаккажолаушы болма, егержоласан, сиратындыкыркам... Екеушзайрылдык-Мишагаэлдене кауinбарьи шймсезш, 6ipax некауш екенш ойлаймын да шамалай алмаймын... Мен асымды imin, вдрде тыска шыксам, кун желдетш, борандау боп тур екен, каз-катар салынган уйлершш eneci тана булдырап эрен кершеш... Сол кезде каланын жел жак. басынан, элдекайдан кулагама канкыддаган каздын даусындай сырнайдын уш сап ете туст1. Карангы аспаннын бтгш е калыктап шыгап, жогарыдан томен теплгендей болтан сырнайдын ашык VHiкалгыган каланы езшщ сикырлыкушагына ажандай болды. Сырнайдынтшш баскан саусак та, KepiriH созтан кулашта бурынгысьшан бугш элдекайдаекпшш сиякты. Сырнайшынын шат ce3iMiH кошеметгегендей, желш желшген 6ip ашыкдауыс: «Моя милка в том краю, да Пойду попроведаю» - деп энш сырнайга косады, ендд 6ipey соларта богет дуниеш жолдан уркдте кугандай купгп деммен ы скы рады ... UiipKiH, оры с жастарынын осы 6ip эн-куйд тасыган кез1 керкем -ау!.. Жуанышбай «уйщнен шыкпа!» дегенмен, мынадай сырнайлы, энш кеште мен уй1мде калайша тиыш жашакпьш!.. Каранты тунде эн-куйге толтан кеше жакка желпскен кещл меш жетектей женелш, боранды тунге мен унгш кете бардым... Вечеринкагабозбалалар жалдатан уй шымнан калантан,сэю аз избушкаболатын. Журт жиналды. Ортада сырнайын канкылдатьш Миша отыр. Кыз-бозбала опыр-топыр билеп жатыр. Биге араласпай, жшш ке саусакты ак бшегш Мишанын иыгына суйеп, кезш анда-санда Мишага тенкере, еркелей карал Катерина тур. Биге шакыртан бозбалата ол ермейдг - Менщде билепм келш,—депМиша сырнайды баска 6ipeyre устатып, Катеринаны шакырып еш, ол бас тартпады, eKeyi билей женелш. Мишанын билеуш KepyiM осы еш. Онын аяктары зырыл- дауыктай yflipLain, денеа уйрек шетш лашындай тенкершедг Катерина да лашынта шдармейтш уйректей жуз жалтарып, мьщ уШршедг 0зге журт сол кезде билеуш догарып, Миша мен Катерината кездерщ кемш, кул1мдешдетурды... 425

Осы кезде аргында6ipTonбозбалабар, кез1тогпыб1здейтуйрел, Уйге Жуаньппбай Kipin келда де, Мишага жудырыкты жаудыра бастады... Басталдытебелес!.. Уй inii апыр-топыр!.. Айгай-уйгай! Еск шапкасынан каллы. Шам сендд.Терезе кирады. Карангыда 6ipey ырсылдайды, 6ipey ойбайлайды, 6ipey жылайды. Солардын iuime Жуанышбайдмн: - блтср!—деген е т а р даусы кулакка кагылган тем1рдей шынылдайды... Тебелесушшер жецкшп далага шыгысты. EKi-уш реттарс- турс мылтык атылды. Элдешмдер бас саугалап тырым-тырагай кашып бараны. Элдеюмда б1реулер жыгып сап сабап жатыр. - Ж1бер, ендабосат!-деда 6ipey6ip кезде.- 0 лin кегер! -.©лсш!.. Сабалганж т т кылгынгандайкырылдады. - б л п рм е, б о сат!- деда eKi-уш дауыс. Айырды ма элде e3i босатгы ма, шогыр топ сепле кейш шегшгенде, 6ipey кдрдынустшде сулап кала берда. - Миша!—деда 6ipeynep. - 0лда ол!—десп эрк1мдер... - Ж1бер!—деп жулкынган б1реуда6ipHeme Kici усталтур, ущлш КЗрасам, Жуаньппбай!.. Ewrire демш зоргаалады... - Ж 1бер!—дейда топтантэты 6ipey. Оган карасам, Антошкенщ 6yKip Жэшкесь Ол езш ж1бер деп турган жок, Жуанышбайды Ж1бер деп тур екен. - Кещрдеп колыма шшш ед1,- дейда Жуанышбай булкына, ызаланатусш,- ел^ретш ем, неге айырдындар!.. Сулап жаткан ынырсыдыда, лынысын KeHiTKiciкелгендей, ез жатасын 03i керш айырды. Со кезде онын да манында элденеше адам yftipmin калды, Жуанышбай мен Жэшкеш де элдеюмдер итермелеп алып кета. Артынанбшсек, Жэшке менЖуанышбайМишаныосы жолы влттруге келген екен, сондагы айыбы - Катеринанын Мишаны cyioi... Оган кызыгатьш себептер!,- Катеринаны алмак болган офицер Жэшке Лопахиншнапасынан туганжиеш екен. BipaK бандылардын жумсаган жудырыгы мен аткан мылтыктарысуйюкенeKi журеккебегет болаалган жок. Кешпспей Миша мен Катерина 6ip тундежогалып шыкгы. - Альт кашты!.. Капыкалдьк!-депeKiHicriолардынжаулары. Артынан еспсек, оларболыпевиктер билептурган жакка шыгып кетшп... 426

УРЛЫК TYBI - к о р л ы к Кыстыноргасы ауа Преснов каласында «Опанас» дейли базар (Афанасьева ярмарка) ашылады. Со базардын алдында урылар жорыкка шыгып, жузден артык жылкы айдап кедщде,Сураганный сыбагасына тврт-бес жылкы mui. Сураган сол жылкыларын Опанаска сатпак боп, ею курещи кесем сап, урлык жылкыларын жетекке альш, божысын маган устатып женедщ. Шалкар квлдщ жагасында Пресновка, терккейш де Михайловка, Опанас сол Михайловкада боладыекен. Михайловкада 6ip уйге пэтерге Tycin, жылынып, самауырга кайнаган шайды алдымызга жаца гана ала 6epin ек, 1зтеленщ Дуйсембайыдейтш ж т т кедщ. —Атыгай Калгыманын карташы балалары кеп, орыстын ipi купецтер1мен ойнап жатыр,—дед1 ол,—ойындары сойкан. Жиырма 6ip ойнайды, банкеш мын сомдаптартады, 6ip колода карпы ею- ак рет улеспред1, содан кейш жана колода ашады. Карпы н колодаларындукеннен жэшжтеп экеп кастарына койды. —Мен де ойнайын,- дед Сураган да жел^гш. —Ойындары тым ipi, шыдамассын,—дед|Дуйсембай. Сураганга epin менде барсам, карт ойнаган уй лык тола адам. Дуйембайдьщce3iрас екен,- карт белпленбесшдеп, 6ip колоданы eKiper канатартадыда, алозу, кулыкболмасьшдеп, колоданы устел усп'некойып, эрк1м кезепмен карпы тшегеншеез колымен алады. Кдлгымабалалары деген eKi ж т т екен, 6ipeyi —талпак мурын, акбужыр, 6ipeyi - uiyHipeKкоз, карасур. Bi3барганкезде ол утылып отырекен, 6ipaKоны елен кылар емес, жайнан-жайнан етедй.. Ойынга Сураганда KipicTi. Ол куш Сураганнын «колы журш», тврт-бес мынды купецтерден упы. — Bi3 утылып отыр ек,—дед1 Калгыманын карасуры Сураганга,—казак баласымыз, колдас болайык, б1зде акын кетес. Утысын кимады ма элде таныстыгы аздыктан сыйламады ма, Сураган оларга акша ауыспады. — Bi3 де Tipi жанбыз, керерм1з,—деп К,алгыма балалары вкпемен тарады. Ертен1не ойын кайта басталып, Калгыма балаларынын «колы журд» де, олар купецтерд де, Сурагандыда сыпырып утабастады. Не сикыры барын ал1бiлмeймiн, кандай колоданы тарттырса да, карпы калай алса да, Калгыма балаларынын колы 20 мен 21 очкодан 6ip кате кетпейдг Сонымен, кыскасы, сол KyHi Сураган оларга: саткалы келген жылкыларын да уттырды, мшген апары 427

мен шанасын да упырды. Сырткы каскыр iniiriH де упырды. Кдлгыма балалары Сураганнан уткан затгарын лабан аузында сатып, акшасын алып отырды. Кешке карай Сураган 6ip кабат ки1ммен сымпиып шыгакелда. - Бала,-деда маган,- кетпк! Жегул1 шанасымен мен, шамам келсе,ез затгарымдыурлаймын,оганшамамкелмесе,баскагаурынам. Мен пэтерге барып жиналыпотырдым. Тун ортасындаСураган келш: - Бала- деда маган,- кетпк! Ж егут шанасы мен 6ipаргымакты шкпрдам. Туп кырауьпкан аргымак маганалгашкара бурылтусгпсиякты еда, былай шыга жодда токгап карасам, кем |рдей кара жылкыекен. Шокгыгынаусьшса,кол жетпейп'нбиле, 63iокгаудай жарау.Желкл шапканатка жетюзбестей ушкыр, басы капы , колдыкарыстырьш огырады... Жолдд Ку-кала (Островка) бар. Сураганньщ сондагытанысына тусш жылындык та, iarepi тартгык. Тан ала-кебе боп атып келе жатканкезде алдымызданкуйгьпът келе жаткан кесемалы керше - Ерте журген к1м бул?- дед1 Сураган —Элде алдымыздан ораган кугыншы ма?! Сак болайык. Мен наганды кезеп отырайын, божыгасениебол! ETi кызып келе жаткан жарау аргымак карсы келген кесем атгьщан бурылып с ь т етш ете шыкты. Артымыздан: - Сураган, э, Сураган, то к т а !д е г е н айгай есплда. Бурылып карасак, 6i3 жанап еткен шана да токтапты. Тымакты 6ipey Tycin келеда,Тлеукесиякты!.. Bi3детоктадык.Тымакты, рас,Тшеуке!.. - Жаркыным, уй аман ба? Журюш капай ынгайсыз ед!?- деда Сураган. - Аманы курысын!.. - Не болды?- деда Сураган еш кашып. - Кудай урд ы ,- дед! Тшеуке жыламсырап - Жуанышбайды елт1р1птастады. - Койшы?!-деда Сураган, кез1 шарасынан шыгып. -Рас!.. -Ю м?!.. - Юм екеж белгю!з... Сырнайшы Мишанын жакьшдарымадеп ойлаймыз... KiMде болса, еткен т у т бауыздап, кала сыртындагы боктыкка шыгарьштастапты... Кундазтауып алдык... - Алда, арыстаным-ай!.. Алда, уйыткым, уям-ай!..- деп Сураган бетш басьт eKipin жылап коя берда. 428

Сураган айткандай. урылардын куты да, уясы да Жуанышбай екеш рас боп шыкты. Онын кез1 Tipicirme эркайсысы 6ip-6ip Жуанышбай боп ппренетш урылардын онын елген хабарын еспгенде куты кашып, эркайсысы жан сактар баспана 1здедг Bipeynepi Жэшкеге: —Мишканын тукымынанкепм13Д1алмаймыз ба?—деген екен: —Кызылдар 6epi карай жылжып келе жатеан сон, басьшып тур гой,- деп жауап 6epinTi о л .- Мишка каз1р Петербор жакта, кызылдардын кызметкер1 депесггем. Bi36yriH оньщтуыстарьшан кек алсак, ертен кызылдар келетш кун болса, 6i3fliде кырады. Жэшкеден жэрдем ала алмаган Жуанышбайдын TmeKTecrepi, «акылды 6ip тапса, сол табар» деп, Торсанга Kici ж!бермек болды да, оган меш лайык Repin, жараулы сем1з карала кунанмен атгандырды. Торсанньш, жауабы кыска болды: —0лмесе, жаны шыксын!—дед1 ол, аяудьщ орнына кейш,— «Жортуылбасы жолдакалады»деген. Кун алатъшказакарасы емес, кемд1ре салудан баска шара жок оган. Бул акыл меш жумсагандарды куандыра коятын хабар болмагандыктан a p i Сулеймен уШндеп апам Зэуреш сагьшгандыктан, кайтуга асыкпай, жездемнщ ауылына тартгым. Астымдагыкарата кунан жастыгынакарамай журдек жэне желпш боп шыкты. Солкатпьшаденес1api epeai, api суду. Онынжолактана 6iTKeHжуш де тамаша,—агыда, карасы да шымкай; агы да, карасы да белш, сауырын, аяктарьш сакинатайденгелеп б1ткен, кектемде кузегенжалыкарыска таяу ecin, майлы жеженщ устшде ербендей желкодеп турады. Кдйшылаган ак сакиналы каракулагы тебес1не найзадай шаншыла б1ткен; кырау баскан к екш yKiHiH балак жуншдей жалпылдайды!.. Осы сулулыгына карап, осы жолдан кайта кунандыколкалап сатыпалгым келедцжэне сатардеп сенем де, Жуанышбайдын аргында муны MiHep ешк1м1 жок: экеден ол жалгыз, ул баласы жок... Ол куш эуе райы шаныткан суык ед|. Аслан бултсыз, 6ipaK туманданган суык эуеден бултаспангаемес,жерге оралган сиякты. Сэскеде кетершген куннщ бетштуманды эуе шымылдыктап, кун - кун емес, eKi жагында калкиган кулагы бар, тебесшде селшр Кызыл айдары бар б!рдеме сиякты. Туманды туруге ajii келмеген(мен, 3api инедей encip баяу гана жел бар. Жел жердщ бетш бойлап кана жоргалагандыктан, устш сыргыган борасын жауып, кун кез1мен шагылыскан ак кардан жуз1 патсайыдай кулпырады. 429

Кшм жука: сыргымда Жуанышбайдынескшеу камзолшакара тоны, онын iminne астарлык коныр камполотпен тыстап, машинеменжигкып сырыган камзол-шалбар;аятымдаултандаткан конышы ecKiулкен кара пима; басымда кылшыгы кыркылгантиш малакзй,мунымаган Сураган берген. Жездем Суйлеймен туратын Сагындык ауылынын кыстауы жазыкдалагаквсше 6iixeH узыншаденнiн жонында болатын еш, деннщ ею кабыргасы, желкеш,бауыры - калын кайынды орман. Ауылдынyitiepi агашкойнауларьш паналай, бьпырап конган. Мен журш келе жаткан жолдын успндеп mend уйТиышбай хажышю. Ол —сол арадаты алты ауыл Сибаннын Торсаннан сонш байы, беделдкл. Мекегеалтыауылданбарган жалгызсол тана: оныцусгше, сол елдщ гуламасы болып саналады. Есеней ауылындагы мешптщ имамы да сол. Мацайдатыел оны жарты «эулие» квредд. Тиышбай хажыньщ уйше жакындасам, eciriHin алдында дотармастан, кетермесш танабосатът, отка койтанб1рнеше шаналы аттар тур екен. Агаштын арасына Kipe вкпек желден кутылдым, 6ipaKсондада желд! жазыкдаладанпаналы агашарасында капырак тоназып, кунан устшде калтырай бастадым. Тиышбайхажьшйсшдеконак барын кврген сон, ет жейш деп, желе булк1лдет1п келш, шаналардын касына тусе калдым. Тиышбайдынyfti шымнан каланган ею белмел1кен уй екен, оргасьш шубалма пешпен белген, ауызты белмедег1 казандыктьщ буы буркырапкайнап тур; казы-картанынnici мурынды жарьт барады. Сыргкы KHiMiMfliауызты бвлмеге шешшш, терп белмегеKipin келсем, терде отыртан енкей жуан-жуан аксакал, карасакалдар. Keft6ipiH танимын, Keft6ipiH - жок. Уйдег1лерге сэлем 6epin, жаталай колдарын алдымда, пештщ кабыртасьша аркамды суйей босатага отыра KerriM . MeHiH жол-Ж0н1мд; суратан олар Жуанышбайдын ел!мше вк1нушн орнына: «Хажыны жаназасьш окута шакыра келген екен десек, жай сандалу ма еш, Taftipi!»—деп взара кулюш алды... Аксакалдар кызу кенесте екен. Свздер1 калжын- Ара-тура шаригатжвншен де кенес козтайды. Мысалы: - Шаритатта ойнап-кулу дурыс па екен?- деп сурады 6ipey Тиышбайдан. - Оны ютаптан карамай айтутаболмас,- деп ол турегелш де, терде турган оюлы, сырлы шкафты ашып, imiHae туртан жуан- жуан кпаптардын 6ipeyiHалып, белы ашып окыды: - «Тэсэллэй - кутыр, сататен —6ip сатат, гинадаль талим - талимкашьшда!» 430

- Тусшбедж мына сез1щзге,—дедд эрК1Мдер. - Е ,- дедл Тиышбай хажы алая карап,- юм KepiHreH сезше тусше берсе, ол кпап бола ма? - 0зш казакдлылап айтугаболмаспаекен?- деда6ipey куланып. - Элбетге, жок, сондада жобасын айтайын, бул ютап айтады: «Сеткесше 6ip сагат кана кулуге болады, 6ipaK онда да молданын касындарана кулуге керек»,—дейщ. - Ендеше, молдасыз жерде езу тартсак, онбайды десейшд!— дедцб!реу. - Кейде ютап та бепмен сейл е й д ,- дед1 Мустафа, - кулклйз келгенде, молда кайдан табылабередц? Онда 6ip-6ip молданы атка мшсек—канжыгамызга, жаяу журсек —6eaiMi3re байлап аламыз - Астагпиралла!- дедд Тиышбай - ау, журт,—дедц сагатьша карал,—туе ауган, бесш намаз окиык. Аксакалдар да, Тиышбай да куман устал сыржа, дэретке шыгьш, 6ipaK суык ауада узак отыра алмай, бурсендей уйге кайтыста. Мендетаска шыгьш, 6ip колтык шел алдымда,солыгын баскан кунанымдытасалау 6ip жерге апарып отка койып, касында шел шайнаганын кызык керш карал турдым. Менщ ойымды касымда какырынган 6ipeyfliH дауысы белш ж!берш. Жалт карасам, сыртына каекыр imiK жамылып, колына куман устаганТиышбайхажы. - Кунан ceHiKi ме, бала?—деда ол, кунаннын денеане кезш жуг1ртш. - И э !- дед1м, эл4 сатып алмаганмен, кунанды 1штей меншктенш койган мен. - Жаксы кунан екен, сатпайсын ба? -Ж ок- - KaftTeciHол кунанды? И м нщ уйше коясьщ? - Жездем уйше коям гой. - А, жарайды,- делТиышбайжурш кетп'. Сикьш жаман керш калдым. Азданкейш, 6ipжагы,Тиьлибайгаагайын, 6ipжагы, жалшы Досымбектщ Саркелп дейтшжИткедщ. - Кунаньщжаксыекен, бала!—деддолда.Мен ундемеддм.Маган Саркеш те кунандыторьш келген сиякгы KepiRfli. - Бала,- дедд о л ,- екен жуас, езщ де жуас сиякты ен, елден кеткелд ceHi баукеспе урыболды деседцгой. - Осек шыгар. - Неге есек болсын. Осы кунанга коса он жылкыны жалгыз езшурлап экептд дел естш ек. Устал берсек кой, бала, елесщ!.. 431

Кемекейт керше бастады. - Жана жылтыратып квлнд! ашып келе жаткан жет!м баласын,- дедд о л ,- езщ жалгызсын. Мынадай кып-кызыл отгы неге устайсын, будан кутылу керек. Мен ундемедим. - Хажы саган «сат»дедд ме? - Айтгы. - Неге сатпайсын? Куминсицм. - Сен сездд кой, бала, сат! Аяндап уйге журе бердцм де, «етд курысын» деп, елеуазде KHiMiMiii алып, таска кайта шыктым. Кшшп, кунаныма барсам, орнында жок. Журепм су егетустд. Ьдедцм, 6ip коранын TymcipiHe байланьтты, касында Саркештур. - Сен бала,бул уйден кетпейсщ,- дедд Саркеш сызданьш. -Неге? - К,анды балак урысын, пален жугады. Энеугунд осы кунан мен жаньшдагы он жылкыны 1здеп орыстар келш кеткен. «Сенщ елщ нщ ж нт урлады, жасырьт отырсындар»,—деп елердейкысты. Сасканымыздан ел боп «табамыз»деп колдан подписке бергенбдз, кунан табылды. Ал ендц, езге он жылкыны тапканша, сен осында боласын- - Недейсщ, Саркеш-ау? - Деген1мсол,- дедцолкджипп,—хажыньщсезш сыйламайтъш сен KiMciH, жугенс1збейбастак!.. Саркеш мендекд-ушрет койыпта калды. Кдрулы ол MeHiсабап тастар ма едд, кайтер еда, егерТиьппбайдын e3i арашаламаса!.. - Ахмакпен ахмакболма, Саркеш,- дедиол,-сабап кайтесщ. Одан да пеле-жаласынан аулак боп, кунанды да, езш де Макарыпкедеп прыставка апарып бер! -Эрине, сейтем! Байкалтурмьш,Саркеш атжеккел1жатыр. Еншшьшкорыктым. - 031нб|л, хажеке!—дедимжалынып,—жайым мэлдм, ая!.. Тиьппбай хажы 6ipa3 сызданьш, менш сез1мекулакаспайтурды да, аздан сон ук1мдиe3i айтгы. - Токта, С аркеш!- деди о л ,- ншен ит боп кайтесщ! Жепм бала, обал болар,- ерэндцкке апармай-ак кой! КУнаНДЫкорага байла! Батаны кур коймаспыз! Саркеш кунанды жетектеп корага экето. Ыза кернеген мен жездемдикшеженелдим.., КеШнсол кунаннанТиышбайхажьшионде 6ip yflip карала жылкы ербкш, маган бергеш - бес-ак сом ,. 432

3 ОН Б1Р1Н1Ш ТАРАУ Кош, туган жер МОЛДАГАЗЫ HVPTA3HH EipHeme кун сарайда сакталган Жуанышбайдын ел тнТ анат аталатын ауылдагы кайнатасы —Мешедщн Нуртазасы альш Kerin, ауылынын зирагьша кемхй, содан кейш кецлкпей Жуанышбайдын уй imiH Keuiipin экетуге келд|. Андамас балалары да бул каладан тайып, Кабан аталатын станицагакеткел1 жатыр едд, «мезрегкп» ме элде расы ма, маган да олар «дэмдес боп калдын, 6ipre жур» дедк0здер1 Kipepre ш таба алмай журген оларгамешнерпмкелмедк Оган Жуанышбайдын эйел! Нуриланынершщ «коз1ашыккеткендшн»' айтьш: -Т ы м болмаса, басьша барып, кырык кун аят окып бер!—деп жалынуы да себеп болды. Одан баска 6ip себебкм, Жуанышбайдын мешмен курдас кызынан калгым келмейш... Таты 6ip максатым, сол ауылда Молдагазы Нургазин мугал1мбоп тур деп еспгем, ол менщ немере iHiM, 93iMi3reбелгш Нуртазанын баласы, жасы менен тош з айдай Kimi. К1шкене молдадан сабакты 6ipre окытанбыз. Мен Жаманшубардан б1ржола кеткенжылы Luipicмугалмнен жэдидше окыган оны келер жылы экеЫ Кызылжар каласындаты Хасен1 1*¥лы болмау, шанырапа neci3 калу» магынасынла. 433 28-859

Паномаревтын медресесше апарып бередг Кызылжарда 6ipHeiue жыл окыган ол еткен ж аз ауыл мектептерш е мугалдмдер даярлайтын ею айлык Курска туседа. Танат ауылына сол курсты ©Tin кеп, кузден 6epi бала окытады. М енщ ойым, 6ip жагынан, содан сабак оку. Осы себептермен, Сураганнан улыксататдымда, Жуанышбайдынуймен Тан.ажа кеи тм , бул - 1918жылдыц марш. Молдагазы эдебиетке менен элдекайда сауатты, бдрак онын кеп 6uierim казак емес, татар эдебиет1, Татардын еткендег1 жазушыларынанда, со кездег1 жазушыларьшан да онын.окымаганы жок сиякты, бдрак онын симпатиясы Баймагамбетше реалист Fабдолла Токаевта емес, символист Сагит Рамиевте. - Татар шагирларынан,- дейд! о л ,- еленш Рамиевтен шебер жазатындары жок. Оленин болгын келсе, осыдан улп ал! Орыстын эдебиетше де, тш нде де Баймагамбетген ол элдекайда шоркакекен. Абайды онын ecTireHi гана болмаса, a ai окымапты. Мендеп Абай шьтармаларынынютабы Жуанышбайдын уйшщсандыгында жатыр едд, соны альш келмек болганымда: - Кейш экелесщ гой,- деп м е т токтатып койды да, Молдагазы СултанмахмутТорайгыровгы мактайженедш. Бул фамилияны мен одан 6ipiHuii рет естиим, оган дей1н бшмейтш ем. Кдйдан TycipreHiH kim 6iлсш,—онын колында Т орайгыровтьщ елендер1нен куралган калын 6ip тетрадь бар екен, сонын iuiinae «Эж1бай болыс» немесе «KiM жазыкты» атты поэма да жур. Солардын б1разьш маган окып берш, макгап алды да: «Кдрангы казак кегше Ормелеп шыгып, кун болам. Карангылыктын кегш е, Кун болмаганда, и м болам !»- деп басталатын елен ш ерекше рухпен KerepixiKi окы п шыгып: - Бук1л казак атаулыда бундай елен жазган aai 6ip де адам ж о к ,- дедь Молдагазы мактаганмен, онын тетрадындагы Султанмахмут елендер) маган дал Абай елендершдей кона койган ж ок, acipece т ш . Абайды нтш - казакгын байыргытш болса, Султанмахмутта татаршалау кеп екен ж эне онын 6ipa3 елещ мазмун жагьшан Токаевтын елендерше уксайды. Бул ойымды Молдагазынын ез1де беютш, Токаев шыгармаларымен менщ таныстыгымды есвгеннен кейш, эуелк 434

- ¥най ма о л ? - деп сурап алды да: - Ендеше, казактын Токаевы - осы Торайгыров, - дейш. Мен экеп керсеткен Абай елендерш щ жинагын ол кызыта окып шышп, б1разын кайталап окып, коп эсер алганын айтгы да: - Ce3i шебер екен, 6ipaK Ka3ipri заман ушш, Султанмахмутгы мазмун жагынан м е н т жогары койгым келеда,- деда. - Дурыс ем ес,- дедамм е н ,- бул да жаман акын емес екен, 6ipaK Абайдай болу кайда!.. Екеум1з 6ipa3 таласып калдык. Ол да, мен де пшр1м1зден кайтпадык MeHi туыскандык журекпен карсы алтан Молдагазы 6ipep куннен кейш: - Сен енда кангыруды к о й ,- дед1 м аган,- халкымыздын мэдениетке жетуше бас Kecip боп журген патша кулады, отар елдерге бостандык болды, окуга жол ашылды. Саналы жастардын Ke6i осы KyHi окуга жумылды. 03ip re менен окы да, казакша жаксылап хаттаны. Содан кейш, аддагы жылта карай, Кызылжар мен Омбыньщ 6ipeyme окуга кет! Осытан екеум13 келккешмгзбен, мен орындай алмадым. Танат жел кеш лд1, сауыкшыл ауыл екен. Олар кешке де, кундаз де кезекпен эр уйге жиналады да, меш коса Жуанышбайдьт семьясьш конакка шакырып, тун бойы маган елен айткызады. Танатгынез1 KbicibiryHi ушке белшш отырады. Оларга Kepmi Отьшшы, С алкай, Маманайдейтш ауыддар бар; олар да меш Жуанышбай уйше коса шакырып,кисса айттырады. Танатаульшаерте кезде жер ауьш кеп, казакбоп кеткен Базалай дейтш карт шеркеш бар: колакпандай шон мурынды, касы-кезше жалбыратан, юндагше жететш кою ак сакалды, енкек би1к бойлы бул KiciHiH K9ci6i зергерл1к: сакина, ж узж , сырга, шолпы сиякты затгар жасайды. Аташтан жасайтьшы домбыра тана. Ол жасатан домбыра, кэркемдагшш устше, «e3i сейлейда». KeHiai тускен 6ipeyre тана болмаса, Базалай кэп Kicire ондай домбыра жасамайды... Кольшда, зады, татар болганмен, казак арасьшда ескендакген, казакшатаза сэйлейпн Ахметатгы жас ж т т балдызы бар. Ахмет салдау ж1пт, ол eKeyiMi3дос та, сырлас тамыз, жастык ж еншдеп ыбыр-сыбырымыз 6ipre, журю-турысымыздаб1рге... Жездесшен колкалап, Ахмет маган аса шешен 6ip домбыра ютеп берда, 6ipaK жай емес, акшага. Базалай менен бес сом алды, о кезде бес сом - койдынбагасы... - Бунын не?!- деп унемшш Молдагазы маган ренжненде: - Бола берсш ,- дедьм м е н ,- кайтем ол бес сомды? Домбырам жаксы!.. 435

Домбыра мен еленге эули ш журю, мен Молдагазыдан оки алмадым жэне со 6ip кундер! тэты6ip айтыскз кагынасута тура келд. Откен жаз Элти байдьщ балалары мен Сэп i байдын балалары болыстыкка таласадыда, Преснов аталатын казак болысынан Сэга балалары Таузар апы болысты бел in кетед. Б1здн Сибан Таузар жагында, Танат ауылы Преснов аталатын Элти жагында калады. Осы б е л к т ен кейш Таузар жаты: «Молдагазыны алып келшдер, б1зд н елден шыккан мутаЛ1МД1баска болыска, acipece карсы партиядаты Танат ауылына коймаймыз»,—деп, мен Танат ауылында жаткавда, Кешебе руынан Есеналынын Оспаны дейттн аткамшерд1, Сыбан руынан Кэж1байдын Макметш *i6epinTi. Олар Танатга Ысыман уй ш е TycinTi. Оспан мен М акмет iHipfle Молдатазыны онаша алып шьнып, мэн-жайларын айжан екен: - Сладерондай с е з д айтпаныздар да, мен еспмеймш д е ,- денп М олдатазы,- барымтата журет1н мал емесп1н; маган бала опыту ушш ауылдын 6api6ip, экетем деп дэмеленбен1здер! Макмет пен Оспан Молдатазыны кеншре алмайды. Молдатазы олардын келген iciH Танат ауылынын адамдарына ест1ртед. Сол кун1 кешке мен Жуанышбай уй1нде отыр ем, Танат ауылыньщ Тэшкендейтш пысыкЖ1П,п кеп: «Далата шытъш кепш»,- д ед маган. - Ысыман *i6epai, - д е д олтыска шыккан с о н ,- елен шытарьш берсш д ед саган. - К]мге? - Есеналынын Оспанына. - Не жоншде? - Макмет пен Оспаннын жол жайын айта кеп, Тэшкен маган темендегщей тема усынды: - Жуанышбай Kici enTipin жер ауганда,- д е д Т эш к ен,- эйел1 Оспанмен кещл коскан. Жуанышбай кайгьш келген сон соны естид де, Кортанскийге жолаушьиап келген Оспанды сабап-сабап, тарантаска жегш кеше аралатады. Осыны еленге шытару керек. Жур б!зд1кше. Шай im in отырьт шыгарайык. Тэшкен уй1не барып жазган елен былайша боп шыкты: «Баласы Есеналы Оспан дейм1н, Оспанды 6ip албасты баскан дейм1н. Жегшш.камыткиш тарантаска, Кенбесем, елемш деп саскандейМ1Н. Бул ce3iM eTipiK емес, аньгк, рас, Ауылда журген Оспан больш тыраш, 436

Суйрептт терт тагандай тарантасты, С екйщ жуас е п з кере кулаш. Алган сон сондай лайыкадал сыйды, Бул неге кеюрек керш, адамсиды? Ом1рде бул бойыннан кетпестанба, Атакгы бай болсан да агаш yftni... - Осы жетед1, - дети Т эш к ен ,- аз болса да, дэмда болды! - Муны калай еспртесшдер оларга?—деп сурадым мен. - Далага шыкканда калтасына кагазды сала коямыз. - Б1ракменщ шыгарганымды айта кермендер. - Эрине! Bip парак кагазга оленш жазып, Тэшкен альш Kerri. Мен бармадым. Аздан кейш маган шакыру келдд,—«конактарга кисса айтсын» деп Б1сыман ж1берйгп. Bi3 KipceK, конактар уйде жок, Ысыман маган карал жымын-жымын етедь.. Тыска шыккан конактар уйге к!рд!. Колдарын жуды. Орындарына отырды. Сонан кейш Оспан imiriH торге ш т , уйде калган камзолын жамыльш отыра берд! де, калтасьша кол сальш: «Бул не?»—деп, 6ip Кагазды алып шыкты. «Кдйдан ту с к ен ,- дед1 кагазды жазьш, Молдагазыга 6 e p in ,- окышы мьшаны, шырагым!» Тэшкен мен Б1сыман тукырып жымия ту еп , мен де томен карадым. Моддагазы оспанга е ш н т ме, элде ангармай окьш калды м а ,- м а н а т 6i3 шыгарган оленш саулата женелдь Оспан жирендеу Kici ед1, елен окыла бастаганда кып-кызыл боп Kerri, сур кесющд Макмет каньш нише тарта тустт. - Кдймундзр екен муны шыгарган?- дети Ысыман бшмеген боп. - Юм болсын,—деш Макмет сызданьш ,- тап сен езщ ! Саган шыгарып берген - анау Муканнын жаман ш4рнй Осыдан жанжал басталып, Макмет пен Оспан ет жеместен атганды да кетп. Етп ойнап-Ky.Tin отырып 6i3 жегцк. Y йге келсем, жатьт каты . Танертен Жуанышбайдьщ ofieaiHiH кабагы катынкы. BipaKешнэрсе дей койган жок. Эйел солай eKi- уш кун катыгезденш журд! де: - Шырагым,- дети 6ip KyHi,—аз кун турдын, тэьйр жарылгасын, enai акынды ал да, жошщй тап. -Неге? - Айжаным сол. Сурастырсам, эйел Оспанга шыгарган оленш ecrin койган екен. Зорлыкпен тура алам б а ,- ол уйден кетг1м, 6ipaK ауылдан кеткем жок. Танатгьщ xiriTiepi MeHi кезек конактатып, босатпады. 437

- Сабит! - дед! 6ip куш Молдагазы,- акымакемессщ, api еден шыгарып, акын болам деп ж урсщ . Туыскандык, курбылык, бауырлык женшен етшемш: менен окып р е т т келмеш, сен ендд 1Сагындык ауылындагы Сулеймен жезденджш е бар. Сол ауылда Макмегпн Хамил мугаЛ м, содан казакша хаттаны да, куз жогаргы жерге окугакет! Окымай, сенадам бола алмайсын,бул заманнын акыны да бола алмайсын. - М акул,-дедм мен. Д0СГБРЕН МугалтмХамит Махмудовмеш окуга алды. Алгы ауыл Сибаннан кырык-елу бала окиды екен. Окушылардын imiHae «элш-биден» бастаган юшкене балаларда бар, мен шамалас Рустембай, Эндножа, маган тетелес Бдязит, Жукен, Нуркан, Зубэйза сиякты балаларда бар. олар мен1н угымымда коп сабактастаган... Окуды мен «элш-биден», ecerrri 1+1=2-ден бастадым. Балалар- дыналды да, арты да менен озык. Жалгыз маган карауга мугалтмде уакыт жок, сондыктан MeHi Баязит, Нуркан сиякты, менен Kiini болганмен, окуы улкен балаларгалркедд... Тете оку онай дегенмен, маган алгаш тым онай бола койган жок, оган бас себеп, ержкен балалар eceriTi, емленш шартгарын кате уйрет1п, меш мазак кылады... Дегенмен, tic каккан бала ж тт п ш , 6ipep айда «элш-бидегшерден» оздым да, ересек балалар- дын катарьшакосылдым. Хамиторысшаазб т ед г Эйткенмен, ол менщ егпшиимд!кабылдап, бглгенiHше орысша окьпты. Умьгтасам, Хамитпн маган окьтгканы Сумагуловдеген адамнын орысша-казакшаceaairi (словарь). Сездж eKi KiciHiH c o in e d эшсьмен курылган. Мэселен, мьшадай сездерщ MyraiiMорысша сураса, орысша бьыайдеп жауап беру керек: -О ткуда едешь?1 - Из аула2 - Куда едешь?5 - В деревню.4 - Зачем едешь?5 - Муку покупать6 Кайлам келеек? Ауылдан. Кайда барасын? Дерсвняга. Неге барасын? Ун сатан алуга. 438

—Сколько стоит пуд муки?1 —Один рубль 50 копеек.2 —Нет, это дорого, сбавьте немного.-’ —На деньги дорого? Могу обменить на кожу...'1 Осы эдюпен Смагулокгын сезшгш жатгап журген1мде, 6ip куш басында каракел орысша 6epKi бар, устш де оры сш а тйскен, жагасьшакара баркьггустаган туйе жун пальтосы, мойнында ж1бек шарфы, аягында кисык табан eriri бар, мен шамалы 6ip ж1пт окьш жаткан уйьм1зге келе калды, KecKiHi Хамитка уксайды. —Fабитдеген иим,—деп таныстырдыХамитоны маган. Стаптагы Высшее начальное училшцешн алтьшшыкласында окиды. Габит мешмен орысша сейлесш керш едд, мен онын 6ip де сурауына жауап бере алмадым. С ездж пен сурап еш, жатгаган тусыма гана жете алдым, одан epi жылжи алар емеспш... Окушылар майайьшьщ аягындатарадыда, мен Жайылгандагы жездем БолатбаЩцкше бардьм. Жездем тесек тарткан сыркзт екен. Шаруа куйлер1 жудеу. Сол ауылга 6ip кун М эийм ауылнай келдд, касындагы iracepi (хатшысы) —F абит. — Макметтщ мына баласы ж е т ш п болган ек ен ,— дест1 Жайылган адамдары,- mipKiHiHiH орысшага жуйр1п-ай!.. К,олы кагазга токтамай, бетшде жоргалап кетедИ.. Qcipece арыз бен дестбренге тамаша! —Окыдым, окыдым дейсщ ,—деш ол,—не окыдын? Ен аягы, дестбренжазадаб1лмейсщ!.. Казакгьщ езшдей баласын карашы, каршааайынан хатшы боп, би, болыстьщ арасына Kipin, 6ipeyflin бермес1н алып, жемесш жеп, imneciH imin жур. Бар пайда сонда, арыз басы, дестбрен басы акшаалады. «Дестбреннщ турш жазып алайыншы» деген ойга келд1Мде, Fабиттен eTiHim етпм. Ол 6ip актарак кагазга былай деп жазып бердг УДОСТОВЕРЕНИЕ Дано сие киргизу Таузарской волости, Петропавловского уезда. Акмолинской губернии, 2-го вверенного мне аула ............................................................. ву втом, что он имеетсобственную 1Bip сом 50 тмин. ТуРаДЫ 5Жок онын кымбат, аздап кем1т. 439

доморощенную лошадь, масть гнедой, грива на обе стороны, правое ухо сча-'И ивернем, левое ухо сверху подпорото, поседельные подпары, под брихи подпары. Что и удостоверяется подлисом и приложением казенной печати. Аульный старшина (подпись) Писарь (подпись) Бунын казакшасы: — Бул кагаз берилл казакка: Таузар болысынын, Петропавл уйезшщ, Акмола губерниясынын HOMipi 2-ауылдын ...................................................... ге,сол себепзз,- онынметшгшдеуМнде ocipreH азы бар, iyci торы, жалы ею жагында, он жак кулагы артынан ойык, сол жак кулагы успнен тшк, аркасы ею жагьшан аккаптал, ею жак карнында айылдын актанбасы. К,ол койып, казнаныц мерш басып расгаймьш. Ауылдык старшина (кол койган) писарь (кол койган) - Осы кагаз барлыкмалга жарайды м а ? - дедам мен. - Эрине, —деда Fабит. Кагазды калтама салып ап уйге келдам де, жаздай бала окь1т деген Есеней ауылына уэде кып, 6ipaK Ж аманшубарга агайындарыма барып, амандасыпкелейш деп, журш кетпм. Мен барсам, бзздщ ауылдьщ адамдары Стапта болатын Жапыракбазарына атгангалы жатыр екен, 6ipaKсататьш жылкыга деезбрен жазатын Kici жок. - Мен бшем!—дедам. - К,ой, саган кайдан 6iiTi ондай оку? Деезбрен жазазын сен KiMciH?—деп б1реулер урсып еда, енда б(реулер: - Ж ок, бу да окып калды деген, осыны да сынайык. Сынамаганда, не тотейан, ауылнай алые,— деп 6ipa3 адам дестбрендерш маган жаздырды. Мен колымдагы даяр дестбреннен Keinipin бере берд1м,— базарда сазылатын жылкылардьщ 6api: «торы, жалы eKi жагьшда, о н жак кулагы артынан ойык, сол жак кулагы уетшен тшис...» боп кете барды. ... Базар таркамастан, Жаманшубардын ат апаргандарынын Kefl6ipeyi кашып кедда. 440

- Уа, ат-келк аман ба? Неге ерте кайтгын? Малый етпеда м е? - деп сурагандарга: —«Байталтупл, бас кайгы»,—деп жауап бергц базаршы,—мал сату тупл, ез1м арен кутыддым. - Негьш? Тындап отырсам, сатылатын жылкылардын ш щ д е к а п де, карасыда, жиреш де, каскасы да —6api де мен жазган «дестбренде» «торы» болган сон, урядник «урлык малы» деп кудктенеш де, 6ipa3biH устап жауып койып, пара 6epin арен кутылады, б1разы кашьш кетед!... Базардан солай кашьш келгендердщ Keft6ipeyi м е т сабамакшы болып едд: —Бшгеш сол болган да,—деп 61реулер арашалады, 6ipaK «таяк егтен, аз суйектен етеш»дегендей, саккен ащы саздер м е т таяктан кем кинаган жок. «Бундай надан болудан алген артык» деп корландым мен, 6ipaK алпм келмедр бш пм кедщ... БАЙДЬЩ АУЫЛЫ «Байдын ауылы»дегешм13 ез1м1зге белгш Торсаннын ауылы, онын ем1рбаянымен 6i3 еткен тараулардан кыскаша таныспыз. Бурын сырттан, эрк|'мдерд1н aHriMeciHeH 61лет1н «байдын ауылымен» осы ауылдын балаларын окытуга барганда гана жакьш таныстым... Ен алдымен. бул ауылдын курылысы кызык екен. Манайдагы Сарт, Туркпен, Анда, Teni атанатын ауылдагы уйлер 6ip атанын баласы, «Байдын ауылында» казактьщ эр руларынан жиналган кел1мсектерден баска, калмак та, ш урши те, ногай да, каракалпак та, естек те, туркпен де бар. Атасы мал1мс1здерде толып жатыр. Солардын аргы тубш тексерсен, Есенейд1н я онын аталарынын кулы боп шыгарды.1 БурьшТорсан уйшщ шаруасьш Карашы аталатын кул кырык рулар TeriH багып-кагады екен, кейшп кезде олар 6ipTinaen бас тартыпты да, Карашунак, Сэмембет, Ыкылас, Таскожа сиякты eipeH-сарангана аткамшерлеркальппы. Олар, арине, Торсан уйшщ жалшылары гана емес, кулдары... Мен мугал1м болган кезде Торсан уйшщ саяси салмагы да ел iminae азайган екен. Кап жыл бул семьядан кемш ш к карген ел 1 6 611Артынан |'лсем, аталык™ феодалдарлын ке н Н ауылы осындай кырык. курау болады екен. 441

ертерек басталган карсылыгын жыл сайын удепп, калыц Сибан уысынан шыгыи болыпты да, ыкпалында с е з достыгы кэп, ic достыгы ж ок Бейсен, Тиышбай, Боржак, Таскожа сиякты 6ipeH- саран гана аткамшерлер калыты. Торсаннын ыкпалынан шыккан консылары онын кен жерше кол сальш, сураусыз малый жаягын, сураусыз шебш шабатын бопты. Торсанда кел кеп. Сонын 6ipeyi Акбасты1аталады. Бул - жаз суы кургап калатын копалы кел. К узш гут кар тускесш, Торсаннын жалшылары Акбасты келдщ ecKi камысын ергеп ж1бере/и. Кектемде келге су тусш, б1ркелк! жас курак шыгады. Кургакшылык жылы Торсан уЙ1 Акбасты келдщ курагын шаптырады, онын бетшен жуздеген мая турады. БурьшТорсан yfti Акбастыкелге уме салып, манайындагы едшн жнгггерше тепн шапкызады екен. Мен мугал!м болган жазда ТорсандЫ 6ipep кой сойып, кымызды сауын айтумен ауылдан жинап, Акбасты келге уме салды. Шаканнын желпш к еп дейтш ат болатын едг Соны ж екпрт, божысьш маганустатьш, уме басьшаТорсаннын e3i де барды. Умеге кырык-елу шалгышы жиналган екен. Олардын 6epi каз-катар турып куракты шаба ж енелгенде, кулаган курактан кел б еп толкьшгаайнальш кетп. Сол кэркынмен олар кел бетш кешке дейш тьш-типьи кылатьшед1,—егер кун туске тармаса ж1пттер арасында тебелес басталмаса. Bi3 тебелестщ неден тутанганын да б!лмей калдык. Тек 6mreHiMi3-кешшлiKбопТорсаннын шылауындажурген б1реулердд сабап жатыр... - Б ай !- дед1 тебелес кызган кезде жаны ашитьш Бейсен Торсанга ж у п р т к е п ,- бул - жалшыларынды сабау емес, ез1НШ сабау. Тез каш. Эйтпесе, езшд! де сабайды!.. - Бала!—дед1 маган, урейленген Торсан,—ж енелейк! KeicriH арбасына Торсанды отыргызып, тебелесуш!лердщ арасымен женелд1м. Сол кезде 6ipiH 6ipi куа тебелескен атты адамдар 6i3re жакындап калды. - Айда, бала! - деш Торсан, улкен кез1 шарасьшан шыгап. Кек ат желжпе жылкы екен, айгайга елепзш , бепмен ала кашты. Алдымызда кырына агаш шыккан биж жар бар ем, басьша бой бермеген Кек сол жарта ш ауьт шыга келгевде, арбатенкершш кеп тусп. Торсан да, мен де ушьш кетгж. Мен божыга суйретглш, 'Ka3ip онын жагасында «Жакажол» колхозы бар. 442

атган айрылмаймын деп ем, урк к ен ат жулкына шауып, басына бой бермеда. Артыма карасам, тебелес удеп барады. Торсантатаген Kici жок. EipaK кулап жаткан онын басын суйеген де жан жок. Орнымнан тура салаТорсанга жупрш барып, ауыр денел1 онын басын зорга деп квтерд1м: жыртып кеткен бетш ен кан тамшылап тур. Революциянын не екеншен аздап хабарым бар маган мына KepiHic революциянын ауылга келген 6ip ушкыны сиякганып кетп... «Тышкангамысыктанкуппт ан жок» дегендей, этауыддан узап шыкпаган менщ санама дуние жузшде Торсаннан мыкгы адам жок сиякты еда. Ол - ол ма, бала кез1мде Т орсанды 6ip кергеннен кейш, артынан «кудай кандай екен?» деп киялданганда, «Торсан сиякты болар» деп жорушы ед1м. Булай жорушы жалгыз мен тана ем есттм е мьша 6ip кш кене окита куэ: б1здш елдан еткш ш кпен Kacin ereTiH 6ip кедейшщ баласы уйш е жупрш кеп: - Эке, шыкшыдалата, шыкшы!-деггп. - Неге?—деппэкес1. - Торсан дэретке отырып жатыр, э к е ! - депт1 баласы. Будан кершетш нэрсе, бала Торсанды дэретке отыратын адамнын катарында деп ойламатан той. Олай ойламай кайтеш: алыстаты патшаны кермеген 61зД1Н елд1н утымында «Керей, Уактын жер кудайы - Торсан!..» Сол Торсаннын кандай «кудай» екенш е мен ауылына келе кордам. Ол каз!р айналасы тугел шарпылтан, epeci morin, epici тарайган, картайып, алжуга калтан «кудай»... Сол «кудай», мше, Акбасты келдйт жатасьшда, мен1Н касымдатонкая кулап жатыр... Сондыктан маган бул кулау еск1 рушыл ауылдаты «зорлык» алы залымнын кулауы сияктанып кетп... Бурын эркайсысы 6ip елд1н болысы боп, сут уетш де балкаймактай жузш журетш, уакытыныц Ke6iH ел кыдырумен етю зетш Торсан балаларынын Омбыда кызмет аткаратын К,азиынан баскасы кылкан кескендей боп л з ш п уйлершде отыр. Эк1м боп ел аралаган кезде журггын казы-карта, жал-жая, п1скен батлан, кара-кулак кулын сиякты жылы-жумсатьша ыкылыката богш журетш, «кунше уш етжемеген адам нелршшпе етеда екен» дейпн олар енда е з уйшен кун1не 6ip сорпа iiuce, 1шеда, imnece, жок... Онын 6api шаруанын да денгелену!нен: Ka3ip Торсан атаулынын жылкысы жузге жетпейд1, койы eKi-уш жуздей тана, туйе он, он бестей тана, сиыр малый ол уй устамайды... Баяты кднкылдап жататьш уй!рл1 асыранды каздардын каз1рyHi emin, эр 443

жерде бйрен-саран кауырсыны гана калган... Квлденецнен yftiain жататынтуам булактарынынкез1 жабылган... Болып турган кезде жиналып калган iuiiK, кшем, тага сол сиякты кымбат мул1ктер im- юрнелеп, TeHipetcreri калаларга апарылып сатыла бастаган... Саяси жане шаруа icyfli осыган айналгансон, Торсаннын Шери! урлыкка кеш in, жан-жактага урылармен колдасып, ат, е п з сиякты малдарды у№рлеп айдагап алатъш больптхы... Бакен дейтш баласы ел атынан еп р ж приговормен Колчак ук1метшен кооперация деп товар алады екен де, сонымен сауда кылады екен. Момын, биязы мшезш Шакан кзк-сокка араласпайды, уйшен шыкдайды, басына туган «кунш» кайгыргандай кабагын ашпайды. Торсаннын да Typi сондай. Ол енш болашаганан кудер узгендей, куш -туш гибадат кып, жайнамаз устшен туспейш, намаздан тыс уакытга дааузынан «субхан алла», кольшан тасбих туспейш... Онын Кдзи атгы гимназия б т р г е н баласы Омбыда улкен кызмегхердеп естим1з, 6ipaK уй ш ш щ не беделш, н е шаруасын кетеруге оньщ пайдасы таin жаткан жок. Торсаннын бес баласыньщ im utaeri журт кезш де ен момьш саналатыны —упинии баласы Арап. Онын азанмен койылган аты F абду-эл-гареб екен, все келе журт Арап деп кеткен. Торсаннын 03i де, езге балалары да ак KecKiHUi екенш 6i3 б1лем1з, ал мына Арап дал негрдей болмаганмен, Мессопотамиядагы арабтардан кем емес. Бул да сол арабтардай арык денел1, узын кескшш, сопак басты, томпак кезш, тек олардан буньщ айырмасы — мурыны тым конкак. Торсаннын езге балалары азды-кепт1 орысша окыганда, бул Арап тек кана мусылманша окыган. Онда да бар окуы туркшж. М ен Торсан уй в д е мугал1м боп бала окыткан жылы Араптын ж ас шамасы кырыктарды орталаган. Ол - Ka3ip суйыктау узын кара муртгы, сиректеу шокша сакалды, е з алдына отау боп, балалы- шагаты боп сггырганKici. Торсаннын езге балаларьшын 6ipeynepi эк1м боп, 6ipeynepi сауда ran дегендей, эркайсысы э р кэсште жургенде, Арап уй шаруасынан ешкайда узал шыкпаган. Осы калпында ол, таныса келе байкасам, газет-журналды да, шамасы келген туркш е к1таптарды да кеп окитын адам екен. Ол, acipece, татар ттлшдеп романдарды окиды. Сондыктан ба элде жаратылысына 6iixeH касиетт м е ,- ол М1нез ж эне n k ip жагынан агып турган романтик. Онын кен естер ш т Ke6i гашыктык туралы болады, ол тусшетш гашьпсгыкжердег! емес, кектеп гашьпстык, ягни, орысша айпсанда, платоническая любовь, арабша айтканда, гишки илайи...

| Онын е з eMipiHae де осындай жете алмайтын бip «махаббаты» бар. Торсан ауылынынкасында кззакша <буркеу», орысша «борки» • Деп аталатын казыналык агаш дачасы бар, ш ш д е казыналык ! агаштарды бакылайтын баскарма турады. Баскарманьщ бастыгы j «Кара полковник» аталатын отставкага шыккан казак-орыс ,! полковнип. Осы полковниктщ atteai Светланага Арап елердей ! гашык... Кун сайьш болмаганмен, кунара не eKi-уш кунде 6ip ! шаруадан босаган кездер1нде салт атка мшш кетш калады да, гашыгыналыстанторып, агаш арасында атгантусш карал жатады... Сол кезде Светлана алыстан карасын керсетсе, м эз боп куанып кайтып, егер кезше тусе коймаса, квц1Л1бузылып, капы peHinrre журеда... А рап - дом бы раш ы ж э н е кобы зш ы ж1ггг. Бул инструментгердщ екеуше де оньщ узындау жйцшке саусактары жорганьщ аягандай жылдамдата ж упргенде, нелер 6 ip т э ги дыбыстарды шыгарады... Ол казактын еск ш к п , жаналыкты эн- куйлерш1н кебш б1лед1. Сонда соларды ойнаганда, ол барлык ыкыласымен 6epLain, кейде кезш ен жасы, мурньшан сорасы акканын да байкдмай калады... Tim i Kefi6ip кезде ол суйрендеген саусактарынажарыстыра аузьшантшнде жьшындатът ж1беред1... Сондай халында, ол кейде гашыгын еске Tycipin, эуел1 калай кергенш, одан кейш катай кергенш... катай гашык болганын, катай кумартканын... одан кей1н кергенде гашыгыньщ денесш де я кескшшде нелер гажап сипатгарбайкатганьш epreri сияктандырьш айтады... Оньщ сипатгауында не киялдагы хор кызы, не nepi кызы сиякты боп елестейтш бул эйел — шындык TipmLairume сопак бегплеу келген, орта гана кескщщ, шикш жирен гана Kici... Маган Торсанньщ езге балаларынан бул Арап элдекайда жакын. Ол кезде адебиетген TyciHiriM азгантай болганмен, Арап маган мшез1мен, кылыгымен, журю-турысымен шын магына- сындагы поэт сиякты кершей. Сонымен катар онымен кенескевде немесе ол музьпсатартканда мен одан аса 6ip лэззаттабам... Араптьщ yfli оншалык бай жасаулы емес. Оньщ эйел1 атакды Нургожа байдьщ кызы болганмен жэне кеп жасаумен тускенмен, Торсан сол кезде 6ip кызын узатады да, момын Араптьщ келшшепнен келген кымбатгы жасаудьщ бэрш сыпырып сол кызына 6epin ж1берей. Арап уйш деп е н й п жасау атаулынын кернекплер1 —6ip кезде шине кымбатмулжтертолтырылган, б!рак Ka3ip Ke6iHiH im i б ос калган эш екейл ! санды ктар. Осы сандыктардьщ 6ipeyiHiH imiHeH 6ip актарганда Торсанньщ езге 445

балапарынын уйшде ж ок мулштер кеп шыкты, олар: газет, журналдардынтуптеткен даналары... Соларга карал отырсан, 19И жылдан бастап Тройню каласында шыгып, 1916 жылы токтаган «Айкал» журналынын; 1912жылыОрьшборда шыгып, 1917жылдан KeftiH токтаган «Казак» газетшщ; 1917 жылдан бастап Семейде шыккан «Сарыарка» газеп мен «Абай» журналынын; 1918 жылдан бастап Кызылжарда шыккан «Yш жуз» жэне «Жас азамат» газетшщ сандарытугел жиналып, ap6ip жыл жеке клал боптуптелген екен... b u ii 6ip сандыкта татар -плоде шыккан толып жаткан коркем эдебиет ютаптары... Маган кызык керш геш - татар тш шдеп емес, казакп л о д е н баспасвздер, ейткеш мен оларга ерк1н тусшем гой. Сондыктан Торсан уйше жума сайын келш жататын «Сарыарка» жэне «Жас азамат» газетгершщ, «Абай» журналынын сандарын етк1збей окумен катар, мен манатытуптелген газет, журналдардын бэрш де бастарынан сыпырьш окьш келем... Бул газетгер мен журналдардан, баска мэл1метгермен катар, «Алашорда» деген партияньщ кайдан шыкканын, калай уйымдас- каньш, кай уакытга нендей жиналыстар етюзгенш , онда кандай мэселелералынганын мен б1лебастадым... Егжей-тегжей1нтугел тус1нбегенмен, бул окыгандардан менщ байкаганым—Алашорда Совет уюметше мейлшше еш . Бул сезги атаганда, олар кутырган бурадай шабынады, кабаган итгей арсылдайды, ауыздарынан а к т Kipefli, кара ит шыгады. .. «Казак» газетшщ хабарлауьшша, 1917 жылдьщ декабрь айында Орьшборда Алашорданьщ Букш Казакстандыксъез1 епазщщ. Сол съезде «Алаш милициясы» атгыаскер косынан куру туралыерекше каулы альшган. Булкаулыбойьш ша, косынньщ жалпы саныон уш мьщ бес жуз болу керек, облыстарга бел1нгенде: Бекейден - мьщ, Оралдан - ею мын, Торгайдан - уш мьщ, Акмоладан—терт мьщ, Семейден - 61р мьщбес жуз, Жепсудан - ею мьщ. Булардыуйрету жэне устал туру шыгыны съездщ каулысы бойьшша 68960000 сом болмак... Бундай каулы болганьш ел ш ш де Торсан ytti сиякты 6ipeH- саран гана байлардьщ yfli болмаса, езге кепшш к бшмейш, айткен1 букш б1здщ Сибан атаулыда, жалгыз Торсан уйшен баска, газет алатын да ж эне газет окытатын да 6ip жан жок. Сондыктан ел imiHfle, «Солдатын кашан сурар екен!»— деп Арап кана тиыш- сызданайьш десе, «солдат» деген сезги кубыжык керепн казактар оган: «0й, жагьщ карыссьш, жаман сезш атама»,— деп урсьш тастайды. 446

АЛАШОРДАШЫЛАР Журт Арапка урысканмен, Алашорда ез каулысын орындауга Kipice бастады, онысы 1918жылдын кектемшен бастап бул женшде газеттерде басылган макалалардан керш дь Макалалардын тусшшрушше, «Большевик каутнен» кутылу ушш, Алаштын милипиясын курьш, елд1 солай коргаудан баска жол ж ок— Кызылжарда шыгатьш «Жас азамат» газетшщ жаз ортасы ауа хабарлауьшаКараганда,шамасыавгустайларында Акмолаоблысынын Кекшетау жэне Кызылжар ояздарындагы казак болыстарынын жиналысы етюзшмек, онда Алаш милиниясына казактан ж1пт алу меселеа каралмак Жиналыска Орынбордан, Омбьшан, Кызылжардан Алашорда «ук1метшщ»басты адамдары келмек... Июль айы аякталаберген кезде жогарыда аталганжиналыстын Аккусак болысында етюзшетип мэл1м болды. Болыс— атакты миллионер Элтид1н баласы С адуакас. Б1летш адамдардын айтуынша, аталган eKi оязда казак болыстарынын саны жиырма ею . Солардын бэршен де жиналыска адамдар келу керек. Мунша кеп адамды калай куту мэселес1 кун бурын с ез болды. Ол женшде курылган кенеске Торсаннын улкен баласы Шакан да шакырылалы. Оньщайтып келу1нше, Элти хажы: - Он болсьш, жуз болсьш, одан артык болсын, окыган азамат атаулыньщ бэр1н мен ез1м Kyrin алам, ас-су да, тесек-орьш да, ыдыс-аякта ешк1мнен сурамаймын. Калган кепш ш юп езге журт кугш альшдар,—дешл. Жиналгандар осыган келюш, арбip байларга сойыстьк женшен де, езге тамак женшен де, тесек-орьш женшен де мелшермен белю 6epinTi... Кешжпей Алаш «азаматгары Кызылжардан шыгыпты»деген хабар да кеп калды. «Конактардан бурынырак келсш» деген хабармен Торсанга шапкьшда келдг.. Тарантаска Шаканнын кек ipceriH жеккен ол божысын устауга колы бос м е т алды. Б1зЭлташн iHici Акыш деген байдын уйше тусгж. Онда Керей, Уак руыньщ Т орсан куралыптас б1рнеше байлары бар екен... Б1зге кызыгы — ез1м1з бшетш Торсан сиякты ауыл байлары емес, алашордашыл окыгандар. Сондыктан ат агытылганнан кейш, OIK3койылатьшмезгшше шейш мен Элги уйше кетг1м. Ekiауылпын арасы жакын. «Кад1рл1»конактарын алыстан тосып алуга Элти б1рнеше салт атгы адамдар даярлаган екен, баскарушы —б1здш елде 6ip жайда «Шокынды хажы», 6ip жайда «TiKаяк хажы» аталатын, Мекеге уш 447

барган, 03i Алашорданын мушеЫ - Абылай Рамазанов. Бу KiciHi \\ieniH6ipiHiui KepyiM, 6ipaKол туралы ecTircHiM коп. Кетсрмелеп айтушылардын сезш е Караганда, ол «жета журтгын тш н бшедц», «журеп таудан да, тастан да кайтпайды», бул арадагы «Керей атаулынын гана емес, бую л казак атаулынын ержуреп...» Сонша кетермелейпн Абылайды Элти хажьшын уйшде корсем: зорденел!, 6HiKмурынды, калындау кара муртьш сакальшатугастырып, узарга TycipreH сакалынын, иек тусын тутамдай гана кып кырыккан дэу KapaKicieKeH. Конактар кершген кезде хабарлау упин, Элти ауылынан бес- алты шакырым жердей Толыбай аталатынорыс поселкесше жуйрж атты Kici койылыпты... Bip кезе сол жуйрж атгы бар пэрмешмен шауып кеп: «Уа, келе жатыр!» деген хабар бердь Даяр турган салтгыларды баскарып, басында кара калпагы, сыртында орысша пальтосы, аягында фабрикалык шегрен e iiri бар Абылай тарта женелдг.. Eipey.iep Элти ауылына уйрш ген адамдарды: - У а, тарандар жылдам!.. ¥ ятгы KicLnep келедц... Шогарьшып турмандар!— деп куалаганмен, «окыган азаматтарды» квруге кумартып келгендер тарай коймады, солардын 6ipeyi менмш... Bip кезде Толыбай жактан жолдын бойында кетершген кою шак Kepiruu... Ш не, шан жакындап та калды... MiHe, парлап ат жеккен пэуескелер де керше бастады... Оларды жанапайлап салтгылар да шауып келедц... MiHe, олар арналып -пплген eKi-уш ак уйге таянып та улпрд1... MiHe, калаша ки!нген адамдар катарланган пэуескелерден тусш те жатыр... Мше, оларды атынан езгелерден бурьш каргыптускен Абылай бастап, уйлерге Kipri3in те жатыр... Bi3 таныркап карал турмыз... BipaK кеп тура алган жокпыз. Абылай KipreH уй1нен тез шыкты да, даусын кетере казакшылап боктап ж!берш: - Куьшдар мыналарды,- дедц шогырланган 6i3fli нускап. Б1реулер: - Куганга болмайды,- деп едк - Не оггап т у р сы н ,- дед! Абылай акы ры п,- с ез бе екен болмайды деген?.. Алындаркамшынынастына!.. Болармаекен, б о л м а с п а ек ен .. . Элекедей жаланган 6ipHeme ж1птапылы-жаяулы камшыла- рын кетере умтылганда, тансык керген топ бет-бепм ен ыдырай каппы... Мен де каппым... Акыш ауыльшьщ аргы бетш деп денге окыган азаматтардан баска конактарды Tycipyre арнаулы уйлер нгш ген екен. Кешке карай сол уйлерге жан-жактан арбалылар, салттылар агыла 448

бастады. Б|летш адамдардын айтуынша, Кекшетау мен Кддзылжар ояздарындагы жиырма ею болыстан, болыс басы бес-алтыдан гана беделд1адамдар келу керек. «Бедедщ» дейпидерк эрине, болыстар, атакты байлар, билер... Егер бул мелшерде гана Kici келсе, жиырма eKi болыстан ж узел у, eKi жуздей гана адам жиналу керек кой, ал келш жаткандардын меяш ерше Караганда, 6ip емес, 6ipHeuie жуздепболашн!.. Ол KyHri кеш келген конактарды карсы алумен OTri. Бул карсы алу тун бойына тугел созылып, аягы ертенп тан атумен, кун шыгумен, сэске туе болумен, куннщ кайта ецкейш, батуымен тутасып K erri... Сондыктан Алаш азаматгары келген куннщ кешшде де, ертеншде де олар сейлеске.ш келген мэселе кенес бола койганжок... Bi3re, эрине, ауыл-ауылдардан келш жаткан адамдардатансык, ейткеш бигетш журпардьщ айтуынша, бул жиналыска 6ip шет1 Омбыга жакындайтьш, 6ip шел Акмола мен Кекшетау ояздарынын астасатьш жерлерше баратын, батыс жак meTi Обаган езенш е лрелетш ауылдардан агылыпкелш жаткан журт... Солардын шинде б1реулерд1Атьиай, Карауылруыныншонжарларыдеп, енш6ipey.iepzu Канжыгалы, Курлеугггщ шонжарлары деп, тагы 6ipeyaepiH Керей, Уактыншонжарларыдеп, 6ipeynepai пэленше болыстынтукымыдеп, 6ipeynepni пэленшедаваяааннан, 6ipeyaepoi пэленше билердщтукьвиы деп... 6ipeyaepfli аксуйек ханзаданынтукымыдеп,...—эрк1мд) эртурл1 кьш дэрштепжатыр... Солардын бэрш керу жас жплтб1здертупл, туртьшелдщ сакалы сапсиган улкен KiciaepiHe де тансык. Келелн конактын мелшер1 келес1 кун! <>жуздепт1н’>орнына, «мындап» ecin KeTri. Енш сол тустагы белестердщ де, ойлардын да енбойына адам сыймауга айналды... Баскарушылардын ойынша, солардынбэрш ренжппей, конагасысьш 6epin куту керек, эйтпесе, жанжал шыгуы MyMKiH. «Мунын шыгыны бастан асатын болды» деп эрюмдер ренж1генмен, болыстар мен ауылнайлар жэне бедедш билер мен байлар: «Жинамагай eai, жинаган сон, кутпеуге амальщ жок, ойда жокта келген 6ip ауыртпалык бул. Муны енд: ел болып K6TepyiMi3 керек»,—деп, аукаты бар адамдарга 6ip жагын етш1ш, 6ip жагын зорлыктау кылып салык салады... BimiHecryiMi3uie, Алаш окыганларьшан бастылары: бул жумыекд Орьшбордан эдейшеп келген, Алашорданьщ Оргалык Комигетшщ Mymeci Мыржакып Дулатов, Омбыдагы облыстык Алашорда комитет1нен келген Ержеп Итпаев, Айдархан Турлыбаев, Кызылжардын ояздык комитетшен келген Салмакпай KyceMicoe, Жумагали Тшеулин, Кекшетау Алашордасынан келген Еркосай 29-859 449

Мукышев, тагыбаскалар. Осылардын. 1шшде Торсаннын Казны да жур. Алашордашыл окыгандардынжалпысанышамасыжуздей адам Алашордашылар келген куншнергещне: —Азаматтар, елддн басты аксакалдарыменен лмандасамыз, - д е г т —Ру-рудан 6ip-6ip бедедщ аксакалЭлта хажыткше келсш ,- деген хабар кедщ. Башн Сибан агаулы рудан Торсан ранабармак бодды. Эр рудан осындай адамддр 1рпсгелт шыкканда, ею ояздан елу-алпыс шакты рана адам белш,щ. Олар - арбалы, салтгылы Элти уйше алтайцы... Алаш азаматгарына кеткен аксакалдар оралганша былайга журт эртурл1 жобалар айтады. —Амандыкка гана шакырган жоколарды,—десеш 6ipeyaep,— былайгыжурптен кездескенше кун бурьш келicin алура шакырды... Керерондер, олар уэделесш кайтады. —Неменеге?- деп б1реулер унатпай сурау койса: —Неменеге болушы ед1,—дейдд жауап берупй,— куда тусерге кеп жаткан жок кой Алаш азаматтары, солдат сурауга кеп жатыр гой. — Тандаулы аксакалдар кенгенмен, 6i3 кенем1з б е ,- десеш кепш ш к ду ете тусш.—К енсе, е з балаларын берер. Бурнагы 1916 жылы б!здд 6ip саткан, байлар мен болыстардын ендцп сатканына кене коймаспыз. Уэдесш бере берсш, бул жолы кещцре алмас. —Р а с ,- деп ду ете калады журт... Кай жердег1 жиынга барсан да, сездер1 осы. Бэрш щ де айтатыны: «Алашорда туг1л, онын экеш келсе де, б1здцр берер солдатымыз жок. Не деп 6epeMi3? Не жаксылык к ерд к деп? Мекалай заманы жаман деп жургенде, Колчак пен Алашорда да жаман боп шыкты. Баягы устемдер aai устем. Рахатты ездер1 рана керш, октын алдына унем1 ж о к-ж тктерш тосуына екш ешкЫ кенбес...» «Туйел1 Kici атты юсщен кудайга 6ip табан жуык» деп казак айткандай, Торсанга аткосшы боп келгендктен, мен унем1 оран жакын жерде болам. Торсан - бул жиындагы ен басты адамнын 6ip eyi. Улкен кенестердщ барлыгы унем1 соны н манайына уШршедд, сондыктан езге атшылардан repi мен кенест1де кеб1рек тындаймын, жаналыкты да бурьшыракестимш... Келер куннш. кешше карай меш неспген жаналыгым: эскерш не с ебе гт сурауга келулер1туралы Алашорда адамдарынын атъшан Мыржакып Дулатов баяндама жасайды. Ел атынан жауапты Куртайдын Мукышы бередр.. 450

Мукышты мен бала кушмнен бш ем. Ол - шамасы жузге тарта жылкысы бар, ею-уш жуз койы бар, кырык-елулеген сиыры бар, уйленырген балаларынатжкен уш ак отауы б а р ,- ел iланде «орлица бай» саналатынадам. Жасы со кезде жетпютерд1 алкымдап, сакалы буырылданып калган Kici, кез1 кылилау, сондыктан журт оны сыртгай «Сокыр Мукыш» дейдд. Елдщ айтуынша, Керей-Уак аталатынбес болыс елдщ ен шешеш уш адам: 6ipey i - Самай руьшан Есшбайдьш, Шэймергеш, 6ipeyi —Уакруынан К,остангелд|’, 6ipeyi - 6i3 этап отырган Куртайдын Мукышы. Бул ушеуш щ ен шешеш —Шэймерген. Ал Мукьшпын анау екеушен артыкшылыгы —онын F абдолла дейтш орыс ж эне татар мектептер1нде окыган мугал1м баласы болтан да, сол баласы экесш газет, журнал окытуга уйретш, замана жайын бьтуде Мукыш ауыдлагы казактын кара токпатьша суйенетш шешендердщбэршенанагурлым ой-саната озык болтан. Мына жиында Алашорда адамдарьша жауап беруге оны ж урпы н ортасьшан белел н ce6e6i де осы екен... Келер куннщ кеш1не ойдагы ж ок 6ip «кызык» боп калды: Мукьш жогалды... Алаш адамдарьша кеж ен болар деп iaflece, жок!.. Мукышпен кун1 бурын сей лес in алтысы келе ме, Алашорда адамдарышакыртса, Мукыш жок!.. Кайда кета деген сурауга ешюм жауап бере алмайды... Жогалтан Мукыш тан б!лшетабылды. Оны «урлаушылар» — далага сыймай жаткан калын халык екен. Алашорда адамдарьша жауап беруге Мукыштын уйгарылганын б1лген журт 6ip ауылдан екшш1 ауылта салт келе жатканда атын жетектеп ала кашыптыда, даладаты кепшш1кт1н арасына апарыпты. Журт: «Кане, не дейсщ, сонда?»—дегенде, Мукьш жалтакгатан екен, кепштак оны коркьпа отырьт шынын айгкызышы. Шыныбьыай екен: рубасы аксакаддар мен Алашорда бастыктарынын Kenicyi бойынша, Мукыш жауап c e 3iHел камын кездеу сиякты кып бастап, елдщ KOHiaiH уйытып алганнан кейш: - Залым патша Tycin, журтгьщ бэрш е хуррият болтанда, Алаипынокыганазаматгарыда ез адцьшаавтономия болып, мемлекет жасау мэселесш кетеры. Ендеше, оган 6i3 жэрдем 6epyiMi3 керек. Алашордаб1зден солдатсурап отырганжок, милиция гана сурапотыр. Жэне кэп Kici сурап отырганжок, бар сураганы - eKi ояздан екнак мьщ жцтт. Бул ж1г1ттер согыска бармайды, тек кана Кекшетау, Кызылжар, Омбы сиякты калаларда тарттп сактау жумысында болады. Милиция flereHiMi3 сол. Сондыктан жан киналмайтын бул жумыскасураган жютгерш беру керек,- деп бтр м ек екен.