- Сладн шаманыз не нэрселерге ке л е й ? - деп сураймын мен. - Кьшмыстын бэрше келеда,- деда о л ,- егер кылмыстыболса, ауылнайын мен болысынды да ыткытып ж1берем. - K,a3ip урлыкты койдыныз б а ? - деп сураймын мен. - Мурынынды урай ы н-аудейда ол ку л ш ,- езщ 6ip отгаган бала екенсщ М ет сынаталы отырган жокпысын? Сен 6ip бейшара бала екенсщ ,- дейда ол аз уакыткалжындап отырып,- пирюн, ceHi калага апарып, приютка орналастырар ма еда? Жэмпей1стен онын не екенш сурасам, тамаша орын гып суреггейда де: - Эттен, жасьщ етш кетп-ау, бала, оннан аскан баланы алмайды он д а,- дейд1. Туйыкка камалтандай, екеум13 6ipa3 унЫз отырганнан кейш: - Сен бала, казак арасында журш онбайсын,- деда Жэмпейю,- казаклъщбайлары жалшыныитесебщцеустайды. Орыс байларына турсан, куп'мда боласьщ. Акынды дурыстап береда, таза орынга жатасын. Саган ауылдан кету керек те, iui арасына барып, орыс байларына туру керек. Сонда тана сен адам боласьщ. Кдлай карайсьщ, бала, бутан? Мен жауап бермеймш, маган оньщ ce3i де Спандияр Кебеевтщ сезш дей алыстатан арман кершеда... AHCAFAH АПА Жэмпей1стщ сезш маган б1здщ немере апамызды алтан жездем!з Эубаю р де айтты. Онын эйел1 К ак ini —менщ акемнщ немере iHici Еменалыньщ ю>1зы. Эубаюр де, онын э к еа Турабай да Кутырлаганда туып-ескен «потомственный»1жатактар екен. Мен Байбан yflinae журген кыста Эубаюр К эю ш п eprin, Еменальшын елген баласына бата кылакеледа. С о кезде Жаманшубаргажэмшж тартьш мен де келе калдым... Б1здан елде ол кезде кещрдек баркытган (вильвет) камзол- шалбар киетш Kici жок. Ондай камзол-шалбарды бьз Элти мен Сэшнщ балаларьшан тана керетшб1з. Эубаюр б1здщ елге осындай камзол-шалбармен келда. Б1здан жаманшубарлыктар ш ш д е ол кезде кулакшын киетш Kici де жок- Эубаюр басына кулакшын киш келда. 1Тукым куалаган. 252
вубэирдан аягында «казанский» аталатынКызыл шубар пима. Ондай пима б1здщ буюл Жаманшубарда Нуртазада гана бар. Э убэю р сыртына карага боялган кой терюшен орысша -пккен тон киш кедда, ондай тон киепн Kici б!здщ Жаманшубарда атымен ЖОК- «Жатак»деген менщ утымымда - жалшы. Эубэюр - жатак- BipaK бул жатактьш,кшмш б1зданауылдын мырзасы да киш керген емес. А лК эю ш ш е? Б1здан елдан гурпында шэлйй жас келшшек кана буркенед1, отан да жылга жетпей жаулык салындырады. К эю ш п узаткалы он такты жыл болтан. BipaKонын басында астьшан жамылган кызыл- ала Kapic шаги, суыкта утшен жамылатын, жуннен токыган кек ала шэл!. Елдан эйел1 imKi-тыскы камзолдарьшьщ бел1н кынап киеда. Кэюш эйелше кишу былай турсын, еркек кшмшщ де б1здщ еддан бозбаласы киш кермеген пиджагш киген. Бэтес кейлекп б1здщ елдщ байыньщ эйе-ii танакиеда, онда да сыпайы жерге жолаушы шыкканда гана. Кэкшгпнустшде кызыл бэтес кейлек!.. Кэюш мэст1Нсыртынан галош формалы жана резецке киш келген. Ондай резенке б!здщ ауылдынэйелдер1 тугш, Нуртазаньи бэйбпнеда Биб1зардада жок!.. Кэюште сыртына пальто сияктандырып TiKKeHкара тон киш келген!.. Кыскасы, бодан ауылдын эйелдер1мен салыстырганда, Кэюш —барып турган барыня1... Ауыл адамдарынын угымьшша: «Жатакдегендертырашкеледа, олар малжинауды бшмейда, бар жиганьш raiiMi ментамагына салалы. Олардын байымайтындыгы да сондыктан». Ауылдын угымыосылай болганмен, эйел атаулыньщ К,эюшше KHiHyi,еркек атаулынынЭубэюрше кишу! маган армансияктанды. Бул eKeyi маган Жэмпешс айткан сездерданкуэл!пндей боп кершда. Бойым уйренгеннен кейш, мен осы ойымды Эубэюрге айтып едам: —Жен сез екен мунын,- дедаол,—кету керек бул арадан. Казак арасындажурш онбайсын. Орыс арасьша барьш жумыс icrey керек те, адам сиякты туру керек. Э убэи р мен1 алып та кетпек болып еда, Нургаза ризаласкан да еда, нак со кезде кырсык шалып, тымауратып каддым. 253
Содан кейш менщ ойым орыс арасына кетуге шаптыда турды. BipaKoraHсылгау керек. Осы сылтау узаткан апам Ултуган болды да, соган барам деп, кектем ауа Байбаннан улыксат алдым. MeHi немере агамыз Ыбырай алып журдь Апамнын ауылына 6ip ара конып жетгж. СагынысканeKiжепмшн жолыккандагы жылауларьш, acipece мунды апанынзарьш бул арадасипатгаудынкажетгт жоксиякты. Окушыга ол сипаттамай-актусшйспхал! Жайылгандеген ауыл калынагаипыньнын кыстайды екен. Жаз ушке белшетш бул ауылдын кыскы мекеш Жаманшубар сиякгы 6ip-aK, жерде. Ауылыньщ бш Кебшкгщ Кусайыны мен Кикым дейтш адам екен. Байы - «бай жатак» аталатанЫрыске, Сершбай дейпн eKi шал. Оларды«байжатак» дейгш ce6e6i: eKeyiде байорыста жалшылыкта турады да, баласы жокорыскэртайып елгенде, мал- мулкш осы екеуше акплеп 6epin кегедй. Мол казына колынатиген олар, туган ауылдарьша кош т келещ де, аппак киг13 уйлер •rirefli, желшеп бие байлайды, кыскы мекенше агаш уй салады... Б1з барган кезде жездем Болатбай ки п з yfliH Tirin, кырга шыкканекен. Жамаулы коныр кипз уй, шпнде кезгетусержасауы жок- Со жылы Болатбайда eKi бузаулы сиыр, он такты кой, ешю гана бар екен. EKi бузаулы сиыры мен 6ip 6neciH Ултуганнын калынмалына Мустафага беритп. Ыбырай тез кайтьт кегп де, мен калып койдым. Iunci niKipiM — Кутырлаганга, 9y6aK ipre бару. М енщ бул ойымды Ултуган да колдай Kerri, ейткен! онын кайынатасы Нуралы afteai кеп е л т , «катынбасша» боп, казан- ошакка араласып ескен Kici де, жана тускен жас эйелдщ шаруа icrereHiH, ас устаганын унатпай, кункшдеп сейлей береш екен. Болатбайдыц 03i жумсак мшезш, у й-ш ш е жайлы адам екен. EipaK: «Катынына оны icTem eflciH , буны !стетпейс!н»,- деп,Нуралы мужщц де отырады екен. «Эке, койсайшы»,- деген Болатбайдын 03iHe: «Неш коям, койганда осы м а » ,- деп Нуралы к е т р е женел1п, кейде Болатбайды сабайды да екен. Мен осындай киктж !нге кеп кездест1м. «Ашыккан уры, ашынган tloiu болады» деген макал бар емес пе. Кайынатасы кун сайын кулагын мужи берген сон, менщ апамнын да т ш шыгап, карсы жауап кайтаратьш б о т ы ... Осындай 6ip урусудын уакьпында Болатбай Ултуганга: - Сен енш койсайшы, Kapi KiciMeH жагаласып сейлеспей,- деп отырдыда, т1лш батырыпспырган шатдьщсезше жауап кайтарудан Ултуган тыйыла коймаган сон: 254
- Кап, мына иттщбаласы, коймадын ба!—деп касында жаткан шабаланы Улгугангаж1берш кепкадцы. TeMip шабала Ултуганнын мандайынатат, жарыптустт... - 0 й , э к е ц т н —- деп Болатбайды боктап Ж!берш, касымда жуындысымен турган летещи бегите танкере саппын. Содан кейш бшгешм: ещреп жылап, жаяу кашаженелшпш. Бет1м - Сагындык ауылы... Жайылганньщ ауылында exi-yui шакырымдай ж ерде ш еп- тесшдеу квл болады екен. Сотая жаяу жеткен1мде, жайдак мшген Болатбай артымнан куып келдд. - Шыратым, саган не болды?- дед1 од м е т устай ап, кушактап турып,—Э л л 6ip Kapi бейшаранын сезш е ерем деп... Tirni 6ipiHUii реткол жумсаганым егц... Кайт, шыратым, ауылга, ренж пкетм нщ алды-арты осы болар... Таты да 6ipa3 сездер айтканнан кейш, Болатбай MeHi атына мшгеспрш алып кайтты. BipaKмен ол уйде узакболтан жокпын. Qye.ai апамды кещирщм де, содан кейш Болатбайта: - Колым бос отырып, мунда не б т р е м ...—деп Э убэю рдщ шакырганьш айттым. Болатбай 6ipep кун кынжылып журдз де: - Жарайды, шыратым, барсан, бар, ез1м апарьт салайын, артыннан барып журем. Ещцп уйщ осы бол ар,- д е д . Ертенше тарантаска жеккен атпен Болатбай екеум1з Кутыр- лаганнан журш кетгвс. 255
ЖЕТ1Н1Ш ТАРАУ Бакташы ОЗБЫР БАЙ ТУРАЛЫ Жайылганнын кыстауынан шыга Болатбай меж жолдагы жердж географиясымен таныстырып келе жатыр. - Мынау Шегтпкел дейтлтмп, - дейш ол, жаяу кашкан м ет касынан устал алтанкаша корсетш.- Бунынсуы кузте карай кургап калады да, беп шабындыкбоп кетеш - Бу колшн аты Карагайлы,- дейш Болатбай, айнала коршаган дещне калын агаш 6inceH, жел жагы камыс, ык жаты жалтыр 6ip келд1 к ерсетш .- Есеней уйшщ келн Мунын жалтырынын тереншгше сырык бойламайды. Ортасында аралы бар, 1лrepi кезде оган карагай шыгады екен, сондыктан Карагайлы атанган. Кдзф ол карагай жок. Б13 Клрагайлыдан еткеннен кейш, жарыса бтткен eKi доннж сайымен 6ipa3 уакыт журшк. Доннж екеушж де кырка жотасына калын агаш бгткен. - Мына он жактагы жалдын аты - Yлкен ©теп, сол жактагы жалдьщ аты - Kiuii 0 те п ,- дейш Болатбай. - «©теп»деген юсжжаты м а?- деп сураймын мен. - Эрине,- дейш Болатбай. - KiMекен ол ©теп? - Онын 6ipa3 тарихы бар,- деп Болатбай оттсенкундершн 6ip энпмелерш шертеш.
—Есенейш биюмющ?- деп сурайды ол менен. —Естцим,—деймш мен. —BLieciH, сол Есеней ерте уакытта Обаган езеншщ бойын мекендейш екен. Бул арада ол кезде Нуралы руынын ауылдары кыстайды екен. —Олар кайда кеткен?—деп сураймын мен. —Обаган бойында отырган Есеней осы манга келеш де, жерш унатады, содан кейш ол мунда отырган ауылдарга: «Бул жерш мен аламын, сендеркеппндер»,—дейш. Ауылдартш н ала коймаса, ага султанбоп турган Есеней уюметтенэскер экеп, кушпен Keuiipejj... —Оларкайда кешкен? —Есекен алые жерге айдап салса керек, бгпетш юешердщ айтуынша, олардын.турактаган мекеш Кумды агаш, бул араданею жуз елу шакырымдай бар деседг —Кдянатдеген жагушы ма еш адамга,—дейш сопы мшездшеу Болатбай,- журпы кан жылатып кеппрген жершщ кайыры болмай, дунияданперзентаз етп, мал-мулю жат адамнынкольшда калды. EKi втептщ кыркасынан api карай еткеннен кейш тагы 6ip келге кездеепк. —Бу келдщаты ©пзбалык,—дейш Болатбай,—ecipin айтама, расы ма,—бурын осы квлде еп здейбалык бопты десеш. впзбалыктынденшен api аса K03iMi3reаз уйтиауыл шалынды. —Сулеймен жезденнш ауылы сол,—дейш Болатбай,—мен ол уйге катынасып журем, апанныц кундеЫ елген. Bip уйге каз1р e3i би, 03i твс. Сулекен жарыктык киянатсыз, акпейш, кудай деген Kici гой. Кудай езше 6epin те тур. Дэулет! болса мол, перзентген зарыгьпт жур еш, амандык болса, ею улды болды. Сенщ апанды сыйлауыда сол 6ipep KyiniriHiHбарынан гой. Ал алда-жалда апац мен жезден б1здекал десе, не дейсщ? —Кдлмаймын,- деймш мен. —Е, неге?! —Дешм сау болса, вз бешмментамак iuiyre жетпм гой, жезде, юсire TeaMipin кайтем. —Соньщ дурью, шырагым,—дейш Болатбай,—кудай тагала дешнш сау кылган сон, аяк-колынды аман кылган сон, Hscirni адамнан емес, тэщрден тыеу керек. MeHiH экем де, e3iM де бай болган Kici eMecniH. Осы жука дэулет1м!з баягыдан 6epi келеш. Сондада б!реушнала ж1бшатгамай кун Kepin келем1з. Енбек кыла бшеен, тэнзрщ берер Heci6i таусылмайды. Bipax адал болу керек... Сулеймен уйшекеп туспк. Жездемнщ o3i уйде жокекен. Меш бепмнен суйш карсы алган апамнынвHi кашынкы, жудеу. 17-859 257
- Былтыр куз сыркаттандым деп ен, Зауре, еш н сынык екен, айыга алмай ж урм ю щ ?- деп сурайды Болатбай. - Кайдан айы гам,- д е й д З а у р е,- кайб1р сыркатдейсщ б у л ,- iuixe кайгыдан байланган шемен гой. Зауре бул сезш щ с о н ш жагын жыламсырап айтып, аржагында жаска булыгып, 6ipa3 аксш алды да: - Меш койшы, Taflipi,—д е д жасын с у р гш ,- кыз деген немене, тэШрь Юмге сатылмаган ол. Кудайдын мандайьша жазганы сол болган сон, KiMre берсе де, ayeai жылаган боп журш, артынан кендгш кешей ме? Осы босагага он уппмнен келш ем, «гас туссе - талайдан» дегендей, талайыма кез келген дуние шыгар. Онын несше екшемш... М ешн пш мд ж еп курттай мужш тауыскан,- д е д тэтыда Зауре кемсендеп жылал альш ,- мынау кдсында спырган жалгыз бейшара. Осы mipxiH каршадайынан же-пм калды, апасы боп - б1здщ епщайсымызбуган пана бола алмадык, осыны кай жерде кангырып журш елш калады деп, 1Ш1Мнентаусылам да журем... - Сен оган жылама,- д е д Болатбай тэты да кемсендей бастаган З э у р е г е .- Айтыпты гой: «Лак жылай су imefli, улан жылай мун к е ш е д » ,- деп. TaHipi жазса, е н д , мш е, мал т у л т ж 1п т те боп калды. встш журш адам да боп кетед. Болатбай м еш н ж ол жайымды айтып: —Баланын бул талабын мен макулдадым, сен катай карайсын?- деп сурады Зэуреден. —Дурыс к о й ,- д е д Зэуре,—сатусыз ас бар ма елде? Озге тугш, туган апасы мен де 6ipaK аяк саумалды жумыс кылса, берем де, жумыс кылмаса, бермейм!н. Bipeyre кезге тур па болганша, аш- ток ботса да, е з беттмен кун KepreHi жаксы. 3aypeHi менщ бул 6ipiHini per ерюн тануым. Бурын осы уй д н куш сияктанып, жумыстан басканы бшмейтш Зэуре маган акылы кемел адам кврш д. С улеймен кешке к е д д . MeHiH хал-жайымды Болатбайдан еспген ол да калагабарып мат багуымды макулдай кетп. Ол ертендне де «б1здщ уйде бол» дегенмен, Болатбай екеум1з акылдастык та, токырамайтын уйге несш е айнатамыз деп, журш кетпк... - Бу батаны е н д тиянактал кайтарсьш,—д е д Сулеймен атганар алдьшда Болатбайга,- Акысын дурыстап свйлесерсш, куздгун! взщбарьш eceroecin, тайша-торпак болса да, мал алып ж 1берерсщ. Свйтш косыла берсе, ертен буган кальщ беруге де жарайды гой. Аздаган жалу кулыгы бар Болатбай муртынан KyaiHxipen ап: - Bipey айтыпты гой, С у л ек е ,- д е д : «Кдйным бай, нагаышм бай, нагып жарлы кыласьщ, кудайым-ай!»- деп. Сол айткандай, 258
бай жезделер1 бар, амандыкпен ержететш куш болса, калынмал !здетер деймгсщ бул балага. Сулеймен уйиен шыгыпаз журген сон, ар жагындзкэнкитанагаш уйлер керщщ. Солардынтусына барганда Болатбай атъштокгатгы. - Мынау агаш уйлер Торсан мен онын балалары ш ю ,- дед1 Болатбай,- бурын орыс каласы сияктанып кеш енщ ею жагына каз-катар тартылушы е д г Торсаннын в з кара басында терт бвлмеден ею агаш уй, Ш аканда ею агаш уй, Ш ериде, Арабта, Б эк енде бас-басы на агаш уй болуш ы ед!. Оны н жалшы- жалангерлер1 агаш уйде отыратын. К,ора-копсылары да туге- Л1мен агаштан жасалатын. MiHe, акырында со л уйлер азайып кеп, Ka3ip екеу-ак калды. Озгелерщ Торсан керпплес калалар- дагы орыс байларына сатгы. -Неге? - Сатпагандакайтсш, б!з eciMi3jij бшген кездеп дэулетпн каз1р оннан 6ipi жок. Жылкысы каз1рею жузге жете ме екен осы у йш н- Бурьшмындапбпкен уйдщ жылшсы каз1рею-уш жузден аспайды бшем. Бурын кора-кора боп еретш койдан да каз1р 6ip-aK котан калды... - Не себептт олай азайган? - Кдз1р дуниенщ Teriri акшада емес пе? Аякты мал деген ол не? Bipжутга кырылдыда калды. Кешеп «Доныз» аталатъш жутгын кысына Торсан мыннан аса жылкысалган екен, содан жазгытурым 6 ipep жузге жетер-жетпес кана жылкы аман шыгып, е зг е п кырылышы... Со ма мал деген?.. - Акшасы да бар дейтш еш гой бул уйдщ? Сауда-сатгык жасайды дейтш еш гой. - Жасауын жасапты. BipaKоган да ептш к, укыпталык керек емес пе. Торсан балалары сауда успнде мырзалык курьт, акшаны боска шаштыда, акырда банкурт'болды. -О л н есвз? - Казынадан несиеге бексшмен2бул алады екен де, бекс1лд1 кезшде толей алмаса, сот ез мулюнен еншрш беред1 екен. Торсан уй1 6ip рет жаман банкурт болып, мал-мулк1 сатылып кете жаздапты. Кдбанда туратын Сатыбалды шокынды кепьадкке алмаганда, маскараболады екен. С о борышын б1рнеше жылда арен телеп, imi-майын тауысып алды да, енш кайтып саудага жолаган жок. Содан кейш п кун! малга тусш, ол жыл сайын кулдырап, твмендеп келедз... ' Банкрог. : Вексель - акта журе-пн Kcni.ajUK кагал. 259
«Аузы кисыкболса да, байдын улы сейлесш» деген сез рас екен ,- дейдй Болатбай демш соза а л ь т ,- зу д ел бар кезшде басьша бак оралды мунын- О 6ip жылдары Т орсаннын e 3i 6ip елге, улкен баласы Шакан 6ip елге, eKiHmi баласы Ш ери 6ip елге - ymeyi уш елге болыс боп турды булардын. «Ак дегеш алгыс, кара дегеш каргыс» болды. Ойда орыс, кырда казак бетше шыккан жок... Сондай, «мурнымен кус Ticrenтурган» кезш де,- дейдц Болатбай кейпен кескш м ен,- мейманасы тасыды булардын. Сонша мол дэулет жетпегендей, кей баласы, эЫресе Шери, колына уры устал, момыннын малый, бш се - зорлаган ra n , бш месе - урлаган гып, жед1 де отырды. Ешюм оларга малый сурап бара алмады. Болысар KiciHi ж эне таба алмады. «Батыр бастас, бай костас». Эдшлер 6ipiHiHce3iH 6ipi сейледь Етден тендпстаппаган кейб1р момьш бас KOTepin, i.irepi улыкка шагым айтайын десе, олар да мыктыньщ сезш сейлед!. Ондайларды Торсан eTipiK пэлем ен куртты. Жазыксыз талай жанга «уры» деп пэле салып, онын «урлыган» ауылнайларьшаактшетт, абактыга жаптырганьш немесе айдатып ж1берген1н K93iMi3 керд1... Содан кей1н оган kim батып карсы шыксын!.. - Эрине... - Булардын керден Keryi сондай: елде жаксы ат, жаксы ит, жаксы кус, жаксы кшм болса, буларддк1... -С у р а п ала ма? - С ураган болады. Бермесе, тартьт алады... - Берсе ше? - О щ рш кетед1... - Пэле гой мьшау, кайтсе де алмай коймайтын!.. Эрине, пэле!.. взгеш былай турсьш, Keprin, бет1не жан каратпайтын боп алганнан кейш, олар елге ажарлы кыз-келшшекп билетпейт1н болды. Онымен де коймай, 6ipiHiH катыньш 6ipi эурелейтш болды... - Сумдыккой мьшау!.. - Эрине, сумдык!.. BipaK акыры не болды сонын?.. Дэулет кайтып ещ, бак та кайггы. Болыстыктан да, билштен де айрылды... Елде бедел1 калауга айналды. Сырткы ж урт эл1 де «Торсан» квргенмен, ауылдастары карсы шыгып, берекесш келре бастады... Малынан курык, басьшан сырык кетпейтш куш таянды. .. А л ы сол арагакантарып койьш, Болагбай eKeyiMi3 жаз жабык турган кора-копсы мен уйлердиаралап шыктык. Эдетге, бай алампдр жайлауга квшер алдынаа кора, шарбакгарьшьщ iiniH квн-кокырдан тазалап, ашьпс-теснш 6iTen кегель Торсан уйШ1Н маны былыгып жатыр екен. Кектемде epireH кар суымен бьггкырап ipireH малдьщ 260
килары кора-корада белшеден асатын саз боп жатыр. Тозыгы жеткен коралардынтебест ашык,буШрлер1теск. Кей кора кикайып кулап жатыр. Шана-арба, айыр-тырнауык сиякты аспаптар эр жерде шашылган... Уйлершщ еск-терезелер1 ущрейген.. Осындай тозып, салаксып, шашылып, былыгып жаткан дуниеш керуге ж уреп айныгандай: - Ал кетейк, балдызым,— дедц Болатбай,— кер KeTin бара жаткан дунияны керудщ Heci кызык!.. - Маса-сонадан мазасызданып тыпыршып турган кантарулы атка жакындай 6epin, Болатбай артгагы Торсан уйлерше карады да: - ЦПркш, 6ip кезде Торсан уШ тасыды-ау! б зге сш айтып негылайын, энеу 6ip коранын, сыртында ж уз елу, eKi жуздей асыранды каздарж урер едд. Кыстыгуш аддарына сулыны кайыкпен тепл кояр едг С еш з каздар корага жоламай, аязда куртктш усттне жатар ед1. ¥ры оларга болса, болмаса да тимейдц, каскырдан сактау ушш кузетш! кояр едд. Каздарыньщ канкылдаган дауысы козыкеш жерден естшш турар едь Торсанньщ балалары мейманасы тасып турган кезшде, «каздын етшен баска ет етпе» деп, сиыр етт былай турсын, кой мен жылкыньщ сем13 етше мурындарын шуШрер едь Соны icTereH олар Kaaipri кунде урлыктан келген мэстектщ етш ата малынын етшдей асайды деп естцщм... - Сонау калын знратка барып, ауел: дуга кылайык,—деп, Болатбайарбага меш демптздт, ез1де мпщ. Зирапы жагалап батыс жагына барганнан кейш, екеум1з де арбадан тустк. - Байдын зираты - мше 6ipey с еп з кулакты боп киылган, успнде мунарасы бар агаш уй,—дети Болатбай,— Осыны а зд щ ауылдагы Кусайыннын aiceci Сураган киган екен деседц. Кектемнщ шалгьшы недэу1р бой тартыпкалган жерге екеум1з отыра бергенде: - Шырагым, сен «ясинды» окы, баласы ж ок бейшаралар гой, сауабы тиер,- дедц Болатбай. «Ясинды» окып отырганымда, менщкез1м Есеней зиратынын касьшдагыкабырдын аддындаттгшенкойылганжазулы аппактаста болды. Таста жазылган сездерщ кез1ммен окып керсем, Есенейдщ эйел1Улпанга койылган екен, сездер1алтынмен арапша жазылган. Тастын03i - мен бурын кврмегентас, бийспп Kici бойы колусыным, жалпактыгы eKi кездей. «Ясинды» окып боп, дуга кылганнан кейш, Болатбайдан: - Бэйб1шени мына тасы не та с ? - деп сурап ем: 261
- KiM бглсш, не деп атайтьшын1, - дед! о л ,- afrreyip кымбат тле деседа гой. Торсан осьшы Кетрампордан алдырпы деп естим!з. Журтгын айтуынша, бул тастын куны айгыр yflip жылкы кершеда. Журт деген кызык емес пе,—деда Болатбай, зират манындагы eciK, терезес1 жабык м етш ее карап тур ы п.- Торсаннын д э у ipi ж ур т турган кезде осы мешпте унеш жума намазокылар еда.Туспк ж ердеп ауылдьщ шалдары жиналар еда. А йт намазы кезшде мешпке журт сыймай, далага окыр еда. Торсаннын, басынандэулет кайта бастаган кезде, журт оныц ез!н сыйламаумен гана коймай, м е ш т н де сыйламайтын бодцы. Энугуш курбан айты болганда, мешггке осы арадага жиырма шакты уйдан адамынан баска Kici келмеип деп естимш... «Эр асуга 6ip тосу» деген, шырагым,- деда Болатбай, кантарулы турган атына карай ж ен ел е 6 e p in .- Bip кезде осы ж ердщ патшасынлай болганТорсанньщ даттзееш буктт. «Акыр байдынтуб1 аштан еледа» деп еда, муньщ артысоган согьш журмесе, не кылсын!.. Болатбайдын болжалы тура келда. Совет у ю м ел курылып, канаушы тапка кысым корсетшген кезде, Kici енбегш жеп кана кун Kepin келген Торсан yfti езгеден бурьш кулады. К еп жылдар бойы онын тепю еш де келген жалшылары мен консылары ол уйда тап ретшдеб(ржола жойды... ЖАТАКТЬГН УЙ1 Атын, хал-хайын талай рет с езд е гана кездеспрш , езш кермеген Кутырлаганнынкешесше, мше, енда KipiijK. Будан бурьш мен керген орыс поселкесшдеп уйдан Kemniri не шымнан, не саманнан болушы еда. К,утырлаганнынyilaepi тугелге ж акын агаш екен. BipaKагаш уйлершщ к еп ш ш п «пяти стенный» аталатын eKi белмеден гана. «Крестовой» уйлер бул калада сирек екен. К е п ш ш п ш н шатыры тактаймен жабылган. TeMipMeH жабылган шатырлар анда-санда гана кездеседн Каланын орталыгьшда алан. Аланда afаштан киган, жалгыз мунаралы гана KimipeK шеркеу. Узындыгы шакырым жарымдай кешеш бойлайжурш отырган 6i3 каланын тершкей ж ак шетше шыктык. Каланын о шетшде терезелер1 кеп eKi улкен агаш уй катар тур екен. Болатбайдын айтуынша, 6ipi - школа, 6ipi - май заводы. Ол е й уйдан аржагында уш -терт дшрмен кершеда- Онын аржагында, томар ма, menTeciH 1Кейт блеем, ак мрамор сксн. 262
кел ме, камыс ескен 6ip саяндау жер бар. Саяннын бержагында LuoKHfaHeici нэрсе кершед, олардын не уйгентезек екенш, не тккен уй екенш шамалай алмай келем. Олар кипз уй екен. Бпд|н. уш ауыл Жаманшубардагы ен курым у й д н ез1 будан анагурлым Toyip сиякты. Сыртына жапкан кипз котыртуйеге жапкан жабудай далба-дулба... Yй д н сыртындагы ридваннын келенкесшде юцпрек ею кыз ойнап отыр. Болатбай соларды шакырып алып, KiMHiH yUnepi екенш сурап еда: «Он жактагы - Э у б э ю р д ш , со л жактагы К,опабайдк1»,- д е д олар. Ауыл эдетшде у й д н касьша не салггы, не арбалы адамнын келген дуб!р! есплсе, уйдеп адамньщ 6 ipeyi тыска шыгып карсы алады. Мынау eKi уйде ондай эдет ж ок па, болмаса уйлершде Kici жок па —б1здщ алдымыздан ешкьм шыга коймады. - Ал бала, т у с е й к ,- д е д Болатбай маган - «Жатак» дегендер тавдын атуы мен куннщ батуьша дей!н кала кезш, уй!нде отыр- майды. Б!з Эубэю рдщ уйше KipceK, ус тв д е Kip.iey, жамаулы ж алш з гана кейлег1 бар, аягы жаланаш эйел басына баланын шапанын буркен1п, он жак босагада кисайып жатыр екен... Б !здн ауылдын ен сорлы деген адамынын агаш та болса кроваты болушы efli, есю де болса твршде 6ipep сандык жиналып турар е д . Онын устшде аз да, ecKiде болса б1рнеше керпе-жастыгы болар е д . Торге тесейтш не кипз!, н е алашасы ж ок уй б 1зд1Н елу Уй-Ti Жаманшубарда жок е д . Б1здн ауылдын ен нашардеген уйшщ езшде сьтайылыкка киетш конырдурсш болса да iuiKi-тыскы жана ки1мдер болушы ед1 де, олардын 6ipa3bi KepereHiH басында шул; турушы е д . Сол жак босагада аттын кыскы-жазгы турманы i.iy.ii турар е д . Он жак босагада казан-ошак, аяк-табак сиякты ыдыстар жиналып, шимен коршальт койылар ед1. Мынау уйде онын 6ipi де жок. Бул у й д н imi тесен1шс13, шаны шыккан такыр. Керегелердщ айнала басында не кшмнен, не ат- турманынан ш нген ешнэрсе жок, жап-жаланаш. Бул уйдеп бар мулж: ipreae жинаулы жаткан 6ipep жамаулы есю керпе мен бер- ею Kipжастык кана. Ыдыс атаулыданбосага жакта жалгыз KimipeK казан, кулак-мурнынан айрылып, буШрлер1 майыскан к^шкене самауыр, ескшеу агаш табак, к етк ож ау ж ене табактын уст1не жиналган азын-аулак ала-кула есю шэшкелер. hui жаланаштыкган осыпай улып турган уйге 613 юре бергенде ду етш кетер1лген кара шыбынньщ калындыгы кешкен булт
сияктанып кегп. Т у н д п жабылып, imiHe сэуле ки п зд ц жыртьпс, *ep.iepi аркылы тусш турган бул уй маган кара шыбындардын камалган абактысы сиякты... Расында катгы уяла ма, болмаса кимылдауга б1зден уяла м а ,- аягынын ашык жерш е уймелей конган шыбындардын шагуына кемшртырп етер емес. Сонысына Караганда, «елш калган болар» деп ойлайтын кемш рдн ripi екендгш е корылданкырай алган дем! ганакуэ... Аш кара шыбындар 6i3re жабыла кето. - Я, ал л а!- д е д Болатбай, бетше жапырлай конган кара шыбындарды eKi колымен кезекпен какпалай,- мундай да кеп шыбын болады екен!.. Ш ырагым,- д е д ол маган,- eciicri аш та, камзолынды шешш ап, жайкашы мына шыбындарды! Кдмалып турган сорлылар далага шыгьш, жендлсш. Эйтпесе, шыдап болмас! Топсасы шыгып, кикайынкырап жабылыптурган eoci кдрагай eciicri мен аштым да, сыртымлады ескы еу камзолшамды шешш алып, у й д еп шыбьшдарды кууга KipicTiM... М енщ жайкаган шапанымнан жасканды ма, болмаса вздершщ де мынау азыгы жок уйден Kencici кеп турды ма - шыбындар буйрыгьш турган тутшдей eciioce карай лап берш, дуылдай каппы... С о к езд е б ас ы н а б у р к ен ген ш апанды ко л ы м ен сыпыра турегелген эй елдщ к еск ш ш е карасам, аппак шашты, кыли квздп, 6eTi эж1мд1 Kapi Kici екен. Bip гажабы, б етш щ е й ушы нартгай кып-кызыл. - Мал-жан аман ба, Улданай?- деда Болатбай тандана карай калган кемш рге,- танымай отырмысын меш? Мен Жайылгандагы Нуралыньщ баласы Болатбаймын! - Кдйдан бшейш kLm екеншдд,- д е д кемшр мурнынан сейлеп,- Kapi KiciHiHeciaae kim ж у р ед дейсщ. - 0y6aKip мен Кэкйп кайда? - Кала кыдырып кета. ¥ лданайдын свзш ен де, кескш ш ен дебдзд унатпаганын кврген Болатбай: - Ал, шырагым, шыгайыкдалага,- дед. - Бурын да 6epeKeci шамалы уй е д , - д е д Болатбай тыска ш ы га,- мьша бейбактын уй! немене боп кеткен e3i. Алла сактасын, адамнын 3apeci кететш гой езшен. - Осы б1здн жездем1з Э убэк 1р д н уй! м е ? - деп сурадым мен. - И э,—деп жауап б е р д Болатбай,- к э д м п апан Кэкшптнуй1. Болатбайга Э у б э ю р мен KaKimTi кыстыгун! KepreHiMfli айтып ем: 264
- Соларды вз raiMi деп ойлайсын ба?—деш ол. - Енш KiMHiHKHiMi? - Ондай khimЭубэшрге кайдан келсш. Bi3 бшмейтш Эубаюр ме ол. Кещрдек баркытган тугш, камполагган жана камзол-шалбар киш керш ме екен, эуел1? - Енш кайдан алады сондай кшмдерш? - Тамыр орыстарынан сурап киш барган да. Атка жакындап барганнан кейш: - Бала, 6i3 6ip орыстын уйше барайык та, шай койдырып imefliK. Бугш азна куш 1екеш ес1мнен шыгып KeTiirri. Бул кундер! жатактар кала кыдырып, малый баккан уйлерден нан жинайды. Кеш болмай кайтпайды олар. - Нанды неге жинайды? Оздершщ уны болмай ма? - Унынын болатьш да, болмайтын да кундер! кездесещ. BipaK азна куш нан жинау жатактардын эдетше Kipin кеткен. Уйшде уны ■прелш турса да жинайды олар. Калага кеткен Болатбай екеум1з 6ip орыстын уйш е барып, акысын телеп шай кайнатгырып im m те, жанагы eKi уйге кешке карай жаяу оралдык Кипз уйдш манайы бул кеэде эб н ер екен. Уйлердш алдында сыргауылмен коршалган кен шарбак турган. С ол шарбакка мацыраскан кеп койлар камалып жатыр. Eip жактан шубырып кеп сиырлар келедь Олардын алдынан шыккан — орыстын эйел, еркектерг Болатбай eKeyiMi3 кой камалып жаткан шарбактын алдына барсак, Эубэюр жур. Кьютыгуш маган мырза сияктанып квршген онын устше Ka3ip карасан, жамалган камзол-шалбар, eTiri жок, жаланаяк..- Ол б!збен солгын амандасты. С о кезде аргы жактан басына ырлеу орамал байлаган, устшде юрлеген ecKi кейлеп тана бар, жаланаяк, тоык денел16ip эйел келе жатты, жакындаганда тани кетпм - Кэк1ш!.. Ол менп «Кдрагым-ай, сен екенсщ го й !» - деп, кушактапкеп беттмнен cyttfli. М енщ кенипм бауырмал тарткан Кэшистщ уйше конуда еда. Болатбай Копабайдакше конды. Копабайдьщ эйе.п ж ок екен, мешмен шамалас Кдйырке атгы, менен жетт-сепз жастай улкен Бейсемб1 атгы, менен терт-бес жастай Kimi Кенжебай атга уш баласыбар екен. 1Орыстардын мсйрамдайтан жсксенб! куши казактар «азна куш» дер ед. S 265
Эйел1 ж ок болганымен, Копабайдын уйш щ imi де, кшм- Kemeicrepiде Эубэирдан уйшен анагурлымжинак, анагурлымтаза! Yйпин касында колы бос К эк ш бола тура, Копабай 6i3re ас icren беруге калада туратын баска 6ip казак эйелш шакырып экелда. Бул да таныс уй боп шыкты. Шздщ ауылдагы жамагайынымыз Итаяктын кызы - Жэмила. Шайдан кейiHri эдпм еде Болатбай менщ жайымды Копабайга баяндап едз: —Э убэю р койды багьш отыр г о й ,- деда Копабай,—мен сиыр багы ц отырмын. Оган койшынын Keperi болмас, Kicici жетеда. Сиырды Бейсемб1 мен Кайырке багып ж ур е д1, Бейсемб1 уй шаруасына да керек боп тур. Ж эне ертен орыстын erirn тскен де, жалданып азык ж пнап алу да керек кой. Кдйырке сиырды жалгыз бага алмайды, сен осы баланы маган 6epin кет. —Баламен акыядасып керейж,—деда Болатпай. Етжердан алдында Болатпай меш далага онаша алып шыкгы да: — Ал, шырагым, калай? Копабайга турамысын, ауылга кайтамысын?- деда. Бул сурауга мен 6ipa3 уакытка д е й т жауап бере койган жоклын. Б ер м ейттм - егер жатакдегенщ мынау болса, муньщ KyHi курсын! Одан ауылымнын жалшылыгы элдекайда артык сиякты... BipaK кайтуга ма? Кдлуга ма? Жатактардын турмысынан ж урепм айнып-ак тур!.. Соны ойлаганда, кайткымкеп-ак кетсе де, «кайтканда, кайла барам?»деген сураутуады менin аддымда. Артга калган «ел» атаулыда, егер кайтып барсам, мен1н турар уй1м, Болатбайдш гана. EKi-уш кун жолау- шылап 6ipre жургенде маган онын мшез1 де, KicLniri де унады. «Бу 6ip момын адам екен» деген угымга келдам мен. Болатбайдын уйше барсам, мумкш, маган панаболар да... Осы ой келгенде кайтуга кобалжысам, аттанарда апам Ултуган екеу1м1здан онаша кездескен 6ip ce3iMi3 еам е тусе кетеда. —Жур, кадкам, агашка барыл, отын т е р т э к ел ей ж ,- деген еда Ултуган маган, ертен Кутырлаганга журем1здеген куннш,кецпнде. Калын агаппын inline юргеннен кейш, агаштын КУбугактарын жинауга ю р ш к етм де, апамнын вщ кукылданып, «6epi кел* дегендей маган колымен ымдаган еда. Сол арада арамен кесшген жуан агаштын жалпактыгы устелдей Ty6ipi турган. Мен жакындай бергенде, апам кушактай алды да, э л п Ty6ipre отыра r a in , ал кеп 266
жылады... Сирек алган ap6ip демш iiuiHe тарткан сайын онын. жылауы удей TycTi. BipaK бул удеу онын сьщсып кана жылаган дауысьш зорайткан жок. Жакын жердеп ауыл адамдары естш кояр деген болу керек, ол демш irniHe тарта жылады... Ултуган алгаш керккенде, менде агыл-тепл жылаган едм . Бул жолы жыламай, оны уатпак болып ем, уану орнына удеп кегп. Ce3iMe кеншре алмаган мен: «Егер коймайтын болсан, мен бугш 6ip*oaa кетем де, ендд кайтъшкаранды кермеймш»,- деп коркыткан болып ем, ол акырындап барып бзсендедд де, жасыл шэлдсшщ eTeriMeH к е зш суртш: «Отыр, мында»,— деп, касынан орын керсетп. - Мен езгеге емес, кудайга жылаймын,—дед! ол.— Егер меш кудай ул r a n жаратса гой, каршадай сеш аркалап журсем де асыраймын гой. Кудай меш сорыма карай кыз гьш жарапы. Саган курайдай паналыгымжок, соган жылаймын... Келген жер1мшнтур1 мьшау, Kyfleyi курысын. Жас болды не, кэр] болды не, мен сиякты сорлыга 6opi6ip емес пе? Онын ©3i гана болса 6ip capi,—кенщрер ме ем, кайтер ем. Y йшде аюдай акырып эне 6ip какпас Kapi ггл бар, баласынабилйс бермейщ. Ол экесшен шыга алмайдь1, мен одан шыга алмаймьш. Сонымен, шалдьщ не деген! болады да турады. Ал шал Какпасбурын да кункш кап Kici едц, сен келген сон онысы кушейш Keni. - Кушейсе, кетейш деп отырмьш гой мен. - Соган iiniMкуйешде,—деддапам. - 1шщ куйш KaflTeciH,- дедам м ен .- Тамакты бдрдеме ran асырармьш. - BipaKсен екпелеп кетш барасьщ гой,- деда апам.- «Жет1м бала тас бауыр» деп, мшезще катгылык пайда болган ба, немене, сен кермей кете ме деп жылапогырмын. - Неге кермеймш,- дедам м ен ,- Менщ сенен баскаKiMiMбар? Ултуган: «Анык екпелемейм!сщ?»- деп, MeHi бекггш алды да: - Шынымды айтайын,- кеткен1не тшектеспш. Мал Ty.Tiri болып кзлдын. Д е н и сау. Енш Kicireтелм(рмеущ жен. Аяк-кольщ аман болса, бул итгщ yftiHeтамак асыраймын деп келм е!- дедд. - Жарайды!- деп уэде бердаммен. Болатбай eKeyiMi3 Копабай уй ш щ сыртында он аш а кенесш турганда, менщ eciMe тускен апамньщ ce3i осы еда Сондыктан Болатбайдын: - Ал енщ кайтесщ?- деген сурауьша: - Калам!—дещм мен ныкдауыспен. 267
СИЫ РЛАРДЫН ССЩЫНДА Сонымен, Кдйыркеге косылып, мен Кутырлаганнын сиырын багысуга KipicTiM. Багатынымыз сауын сиырлар. Шамасы бес жуздей. Ei3 кун сайын тан бшше турамыз. С о кезден бастап дшрменнщ манайына орыстын эйелдер! сиырларын айдап экеле бастайды. Кайырке eKeyiMi3 сиырларды жатын жакка айдай женелем1з. Кутырлаганнын жайылымы кен. Бул е з 1 жабайы орыс поселкесшщ 6ipi емес, казак-орыстардын станицасы гой. Кдзак даласьш патша yKiMeTi отарлаганкезде, Гурьев, Орал, Орынбордан басталып, Ор, Троицк, Пресногорков, Преснов, Петропавл, Омбы аркылы Epricri ерлеп, аргы uieTi Зайсанга уштасатын «линиядагы» казак-оры с станицаларынын 6opi де коргандык манызы болгандыктан, ол станицаларда туратын казак-орыстарга патша eKiMeri ерекше жагдай жасаган гой, соньщ 6ipi - кен жер беру. Крестьян поселкелершде еркек басына он бес десяшнапан гана жер тисе, казак-орыстардын еркек басына отыз десягинадан жер бершетш болтан. Сондыктан уй саны б!рдей крестьян поселкесшен казак-орыс станицасынын жер! ею есе кен болады. Оган косымша, казак-орыстардын ш ш ен согыс кездер1нде данкы шыккан адам- дарга ж еке участоктер бершген. Сонын 6apiH косканда, бес жуз уйЛ1 К,утырлаганнын жер мелшер! уй! сол шамалас «Исаевка» аталатын украиндык поселкен!н жер!нен eKi-уш есе коп. Кутырлаганнын карамагындагы ж ерде орман да, кол де, жайылым да мейл!ше мол. Станицанын касьшда 6ipi У ж ен Сары, 6ipi Kim i Сары аталатын ею дария кол бар. Екеушщ де бу шетшен карасан, о шетше кезщ арен жететц. Кутырлагандыктар erinaepiH станицанын 6ip жак беттндег! жерше гана салуга тырысады. Епнш коп салатьш уйлер6ipeH-capaH- ак. Олардында десягинасынынсаны он бес, жиырмадан аспайды. Кепшыншщ ereriHi б!рден бескедейш ганадесяпша. EriHi б!рынгай салынгандыктан, Кутырлаганнын озге елкес!не мал ерюн жайылады. Тек, шабындыкка арналган келдер мен езектерге TycipMeceHболтаны, езге жерше манды капай ерпзсен де ыюиярын. Сиырлардьщ кеб!рек отгайтын м езга! кун туске тармасканша гана. Одан кей!н шанышкак шыгады да, сиырлар к е л а з жерге турмайды. Шанышкактан коргапап суга тыгылган сиырлар кун туспктен енкейш, коныр жай тартканда гана epefli. Казак ауылында сиырды бу заумен ншрш сауады гой. Орыстар бузауды внесшей туа сала белеш де, тез тушлш кетед!. Сондыктан
ергске шыгардада, казак ауылынын.сиырындай, орыстъщсиырлары б1рен-сараны гана болмаса, бузауын 1здепмешремейщ. «Аюга намаз уйретсен таяк» дегендей, кейбгр кашаган сиырлар таяктан жасканады. «Таяк» дегешм1з - сабынын узывдыгы 6ip-aK кулаштай, басында адамньщ басьша жакын домалап>1бар шокпар. Мундай шокпарлар тамырымен копарып алган кайыннан icTeaeai. Егер осы шокпар каша женелген сиырдын талмау тусынан тисе, ушырып туаредг Шокпар жеген сиыр ыркына KOHin алады. Bi3багатын сиырлардын iiuutae 6ip кара ала, 6ip Кызыл каска бука бар. EKeyi де атан туйедей улкен. Б1здщ ерккендеп 6ip epMeriMi3 - осы екеуш cy3icTipy. Олар Kici сузбей/и, айдасан, ыркына кене бередь Bi3 сондай жуастыгымен пайдаланамыз да, сиырдын кай жак шетщде журсе де айдап, TyflicTipin Ж1берем1з. Коп сузюуден тэсьл алып калыса ма, болмаса екеуш щ Kymi тен б е ,- мойындары мен денелерш калай жиырып ап, 6ip-6ipiH мандайынан итерсе де cypin акеге алмай, теке-т1респен турады да кояды. Осы ерепспен бiраздан кейш екеуйпн де кез! кызарып, тмдер1 салактап, ауыздарынан сьлемей агып, ызаланып алады да, шокпармен жаскап айырып ж1бермесен, е з беттер1мен айрылмайды... Сиырлар ж усаган кезде К,айырке екеу1м1з е ц алдымен колгыккакысып журген уштаган мосыга белбеу!м1зде байлап алган жезбакырдыасамызда, iuiiHe су куйып, шайкоямыз. Су кайнаганша Кайырке eKeyiMi3 квлге шомыламыз да, 6ip-6ip кушак кота алып шыгамыз. Ол араньщ к елд ер ш т майкогасы да, cyflpiri де вте татп болады. Кдйнаган суга б1здж пшгаратьш шайымыз - далага есетш «шэлпи» атгы шеп. Ж усан туей, басында саргылт гул! бар бул шепт1 кайнаган суга салсан, жап-жасыл боп пшгады да, сусынды кандыруы гажап болады. Нанды Кайырке eKeyiMi3 уйден дорбага сап альт шыгамыз. Бул нан орысп.щ не калашы, не белкеа болады. Егер шай iunciMi3 келмесе, 6i3 сиырларды бакырга сауамызда, супн кайнатып imeMi3. Кайырке мен меш н кунделгк кызмет1М осылай втш жатады. Keft6ip кундерз Кайырке уйшде кап, мен1мен 6ipre онын агасы Бейсемб1 мал багуга шыгады. Кейшп кезде «Жаман жезде»1атальш кеткен бул Бейсемб1 жас кунщдеде момын. Онынсол колыныну с к саусагы ортасынан ж ок Малбаккандэ ол уйдеп домбырасын колына альт шыгьт, жайыла 269
ерген сыйырдын. сонында тпртады да журедь Онын сынсыгандау тэп -Tayip дауысы бар. Жай мшездц, момын ол e3i елец айтса да желшщирей айтады, мен айтсам, TinTi желнтп, ретаз жерде де, peTri жерде де кетермелеп айгайлай кегель Кундер осылай етш жатга. Ергеден каракешке шейш сиырдын соцынан журе беру эуелп кезде ауырлау сиякты керши де, арп>шан уйренш KeTriM. Ол да езшш е 6ip кызык eMipre айналды. Бейсемб1 сиыр батута сирек шыгады. К ебш есе 6ipre бататын Кдйырке екеу1м!3. Жасы да, бойы да меньмен шамалас, кара бужыр кескйш Кдйырке мейлшшепысык. Орысарасындатутанол орыстъщтшш орыс балаларынан кем бшмейдь Атасы Бейсемб1 сиякты ол да e3i елен айтуды ж эне менен елен тындауды жаксы кередд. Онын айтатынддры орысша елен. Казак елевдершен ол алдым-жулдым б1рдемелер болмаса, жендд бамейдд. Домбырата колыньщ e6i жок. Teri, Кайыркенщ казак «еленш1с1нен» 6ipiHmi KepreHi мен болуым керек. Сондыктан ол менш елен айтатынымды б!лмеген кундерде 63i бшетш орысша елендерш айтьш журдт Ол: «Наша улица широка, Только некуда ходить. На деревне девок много, Только некого любить»,- - д е п , немесе: «Закурю с тоски мохорку. Положу гармонь на полку. Полежи, тальяночка, Пока придет беляночка»,— —деп, немесе: «Ох, моя милка, семь пудов Не боится верблюдов»,- деп, нашарлау даусымен майланбаган арбанын донгалагындай дарылдайды. Кейш меш н елен айтатынымды быген сон, ол елен айтуды мулдем догарды. EKeyiMi3 Бейсемб1нщ домбырасын кейде сурап, кейде урлап альш шытатын болдьж,. BipaKКайырке Бейсемб1 270
сиякты еленд1 турегеп, сиырга epin журш айтгыруды жаксы кер- мейш, отырып айтплрады. Шанышкактаган мезплде болмаса, сиырдеген мал жайылган уакытга журпш келмейщ. Ол жонышкалы, еленш meriTi жаксы кередг Жонышкасы жаксы 6ip жерге э к ел т каптатсан, айнала отгап, орнынан кеп жылжымайды. EipeH-саран кашаган сиыр болмаса, езге сиырлар каладан еркке шыккан бетшен кешю калага кайтар мезплге шейш бурылмайды. 0picKe бетгеген я кайткан уакытгарында алысырак барып алдынан шыгып отырсан, анда- санда «соп»деп дыбыс 6epin койсан, сиыр сеш басып отпей, токырай отгайды... 0picKe беттегенде де, ерктен кайтканда да Кдйырке сиырлардын алдына шыгып, осылай токтатып кояды да: - Коне, Сэбит, баста елещц,—дейдг Не елен айтуды eKeyiMi3 келкш аламызда, мен калаган еленш бастай женелем... Элденеше жыл бакканКдйыркеш ие керш, уйренш калгандыкган ба, сиырлар ол дыбыс шыгарса-ак елендей кап, кайырган жагына карай беттей женеледд. Менщ елещц Ke6ipeKайтатьш кезгм —сиырлардынтуею жусаган м езгш . Бул кезде бакырга кайнаткан шэлпи шайды eKeyiMi3юшкене агаштостаганнан сораптай тартъш, терлеп отырьш imeMi3де, канган кезде мен елен сотам. Кдйырке елен тындаганда желкпейдг «Сез-ак», «ПЛркш-ай!», «Тамаша екен» деген костаушы сездерда ол сабырмен акырын гана айтып, кебш есе маган кадала карайдыда отырады. - Илансан,- дейш о л ,- осы уакыгка шейш мен казак ауылын керген емеепш... Кайдан кересщ,—ж еп жасымда шешем елш, жепм калдым. Экем эйел ала алмады. Сол уйдщ еркеп де, эйел1 де e3i. Ж ене кой аузынан шеп алмайтьш момьш Kici, ешкайда шыкпайды, ол шыкдаган сон, мен де шыга алмаймьш, жет! жасымнан сиырдын сонындамьш. Сондыктан ауылды кайдан керейш. Kepin келгендер,- дейдц о л ,- ауылды жаксы дейш, бейнетз аз дейш, ойын-сауыгы кеп дейш, жаздай кендалада жайлауда болады дейш. Соган барган-ак кеп кумартасын, 6ipaKбару кайда!.. С онга сездерш К.айырке зор арман сияктандырып курешш айтады. Сейтеш де, ауыл TipiuLririHiHегжей-тегжейш менен сурай бастайды. Менщ ауьи туралы кенестергмш, ecipece е з кара басым туралы кенестерш тындаганнан кейш ол: - Ауылда да солай м а?- деп басын шайкал отырады. - Ауыл рахат орны болса, калага кангырып келем бе м е н ,- дегеннен кейш гана: - Рас-ау,—дейш макулдап. 271
- Сиырдынсонында унем1 салпактапжуре беруден йшм пысып, нешларга бшмей журупц еш м ,- дейш Кайы рке,- жаксы болды- ау сен келш. Бурын батпайтын куннлг каз|р калай еткенш де бшмеймш. EKeyiMi3ендд осы сиырды 6ipre багайык, сен бул арадан кегле. - 0 м ip бойынша м а?- деймш мен. - 0Mip бойынша болса кайтеда - дейш Кдйырке.- Сиыр багап елеен Kici б1зден кем емес. Менщ экем Копабай, онын aKeci Тулк1, онын эк еа Конеке вм1рлерш осы Кушрлаганнын сиырын багумен етю здг Кенжебайды KiMбш ин, ол aai юш кене гой. Бейсембшш. кунГде сиыр багумен етелн шыгар. - 0з1н ш е?- дел сураймын мен. - Оны кудай бшеш д е ,- дейда К айы рке,- 6ip жыл емес, он жыл емес, OMip бойы сиыр багудын Heci жаксы дейсщ. - Ендеше, маган неге сиыршы бол дейан? - EKeyiMi36ipre бага турайыкта, кейш пеш коре жатармыз. Кдйыркешц «KepepMi3i» не екенш мен узамай-ак бьгшм. Жаз ортасы ауып, Кутырлагандыктьщ ш ебш шауып больш, eriHiHe Kipice бастаган кезде, Кайырке маган будан бурын айтпаган 6ip сез1н айтгы: - Сэбит, сен маган унайсын,—дел бастады ол евзш. - Нем унайды? - М1незщ де жаксы, л л алгышсын, онын уетше елещшещ... Кайырке маган кул1мс1рейкулана карал, аз уакыт тым-тырыс келе жаггы да: - «Айлас катын мундас» деген макал бар екен, сиыр сонында журген сон, екеу1м1зде мундас, сырлас болуга тш ел емесп1з бе?— - Эрине,-дедьм мен. - Сен е зщ аузына 6epiKniciH, ж о к п а ? - дел сурады ол. - Не туралы айгасын? - Жай эншейш д е ,- дел Кайырке кул1мс1редцде койды. Бул кенес осымен догарылды. Сиырлар туске шейш жайылганнан кейш , мерз1мд1 уакытында келд щ жагасына жусаттык. Бул м езпл - шанышкакгын жаткан кезь Bi3 сиырларды жусататын келдердщ манайы дыгырланып, такыр бол жатады. Такыр жерде маса, сона азгантай болады. Шанышкактан кугъшган кезде сиыр туею жусауына шейш кеп отгайдыда, жусаганнан кейш узак куйсейщ. Бу кезде Кдйырке eKeyiMi3 кейб1р кундер1 уйыктап тааламыз. 272
Бугш де сиырларды келдан жагасьша экеп жусатканнан кейш, ш элпиден кайнаткан шайды iuiin отырып, К айы рке манагы 6ip догарылган KeHeciH кайтадан кещ рсггп. - К унде imeTiHiMi3 ш элпи ш а й ,- деп бастады ол к е н е с ш ,- ж ейпш м1знан гана. Ж у рек п карайтып болды -ау бул, С абит!.. - К,арайтканда, не йпейм!з?—дед1м мен к ал ж ы н д ап ,- Мал соймай, саран болган акен мен езщ нен кер. - Сол малды сояр е к - а у ,- дед1 К а й ы р к е ,- егер колда болса, б1ракжок кой сол. - Енда HeHi айтып отырсын? - Б1зде ж о к болса да, калада к еп деген!м гой. - Е, кала саган койын бере ме? - Эрине, бермейдг - Бермесе, айтып отырганын не? - Ж ай, энш ейш , ептеп кьтмкырса кайтер еда дегешм г о й ,- дещ Кайырке, кул1мс1рей маган карал койып. - Калай кымкырасын?—деп сурадым мен. - Ол онай гой, б !раккасындагы cepiriH с е н м д болса. - CeHiMOi болганда кайтер е н ? - дедам м ен сьшагалы. - Мана аузына 6epiioiiciH деген1м осы е да,- деда Кайырке. - И э, 6epiK болсам ше? - Ендеше, экел колынды,-» деп Кдйырке колын усынды. Мен кашкалактап, колымды бермеп ем, Кайырке «Неге берм ейан?», «Сенбейм1сщ!», «К1мнен коркасы н?» деген сиякты 6ipa3 сураулар 6epin отырды да: - Кой, б у й тт аш ы кпайы к,—дед1м аган,—ептеп козы-лактан урлап, там ак тойдырайьщ. - Кайдан урлайсын? - Каланын Оразалы баккан койлары осы манайга кеп, араласа жайылып журген жокпа? - Одан калай урлайсьщ? - О п -о н а й ,- деда Кайырке, со кезде к е з 1уры и т п н кез!ндей жылтындап кап. - Калай оп-онай?! - Койлар агаштын imiHe жайылып келгенде, 6ip сем13 токтыны устал аламыз да, бауыздап, а гаш тьт тубше тыга саламыз. Артынан асьш жейм1з. Кайыркенщ бул сезше нанбаган кескшмен мен аз карап отырдым да, ani де болса калж ы н Kepin: - Лакты устамаймысын?-дедам. 18-859 273
- О к э т р д а н бакыратыны б а р ,- деда К а й ы р к е ,- койшыга б 1ЛД1р т к оя ды . А л ко зы д еге н ж а н у а р ж у п -ж у а с, д ы бы с шыгармайды... Сонымен, калай дейсщ, Сэбит?.. 1стейм1з бе осыны? - Рас айтып оты рсы нба? - Осындай eripiK болам а екен? - Ж ок, мен араласа алм айм ы н ,- дещм мен. - Араласпай-ак кой,- дед1Кайырке, кулана жымия караган к еск ш !м ен .- Тек, айтып коймасан болганы. Козыны устайтьш да, бауыздайтында, соятьш да, асатын да ез1м болам. Сен ж егщ келсе, же, жегщ. келмесе де отыр. - Оны кайда асып жейсщ? - Сойсак, асудын peTiH ке.тпрем1з де. - К алай, колымыздагы бакы рга 6ip ж ш к т е н арты к ет сыймайды, оган кайсым ы з т о я м ы з ? - дед1м мен, он ы н с езш э л 1де ойын керш калжындап. - М алдьщ етш езш щ карньша асьш жеуда еспмеп пе е н ? - деда ол. - Карньша?!. - И э, карньша. Кэдамп карны бар гой, соньщ жьшын акгарып тастап, таза кып жуып, устше суды куясьщ, сыйганша ет жене таты рлы ктуз саласьщ да, жерда ш укырлап к а з ь т , iuim e кум ceyin, э л п карьшды с оган кем есщ . Сейгеощ де, устш е тэты да ceyin, онын устш ен от жагасык. Сонда карындагы ет буркылдап турып кайнайды . К айнаганда буы ш ыгып туру ymiH, кары нды енеш пен 6ipre аласьщ да, енеш тщ 1ш ше ею басьш кескен 6ip суйемдей курай тыгьш коярсьщ. Курайдьш суйепнен бу буркылдап аткьшайды да турады... Рас, рас!—дейда К,айырке иланбаган кесю нм ен бетш е караган маган. Т алай рет солай nicipin жедак. Карьшга ш скен е т а н жанында, казанга т с к е н ет ет емес! К ай ы ркен щ сезш е енда гана сенгендей болдым. EciMe О разалы тустз. О ны м ен бшем. T y6i 6i3ZUHСибан. О л да Куты рлаганда туьш -ескен адам. О н ьщ да eMip бойы Keci6i мал багу. Б1з жогарыда Э убэю рдщ наш ар халдеп уй турмысьш айтгык. О разалы ньщ у й одан да сорлы... О н ы н устш е, осы Кутырлаганда отырган бес-алты жатактьщ imiHaeri адамдарынын ен момьшы сол. в з г е ж актард ы н айтуы нш а, О разалы «6ipeyfliH ала ж1бш аттамайты н, ж олда бос ж аткан б1рдемеге кездессе, иес1н 1здеп апарьш беретзн, мал багудан баскада жум ы сы ж ок, кудайы адам». Ж асы со кезде елу-алпыстарда. 9 з кейлегш жамап кие алмайтын, 274
е з шайын дурыстап койып ime алмайтын мейш ше сал ак KeMnipi бар. Ол кемтрден бала кеп туган да, еле 6epin, жалгыз гана баласы калган. О ныц да музга сы рганактеуш жургенде о н аягы Ti3eciHeH шыгып кетш, ж ш н п п п такымына жабыскан аксакбоп калган. Оразалынын xani осындайлыгын бшгендктен: - Момын адамга обал болмай ма? С ен урлаган козыны ол иесше телемей м е ? - десем: - Телей берсш ,- дейд К айырке.- Онсыз да кудайдьш сорлы жараткан адамынын козысын 6i3 урламаганмен, байып жаткан ол жок. Бул энпм е сонымен аякталды. Келер кундердн 6ipeyiaae Кайырке eKeyiMi3 жайылы п келе ж аткан сиырмен 6ip re к алы н агаштын imiHe ю р д к . С о кезде екшш1 жагынан манырасьш кеп сол агашка Оразалы багатын койлар да Kipzu... - Сен агаштын аргы тумсыгына шык та, сиырларды токтат,— деда Кайырке,—эйтпесе, олар э р жагындагы орыстын уйш койган маясьш сузед. М ен женеле б ер д м . Н еге екеш н KiM бш сш , сиы р деген мал уйген ш епке еш келед1де, кепене, ш о ш а к м а я ке р се -ак , сузп лей бастайды- Кайырке жумсаган жакка барьт, сиырлардьщ бетш 6epi карай бурдым да, айдап отырытт агаштьщ екшш1 ш етш е шыгардым. Сол кезде Оразалы жаяу багатын койлар да агаштан api карай шыгып epin барады екен. Кайырке маган Оразалы б1зден узаган кезде гана келдг - Кы зыктаптым,- д е д ол. - И е , нетаптын? - Bip талдын тубшен араны н уясы н таптым... «Араны н уясы» дегенде елендей калдым. Будан бурын 6ip рет Кайырке сондай б ip уяны тауып, ертен1н е касы на тутш салгамыз да, балын алгамыз. Бал деген затгы мен ем1рде 6ipiHmi рет осы жолы гана таткам. Балга солай дэн1ккенддктен, Кайыркенщ «аранын уясьш таптым» деген сез1не иландым да, соньша ердм . Кзтарласып журш келе жатканда Кайыркеге: 1- Таты да тутш саламыз б а ? - дед М. - Эрине!—д е д ол. - Екеу1М1з агаш арасымен журш келе жатырмы з. Алдымда Кайырке. Мен ep6ip минут сайьш алдымыздан дуылдай карсы умтылган араларды кутем... 275
MeHi бастап ж урю келе жаткан Кайы рке тубш е жапыракты жас буталар уй1лген агаштын касы на экелда де: - ¥ я осы ндз,- деда. - Аралары кайла? - Олар ты галы п ж а гы р ,- деп Кайырке кулда де, жапырактарды аша бастадь1.М енду ете ушатын аралардан коркьш, кейш шепнебердьм. Кайырке каркылдап кулген калпымен жапыракты бутактарды api карай аударыл тастады да: - М ш е а р а !- деп сенсен жуш кыркылмаган марка кызыл козы ны артхы сирагы нан катере берда. О рным да танданы п тура калган м е т и кез1м м арканы н бауыздалган тамагына т у сп . Марка е л in калган. - Бу не?!- дедам мен Кайыркеге. - Ара! - Ара деген осындай бола ма? - С ен муны айтасык, будан да улкен1 болады. - TyciHiKTi,—дедам де, ж уре бердам. Кдйырке ж уп рш кеп, меш иыктан устай адды. - Кдйда б ар а сы н ?- деда ол. - Мен мундай араны нбалы н жей алмаймын, - дедам мен. - Рас айтасы н ба, э й ? - деда ол. -Рас! - О, к ой саш ы !- деп Кайырке маган калж ындайын деп еда: - К ойганы с о л ,- дедам мен, б у л к ы н б ай ,- егер сен муны ютейтш болсан, мен ертеннен бастап уйщнен кетем. Кайырке меш босатты да, калшиып тура калды. Мен де тура калдым... EkeyiMi3 ундаз аз yaKj>rr6ip-6ipiMi3re карасып турыстык. —Сен мына козыны айтасынба, ей?—дед Кайырке б|ры н тш катып. - А йтпаймьш ,- дедам мен. - Еюнпп козыны ше? - М ен саган айтып турган жокльш ба, «уйщнен енда кетем»деп. - Егер козы урламасам ше? -О ндакетпейм ш . К айырке аз ойланью турды да: - Бу козы ны кайгем 1з ? - деда. - К ай тсен де еркщ . BipaK мен етш ж еу т у т , сорпасы н да татадыдеме!.. А кы ры eKeyiMi3 б ы лай к е л к т ж : MeHiH касы мда жургенде Кайырке енда кайты п козы бауыздамайтын болды. М ына козыны ол немере атасы 1зтелешнДуйсембайьша бермек болды. 276
KGKKACKA Кайырке токты урлаганнан тыйылганмен, ол екеу й и з етс13 болган жокпы з. Бул турл1там аклен 6j3/u асырайтын - Кеккаска. «Кеккаска» - итпн а™ . Бул тукымдас итгер Кутырлаганда жетеу гана. О нын eKeyi Иван Севастьяновта, eKeyi Николай Севастьянов- та, 6ipeyi Самойло Токаревте, 6ipeyi казактар «Бай-Бэске» дел атайтын Василий Терехинде, ещц 6ipeyi Федор Чемасовта. Бул тукымдас итгердщ бэрш щ де xyri кекипл болады. Ара- ларындагы айырма: 6ipeyi а к мойнак, 6ipeyi а к каска, 6ipeyi актос, 6ipeyi кокала... деген сиякты д ен есп од эр жерш е бггкен акж о л ак кана. Оларды н дене тулгалары да б1ркелю: бойлары нын 6HiKTiri - орта бойлы, KiciHiH к еудесш ен келерлисгей ерелр тумсыктары iciiK, бастары сопак ж эне мандайы м ен тумсыгьшын eKi арасы ею суйемдей узын, салбыраган жвдшкелеу шашак кулакты, жуан мойынды, салынкы тосп, беддер1 буюштеу, к п щ к жагы тартынкы, куйрыктары сабаудай такыр, тшерсектер1 майыскан, аяктары тыкыр, Ж1Н1Шкелеу келедг H eaepi кутш устайтын бул итгердщ ш ке н тамагы бойына жукпагандай кабыргалары ырсияды да журедг Карындары ешуакыт жарау калпьшан томен туспейдд. Ж у р п ы н айтуынша, булар «леетчр HTiHiH куипктерЬ. Бертш де бш сем, «локпр» дейт1ндер1 П реснов каласындатуратын Баярский дейтш байдын тукымынан шыккан медицина докторы екен. <Лeicriр»ипнщ тукымьш е к атгаш Кутырлаганда Муганцевдейгш бай адам экеледь Баярский онынкудасы екен. Муганцев Баярскийден 6ip ургашы KyuiiK кана экелген екен дейдг Осы к уш ж уйшен шыкканнан кейш, Корган каласьша альш барады да. сондагы атакгы 6ip ш ке уйыкгырып кайтады. Кутырлагашагы кок итгер осьшан есед]. Бшетш адамдардын айтуынша, бул итгер коян да, тулю де, каскыр да алады. К ок итгер кобш есе байлауда жатады. Иелер1 оларды жаздай баптап кутед1 де, анга к узп сонардан бастап салады. Кутырлаган станицасындагы бай орыстар жуйрж ат пен жуйрж ит устагыш, ан кугыш, бэйгеге аткоскыш , залокке ат шаптыргыш... Кок и тпн иелершен оз менпигш деп ею и тп еркш устайтын жалгыз Александрович Севастьянов. Н еге екенш ю м бш сш , к азак Иванды «Малке» дейгц, iHici Николайды «Колке» дейш. «КелкесЬ> Николайдан шыгуы б ел гш , • 277
«Иваяды» «Ваня, Ванька» деу1керек кой. Казактардын «Мелкеш» калай шыгарып алуы б е л п а з . Teri, И ваннын iHiciHi» аты «Колька» болгандыктан, соган уйкастырып, И ванды да «М элке* кып алган болу керек. Кулак есп р ж ердщ казагында М элкеш бшмейтщ болмайды. Бай дэулетп ол ылги ж уй рж атустайды да, кайжерде той не жарыс болса, соган косып журедг М элке - казакшага агып турган ттлмаш. Казакты н гурпын да жаксы бнгехи. BipHeuie жыл эскерде кызмет ютеп келген М элкенщ офицерлж ш ем бар. Кейде ол офицерлж кшмдерш к и т , кешеге жаркырап шыгады. Кала арасында да, шетжерге шыккандада ол салтжуредь Бу каланын ац куушыларын бастайтын сол. 03i зор денел!, мол кара сакалды, двнгелек то л ы к бетп, KimipeK кара кезхй Kici. М эл к е н щ карам агы нда к в к итгщ eKeyi бар дед:к кой. Bipi - тумсыгынан мандайьша ш ейш а к каска, езге дененщ туп тугел1мен к ек , ал енхй 6ipi - а к м ойн ак ж эне куйрыгы ны н уш ы гана ак. А кмойнакгьщ аты - «Дьявол», кеккасканы н аты - «Сокол». А кмойнак ершшектеу жэне кабагандау. Кеккаска 9pi жуас, api елгезек, —танитын Kicici ш акырса, бара берещ, epin те кетехц. Сиы р багуга ш ыкканда, К айырке eKeyiMi3 М эл к е н щ ею итш кейде жубымен, кейде А кмойнак ере коймаса, К еккасканы ерттп алы п кетем1з. Оны eprin а л ь т ш ыкканы кун! 6i3 erci3 болмаймыз. Кальщ агаппы н iuiiHe экеп сиырхы ж а й ьт ж1берсен, fler6ipci3 коян сорлы ш етш е у р к т ш ыга келехй. С о к езде не Кайырке, не мен,— eKeyiMi3XUH 6ipeyiMi3 epTin апарган H rri каргы бауы нан устал отырамыз. Ит, «кай жерден коян шыга каш ар екен» дегендей, жан- жагына алактап карай бастайды. Кай жерден коян шыга келсе де, оны и тб 1зден бурьш керехи. С о кезде кынсылап, жулкына бастайаы. Агаш тан а н каш ы п ш ы кканьш 6i3 бшем1з де, мойны н босатьш, «йайт!»деп каламыз. ДенеС1таразы ит суйрелендей тартады... И тгщ кутан анын б1зхинкез1м13кейде шалады, кейде шалмайды. Ш еггпн бойы би!К болаххы да, каш кан ан, коян м ен тулк1болса, керсетпейхц, анньщ калай карай кашканын бш к шепт1н бойынан оргы п шалкан иттщ жобасы нан гана байкаймыз... Ж огарыда айттьпской, «агаштан каш ып шыгатын кебшесе fler6ipci3 кояндар» дел. Агаш iinirme аз бола ма немесе кулы к к ь т ты гылы п кала м а ,- тулкш щ каш ы п ш ы кканы н 6i3 жэнд1 кездеепрмейм13. И т epTin ш ыккан куннен бастап, айдан артьпс, уакы т еткенш е, 6i3 ек1-ак тулК1 керхцк. Bipeyi 6ip агаштан к аш ьт ш ьлж аны м ен, eKiHmi агаш ка Kipin улгерхи, eKiHmiciH К еккаска 278
басып калды. Тулга деген де ит тукымдас макулык емес пе? О да шамасы жеткеншеталаспай ма? Сондыктан болу керек, кояннын Ke6iH в.тпрмейтш Кеккаска, 6i3 барсак, тулкй н a m p in тастапты, 03iHiH де eKi уртын тул ю н щ ею rici жырып, канал капты . CofaH Караганда, тулю таласып барып елген болу керек. Кайырке маган Кеккасканы н жуйриспп, алгырлыгы туралы неше турл! кызык энпмелерда айтады. - BipaK,—дел арман етед] о л , - осы итке каскы рды кездест1ре алмай-ак койдым. Кыстыгуш анга шыккандар каскырды бул ит еркш алады дейш, анга мен шыга алмаймын. - Н еге?- деймш мен. - Сен е зщ к ы зы к екенсйг г о й ,- дейд1 К айырке к е й т , - анга аты бар Kici шыгалы ж эне соны карга шабатьш кандай атол. Менде атбар ма сондай. - Кенесшдд айта бер,—деймш мен. И т о н ж у й р ж т т , алгырлыгы туралы тагы 6ipa3 эн п м елерш сейлеген Кайырке каскырды жолыктыра алмауын тагы да арман кып айтады. Мен де ш л ей арман етем... О сы арманга Кайы рке eKeyiMi3 6ip KyHi ж е т о к . Кдладан алысырак жерде туратын, epicTeri мал сирек баратын 6ip ш ок агаш бар да. Аганггын ортасында шшдеде суы курганкалатьш томарды айнала шыккан ж эн е «ит мурны етпейд1» дерлис калы н, орысш а аты «Иваново кол», казакш а аты «Керейбай шогы». - Каскы р 6ip жатса, Керейбай ш огында ж а т ад ы ,- дейт1н ед> К айырке,- кузге карай сиырларды соган жайып апару керек, каскыр жатса, айдап шыксын. - Байгус-ау, шыга м а ол калы н агаштан каскыр? - Сиыр езгеге жуас болганмен, каскырга ежет. Кезш е кершсе, eKipin-бакырып камап алады да, кашып кутылмаса, муй!здеп жарып тастайды... Бул менш бурьш еспген сез1м. К елденен кен есп н бэрш былай койганда, б1зджуйдщ 6ipсиыры кектем кезшде, жайьыымда ж у р т бузаулап калады. Эке-шешем кешке дейш тосады да, келмеген сон, экем ерген жагына ж алу 1здеп кетеда. Сиырды ол таба алмай жургенде тун басталлы... Сол кезде сиырдын еюрген даусы естшед|. Ай жарык екен. Экем каскыр камаган екен деп ойлап, екпесш колына ала жупредг.. Барса, жалгыз сиыр ею каскырмен алысып, туган бузауын коргап тур екен... К аскы рлар каш а женелед(... Кдсына барса, сиыр болдыруга айналган... Тип сала кулаш шыгып кеткен... Денесше каскырдын TicTepi тиген... 279
Буны наны кокигаекенш eTipiicri бшмейтш Мустафа айтатын... О л ж алгыз сиыр.. квп сиы р 6ipiKce, не шыдатпак!.. К айы рке екеу1м(з баккан сиырларымызды Керейбей шогьша калы н агаш жагынан Kipri36eK болдык, и тп далалык ж акка уйген маянын тасасында мен устап оты рмак болдым. ... М аяны н ыгындаотырмын. К длымдакаргыбауынанустаган Кеккаска. Eipraiafl уакыт erri. 3epire бастадым. Агаш жакка маянын ыгьша унше карал коям, ешнэрсе кершбейдь.. E ip кезде агаш ж ак азан-казан бола калды... И ттеатьш турды , мен де атьш турдым... Азан-казан дауыс, сиырлардын дауысы. Qyeai аздап ею рген сиырлард ын дауысы 61раздан кейш тутасьш, кебейш, даланы басы на кетерщ . «Каскыр!» деген ой кеп Kerri маган... Ж уреп м тулап барады... И т те э л д е н е т сезгендей кынсылап, жулкына бастады. Агашка карай тырмыскан ол меш суйреуге айналды... И т п ц к у и и менен элдекайда кеп екенш м ен сондагана ангардым... Сонда да айрылмай, мыкшиятартьш к еле жатканымда, и тб1р ape eTTi де, ж улкы на кеп ж е н ел д п . Каргыбауы колы мнан сус ь т шыгып кетп... Мен кулап кала жаздап барьш ереноналдым... И т агаштьщ кырьшдау тумсыгына карай шапты. О л арада есш eriHHiH орны на ш ы ккан к ал ы н ермен... Зы мы рай ш ап кан ит ерм енн 1н 1ш1не барып к!рд1... О л бурынгы эдет1мен биш бойлы ерменн]'н устш ен орги ш апты ... С о кезде ерм енш н ар жагындагы ж азы кка карай денес1саландап 6ip зат шыга келш , тани к е т п м ,- ез1м етаны с касекен!.. EipaK к аскы рды н ш абы сы ты м солгьш, ол тек кана шокактайды, артына карайлайды!.. С о кезде агаштан каскы рга карай eKipe жуг1рген сиырлардын алды да KepiHfli... Мен де ж уи рш м ... К аскы рды н артына алдан- даганы на енда гана TycinaiM: он ы н арт ж агында ш окактап eKi б ел -ripiK кетш бара жатыр. Бойлары нынш амасы тулкщей гана... Ирелендей, бар шабысымен умтылган Кеккаска бурьшырак жеткен 6елт1рйсгерд1н6ipeyiHe де ауыз салмай, каскырдын взш е бет койды... мундайда ес калама!.. Ею екпемш колыма альт, у ш ьт келем... К еккаска жеткен каскырдын боксе жагынан омырауымен согып е т п ме, н ем ен е,- жанасканда каскырдын б ел 6epi бурылып калды да, и тгщ e3i агып eTin K erri. И т 6epi карай бурылганда, каскы р екеу i 6en ec in калды. EipaK ит те, каскы р да ауыз салыспай, карсы ма-карсы к арасьи тур!.. EKi K63iMжасаурап Kerri. Агаш жакка карасам, Кдйырке де у ш ьт келегиекен. Eepi карай ж у п р т келе жаткзн сиыртардын бепн кайтарьт тастаган болу керек,- 6ipHeuie сиыранырайысьт каскьгргакарал тур. 280
Каскыр мен итке мен жакындап калдым. Аузымнан «Байт!» дегендыбыс шыгап кетп. Со дауыстан каскырмаган жалткараймын дегенде, итонын мойньшан атып калды. Итпнткп катгырактидд ме, немене, каскыр булкынып кап, итп Ылкш ж1берд1. Со кезде eKeyi алдынгы аяктарын KOTepicin, турегеп алысып Kerri. Мен касына келш калдым. EKeyi теке-нреспен тур. С о кезде ит куш адды ма, болмаса адамнан жасканды ма, каскыр ■прескенаягьштомен карайTycipe бергенде, оньщ алкымьшатагада аузы m in калган ит, жамбаска ала каскырды сштеп кеп сокты да, кеудесше MiHinалды... Со кезде Кдйырке де кеп кадды. Кара терге тусш жуripin келген калпымен ол колындаш шокпармен каскырды тумсыкгапкепсокты. Каскырдынмурньшанканжьшжып журеберш... Ит ani басып жатыр... Ол жай басып жаткан ж ок, алкымнан алган аузын толгай туседд (толгаган сайын ырылдай туседи)... - Сен негып турсын?- дедц Кайырке маган акырып. - Негыл дейсщ? - Ал каскырды ана арткы ею аягынан, тарт! BoKceci шошандап жаткан каскырдын арткыeKi аягынан мен шап берш усталымда, бар KymiMMeH кейш карайтартгым. Со кезде Кайырке белбеушде байланган кынында ж ур епн e re ip кездцг!н суырьш алды да, каскырдан юндик тусынан сугьш ж1берш, тесш е карай ipett женедщ... 0лген каскырдан итгщ аузын кепке шейш 6i3 ала алмадык, егер айырсак, 6i3fli кауып тастайтын калпын б!лшрдц... И так аузы каскырдын алкымынанкаскыр елш б|'ткенде гана босады. Бу кезде кункешюрш калган едц. - Этгеген-ай!- деп ек!нд1 Кайырке,— э л п eKi белт1р(ктен айрылып калдык-ау!.. - Мына каскыр такияна тар кеп отыр ма!—дедцм мен. СОГЫС Кутырлагандыктардын OMipi б(зд(н. жаманшубарлыктардын OMipiHeHмаган элдекайда кызык кершдц. Б1здщЖаманшубарда ел жайлауда отырган мезплде гана болмаса, езге уакыттагы ойын- сауыктьщ 6opi де уйде етедц. Уйде болган кызыкты сол уйдщ !ш!ндег1 адамдардан баска ешк1м б!лмейдц. Жайлау кез(нде, тун мезгш!нде ауылдардын арасына алтыбакан курылады да, кыз- бозбала сол арага жиналып, эн айтады немесе ж!птгер ек1удай болып курес жасайды. Булар да, эрине, кызык. Кутырлаган 281
жястарынынойындарындаЖаманшубар ж астарынынойындарьшан артык eKi жагы бар сиякты. Eipi - сырнайга косылып эн салу, 6ipi - жастардын пляскасы. Калада неше Typai сырнайшылар болганмен, олардын бэршш ден коятыны - Мыктыбайдын Тынымбайы. Бул - со каланын жылкысын багып отыратынжатак. Кутырлаганнынжастары Тынымбайды аса кашрлейдд. 0йткеш онын сырнайшылыгына таласатын бул калада 6ip де ж нгг жок. 0p6ip орыс поселкесшщ xirirrepi еюудай болатьш эдеп. Каланын. 6ip жак жартысы мен екшпп жак жартысынын x ir in e p i унем! бакастасып журедь Ойынды да олар б е л ш т жасайды. 0зар а тебелесш алатын уакытгары да аз болмайды. MiHe, сондай eKi партияжастардын эр жагы кашандаТынымбай кай жакка араласса, со жактын ойыны да ана жактан кызык етедг.. Мейрам KyHaepi куншз, жай кундер1 йррде сырнайлата, эндете кешеж кезген жастар тун бола 6ip уйге жиналады да, «вечеринка» жасайды. Ойыннын неше турл1кызыгы осы вечеринкада. Маган acipece кызык керш етш пляскалар. Мен оган сырнайдан да артык кызыгам, уйренпм келедь.. Кун бойы мал багьш, шаршап келгенмен, Кайырке eKeyiMi3 Копабайдын: «Жатсандаршы, дамылдасандаршы, ертен мал багасындар гой !»- деген ше карамай, кейде кезше KepiHin те, егер Копабай: «Кэне, жатпай кершдерпп, сирактарыннан кыркайьш»,- деп урсып жаткызса, ол уйыктаган кезде урланьш кетш каламыз... 0йтпегенде ше?.. Сен уйыктаймын деп жатканмен, е с т т н келмей, басынды канша жапканынмен, ipreae такалып турган каладагы сырнайдын бшк дауысы мен жастардын шыркай салган керкем эндер1Кулагина куйьшмай кояр ма?.. Ондай т э т эн-куйлер кулагьша куйылган жастьгн журеп желшнбей калай жатар!.. Кала жактан эн-куй естшсе-ак, Кайырке екеу1м1з не KepiHin, не урланьш кететш едш те, жастар жатпай, 6i3 де жатпайтын едис. Кейде баккан малымызды ерюке уйыкгамастан айдап кететш едж!.. 0м1ршде осындай кызыгыбар Кутырлаганга жаздынортасьша карай туман тусе калды... Кайырке eKeyiMi36ip куш кешке малды epicreH айдап келеек, бурынгы кещ лш кала элем-тапырак боп капты. Будан бурынгы кештерде калага жакындаган сиырлардын алдынан 6ip-6ipiH колтыктай устап эндеткен кыз-келшшектер де шыгатын едг Олардын KeH6ipiHe epin бозбалалар да келетш едг Желекпелеу KeH6ip бозбалалар сиырларды да сырнайлатьшкарсы алар едг.. 282
I ByriHcoHb«6ipi жок. Ken сиырлардын neci алдьшан шыккан жок. Сиырын карсы алуга шыккан кейб|р иелер шал-кемгар сиякты б1реулер. Олардын да кездер! талаурап, кызарып, icin кеткен. Кей61р кемтрлер eHipen жыласып та жур... —Буларга не болтан?!—деймш Кдйыркеге. - Бесе, не болтан?!—дейщ ол. Иеотз калган сиырлардын б1рсыпырасын Кайырке eKeyiMi3 айдап калата к1рддк. Бул - жумыстын куш де. Жумыс кундер(нде бул мезплде калада бейсауат орыс журмейтш. Бугш керсек, ен алдымен, 6yriH кеш е-кеш енш бэр1нде сапырылыскан халык- Олардын iiuirme мастарда кеп. Сапырылыскан кепшшиегщ iminae мастардынтурпайы дауыстарымен э р жерде жыласкан эйеддерддн ундер! араласьт, кеше-кешен!Н 6api аранын уясындай ьщ-жын... - Не болтан?!- деймш мен. - Бэсе, не болтан?- дейш Кайырке. Heci3 сиырларды уйд|-уй1не бытыратып айрылып кеткен Кайырке eKeyiMi3 ымырт жабыла уйде туйкгпк. Мен уйге одан бурьш келд1м. Уйде Копабай мен Бейсемб1 отыр екен. Адарында ! маздатан о тш н сэулес1мен айкын кер1нген олардын кесюнш е карасам, екеуш1н де кабаты тусш кеткен... «Не болтан!» Не болтанын мен Кдйыркеден тана бьгш.м. Тунжыраган Копабай мен Бейсемб1н1н касында отыра алмай, далата шытып, уйдщ сыртындагы ходоктьщ1успнде отырдым. Ай с о куш сутгей ж арык, кала жак эл1 де азан-казан . Кала адамдарынын беймазалытына елисгегендей бугшп тун! итгерде азан-казан. Осы беймаза дауыстар ерлеп Kerin, аспандагы сирек бултпен уштасып жаткан сиякты... Кдланыцбеймаза дауысына жер-кек те дауыс косып, кен дуниенщ imi тугел кун1ренуге айналтан сиякты... «Бу не?!..» Кала жактан 6ipey келеш. Ол жупре басып келеш... Бала... Кайырке!.. - Ие, не болты?- дедцммен онын алдьшан шытып. —Сотые!—дети ол. -Сотые?! - И е , сотые!.. - Негылган сотые? Бул сурауга жауап бермей, Кайырке уйше карай женелд!. Ол кунп 1ш рдщ шайы KOHOTci3 iminfli. Шайды куятын - Копабай. Жасайтын —Кенжебай мен Бейсемб!. Юрлеу дастарканта каладан экелепн орысша шаршген нан мол тегшетш де, соны жеп отырып 'Yen жалпак тактайлы тарантас. 283
энпме согатынбыз. Бугш олайемес. дастаркан да жайыдды. Нан да туралды, нанды жеп, шайды iuiyre де KipiciiK, 6|ракешк1мде де ун жок. Осы уназдпспен шай ишпп болганнан кей]н: - Ал енш жатындар,балалар!- деш Копабай.- Ертензабота кеп болады Сиырлардын ko6ih ездерщ собирайт кыласындар. Бундай бедаба-дан кун1орыстарсиырларынездер| айдапкелекоймас. Пьяный адамнанаулакболындар Шорт знайт,сабап Keryi де мумкш!.. Копабай жат демесе де, жататын кеш кой бул. Бундай кайгылы кеште кайда барасын?.. Б13 жатгык Жанып таусылуга айналган шалалардынбасы кулге кемиш. Жыртыкгантускен ай сэулесшен уйдщ imi бозамыктау. Кайырке екеу1м(з катар жататынбыз. Bi3re деген тесешш езьмпдн KHiM-KemeriMi3гана. Екеуьмззбугш де солай жаттык. BipaK оны н да мен сиякты уйыктамай жатуын аунакшуынан ангарам. Копабай да солай. Бейсемб1 мен Кенжебай уйыктап калды. - Бу негылган сотые екен?- дедм мен Кайыркеге сыбырлап, 6ipa3 жатканнан кей1н. - Уйыкта, экем урсады ,- дед1 ол да сы бы рлап,- ертен айтарсын. Аздан кей1Н Кайырке уйыктатан сияктанды. Мен aai ояу жатырмын. «Неткен сотые бул?» деген сурауды элсш-элсш ез1ме коямьш да, жауабын таба алмаймын. 0 йткен1 мешн утымымда «сотые» деген ерте замандарда: пайтамбар заманында, батырлар заманында болып вткен, бул кезде жок.. «Ендеше, неткен сотые бул?!. Кала халкынын мынадай дурлire калуьша Караганда, бу 6ip кереметсогас болу керек... BipaKKiMмен KiMсогысады?..» Осы ойлармен жатып, мен де уйкыга кетпм... Bipey турткенге оянсам, Копабай екен... Уй imi кара келенке. —Тур, шьфагым,—жшол,—тан атып келедц, сиырды жинандар. Турып, далага шыксам, тундегщей болматанмен, калажактын шуы a.ri де семе койган жок. Каланын айелдер! KyHfleriдатдымен сиырларын ди1р.мен Ty6iHe айдап келещ, 6ipaK кешеден 6epi жылатаннын бе.тпеш керсетш, Keaaepi жудырыктайбоп icin кеткен. Сиырлар кундеп датдымен вркке бетгеген кезде, Кайырке eKeyiMi3 десонынатуспк. - Ие, Кайырке, KiMмен KiMсогысады ек ен ? - деп сурадыммен. - Каланын бшетш адамдарынын айтуьшша,- деш Кайырке,- орыс пен Ерманса1деген ел согысады дейщ. 1Кейш 61лсем, Германия екен. 284
- Ол негалган ел екен? - Юм бшсш, негылганел екенш, ettreyip, 6ip айлакер, сикыршы ел деп айтады. Оган Туртшина2 деген ел косылыпты дейдц. Олар пусырмандеген ел болса керек... - «Ермансанын» да, «Турпиинанын» да негылганел екенш Кдйырке екеумгзбше алмаймыз.Дегенмен: - Егерайлакер ел бол са,- деймш мен, - «Сал-салдын» ел1емес пе екен? Киссада соларды ете сикыршы, айлакер деуни еда. - Юм бш сш ,- дейш Кдйырке,- 6ipaK к!мде болса, б 1здш казак- орыстар оны шыдатпайды, жалгыз Андрей Чемасовтын e3i курен атыменiuiiHe6ipKipmKepciHiiii, кылышыменжузш шауыпшыксын!.. Географиядан em6ip хабарымыз ж ок Кайырке eKeyiMi3канша ойлаганмен, будан аргыкка бара алмаймыз... Б1здщ ecTyiMi3me, каланын казак-орысгарынан жиырма бес пен отыз бестщ екх арасы согыска атгангангалы жатыр. MeHiHенш п арманым - солардын атанганын кору. BipaK мен!н есту1мше, олар кушцз аггану керек. Bi3 о кезде далада сиыр багьш журем1з. Ендеше, мен калай керем? Кору ушш не ютеу керек?.. Ол айланы мен таптым. Согыска баратындар ертен атганады деген куш кешке карай мен ауырдым. 1шрден денбекшш, босагада жатап ынкылдай бастаган маган: - Е, саган не болды ?- деф Копабай. - Не болганын бшмеймш, iiuiM экетш барады... Сол денбекшеумен мен тан бшшгенше денбекшеддм. Ke3i уйкыгакеткенше Копабай ынкылдап жаткан маган «Акырынырак!.. Шыдасайшы!..» деген сиякты сездерд! айтып жатгы да, б1раздан кейш тым-тырыс болды. Ол уйыктаган кезде мен ынкылымды догардым. BipaK уйыктамадым. Ойым «уйыктаганымды бш се, Копабай мештанерген сиыр багуга Ж1берер...» Бфаздан кейш денем маужырап, квз1ме уйкы тыгылганмен, жанагы ой басыма келсе, в31МД1e3iM зорлагандай оята берем... Кундеп дагдысымен Копабай каланын тауыгы шакырган кезде оянды. Оньшоянгандыкбелпс1 - какырьша-тук(р1нетурады. Со кезде мен де ынкылды удетпм... - Бала, калайсын?- деда Копабай. - Imi-бауырым удай аш ьт экетш барады,—дедзм мен ынкьш- дай, с ез1мф беле сейлеп. - Апырау, бул бейшарага не боп к е т п ,- деп кункадеген Копабай Кайыркен1ояпы да,—малгабара алмас па екенсщ, бала,— ДеФ маган. Мен жауап берудщ орньша ынкылды кушейте TycriM. 285
- Ьейсемб!. э, BeflceM6i,-дед1 К опабай,- ояншы! - Йемене, э к е ? - деп басын кетерген Бейсембле: - Мына 6ip сорлы бала ауырып к а т ы гой, малга мен ез1м-ак барайын, сен жумысына кеткенде, eciicri тиянактап ж а л ,- д е д . Копабайдын «жумыс» дейгап Бейсембшщ епк жамайтъш енер! бар да. Егшге шыгуга даярланган орыстар ecKi етйсгерш жамата бастаган. К ейш п 6ipep жумада онын Kaci6i сол да. - Ж арайды ,- д е д 1 Б ей сем б!,- 6ipaK мына ауру баланы кайтемш? - Ол Эубэю рдщ уйшде жата турар, сол у й д и KeMnipi бар гой. Сиырга К,опабай мен Кайырке кета. Кенжебайды касына ертш Бейсемб! калага Kerri. М ен Эубэюрдпсшде калдым. EipaKол уйде мен кеп жата алган жокпын. ©йткеш калада шеркеудщ конырауы кагыла бастады. Со кезде гана оянган Э убэю рдщ urici Элбатыр: - Солдатка баратындар ж уруге айналган гой, шеркеуге шокынуга жиналган гой,—деда. «Kepin келейш »,- деп Элбатыр кищщ де, кетш калды. Уйде Улданай eKeyiMi3 калдык. Не icTey керек, эрине, бару керек. в йткеш менщ ауырган себеб1м де солдаттын калай жвнелгенш квру гой. Улданайга «далага шыгам» дедьмде, кетш калдым. Шеркеуге манайлап келсем, быкыган адам, байланган eprreyni атгар! Бу калада неш е турл1 с у д у атгар болатын. Солардын б1рсыпырасы eprreyni аггардын пищде екен. Ж эне казак-орыстын емшдрисп, куйысканды,тебшгип, былгары epnepi кандай тамаша!.. Букш казак атаулыда ондай е р д мен Элтидш Сейтагынын астында гана керддм. Сондыктан «мундай ерш шыганнан шыккан байдын баласы гана мшеш екен» деп журсем, казак-орыста екш щ 6ipi мшеш екен. Ш еркеудщ манайында мастар да квп екен. Kefl6ip солдатка баратын Ж1пттерд1 туы скандары ш еркеуге мае калпымен суйемелдеп арен апарады. Солдатка бармайтын еркектердщ ш щде де мастар аз емес... Ш еркеу манындагы каланшанын тубш е осы каладагы жатактардын эйелдер1 ж эне б1рнеше адам жиналып калган екен. М ен де соларга косылдым. Аздан кейш шеркеудеп адамдар шыга кедщ, алдарында поп... Ол элденеш кужьддеп айтып жур, мен оган туешбеймш. Буттарында Кызыл зампасты квк шалбар, устершде китель, бастарында ж асыл жиект1 картоздары бар, eTiicrepiHe шпор байлаган, 6ip жак шекелерше к е к т дударланган казак-орыстардьщ area конулары маган ете кызык керщщ. Квп адамнын iniiHaeменщ 286
кез1ме ерекше аруакты кершген —Малке. Онын кесюш кундегщен куренденш кеткен, устшдеп кищдер1 де езгелерден езгеше керкем, кеудеоне жалтыраган элденелерда кадап алган. - Булары Heci?- деп сурасам: - вткен согыста ерлпс керсетш алган наградтары,- дейда касымдагы 6ipey. - «Наград» деген не?—десем: - О, коя турш ы ,- деп сейлескйл келмеген касымдагы адам жекш тастайды. Атка конгандардьщ к е п п н л т кылжакгаган мае екен. Солар тугел атганып болганнан кейш, Малке элденеменеш айгайлай айтып, Капитан жолына карай тарта женелда. Олардын артьшан взге салпылар да шубыра женелда. С о кезде элгшде жылап айрылыскан эйелдер мен кемшр-шалдардын шуы азан-казан боп кетп... Bipeyaepi талып кулап жатысты... Артында жылап калып бара жаткан эке-шешелерше, эйелдерше кейб1рсалпылар оралып кеп, алан кзргыптуеш, кзйгадан амандасып кетзеп. Булайамандасу жылауды удете тусп. БОПАН Куз загон тарай мен Кутырлаганда калып койдым. 1здеп кеп, менщ енбекакымды алган жездем Болатбай ауылга атып кайтайын депеда,менщ кдйткым келмеда. Мен Токарев Шодырдын (Федорды казактар Шодыр дейда) уйше жалшылыкка турдым. Алты айлык кыскаалатынакым - елу сом. Онынуетше, туп-тугел кыс кшмдерш береда. Шодырдын уйщде мен журе бастадым. ЖэмпеЙстщ айтканы раска келда. Бул уйде жалшылыкта туру б1здан Нуртазаныц уйше жалшылыккатуру емес екендагш кезбен кордам. Нуртазанын yfli жалшыларына кай-кайдагы ездер1 киюге жарамай калган ecKi- куекыларын беруш1 ед1. Шодыр мен1 берпеген, тоннан, пимадан бастап, туп-тугел кара дуреш болса да, жанадан кшнд1рдь Нуртазаныц yfli жалшыларга асты е з семьясьшан белек 6epymi еда, жене оларга астьщ калган-кутханы не кунсыздауы таюш! еда. Шодырдын уй1нде астан кагажау кору жок. Тек кана, ездер1 кобшесе шошка етш жейтш бул уйдац адамдары, маган деген сиырдыц, койдьш не кустын етш белек шегенге кайнапырады да, дэмда пшкен erri ыдыска сорпасымен белек куйып береда. Нан дегенда канша жесен ыктиярыц. Орыстын калашы кандай Terri 287
болады. Со калаипы майлысорпага батырыи жесен, аузыннан дэм1 кетпейдг Нуртазанын жалшыларына ертеден кара кешке шейш дамыл болмайды. Демалыс д е ге в д олар б1лмейд1. Ал Шодыр ж умыслы куш щ келгенше icreTefli де, шаршаганда тыныктырады жэне жумасына 6ip кун демалыс бередь Нуртазанын жалшыларында тесек-орын деген болмаушы еде Оларга тозыгы жеткен керпе сиякты шокпыт бфдемелерд1 6epin, жалшылары уйыктаганда сон ы н арасына кисая кетупн едк Ш оды р MeHi ф лигелш е жаткызганмен, астыма агаш кровать, асы-устше таза, бутш керпе, басыма жастык бердь Шодырдын корасыньщ шинде моншасы бар. Осы моншага мен жума сайын шомылам да, кшмдер1МД1 ауыстырып турам. Параша дейтш Шодырдьщ кухаркасы меш MeHciHrici келмей, кшм1мш жумаймы н д есе, Шодырдьщ ж уан эй ел 1 оган урсып турып жугызады. MeHiH моншага тускен-туспегешмд! Шодырдын e3i тексерш ж ур ед. Шодыр - о кезде буырыл сакалды орыс. 0 3 i сейлесерлш дэреж еде казакша битей. Онын эйе.ш Полина да бетт эж1чденш калган картан Kici. BipaK ден ей ебедей й з ете жуан, жургенде ынкылдап аяктарьш арен басады. Отырыс, турысы киьш. Шодырдын ер жеткен тертбаласы болады екен. Bipeyi колында, езгелерш щ emnici баска екен. Bepi де уйленген. Солдатка онын колындагы баласы жэне emnici белек ею баласы кеткен. Колындагы келш ш щ аты Марфуша. Бул денел1 де, керкем де жас эйел. Уй шаруасынынмшдет! осы Марфуша exeyiMiazuHмойнымызда. Бул уйде он шакты жумыс аты бар. Он пардай атан eri3 бар. Кырык-елу кой, ennci бар. Улкен-юшкл аралас жиырма шакты шошка бар. Жиырмага тарта каз бар. Он бес-жиырмадай уйрек бар. Кырык-елудей тауык бар. Шошкаларды Параша кутей. Кустарды Полина кулеш. Малдарды кутудщ мшдетт Марфуша мен менщмойнымда. Казак-орыстар уйдеп малдын шебш даладан тасып ж ей й . Корага шеп уйм ейй. Далада yro.ni турган маяларга Марфуша eKeyiMi3 кейде уш, кейде терт пар атпен кетем1з де, шананы бастырыкпен байлап, шешт алып келем1з, сонда 6i3 re ж эр - демдесетш адам Бопан. Окушыларга Бопанды таныстыра кетейш. Бул - шокынган казакжптт. Шыккантепн сурастырсам, ез1м1здщ жаманшубарлык Bip KyHi Марфуша eKeyiMi3уш пар алы шанага жегш ап, шепке ж ен ел й к . Бул кардан жана гана жауган, 6ipaK ел! катпаган кезь
Марфуша eiceyiMi3 алдынгы шанадамыз, кей1нг! шаналар б1здан шанагаTipKeyjli. Божы Марфушада. ©йткеш шеп маясьшын кайда екенш битетш сол. Б13 каладан шыга, соны карга б пдщ шаналар TycipreH i3re кейшп жагымыздан eKi шанага жеккен пар атгы 6ipey тусе Kerri. - Иван Никифрыч,- д е д Марфуша. Менщ журепм козгала калды, ейткен1 «Иван Никифрычы» - Бопан. Ол MeHi 6ipep рет жазыксыз урган. Содан 6epi одан коркатынмын. Бшген тш м м ен Марфушага Бопаннан корка- тынымды ryciHaipin едам: - Нешево, неш ево!- деда суыкка 6eri шскен алмадай кызара 6epTin ажарланган, онсызда суду KecKinai Марфуша, кып-кызыл ершдерш аша, аппак узын тктерш керсете кулш,—Не бойся, он хороший!.. - Кдйырке Бопанды «осы каланын суду келшшектершщ бэр1мен тамыр»дейтш еда, сондайы бар ма элде жэрдемдесюа келда ме, 61зда куып жеткен Бопан алдымен 613ДЩ уш шананы тиеп, артып, бастырыгын байлап бердаде, е з швб]‘н кейш артгы. Оган 6i3 де жэрдемдеспк. Кун сайьш шепт1 осылай арту б^здандагдымызга айналды. Маядан шепт! шанага Бопан айырлап тастайды. Ж эне ол денесшщ шагындыгьша карамай, ете карулы. Шеб> жентектел1п калган тыгыз маяньщ устше айырды туйреп, сабын т1зеге сап, кайкая кетергенде, улкен маянын 6yHipiH солкылдатады. Ж эне онын айырына 6ip швскевде 6ip шемеле шеп шгеда... Шананын уст1нде Марфуша турады. CLirreci солай ма элде калжындай м а ,- Бопан маялардан туйреп алган шешз Марфушага карай лактырады. BipaR Марфуша оган шанадан кулап туспейд!. Бопан шепт1 лактыргансайын: - Ты што, сатана!—деп ол кулш кояды да, лактырган шепп' айырмен кагыпап, шананын калаган орньша тастайды. Олар езара орысшалап б1рдемелерда калжындасады, мен кебше тус!нбеймш... Алгашкыкундер1жугыса алмайжургенмен, 6ipep жолдан кейш мен де Бопанга ауыл-уй конып алдым. Таныса, сейлесе келе, ол кенесшш Kici боп шыкты. Оны «казактьщтшн умытып калды» деген с ез кате екен. Кдзакшанды ол казагынньщ кайсысынан болса да кем бшмейда. Орыстьщ Т1ЛШаз бшетш мен, шепке шыкканда, кей кезде Бопаннын касында отырам. 0йткен1 Марфушамен сейлесе алмаймын, Бопанмен сейлесе алам. Эбден танысып, бойды уйретш алганнан кейш, мен одан шокынган себебш сурадым. 19-859 289
- MeHin об алым М эшжке,—д е л ол. - Н еге?- дедаммен. - Неге екенш айтайын: менщ экем Берддгожа деген Kici - eMip бойы осы каланын малый багып еткен жатак. Ел пшнде 6ipeyfli тэмендетш, жаман керсетш айтеысы келсе, «вй, Бердже!» деп айта ма?»- деп сурады Бопан. - Айтады,- дел м мен. - Сол «Бердже» деген - менщ экем Берджожа. Ол кедейлжшщ устше, мейлшше ынжьщ, жуас болтан Kici. Жуасты «жаман» дейтщ казактын,эдетз емес пе? -Р а с. - Сол жаман экем елддде, мен жеззм калдым. Осы казала журе берд1м. Эрине, жалшылыкта журем. Бай орыска жыл сайын жалдантанда, сиырдын не кунан шыкпасын, не донен шыкласын алатьш болам. Менщ осы алатьшакымды М эш ж жыл сайьш келедд деайдап экетедг - Н еге?- деп сураймьш мен. —Ол ауылнай т о й ,- дейш Бопан,—онын списогщце мен уй Heci саналады екем. Э р уй рамат телейдд екен, М эш ж менщ малымды сол рамажа алады екен. - Таусылмайтын неж ен рамато л ? - деймш мен. - «Рамат» деп, Kafl6ip рамат дейс1н ол. Раматгы сылтау кып, ауылнайдьщвз! аладыда!.. - CeftTin, жыл сайынгы акымды жыл сайьш MomiK рамажа ала берген сон,—дейш Бопан курсшш ап, - 6ip жылы акыга алган малымды сатгымдаж{берщм. Мэшж латыда келш еда «Берермалым ж о к » ,- дещм. Ол маган: «Казнаньщ шыгынын телемейсщ, ceHi сотгатам»,- деп, ауыльша меш альт KeTri. С вз турше карасам, сотгататыны рас сиякты. Не icrey керек?.. Тунде каиггымда кетпм. - К,айда бардьщ? - Кайда барайын. Осы Кутырлатанта келд1м де, езщ нщ кожайынын Шодырта акылдастым. Ол матан: «Бул пэледен, шокынбасан, кутыла алмайсын»,- д е л . Осы акылды Чемасов Шодыр да айтгы... Содан шокындым да кетпм... Онын айтуынша, шокынган казактар то.зыпжатыр. - Мен ceHi шокын деп азтырмаймын,- д ей л о л ,- 6ipaK, керерсщ, тубшде сен де шокынасьщ. -Неге? - Оны кезшде KepepciH... 290
КУЭЛИШИ KECIPI Ke.aeci кектемде мен Эубэюрге кой багуга жалдандым. Эйпсеш Шодыр уйшщ KyriMi жаксы болганмен, жумысы ете ауыр. 9cipece eriH re шыгар кезде жумыс ауырлап K erri. Ал кой багу одан элдекайдажещл. Э уб э т р ш н iHici Элбатырмен мен еткен кыста гана жаксы таныскам. Бул - орта бойлы, сем1зш е денел1, 6eTi толтан айдай двп-денгелек, жирен сэры жйтг. Оньщ Умытшак а п ы со жылы тускен келшшеп бар, кескин керкем болганмен, мейлшше салак. вткен кыста Элбатыр Э убэю рден белек отырып, балалары солдатка кеткен 6ip бай уйшн,жумысын ютеген. Кектемге карай бул жумыстан ол босанды. Бутан себеп, балалары солдатка кеткен бай уйлерге ауыл жттгерш ен к а с т 1здеп кеп жалданушылар кеп болды ма, болмаса мен сиякты ол да мал бату жумысын кара жумыстан ж е ц т керд1 ме, оншасын e3i бтеш . Койды eKi бала батамыз. Маган cepiK баланы Эу б ею р жакын жердеп ауылдын 6ipeyiHeH жалдап альт келда. Эубэюрдщ ез1 бай орыстын6ipeyiHe жалданып, жумысьшютейщ. Кэкпп пенУмьггшак орыс уйлерш т жамау-жаскауымен айналысып, пайда табады. Ал Элбатырдын icreihiHi - кешке загонгекаматан койды кузету. Будан бурынтыжылдарда кой женш кузеплмейпнде. © йгкет загонге ту ст урлайтьш да болмайды екен. Биыл олай болмады, ш1лдету ь т, кой ceMipe бастаган кезде загоннен кой жогала бастады. —Казак-орыстын тугел туртан кез1нде бундай сумдык жок е ш ,- деп кенесетн болды Э убэю р мен Элбатыр.—Урылардын 6i3fli танаемес, мал иелерш де басытаны гой бул. Байларысолдатка кеткен катыннан каймыкпатантой... Кой артынан кой жоталута айналтан сон, Элбатыр кузетке отыратын болды. —Колына мылтык ап отыр,—деш оган 9 y 6 e K ip ,- егер уры келе калса, KiMболса да атыптаста!.. Элбатыр мылтык ап, тунде кузетке шыгады. Кашан уйкым келгенше, онын касьша мен барьш отырам. ©йткеш орыс арасында туьт, орыс арасындаескен Элбатыр орыстъщ ертегшерше жуйрж. Ол неше турл1 кызык ертеплерш маган казакшалап айтады, мен аузымньщ суы кури тындаймын. Сол ертеплерш тындай отырьт, мен уйыктап калам... Б1здщ касымызда Эубэк1ршн кабаган hti байлаулы жатады. — Апырай,—деп тан калады Элбатыр,— осы ит мейлшше кабаган-ак ит. Уйшн манайына келген Kici тупл, кияда кершген 291
жат Kicire ypin турады. Осыныц урыга урмейтш ce6e6i не екенш бшмей-ак койдым. К узетпн алгашкы кундервде елгезектежп журетш Элбатыр 6ipa3 куннен кейш кузетке epiHyre айналды. - Бэлэмдардын ездер1 де корыккан болу керек,- дейтш болды о л .- Менщ кузетге отырганымды бшети олар, енщ елее жуысын ба. Элбатырдын бул ce3iHiH аягы: «Бала, кезектест кузетеек кайтеды ,- дегенге согады. «Мен уйыктап калам го й » ,- деймш, кузетке отыргым келмей. «Шаман келгенше, уйыкгама,- дейд1 ол. -Ш аманнан асып бара жатса, уйыктай салсан да окасы жок. Кузетпн барын бшген сон, кем келе кояр дейсщ». Элбагар 6ipep кызыкертегшерш айтыпберген кезде тун ортасы ауа бастайды. Сол кезде ол да, мен де есш ей бастаймыз. Сонда Элбатыр: - Ал, бала, уйкы кеп барады гой, кайсымыз калги турамыз?- дейш. Мен ундемеймш. Ол менену ж е н болгансып, мею алдзгансып: - Ертен будан да кы зы к epreri айтам, сен отыра тур, мен аздап Калгыпалайын. Содан кейш оянамда, ceHi уйыктатам,—дейдт Алташкы Kynaepi Элбатырдьщбул сезш е алданып, уйыкгатьш керсем, езш турпатемей оянар ол жок. KyHi бойы кой баккан адам тунп кузетке, эрине, шыдлмаймын. Мен оны оятып Ж1берем. Ол: - Кап, 6ip т э т а уйкыда жатыр екем, шыдай турмаган екенещ, бал а,-деп кейидд, 6ipaKертенп кой кезеп м е н т болатындьисган, капы сез айтпайды. - Уйыктасан, уйыкта,- дейдд ол,—б!раздан кейш оятармьш. Кузетгег! KiciHiHелепзш уйыкгайтъшэдеп', сол эдетпен элсш- элсш оянып, Элбатырга карасам, мылтыгын бауырьша баскан ол корьшдап уйыктап жатады... Ояу отырьш кенескенде: - Осы койды урлайтын ю м дер?— деп сураймын мен Элбатырдан. - Эрине, Телебай балалары,—дейщ ол. Телебай балаларьш мен бшем. Ол уш агайынды жни: Эбдиракы, Эбддрахман, Fабдырахман. Булар ciHipi шыккан кедей ж тттер . Эбдтракысы гана уйленген, кейшп eKeyi, жасы жеткен ж н и бола тура, уйленбеген. Н е кэсш пен кун керетшш ездер1 бшеш, булар мал да бакпай, жумыс та 1стемей отырады... Будан бурын «осы Т ел ебай балалары немен кун кередй> деп ойлайтын маган Элбатырдын э л п сезш ен кейш гана олардын немен кун KepeTiHi елестейдт - Байласа, бау кесетш каракшылардьщ e3i осы лар,- дейд|’ Элбатыр, Телебай балалары туралы сезш кеште туеш.— Осы 292
урлыктарымен сыймай, каладан калага к е ш т журед1 ездерг. Кутырлаганнан кеткенше уш-тврт жыл болып еш, булар кайтып келд1 де, пэле келдг Ешц дамыл бермейш олар!.. Э й, бэлем-ай, колга туспейш-ау! - деп К1жшеди Элбатыр.- Егер колга туссе ме, калпитар ем бэлемдь.. Жаз ортасы ауынкыраган кездщ 6ip туншде Элбатыр екеу1ш з Койдын кузетшде отырмыз. Тун кезге туртсе Keprici3 карангы, аспанды коршаган булт, тершкейден салкындау жел ecin тур. Мешмен кой багысатын бала да осы арада жатыр. BipaK ол im'pae уйыктаганнан тан атканша бас кетермейтш, етшен еткесш алсан, сезшбейтш аса уйкышыл бала. Элбатыр маган тагы 6ip epTeriHi айтгы да, аяк жагын eciHen арен 6iTipin: - Bip уйкынын кысып елттрш бара ж атканын,- дед1 маган,- кез1мнщ шырымын алмасам, шыдататын Typi жок. Сен кузетке турамысын, мен ептеп калгап алсам. - Жарайды,—дедам мен. - Егер уры-муры керше калса, меш оятып улгере алмасан, атып ж1бер!- деп Элбатыр мылтыгынменщ Колыма устатты да, e3i 6ip жак колын жастана кисайып, й е зд е кор ете TycTi. Мен отырмын... отырган сайын алыстан елесш берген уйкы жакьшдай бастайды... Мше, мен есшеуге айналдьм... MiHe... Итгщ ырылдаган даусьшан шошып ояндым. Былшык баскан KipniicrepiMni арен ашып, жан-жагыма карасам, этде етгей карангы. Кдсымдагы ит жер бауырлай етбетшен жатыпты да, элденеге кез1н кадзпты... Онынбел бурылган жактамен де бетбурып, жер бауырлай жатып сыгаласам, загоннен атысыракескен ерменшн 6ip жаганда шокшиьш eKi Kici отырган сиякты... Журег1м су ете каллы, «уры!» деген ой кеп Kerri маган... Элбатырды оятуды умытып кетшпш... Ит те, менде шокиган eKiадамгаTecipefte карасып жатырмыз... Bipкезде шокиган адамнын 6ipeyi орнынла со калпында калып Койды да, eKiHmici енбектенк!рей 6epi карай журд1... HTiM ырылдауьшкоя койды... «БуH eci?- деп ойладым мен. - Иткетаныс 6ipey болганы ма?» Енбектеген адам жакындап кеп, 6ip HepceHi лакгырьш кап ед|', итжупрш барьт бассалды да, соларага жата кап жеуге KipicTi. «Е- е, ига жеммен алдап журген уры осы екен го й » ,- деген ой келд1 маган. Hrri алдастырган адам енбектеп загонге кеп, коршаган сыргауылдардын устшен irniHe кари.ш тускенде, мен Элбатырды оятгым. Болган окиганы оган сыбырлап айтканнын кеЙ1н:
- Дыбысынды шыгарма,—дедаол сыбырлап, мылтыкты колына алы п.- Cariтуссе, жалпитайын бэлемда. Загонге KipreH адам улкендеу 6ip койды кетерш ап, сыртына шыкты да, со кетерген калпымен кутш отырган cepiriHe карай женеле берда. Eip пзерлеп отырып мылтыгын ынгайлап алган Элбатыр: - С той!-деп акырып кепкадцы. Шошып, жалткаратан урынын Колынан кой Tycin Kerri. Ол 03i енкендей каша женелда. С о кезде мылтыктын.дауысыдакурс егетусп... Кдшкан адамешетшен кулапы... Урынын cepiriHe Элбатыр мылтыкты еюшш ретатканша, ол ерменге Kipin те улгерда. Ыза кернеп KeTri ме немесе кашкан урыны да устал алгысы келдаме,—Элбатыр солай карай жупрдд де, кулап жаткан Kicire токгамай, api карай OTin кетп... - О не болды, не бодцы!- деп шуылдаган дыбыска карасам, Копабайдын уйшен де, Эубэюрда'н уйшен де адамдар шуласьш, 6epi карай жаланаш-жалпы жупрш келеда. - Не болды ?- деш олар денем кылшылдап, манаты орнымда турган маган кеп. - Kici атылды,-дедам мен даршдеген дауыспен. - Кане? - в н е ! - дедам мен, кулап жаткан адамньщкарасьш нускап. 9y6aK ip, К,опабай, Бейсемб1, Кайырке, Кэк(ш, Умытшак - 6api карайып жаж ан адамга карай женеле берда. Оларга мен де ердам... К,улаганадамнын аяк-колы элс}з гана кимылдап, 6ip кырьш жатыр екен. Ересек адамдар онын бетше унше бергенде: - Ойбай-ау, мьшау б1здан Телебайдын F абдырахманы го й ,- деда Копабай. Сейтп де ол: - Ойбай, бауырым-ау, елгенщ бе бул?- деп басын кушактай exipin жылап Ж1берда... Аздан кейш оралып Элбатыр келда. - Кап! - деп еюнда о л ,- элп eKiHmiитшщколга туспей KereeHi, екеуш косьшан калпижанда, болатын еда кызык. Тун imiHae калага хабар айтылды. Орыстар жиналып кеп, елисп Kepfli де, калага альт Kerri. Ертенше Кпитаннан урядник кеп, Элбатырдытуткынгаадды... Солкуннен басгапКопабайдьщуйше мен жексурын болдым. 0 й ж e н i Телебай балалары бул уймен аталас болады екен. - С ен болмасан гой, Элбатыр оянбайды, оянбаса той, Fабдырахман атылмайды. Осьшын 6epiH булдарген ceHciH. Саган ба!.. С атан!- деп Кайырке де, онын немере атасы Дуйсенбай да маган ю ж ш т журда... ;rfi, 294
С о жылдын кузшде мен еюнпи пэлеге урындым. Отаен кыста Оразалынын уйше мен жацьш боп алгам. Ойткеш ол да Сибан, мен де Сибан. Оны мен туыскан керем. Бу жатакта он шакты уй жатактын iuiiHje одан баска Сибан жок. Сонын устше, турмысы нашар бола тура, Оразалы елердей меймандос. Уйше барсан-ак, ол: «Кэне, мына балага 6ip шай кайната койындар!»—деп, дэм ш юзбей Ж1бермейд|. К,ак-сокпен жумысы жок, енбепмен тана кун керетш онын уй вд е е з жандарына тамага мол болады. Бурынгыдзгдысымен, каланын кунгей жак жартысынынкойын баккан Оразалы кузге карай Улкен Сарыкелдщ желкесше конды. Онын уйше мен анда-санда барып туратын ем. Сол дагдымен, 6ip KyHi Эубэюрден руксат ап, Шодырдын уйшен ат сурап мшш, кел сыртындагы Оразалынынуйме бардым.Оразалы уйшде екен. Онын эйел1 сутсалма кайнатып жатыр екен. Агайьш керетш Оразалыта api момын м1незд| Оразалыта менщ жаным ашиды. Шамам келгенше кзмкор болгым келегц... Мен Эубэкфге кой батута жалданган жазда, бурьшты дагды сымен, Оразалы да Кутырлатан каласынын жарты койьш бакты. Бу каланын жатактарындаурылар да барьш, олардьщ TicKeжумсак KepeTinaepi Оразалы екенш бшет1н мен онын койлары туралы кулатымдыTypiк усталым. Fабдырахман атылтаннан кей1нг1 кундердщ 6ipeyinae мен влдекалай Твлебай балаларынын тагы 6ip урлытьш сезш калдым. Оны матан айткан - С экен дейтш KiciHin баласы Эбш . Бул 6ip момын бала болатьш. Жасы со кезде жеп'-сепздер шамасында. «Балалы уйщн урлыты жатпайды» дегендей, осы Э бш Улкен Сарыкелдщ желкесшде отыртан Мыктыбай балаларынын уй!не барып келда де, матан куырдакка тойтандытьш айтгы. - Кдйдагы куырдак?- деп сурасам: - Аташтын imiHe кой сойылды,—дейш. - К1мдер сойды ?- десем: - Эбд|ракы, Шыныбай, Эл1бай сойды ,- дейдц. - Неше кой сойды?—десем: —Уш кой сойды,—дейш... Бше койдым. Бул Оразалынын койлары, ейткеш кой баккан Оразалынын yfti сол манда. MeHiH Оразалыта жанып ашып Kerri, вйткен1 ол былтыргы жылы осылай урланган койлар ушш орасан шытынта батып, туралап калган. Биыл да свйгеш екен деген оймен, Эубэюрден сол куш руксатаддым да, Шодырдын уйшен ат сурап мшш, Оразалы- нкш е кетам. 295
- Айтып к е л ,- деп шегелеп Ж1берщ мен1Э убэй р, Оразалынын уйше неге баратын жумысымнын жайьш есттгеннен кей ш .- Kicici атылса да, тыйылмайтын болды гой булар. Оразалы койларыныц кай жерде жатканын бшсш де, орыстарды апарып, устшентуарсш. Бул урыларга сонда гана тыйым болады. Эйтпесе, керден кетп булар. Оразалыгабарып айтканымда, ол козгала коймайды. - Сойса, амал н е ш к ,- дед1 ол - Кудайдан кутим. - Неге олай дейсщ? - Демегенде кайтесщ, мен момын KiciMiHapi жалгызбын, олар квп. -Бу каладан кеннп кететш Kici емеспш , олармен белдесуге шамам бар ма? Epericin алса, туг!мди коя ма олар!.. Оразалыны мен кещцре алмай кайтгым. BipaKонын шыганын Э у б э и р жоктап, кой иелерш астыртын ет тыккан жердщ устшен туЫрдц. Муны бшген урылар колга тусем1з деп кеше кашады. Олардьщ Кутырлаганда калган туыстары бул с езд щ менен тараганын бшедь Мыкгыбайдын.Ж экеш дейтш картан iHici капымды тауып, м ет онашада устал алды да: «EHoirapi мундай сезщ айтасын ба?»- деп, камшымен 6ipa3 сойып: - Егер езщ е жан керек б о л с а ,- дед1 маган,— бул каланын мацьгаан жогал. Эйтпесе, ж т т гер д щ 6ipeyiH ж умсап, желкендд узд1рем де, 6ip кудыккатыктыра салам...
СЕПЗШШ1 ТАРАУ Зорлыкка карсы СОГЫСГЬЩ САЛДАРЫ 1915жылдынкузня; маганКутырлатаннанкетутетуракедщ. Бунын 6ip ce6e6i урылардын маган ешйушде болса, екшим ce6e6i согыстын саддярындэжапы. Bipжылбурьшбасталгансогьклынхал-жайын бшшотыратын, мен ол кейс саясисауаттыKiciемесшн жэне жасгтын Юммен томсогысып жатъгр, к1мшkLm ж ени жатыр,- а т жагына мен саныраумьш. М енн есптпндертч- Кутырлагандатыжатакгарлынтанасотыетуралыceuepi, керепндерм - согыстынсалдярынанКутырлагандатутанхаддер. Сотые басталган кезде Кдйырке «Ерманса» деп журетш ед1, кейш «Ярмания»,сдан «Ермания»,одан «Германия»боп, акырыжатактардын айтуындз «Карман журты» бопкетп. «Негесотысадыекенбулар?»деген сураугажатактардынтауыпалган жауагпарыдакызык. - Карман патшасы баласына орыс патшасыныц кызын айттырган екен, ержеткен кезде орыс патшасынын кызы баска 6ip патшаньщ баласымен кашып кет1п, сонын салдярынансогысып жатыр дейш ,- деп журщ 61реулер. - Алда, жузткара-ай, тиыш отырган елти булжке салуын-ай! TLneyi кесшсейпп, Tuieyi кесшпртдн! - деп каргап журд1 жатактар ол «кызды».
- Орыс патшасы мен Карман патшасынын баласы 6ip кызга бакас екен,—десш журд1 кейб1р жатактар,- exeyi 6ip куш кездесш кап, орыс патшасынын баласы урам дегенде, кататимей, бататиш, Карман паппасыньщ баласы ел in кетотп,сотые осьщан шыгыпты... - Орыс патшасы Карман патшасынын эйел1мен кендлдес екен, 6ip KyHi Карман патшасы усилен шытьтты да, eKeyi тебелесш кап, сотые содан басталыпты,- десш журди элдек1мдер... Булардын6epi де ойдан жасалтан энпмелер екендип жэне казак ауылында дау-ш арта себеп болатын кикым окигаларта байланыстыра жасалтан энпм ел ер екенш п, бул энпмеяерден жатактардын ол кездеп ой-epic i кандайлыты айкын KepiHin тур. Стан.ица орыстарьшын журш жаткан согысты ол кезде каншалык TyciHeTiHiHмен бшмеймш, олардын т ш н де бш м ейм т. MeHiH бш етш ш де, к е р е т ш т д е согы стан Кутырлатан орыстарына Tycin жаткан ауыртпалык кана. Оны угу уш ш кеп б ш м н щ кажет4 жоксиякты, керетш кез, KepreHiHe корытынды жасай алатьш ми болса, жететш сиякгы... Не керем мен? Сотые басталган кундер! бес ж уз уйдей Кутырлаганнан сотыска кырык-елу Kici алынтанда: - Япырай, мунша жан кетп, кала ендц калай кун керер екен?!— деп шуласкан едцжатактар. Ай сайьш, апта сайын... дегендей, каланын жас еркек-repi альша кеп, 1915 жылдынкузше карай, кем-Keriicrep мен аурулар болмаса, бу калада жас еркек атаулы таусылды дерл к халге желт. Жексенб! сайын думай б о л ь т жататын катада эн-куйдщ дауысы б1ржола семги... С ембегенде кайтеш!.. Сотые бастала салысымен-ак, «пэлен орыстын пэленше деген баласы елген кагазы келйгп* деген кауесет тарай бастады да, кейинрек кауесет кебейш Kerri. «Баласы едщ» деген адамдардын талайынын жылап отыртанын кез4м1збен де кердк... С огы сты н алташкы к езш д е «б1здщ ж ак кырып жаткан кер ш ед » десш журген жатактар, б1раздан кейш «жау жаты басым боп бара жатыр дейш» деп, тэты б iраздан кейш «Карман шыдашауга айналыпты дейш» деп, уакыт вткен сайын жау жатын кушейте сейлед. - Квкте кудай, жерде царьдеп шокынатын орыстар енш царше т ш н детипзетш б о ш ы ,-д е й бастады жатактар 6ip кезде. - Tin типзбегенде кайтеш ,- деп журд( о л ар ,- бшетш орыстардын айтуьшша, патша п зг ш ш катьшына 6epin, e3i арак iinin, ойнас кылтаннан басканы бш мепп той. Катыны да барып 298
турган 6ip кар болса керек, байынын кезше кунде шеп салады дейд|. Соган тпгш берген сон, не онсын ол!.. Б1зджпатшасейтш азгындык жолда жургенде, Карман пэтшасы согыска даярланып, неше турл! айланыжасай берйтп. Сонан кейн ол женбегенде, к1мженсш!.. Калада патшага карсы ерби бастаган с е з «Сойдак Савка» келгеннен кейш T im i кушейш кегп. Сэбелейд мен бшемш: зорденел1, сулу саргылткескш д, буйра сэры шашты, онын шын а™ - Василий Никифорович Чесноков. Казакгардын«Сойдак Савка»aeyi, ус п и д курек TicTepiHiH эдетген тыскары ул к ен дй ш ен , eKi TicTiH арасынан Tic тускендей алшактыгынан. Содан ба элде мшезшен бе,— орыстар да оны «зубастый» («TicTi») дейш. «MiHe3i»дейтппм, a p i кедей, api жалгыз бола тура, ол еи ш м д басындырган ж т т емес. Ауылдагы байдын балалары сиякты, станицадагы кулактын балалары да ектемдеу келед, олар да ретаз жерде жудырыксала сейлеседг Ондай вктемдк Кутырлаганда Чемасов, Турнов сиякты api бай, api вскен тукымнан шыгады. Станицада элденеше уй боп кеткен, тукымдарынан атамандар, чиновниктер кап шыккан булардыц жастары бейбастак, тебелеск1ш, сабагыш... Басынган 6ipeyaepiH олар yfliHe Kipin сабайды, олар журген жерден талайлар ыгасып кетед... Ал Сойдак Савка олардан да корыкпайды, тебелессе, жалгыз 03i тобын киратып шыгады. Орыстардын оны «зубастый» дey i басынан с ез асырмайтындыктан, e pericce, жен1п шыгатындыктан деседг KymTiMcireHre сондай батыл ж ене катал ол момынга тим ейд, корлык кергенге болыса журед!, сондыктан е з бепмен тендкке жетпейтшдер онын маньша кеп уйршед1, оларга пана бола алады, ектемнщ ешкайсысы оган карсы келе алмай, ыгысьш журед1... Сойдак Савка кедей ж ш т д е д к кой. Yfli - каланын кел жак ылдиьша салынган жер-уйш!к. Копабайдын айтуынша, бул «избушканы»Сойдак Савканын улы атасы Серафим Серафимович экесшен eHmi алганда салыпты. Содан 6epi енделмеген уй, жермен тутасып, сонын суйел1 сиякты дене белшегше айналып кеткен. Татыда Копабайдын айтуынша, бул уй ем1ршде егш атаулыдан тек жалгыз темекйп отыргызады екен. «Кузеннщ TeMeKici» деген атгакка шыгып, насыбай ататын казактар одан баска темек1 алмайды екен. Темею ш эй елдер i егед1, ал еркектершщ ата- бабасынан 6epri Kaci6i балташылык. Осы каладагы агаш уйлердн кебш солар киган, шананьщ, камыт-доганын кебш солар icTereH. Сэбелейд1н де Keci6i сол. Bip кызыгы, тагы да Копабайдын айтуынша, «бул еспеген тукым, тууы кеп туады да, тура келе жалгыз калады». Сойдак Савка да сондай. 299
Жасы жиырмаданасканмен, ол сошска кеткенше уйленген жок. 0Keci ерте елген. Y fiiaaeri бар адамы memci тана. Ол жазы-кысы темеюмен ж эне еспейтш де, ешпейтш де жалгыз сиырымен шугылданады. Сойдак Савканын.ез1 эта дагдысымен балташы. MiHe3i кызыкСойдак Савка сотыека да кызык турде Kerri. Ол кездщ эдетшде казак-орыстар армияга е з аты, е з турманымен барады. Армияга жарарлык ат-турман журттын бэрш ен табыла бермейш, acipece кедейден... Есту1'м1зше, казак-орыс станица- ларында осы мэселенщтещрепнде кап кайгылы халдер кездеседц екен: казак-орыс болса армияга ез атынсыз бара алмайды, бармауга ж эн е болмайды, сондыктан ap6ip казак-орыс канша кедей болтанмен, кеп жыл ен.бектенш, ульшаат-турмандаярлайды... Хош, сонда онын улы 6ipey ганаболса ж ен гой, егер кеп болса ше?.. Осы мэселен1нтенлрепнде нелеркайшлы жайлар ушырасадыекен... Сойдак Савка бул туйыктан онай шыгады. Сотые басталып, казак-орыстар майданга альша бастаганда, ол станицалык атаманга барады да: - Мен сош ска керекпш б е ? - деп сурайды. - Эрине, керексщ ,- дейш атаман тандантан кескш мен,- оны неге сурадын? - Керек болсам, сотыска мен жаяу барам. - Неге?!. Казак-орыс ем естсщ сен? - Болганыммен,атымжок, сатып аларкаражатымжок, шешемд сата атмаймын ж эне онын. менен баска ешюмге Keperi жок. ¥зын сездин кыскасы, eKeyi y3aKKepicin, кел!с1мгекеле алмайды. Атаман бул хадш айтып жотарты командованияга катаз жолдайды. Сойдак Савкага Петропавлдан шакыртанкатынас келедц. Савка кетедц. Б1реулер оны «жазата ушырар» деп куд1ктенедд... Артынан еспсек, Сойдак Савка пехотага кетедц. Сер|ктершен, ез1нен келген хатгарта Караганда, майданда ол орасан ерлж керсетедд... 1915 жылдын жазьшда СойдакСавкамайданнан кайтып келедц Бэр1мдз де барып кердж: он аятын зенб1рект1н оты сындырып, жамбасынан кесшген аксакбоп, балдакпен кайтыпты. Азуакьгпа онын кеск1н-кейп1 катгы езгерген, жап-жас бетше айшздальш эж1мдертускен, кескйп ызбарланып кеткен... Кеп кеш1кпей «Сойдак Савка патшата карсы боп кепи... Ашыкган ашыкпатшаны бокгайдыдейщ... Ол акымак: патшанзпш ез1ндеемес, катынында дейдц... Баягыдан 6epi тук кару даярламай, Кармантаорысп.1 боскакыргызыпжатырдейдц... Эскерлер патшата карсы дейд1... Патша тез арада туседц дейдц...» деген с е з жатактар арасында да, станицалыктар арасында да бурк ете калды... Журт 300
JJ ек!ге жарылды —6 ip жаты: «Патшага карсы болганы Heci?!.*—деп, I Сойдак Савканы ceKTi, ендд 6ip жаты: «Айтканында OTipiKбар ма? (I Бэр! рас емес пе?»—деп жактады... Сейтш жургенде, «Сойдак Савканы устал экетитп» деп естшк. I -Неге? —Патшага карсылыгы ушш.. BipaK патшага карсылык онымен свнген жок... Согыстын | Сойдак Савкадан баска да мугедектер! келе бастады... - Bapi де патшагакарсы боп келед!, мунын 6apiH калай тыяды улыктар?.. Тыя алмаса, арты неге согады мунын?!—деп урейлешсгп жатактар. С о жылдын кектемшен бастап Кутырлаганда казак жтттер1 кебейд! де, кузп егш жинау к е зв д е каптал KeTri... «Неге булай?» деген сурауга жатактар эртурл! жауап тауып журдь - Орыста еркек жумыскер азайганын б ш п , пайда табуга i KeareHi д е ,- flecri 6ipeyaepi. —К,азактан да солдат алатын бопты деген кауесет бар, содан I ыгысып келгенде, орыска жалданган казактыалмайдыдейд|,—дееп I 6ipeyaepi. Калай келсе де, казак жпггтер) Кутырлаганда кебейд!. Жатактардынайтуьшша, орыс каласынынб эр а д е де осылай. Казак ж1г!ттерш!н Кутырлаганда булайша кебею1Н езге жактар да, мен де унаткан жокпьш. Калай унатам!.. К уз Э у б эк 1р баккан койларын иелерше кайтарып бергеннен кейш, мен калада жалдайтын орыс таба алмадым. Kici жалдауга шамасы келелн орыстар карулы казак жнптерш алмай, мен сияктыбатаны не кьшсын. Сондыктан кыстын басында 6ipep ай жумыссыз сандалып журшм де, ол калыппен калага сия алмайтын болган сон, 1915 жылдын нояб1р!нде апам Ултуганньщ уй1не кетг1м. Мен келсем, апам уйшщ бурынгы жандары тугел екен. Сол жылы ул бала туган апамнын бурынгы талдырмаш денес1 толыгып, енди ол нурлы кескиш , толык денел1 эйел боп капты. Алгаш кергенде, ауыл салтымен ол менен жаулыгын жасырып, керсетпеген калпымен калып едр бул жолы да жасырам дегенмен, керш! уйдеп кудагилар еркше ж!бермей, менен кер!мд!к алды. Бес-алты айлык жиен!м!з бултцршшдей эп-эдем! екен. Сол кезде Kicire кез токгатьт куле бастапты. «Кулык бие кулын жанды» дегендей, байкаймын, менен кымсыган болганмен, апамнын жан- ттш юшкентайдын успнде. 301
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 464
Pages:
