С. Мұқанов. Т1

Бул уйдеп менщ «душпаным» —болса, болмаса д а- шалы гой. Аз турыпсьшапкерсем, апамоны женжюрегенсиякгы. Бурынболмашы нэрсеге кейикап,«Кудайыбарболгыр-ай, елербодльм-ау осыкелшнен» деп к е т ре жвнелепн ол, сол дагдысыментэтыд акетертейш лесе, апам «бодды, бодцы!» деп кабактуйсе, шал жым кояды екен. Апамды жек керетш пил онын баласын жанындай жакеы Kepin, шуркырай суйеда екен.Жалпы жагдайыналганпа, буданею ж ьи бурьш бул уйгекел1мсек сиякганьш, эркайсысына 6ip жатгакгап отыратын апам - каз1рe3i би, ез1твс. Онынбетше шыгарыжок. Жездем1зБолатбайменбарганкезщде уйшдежок екен. Ол iш арааап, кайысору Koci6iMeHKerirai. - OpiMini ме eai ол Kici?—деп сурасам: - Ж ас уакытында icTereH Kaci6i еда,—дейд1 OKeci,—кейшп жыдцары тастап Kerin ед1, кун кврктш. тапшылыгынан тагы да Kipicri. -Неге? - Мынау сотые деген дуниеш кымбатотьш ж1бердагой. Согыстан бурьш путы 6ip сомга арен жетегш унньщ багасы каз1рж еп-сепз сом боп Kerri.Оганакшашьшайма? Бурьш6ip малынды сатсан, 6ip кыстык астыкжинап алатын ен. Кдз1р 6ip кыска жететш астыкка eKi-уш ipi кара керек. Дауделл мол адам болмаса, онлай мал б1зден табыла ма? - Астык кымбатгамаганда кайтеш,—дейда шал,—казак атаулы е п н екпейда, астыкты орыстан гана алады. Орыстын каласы бутш кезде сататын бидай мен ун эр уйш ен табылатын еда, каз!р т у д е б!р е у ш д е гана б о л м аса, табылмайтын квр1нед1; э н е у куш Макаршкеге барып, каланы кун узын кыдырып, жарты путунды эрентауьш экелдам. - Кайдан табы лсы н!- дейда шал е к й н и т дауы сп ен,- erimai салуга да азамат керек. Орыстын icKe жарар ер-азаматы согыста. Кдтын-калаш егш сап enaipe ме!.. Кдладагы уйлерданкепшнпгшщ ш йлдш гш ен артык егш алуга шамасы келмейда екен. Согыстын салдарынан уй ш ш ш турмысына тускен ауыртпа- льпеларын айта кеп: - Шиетгей жандарды асыраймын деп, жаргак кулагы жастыкка тимей, кала кезш KeTri жалгыз бала! Денсаулыгы да нашарланып жур еда взшш. Ауырьш кап, 6ip жерде жатыр ма, элк KiMбитеда!..- деп курешеда Нуралы. Баласына жаны шьш ашитындыгьшын б е л п а сиякгандырып, Нуралы коз жасын тогда алды. - Жылаганы Heci, жаманлык шакырьш?- дейда Ултуган шалга кейда. -Ж ал гы з журген ж ок, 6ip топ адаммен жур. Сол гана ма кэсш 1здеп кеткен? KiM кетпей жатыр? 302

I Апамнын жаны куйеуше ашымайды деп ойлай ма, немене, ] ! Нуралы слан ала кезьмен жаман карайды да, ундемейш. Шалдын уй i ! турмысынын к е м д т туралы да, баласына жаны ашуы туралы ; айгкан сездер1 де магантиш жажан сияктанды. Ол ceauepai ecrririM I келмеген м еж н бул уйден, масыл болмай, кепам келедг BipaK кайдз? Танысып керсем, кун Kepici мол деулетп уйлер гана болмаса, Нуралынын уйшдей гана шаруасы барлардьщ 6api де кунin арен Kepin калтактап отыр. Аяк-табактап э р и м дер д ен ас сурап I жургендер де б1рталай. Булар — Жайылган аталатын ауылдын j ! к е п ш ш п . Ондай уйлердщ ш ет шыгып ютеуге жарайтын еркектершен 6ipeyi де уйде жок. Bapi де орыс калаларын кыдырып жумыс (здеп кеткен. - ЦЦрюн, ырыс егшде екен гой,—дейщ астыгыжоктар екшш,— егш салуды Kacin еткен орыстар б гш н казаксиякты Temipen ел кезш кеткен жок. Эр у й т щ iniep астыгы езщде. Баягыдан 6epi мал жинаганша, епнге уйренсекпи. Егшд1 бейнет Kepin, аза бойымыз TiKTyparbiHед1, е н д т р п ы к оньщтакотретш!.. - Ендеше, алдагы жылы erinai 6i3 де салайык,- деушшерге: - Жерд1 жырта сап, тукымды шаша сап, егш ала аламысьщ. Егш еЫруде де кеп мэн бар емес пе? Сока айдап кермеген казак кайдан б 1пед1 оны!—деседц уайымшылдар... Ауыл кедейлершщ былай да ауыр турмысы сотые салдарынан бурынгысынан элдекайда ауырлап кеткенмен, «кайтш кун керу керек?» деген сурау эр кедейдщ мандайшасында шул1турганмен, ауылдын аткамшерлерцпц, болыс, билерш щ момьш шаруага ютейтш зорлык-зомбылыгы бурынгыдан да удеп, жемсаулары бурьшгыдан элдекайда кещп апты. Жайылганга келе мен осындай зорлыктын айкын 6ip сипатын керд1м. Д1ЛДЭШТЩ ДАУЫ Жайылганда Жиенкул дейтш аукатты адам болады екен. Ол | еткен куз елш, артында Дш дэш атты жалгыз эйел1 калады екен. Балалары немесе 6ip енеден туган ага, iHinepi болмайды екен. Жиенкулдан отызгатарта жылкы, жузге тарта кой, жиырмага тарга сиыр калады. Y й-iuiiHiHмулм де кеп болады. Осынша мал-муЛ1К жалгыз эйелдщ колында калганнан кей!н, жамагайындарынын эркайсысы да дэулетп даяр уйге ие болуга кызыгады. Д л дэш —ол кезде жасы елуден аскан москал эйел. Егер ол зан тэртсбш 303

сактайтын орыс поселкесш щ эйел1 болса, жумысын ютейтт адамды жалдап ап, шаруасына e3i ие боп отыра берер ед! гой. Багъгаатын «заны» «казакшылык» кана ауылда Дыдаш олай отыра алмайды. «Кдзакшылыктын заны» бойынша, байы елген эйел, егер Колындабаласы болмаса, ерге шыгаржастагыадам болса, куйеушщ туыскандарынын 6ipeyiHeтикм керек те, егер ерге шыгар жастан аскан болса, туыскандарынын 6ipeyiH колбала к ь т у й т е е н п з т алуы керек. Осы е к еу т щ 6ipiH icTeMeH, баласыз, байсыз эйелдщ отыруга epKi жок. Д1лдэш - ауыл адамдарьшын угымында ерге шыгаржастагы адам. Ендеше, куйеушщ туыскандарынын6ipeyiHe тиюге ол мшдетп. BipaKондай аддм Дщдэшта жок. Ендеше, не icrey керек? Жайылган аталатын ауыл терт атадан куралады: Кэдцрберш, Кумеке, Мойынсыз, Кара. Жиенкулдьщ атасы - Мойынсыз. BipaK бул атада Д ктдэн т коса коятын лайыкты Kici жок. Дщдэштщ ез еркше салса, Садактын F абдолласы деген жйтгп колына алып отырмак. Ол со кезде 25 жастар шамасьшдагы уйленбеген жЮт, e3i домбырашы, еленпп. Д эулет жагынан Садактын yfii - Жайылганньщ жуан ортасы. Дшдэыгпн айтуьшша, F абдолланы ол колбала гып алмак та, кыз айттырып enepin, колындатурмак. Журт eceri бойынша: «Ддлдэш - желшкен катъш. Тещ табылмагандай, онын тандаганы ез!нен жарты есе Kiuii Габдолла. Оны колбала кып алам деу1 — кепт1Н кез1н алдауы. Расында ол байсырап, кумартьш отыр оган». Т ерт ата Жайылганнын ш ш д е е н KymTici Кумеке. Онын Д ш м е и т коскысы келепн адамы Тынкынын Смагулы. Ол ертеде аукатты адам болганымен, берпнде кедейленген. Мен барган кезде ол уй Жайылганнын ен кедейшщ 6ipi екен. Онын устше эйел! елш , артында уйелмел1, суйелмел1 терт-бес к1шкене балалары жет1м к аты . Кедей Kicire эйел алу онай боп па, эа ресе балалары кеп Kicire? Э йел ала алмаган Смагулдын yfti мен кергенде ете жудеген. Балалары ycTi-бастары алым-жулым б оп кеткен, бастары сыныскан котыр... Ж урпьщ угымында «осы сорлылыкты шакырьш отырган Смагулдьщ е з1, ейткен1 ол баягы мырза кунш коксеп, жалшылыкта турьш кун керуге арланады, тек кана домбырасын тартып, уй!нде жата береш. Жалкаулыгы шынында рас Смагул - былайша ете пысык ж т т . Ол сезге де шешен. Калжынды жаксы керетш ол юммен айтысса да жен!лмейщ, e3i бармак 6iiKeHHiH домбырашысы. Онын ден еандеп айыбы кезш1н кылилыгы гана, 304

эйтпесе, он ею м уш еа балгадай, д е т сау, жасы сол кезде отызды орталаган тана ж т т , онын устше казакша хатка жуйрж , орысша да «нан алып жерлк» дейпн сауаты бар. Жас жагынан тещ болматанмен, Смагул Д и тд эп т мал-мулю уппн алтысы келеда. Кумекешн ерюне салса, бутан риза, 6ipaK Смагулды кедейсше ме немесе балаларын KenciHe ме, Дщдэш отан зырылдап жоламайды. Онын ынтасы Fабдолла. Габдолланын Муктан деген курдасы бар, ол менщ жездем Болатбайдын немере iHici, Fабдолла сиякгы ол да сершеу ж н л \\ Екеушщ журтс-турысы 6ip. Ойьш-той бола калса, exeyi домбыраны да косылыптартады, еленда де косылып айтады... BipicyHiкешке Муктан MeHi уйше шакырды. Барсам, F абдолла eKeyi тана отар екен. К,олдарында 6ip тарак катаз. —Мунда кеп отыр! - деп касынан орьш кврсеткен Муктан, маган KyaiMcipettкарал алдьгда: —Эй, куда бала, сеш ептеп елен шытаратын да eHepi б ард есед , сол рас па?—деп сурады. —О неге керек?—дедам мен. —Керепн артынан айтайьм, вленд1шытарааласын ба, ж ок па? —Эуел! езщ айт! Сезге косылмай отырган Fабдолла Муктанта 6ip, маган 6ip карапалдыда: —Осыбалага керсетсек кайгедамуны?—деда,—6ipaKбул 6ipeyre айтыпкоймас па екен? —Жок, айтпайды,—деда Муктан. —Ендеше, мэ, ок ы !- Fабдолла усынтан кагазга к оз салсам, эдемшеу почеркпен арапша жазылган уш ауыз елец екен: «Орыстыц 6ip каласы Юрешуай, Япырай, F абдолланын мынасьш-ай! Тапканы мешкедей 6ip старушка, Сабаздьщ тамаша гыптурысын-ай! Орыстьщ 6ip каласы Макаропке, Yfti тур Жиенкулдын жел жак шетте. F абдолла сол уйменен компаньон, Ар деген сол ж т т т е бар мабетте. Салады кент халкь! креставой дом, Ce3iMHiH кисыкемес, 6epi де он.

Ортадан Жайылган боп сайлап койдык Kipyre кезекпенен торгабой дом». в л е в д щ аягына «ушбу елещп шыгаруши бэн талибыныз Исмагил галаййу эссэлэм. забихолла» деп жазыпты. - Е, бу кагазды не кыл дейсш дер?- деп сурадым мен. - 0 л ен екенш кермей отырмысыц?- д е д Муктан. - Кердм. —Кореец,—д е д М уктан,- осы вленге еленмен жауап кайтару керек е д , соган, сезднкыскасы, мьша Fабдолла екеу1м1зд1н э л 1м!з келмей отыр. Соны саган шыгарып бер дейш деп отырмыз. - Мен шыгара алам ба? - Ж ер дуниедеп еленнш. бэрш бшгенде, eKi-уш ауыз елец шыгару киьш боп па саган?- д е д Fабдолла. - Даяр ел е н д жатгап ап айту мен ез жанынан елец шыгару eKi баска емес пе? - Айтпакшы, мунын б1зде eKneci бар г о й ,- дед! Муктан куланган кескш м ен,- энеугуш саган е п п н бастагам деп апарган екен, Tirin бере коймапсын, маган да экеп е д , MeHinде со кезде колы кургырым тие коймады... - Олекпесш шаю оп-онай,- д е д Fабдолла,- кендлдепдей елен шыгарьш6epciHmi, 6ip eTiicri мен ез былгарыммен-акTirin 6epeftiH осыган. EKeyi маган жатты да жалынды. Менщ ол кезде елен шыгаругаэуестенш жургешм рас та. Бул жумыскамен 6ipiHmi ретМустафанын уйшен бвЛ1НШшьпсканнан кейш, апам Ултуганды сагынган кундерде талаптангам. Со кезде былдырактатъш шыгарган 6ip-eKi ауыз елещм ауыл арасынатараган да. Ол елевдерд кейш умытгым. Содан кейш Спандияр Кебеевтен алган «Y.iriai баладагы» «Жепмн!н елен!» еген еленнщ ecepiMeH менде: «Жет!мнен итте жаксы neci бар, Иеден баска тимес KHeci бар. Мендейд! ипен-дагы темен керш, Желкеге KiMKepiHreH туйе шыгар»,- деген елен шыгаргам. Кутырлаганда мал багып журген кундер|'мде де апаларымды, туган жер1мд сагьшу темасьша арналган елендер1м болатын. Молдамыз Хабибулла Еазизуллинн!н алдынан хат танымайкеткенмен, берпнде кагазды ез бетьммен шимайлапжурш, 306

взгелер арен танитын дэреж еде болганмен, ез!М танитын хат та бшш алгам. Муктан мен F абдолла елен шыгарып бер деп кыстап кеткесш, акысына F абдолланын еттпмш бастап беруше келклтм де, еленда шыгармак болдым. - E ipax,- дедам м е н ,- хатка шалагаймын, менin жазганымды ешкайсын танымайсын. Жаксы жаза алсандар, ездерщ жазындар. - Тек влен!н тапш ы ,- деда Г абдолла,- жазуын мен етйстщ каюындай кып-ак Т1збектетш TycipeftiH. - Ендеше, карындашын мен кагазынды ал! Карындаш та, кагаз да онын калтасында екен. Кдлтадан алган кагазбен карындашты ол касындатурган кобдидын устше койды да: - Кэне, бастап кер, бала, кудайга сыйынып,- деда. - Домбырага косылып, ойланып керейш ,— дед!м мен Муктанг а ,- ар жагында турган домбыранды 6epin Ж|'берШ1! - Домбыраалса-ак, болды !- деп Муктан меш макгаугаайналды. Онысы шабьптау екенш кере тура, мен домбыраны алдымда, куйш дауысыма келирш, ойланып отырып 6ip ауыз елен айттым: «Смагул, K03IHкыли акырайган, Bipeyi (Нреуше шакырайган. Бойында б ip тиынга татыр кун жок, Катыннын келсш саган сэт! кайдан». - Б э л 1, бэЛ1, - деп ду ете калды Муктан мен F абдолла,—ту сп сэт1, катып шыкты! Кэне, кайталап айт, жазып алайык!.. Кдйтадан айткан бул вленда F абдолла жазып алды да, дауыстап окыпшыгып: - Бул вленда сум1рейтп, бала!- деда санын шапалактайкуаньш. - Тагы, тагы!- деда Муктан. - Енда не айтайын,- дедам мен. - Ол ку б1зданcuieMijiii орысша сездерда араластырган еленмен катырып отыр гой,— дед1 Fабдолла,— осыган сен орысша свз араласкан елен тапшы. - Онын peTi келер ме екен,—дедаммен,—орысшаны шала бшем Г(Й. - Онысы р а с ,- дед1 Муктан - Смагул орысшага жуйр1к, антурган. Оган iaece алмаймыз. Куда бала, сен е зщ бшген куй1не бас! Шамамды байкасам, кеп ел е н шыга коятын жайы ж ок. Сондыктан жещддеу кутылгым келда де: 307

- Сонын ез елендерш езш е карсы жумсасак кайтедд?- деп сурадым. - Калай?!- деш eKeyi косынан. - Мысалы, «Алпамыш батыр» киссасында Алпамыш Бадамшага: <'Сенде шаптьщ бэйгеге, мен де шаптым, жар-жар-ау, Келш едцм, беттмнен итгей каптын, жар-жар-ау. Сонша неге мактайсын ¥лтан кудды, шунаккун! Ултан кулдан сен канша опа таптьщ, жар-жар-ау!..»- дей ме? - Д ей ш ,- дед1 Муктан мен F абдолла косынан. - Сонда Бадамша Алпамыш айткан еленд1 езш е кайталап айтып: «Сен де шаптын бэйгеге, мен де шаптым, жар-жар-ау, Келш едщ , бетщнен итгей каптым, жар-жар-ау. Мен мактамай, ю м мактар Ултан кулды, диуана, Заманымда дшдэдан шашбау тактым, жар-жар-ау»,- дейме? - Ие, ие. Д ей ш !- десп F абдолла мен Муктан. - Ендеше, Смагулдын е з елецш езш е былайша кайтарсак кайтеш: «Орыстынб|'р каласы Kipemyafl, Шал бойдак Смагул жур cipecin-ай. Соншама шыжалактап корыганда, Дшдэшгшалмак малый улесдп-ай»,- деп? F абдолла бул елецш де куанышпен жазып алды да: - Ие, тэтыд а ,- дедт ЕК1НШ1 ауыз елен езгергенде былай боп шыкты: «Орыстъщб|р каласы Макаропке, Уй1 тур Смагулдын жел шакжегге. 308

Бола алмай Д1лдэшпенен компаньон, Смагул сол себептен кылады вкпе». - Булда дурьюкелда,—дедаF абдолла жазып а л ь т ,- ендаyiniHiiii ауызынретге. Ол елен былай боп шыкты: «Салады кентхалкы крестовой дом, Смагул, сезщ нщ ж ок 6ipiitne он. Мынына с е н и Дшдаш жоласын ба, Мойнына мэнп масыл болганнан сон!» - влп'рдан, бала!- дедаF абдолла шектен шыгакуаньт - Бэлем, бутан не жауап кайтарар екен!.. Дьтдэштш дауы улгая тусп. Жайылган eKire жарылды: 6ip жаты Дш дэигп Сматулта коспак, 6ip жаты Д ш дэш тщ уйше Бабдолланы Kipri36eK. Дау ш иелш скен кезде eKi партияньщ да курыгы Дтлдэштш малына Tycin, тебш д еп жылкысынан да, корадагы сиырынан да жогала бастады. Сойып жеушшердан KiM екеш белгш бола тура, оларданлендах алута Д1ддэшта куш бар ма? 031 бшда ме элде 6ipey уйретп м е ,- Дш дэш керш жаткан киянатгарьт айтып, араша сурап болыска арыз берда. Ол жылы болью —Элтидан Садуакасы. Бул жумысты тексерт ук1мжасауды болыс жергьлйсп ауылнай мен билерд1н карамагына тастайды. Ауылнай мен билер жиналады дегеннен кейш, Д]лдэштщ малый барымталаушылартыйылды. Бутан шешн барымтаушылар жаза купп, коркута айналды... Жиылтаннын малы кыстыгут суды Кудебай келшщ ойыгъшан iurreTiHеда. Bip KyHi со келден сутартан Болатбай уйшщ сиырларьш айдап келе жатыр ем, Есеней кыстауыжагынан агызьт кележаткан он шакты шаналы квз1ме ушырай кетп. Уйге кеп, (штен жакында тана оралтан Болатбайга айтьт ем: - Болыс пен билер бол ар,- деда ол кшне бастап,- Д лдэш тщ дауын 6iripreai келедадеген. Болатбайгаере мен де шыктым. Шаналылар шезде келш калды. Ылти тулк1 тымакты, каскыр ш ж тш ер , аттары сем1з. 0 з г е шаналылар iarepi озтанда, топырыштау торы ат жеккен жалгыз адам Болатбай уйше Kepuii отыратын К,ожантай дейбн атайьшды eKi шалдын алдьшатоктай калды. 309

- Уа, кайдасындар, Мырзатай, Кожантай! Уйлерще ырыс кедш!.. Аруаккедщ!.. Карсы алындар!..-деп айгай салдыол. - Купайондады,—жш Болатбай,шаналыгакарой ж урш Ресейлж Мустафасы? ToHjpi мьшабейшаралардынквзжасын игенекен! К ож антай, Мырзатайды Болатбайдын аяйтын ce6e6i: Жиенкулдыниес1з малына Жайылганнынэрюмдер1 кызыгыпталай бастаганда, аш отырган ол exi уй де дакбыргка epin, 6ip кунажын байталын сойып, б о л т алады. Бурын ондай зорлыкха жолап кврмеген момын аламдар, союьш сойганмен, зэреф кетш коркады, калай кутыларын б1лмейдЕ Мустафанын таныс айгайын естиеннен кейш, Кожантай да, Мырзатай да жупрш шыгып, «алда, садаган кетейш, жарыктык- ай, кош келддн!» деп, шанадан KeTepin алгандай кьш колтыктап тургызды. Атан туйедей зор, жуан денел1 Мустафа Кожантайдын уйшштей уйше зорга сияды. Кедейлпстен ciuipi шыгып отырган Кожантайга тесешш кайдан келсш! Кустесек, жастык сиякгы кер- жерлерш Мустафаныцастына, аркасынатастап жатыр. - К,ырык Kici 6ip жак, кыцыр Kici 6ip ж а к !- дед! Мустафа, memiHin, орныккан с о н ,- менен баскалары ж ефр катыннын сойыльш сокпак. Катанга мал не керек? Ертен байга rain кетедп Садакгын жас жнчт баласымен кещл косыпты гой. Одан артык не керек? Мал, агайын, ceHiKi! Qcipece Кожантай, Мырзатайддю. Серйстерйммен араздасып кедщм. Нашар адамга зорлык icTeMeK. 1степKepciH! взьм кисайган жакты, кудай бергенш кайтып алмаса, басып TyceTiHMiH. Салмактарынсалыстырып кореш. Керейж юм женгенш. Ал, сорлы Кожантай, сорлы Мырзатай, купндер меш! Мен сендерге ырыс болгалы келшм! BipaK менен шындарынды жасырмасандар болганы. Барымталап сойган сем1з малдын жарты е л карга тыгылган екен, Мырзатайдын баласы оны казып экелдЕ Ет асылды. Кожантай, Мырзатайга жаны ашитындар сол уйге жиналды. Олар Мустага риза... - Bip ж олга ерлпс icTefli. Аяган г о й ,- десеш олар езара кункшдескенде. Дщдэш жвншен ею жарыльш дауласкан Жайылганнынжылы- жумсагьш жеп, ауылнай мен билер бес-алты кун жатгы. Уюм не болары б е л п а з . Мустафа Кожантай мен Мырзатайды емш, взгелерше жоламайды. - Атымды жек!— д е г т Мустафа 6ip KyHi Кожантай мен Мырзатайга. Аты ежеплнгп. Мустафа билер отырган уйге барьт туейтл. 310

- Шакыр Кожантай, М ырзатайды !- депы ол билерге косылгасын. Кожантай, Мырзатай шакырылады. - Сойдындар ма байталды?- деп су райды Мустафа олардан кеп тщ к езш ш е. - Сойган жокпыз,- дей/Цолар, Мусгафамен уэделесуiбойынша. - М эс-саган, соймаган!- деп М устафа Кожантай мен Мырзатайдытура сап тепкшейщ. EuiKiMоларды Мустафа тепкшеп таддырып тастаганша арашаламайды. - Буньщ не?!- деп тандангандарга: - Енддп кедейдщ есш де болсьш,—дейД1 Мустафа.—Мустафа Tipi турганда, 6ipeyaiH малына квз алартпасын! - Ендеше, неге тустщ онын у й ш е? - деген сурауга: - Жылы ушырамасам, маган женш айта ма олар?—деп жауап беред1 Мустафа.—Iuii-бауырына KipaiMде, бар сырьш ббдщм. Енд) калай кутылар екен менен!.. Кожантай, Мырзатай, эрине, кутыла алмайды. KiM жактайды оларды!.. Мустафаньщ оларга колданган жазасы: «Байталдыцтерг сирагы торт жылкы, д ен еи 6ipey - бесеу». Бес малдын кунына Кожантай мен Мырзатайдын мал-мулк1 жетпей, уш еуш щ куны твленед1 де, eKeyiH телеу келес( жылга калдырылады. Жеген таяктары бойларьшакут!.. Кожантай, Мырзатайдьщтвлеген малый imiHe коса, Дшдэштан урланган малдардын телеу ше кырык-елу кара жиналады. Оларды ауылнай мен билер белш алады. Эйел туралы yKiM: «Мал-мулк! Жиенкулдын агайындарына 6eaiHin бершсш. 03iHiH кайда барса да ыктияры, байга тисш не теркшше KeTciH...» Бул yKiMre разы болмаган Дглдэш «орыска айтам» деп, 6ip атка шана жегш женелген екен, билер устал альт, таякпен таддырыптастап, «енш айтар болса, елпрш , кудыкка тыга салындар, жауабын 63iMi3 6epeMi3...» денп. КУЙЕУ КОСШЫ 1916 жылдын январь айында Болатбайдын Нуртазасынын баласы Мырзагазы келд!. Кермегел1 eKi-уш жыл болган бул ж1гтш . бойы да бурьшгыдан элдекайда ecin, бурын такыр ернше кырбыктанып кара мурт шыгып капты. Ж ол-ж енш сурасак, кайнынабарады екен. Кдйыны Жайылгангажакьш жерде отыратын Балыкбай ауылындагы Тайжан деген Kici екен. Тайжаннын бэйбцдес! еткен куз елш , Мырзагазы соган бата окырга келещ екен. Танертен кайынына журерде: 311

- Кэне. Сэбит, сен де к и ш ,- деда о л ,- 6ipre барып кайтайык. - Барсан, барып кайт, - дед1 апам мен жездем. Мен МырзагазыныншанасынаMiHin кетебардым. Онынжеккеш - зор денел1, тарпан мшезда, сем13 кара кек айгыр. Ж еплген шана жекеменен кагггалган, агашгары ала-жолактанып сырланганкошава. - Кдлындыгынды керш пе ен! - деп сурадым мен былай шыга. - Ж о к ,- дейда ол. - К.ызды тандап айтгырамдеупп ен, негап кермедш? - Балагабилететш шал ма б1зд н шал? Алдынгыжылы С та ть и кузп базарына барды да, кайтарда Тайжаннын уйше коньш, куда боп келда. Касында мен болтан жокпын. - Кермей айттырган кыз кенийке унамаса кайтесщ? - Эй, ку ш еке,- деп Мырзагазы маган кул1мЫреген кескшмен карай койды д а ,- кайтеда дейсш о л ,- дед1 жымия Tycin,—токал алуга жаксы болады кайта. Кексау акем канша жасар дейсщ енда. Ti3riH маган тимей ме содан кейш? Бу женген оган дейш балалы- шагалы болмай ма? Ар жагында маган токал алдырып, в31б эйбш е боп отырмай ма?.. Бул сез сонымен б т п , екеум1з аз уакьггун-тунЫзкеле жатырек: - Бала, сен «урын келу» дегеннщ не екенш 6iaeMiciH?- деп су рады Мырзагазы. Мен ойланып калдым. Кабамбайдын F абдолынан ecTireH «Kyfieyi Сулушаштын урын келда, Кдсайтып жаман беркш, кырын келда»,- деген сез бар еда. Сол сезд еп «урын» TycTi мешн eciMe. Б1ракмен онын мэнш бше алмадым да, не с ез екенш одан сурадым. - Одан кейш айтайын,- деда Мырзагазы,- кыздьш калынына канша телейтшш бшемгсш? Мен тэты да ойландым. Ауылда эйел босанса, ул туса, «атустар екен» дейтш де, кыз туса. «кырык жет1 екен* дейтш. Осы «кырык ж ей» деген! калынмал болу керек, калынга кырык жет1 бас мал алу керек» деп ойладым да, Мырзагазыга сол жауапты берщм. - Бшдщ, бала,- дедаол. Сол кы рькжеп бас мал кандай жуйеге белшеда? - Оны бшмеймш. - Экемнш айтуьшша, оньщ мэш былай кершеда:бузаулы сиыр ма, кулынды бие ме, боталы туйе ме,—ен алдымен б алалайтын 312

ж ев мал беретш кершедц. Буган кой мен euiKi юрмейдц. Мысалы, ж ев бие беред; дейж. Онын сонында ж е в кулын, ж ев тай, ж ев кунан, ж е в денен болу керек. Сонда бул отыз бес мал болды гой? -И я. - Балалайтын малдын inrreri телш де есептейдц екен. Онын атьш «букпе»дейди екен - 6у да жетеу. Сонда кырыке й болды ма? —Болды. - Буган косылатынмалдар: куда болуга уэделескенде куйеудщ э к еа кыздьшэкесше «уэдем1з шегедей мыклы болсьш» деп, «шеге ат» дегенди мшпзедц, бул - 6ip; eKiHiui, кыздын э к е а куда тусуге келгенде «мшт ат» дегендц береди ymiHmi, «жеке ту бие» д е г е т болады, онысы кыздын э к е а уйш е кайтып той жасаганда сойыстыкка алатыныболу керек; TepTiHmi, «туе ат д е г е т болады дейди онысы куйеу кайьш атасынын уйше алгаш барып тускенде беретш айыбы болу керек; бесш пп, «елСврЬ> д е й в т болатын кершедц. Бунысы - кыздын э к е а куйеудщ экесш е кеп куда туеш жатканда, кудасынан 6ip койды алып кайтады да, елш ш катын- калашына сойып 6epin, 6ip жапырак е в н е шейш, 6ip касык сорпасьша шейштарагьт береди. TepiciHде 6ipeyre береди. Бу малды Tipi куншде де, сойылганда да кыздын кезше керсетпейдк Кызга евтугш, сорпасын татырмайды. Бул мал сойыльш, е в мен соргасьш журт imin-жеп тараганша кызды онаша 6ip уйге камап кояды. —Кд>1зык екен!.. -Соньмен-дйдМырзагазы,—манатыбалалымаддынсаныкырык ею,мьшасонгыэртуршырымнынмалыбес, барлыгынешеу болдь1? - Кырык ж е н ,- дедцм мен. «Калынмал»дегенш о с ы ,- дедц о л ,- Кззактын «кырыкж евш кырка матап бердцм»дейвш осыдан гой. —Кеп мал екен —дедцммен. «Бай мен бай куда болса, Араларында жорга журедц. Кедей мен кедей куда болса, Араларында дорба журедц. Баймен кедей куда болса, LiiHicin зорга журедц»,— депв го й ,- дед; Мырзагазы, малы барлыгына масатгангандай кетерьле сейлеп - «Кырыкжен» деген жалпыга ортак калынмал гой, оны телемей катын ала ма ж т т ? 313

-Рас. - Бай мен бай куда болса, балалы малды жеттден емес, тогыздан 6epeTiHi де болатын керш ей. Ж уз жылкы беретшдер де бопты uireplne. - в зд ер щ канша беретш болдындар? - Б1зддк1 тогыз-тогыздан тана. - Ол неше мал болады? - Елу алты бас болады екен. - Кеп екен! «Бул с е з й екй н ш пен айтгы ма» деп ойлап, м ен щ к ен й п м й жубаткы сы келй ме немесе матан м ырза KepiHrici к е л й ме: «Кеп» деп, немене дейсщол?—де й Мырзатазы.—Ергенержетш, калын берер кунщ туса, кызды ез1м айтгырам да, калынын ез!м телеймщ. Кудайга шуюр, мал жетей!.. Мырзатазьшын бул ce3i матанорьшсыз серпу сиякганды. Олай ойламатанда ше?.. Мырза болса, мен панасыз ж ейм болып жургевде неге асырамапты?.. CepiraceH сезш е м е т сенйре алмаспьш л ей ме элде «калынмал» дегеннщ не екенш уктырып болдым д е й ме: - С ез «урыннан» шытып ед1 гой,—д е й М ырзатазы,- онын не екенш бшмеймш д е й н той сен. Соны айтайын енд1. К уйеуйн калындыкты он жакта Keprici келсе, кайьшатасьшан улыксат сурап кю1салады? - Неге сурайды ол улыксатш? - Кызык eneHciH той, бал а,— дед! М ырзатазы кулш ,— кайынатасынан улыксатсыз куйеу ол ауылдын манайына жолай алама? - Солай екен той,—дейм , бул эдетген ептеп хабарым бар мен,— кайынатасынабш йрмей, жасырын керуге болмай ма калындыгын? - Эрине болады. Em i куйеу кыздынженгелер! мен аталарынын аузьш алып та калындытьша жасырын жолыта берей. - Неге сей тт жолыта бермейй куйеулер? - Сурагыш бала екенсщ д е ,- д е й Мырзатазы каркыддап к у л т ,- олай жолыкпаудын MeHi бар. Ж т т кальшды катынта емес, кьига телейй гой. Егер калындыты кыз болмай шыкса, кайтпек ол? - Кайдам?-дейм, бул мэселеден эл( тэж!рибем жокмен. - Куйеуйн калындык он жакта отырганда урьш баратъш ce6e6i де о с ы ,- д е й М ырзатазы.- BipaKурьш бару онай емес ол. - Heci киын? - Оган ен кем дегенде « аяк тотыз», эйтпесе, «орта», н е «каска тотыз» айып тел е й й - BineMiciH оларды н не екенш ? 314

-Ж ок. «Аяк тогыз» деп бузаулы сиыр бастаган улылы-юшш тогыз малды айтады; «ортатогыз» дегенi —бие бастаган тогыз мал, «каска тогыз» дегеш - туйе бастаган тогыз мал. Осы тогыздын эркайсысына косылатын лайыкты ел1 буйымдары болады. Мысалы, «каска тогызга» кшем, кымбат imiK, ж1бек шапан, тутас кундыз сиякты затгар косьшады. 0 зг е тогыздын езш е лайыкты буйымдары бар. - Сонша айыпты неге телейги куйеу? - Кдлындыгын кору ушш. - Одан максат? - Кдлындыгьшын айыпты, айыпсызын бшу ушш. - Егер айыпты болса? - Ол уакытга куйеудщ калындыгын алмаймын деуге хакысы бар. - Алмаса не болды? - Кызы айыпты болса, eKeci алган калынмалын айып-киыбын коса кайтарып бередг api журт алдьшда кызы да, e3i де маскара болады... Содан кейш кемтар 6ipey болмаса, ол кызды KiMалады дейсщ? - Кызыкекен!Ондай пэл еа барын б т е тура, кыз экес i куйеущ урын келт1ре ме? - Куда Tycin, калынмал алган сон, улыксат бермеуге хакысы жок. Кызына сенгендер урын Kearici келген куйеуден айыпка тогыздысыкап турьшалады. - Кызынасенбегендер ше? - Сылтауын салып, жалтакка салады. - Егер куйеу оган кенбесе? Келем дей берсе? - Онда амалсыздан улыксат бередд де. - Кызык екен. - Улыксатсураудын е й Typiбар: 6ipi - урьш, 6ipi - жасырьш келу. «Урьш келу» дегеннщ не екенш айтгым. Урьш келетш куйеу ■raicriайыбынтелейш де, кайынатасынынауыльшакеп косшы ертш кеп, кунгцз ашык тусеш. Бай адам болса, куйеуге онаша отау Tirin, кальщдыкгы сонда ойнатады. Егер куйеукентш болса, кайынатасы тойжасайды. - Кэщмшей ел жинап па? • - Эрине, к ад м п тойдай ел де жиналады, мал да сойылады, ат та шабылады, балуан да куреседь.. Кыскасы, взге тойдаболатын ойын-сауыктын 6api болады... 315

- TyciHucri. Ал «жасырын келу» не? - Той жасауды шыгынсынган кайынатасы, куйеуден айыбын гана аладыда, елге дабыра кылмай-ак, куйеущ ауылынатунде гана жасырын кел-предг BipaK rypi баска болганмен, «урын» мен «жасырыннын» MOHici 6ipey гана. Тусш,гинбе? - TyciruuM. - Тусшсен, с о л ,- деп жымия караган Мырзагазыга: - 03iH кайсысын жасамак боп журсщ ос ы н ь щ ? - деп сурадым мен. - Эй, ку! - деп Мырзагазы менщбасымнан устал жулкып койды да:—Сиырынын муМзш, жылкысьшьщ жалын санаган Kici емес пе меш н е к е м ,- д е д г - откен жаз урын барам деп талпынып ем, улыксатбермет экем. - Мумк1н, осы жолы KopepciH калындыгынды. - М умкш ,-дед1 олжымиятусш... ЗОРЛЫЩПЫЛАР Кдйыненесше бата окыган Мырзагазы сол ауылда BipKeдеген KiciHiH отау уй!нде ею-уш кун болды да, BipKeHiHэйел! Дэметкен аркылы кальшдыгы Кэменге жолыгып, елше кещдщ кайпы. Мен сол ауылда калып койдым. Оган себеп, м еш н аятты жаксы окитынымды б1летш Тайжан: - Мына iHiciH тастап кетсш осында. Балалардын т ш н сындыратын Kici керек боп жур едп, са н к е л л ,- деп куйеуше Kici xi6epim i. - Кдясан, к а л ,- д е д М ырзагазы,- калмаганда, кайтесщ? Ж ездещ пн уйш щ жайын да кврд!м гой. KyHiH зорга Kepin отыр. Саган кет деуге уялатын шыгар. Эйтпесе, кетпектей 6ip xciriTri асырау онай боп па. Осы кыс тур осында. Аманшылык болса, женгецш жаз алам. Сонда ауылга 6i36eH барарсын да, турып каларсын. Баскажакка кангыртаспыз ещц. Осы жолы да ала кетам келедЦ, 6ipaK экемнен улыксат алмай экетуге, расымды айтсам, батылым жетпей отыр... Онын бул ce3iHe ризаласуга туракедщ. Мырзагазы атганганнан кейш, аддь!ма жинап берген он такты баланы мен окыта бастадым, aaiciM - 63iMiu окьггкан «KimKeHeмолданын» эдкл... С ол жылдьщ кектемвде Тайжанда е л т , мен турган ауылдьщ кожасы онын немере туысы, орта дэулетп Байжан боп калды. Балыкбайдын eKiHmi ауыльшда И п ы т н Рамазаны деген Kici бар. 316

Рамазан мен Байжан eKeyi Б алыкбайдынбилтнеде, жетзмбала, x e c ip катын боп калган Тайжаннын уй ш щ б и л ш н е де таласынкырайды, екеушщ де Тайжанньщтокалы Сэлиманы алгысы келеш... Бул кайшылык кун санап улгайып келе жаткан кезде, осы ауылда адамнын жанын турппкпрепн 6ip окига болды. Ол ауылда Акпайдын Шайкыстаны деген ж ш т боп, мен келерден 6ip жаз бурын елген екен де, артында Кэмел атгы жас эйел1, F айныш атты ж етТсепздеп кызы, торт-бес жасар улы калган екен, ез! жап- жаксы, аукатыбар отау, келшшек керисп... Kiwre косу керек оны? Бул ауылда басы бос, эйел1 елген Тэшкен деген жнгг бар. Кэмелдж косылгысы келетал - сол. Тэшкен —Байжанньщагасы Буйрабайдын баласы. Акпай балаларына жеЫрш атасы баскага Ж1беру - намыс. Сонда олардын жэрдемге шакыратыны —Итзошн Рамазаны, онын Байжанмен кецйй салкын... Кэмел мэселеЫнде Балыкбайда ею партия болуы Кэмелш осы ауылдан кепруге кеп сокты. Дауды « б тр у ге» КапсытСамайдын аткамшерлер! жинала калды. Кэмелден сураса: - Басыма epiK болса, мен Ташкенте таем, егер epiK болмаса, елген байымнын аруагын кузетш, жалгыз баламды кутем де, осы ауылда тупн тугепп отырам.—дейш. - Жок, олай отырмайсын,—дейш сол кезде устем бола бастаган Рамазан жагы оган,—сен байга таесщ ж эне езге емес, Акпайдын eKi баласынын 6ipiHe таесщ . Егер оларга тамесен, мал-мулкшд1, баланды солардын колына тастайсьщ да, сока кара басынды гана алып, теркщще кетесщ!.. Киянатшылардын yKiMi осыган куйылды. Кэмелш н TepKiHi Баржаксы - Уак болады екен, момын ara-iHurepi болады екен. Олар ез ел1н1нСембай дейДн 6HmiremiH экелеш. - Келген жолына 6ip атберем,—дейш Рамазан Сембайга,—сен соган риза бол. Катыннын туыскандары ертенуйше апарган сон, оны тагыбуреуге берш, калынмал алмай ма? Олардын сыбагасына сол мал аз ба? Сембай да осыган кенедг Бул киянатук!мдд еспгеннен кей1н, мен коркынышпен Кэмелдщ теркш ш е ж!бершуш кутам. YkIm шыгарушылародан да miMipiKKeHжок. Айрыларын бшш, кш кене улын бауырына басып, уй1нде жылап жатып калган Кэмелд! Акпайдын балалары уйшен зарлатып суйреп альш шыкты. Уйде айрылмаганонын кушагындагы бапасын жинальш тургандардалага шыкканда тартып алды. Зарланып баласына умтылган ананы, 317

шырылдап анасына умтылган баланы тас журектер вида кайтып коспай, epiKTi кара кушке бердь.. Шырылдаган баланы Шайке кушакгаган калпымен уйше алып KipAi. Зарлана булкынган Кэмелхи 6ipHeme адам TepKiHiHin арбасына арканмен тана бастады. Сонда дем1 таусыльт талыксыган Кэмелдщ е л о з дауыспен ен соцгы айткан сезк - Ш -ш-шэйке-е-е-ау, ыла-йымдыа-а-а.. басьщакелсш!.. Кэм елдщ каргысы Ш эйкенщ басына кеш1кпей-ак келдь Ш эйкеден туган Верен атгы кызды 6ipeyre узатады екен. Онын да куйеуi кешиспей ел in, е ж ен кь!стьщ ортасында кайтып келе/ц екен. Ол - талдырмаш денел!, кызыл шырайлы кескпщ, медшреген суду келшшек. Жасы сол кезде жиырмага жана ж е ж ен болу керек. Жеспр отырган Верещи окушыларга белгш Ералынын Ыбышы деген сершеу жас жйтталам деп журдц де, жумысшылар козгалы- сьша катынаСкандыгы ушш Кррган каласында туткынга алынды. Содан кейш Верещи Ш эйгез Уактан жасы отыздар шамасындагы ж ез мурт, э д е м ш е сэры ж игг кеп айтгырып, кырык ж еп сш щ жартысынлайкалынмалтеледь Кециклей ол Верещи алугада келдц... Той жасалып, мадцар сойылып жатыр. Кдзанга етгер асылып жатыр. Ман.айындагы ауыл адамдарытойгажинальт жатыр... Верещи агамЫбьшггын калындыгы керш калган мен ж ез мургган оны иитей кызганган болам, кызганганда амалнеш йс!.. Той кызган кезде бетш осы ауылгатузеген 6ipnap алы кершдд. Аттардыцжуркл екпщдшеу. - Н ургож а,- д е сп кепшшис карал турьт. Нургожанын атъш еспгешм болмаса, кесюнш керген емес ем. Естуьм бойьшша, онын байлыгы да, бедедщ п де Торсан сиякты... Нургожанын аты Байжан уйшщ сыртына кеп токтаганда, тойга жиналган к е п ш ш к сэлем десуге барды. М ен де бардым. Bi3 ж еж енш е Нургожа далада кутш турды. Ол жуан, зор денел1, конкак мурынды, улкен кезд1, кара enfli Kici екен. Журтка амандасып, уйге юргеннен кейш: - Бул негылган ж иьш ?- деп сурады Нургожа. Байжан болып жаткан тойдын м в ш сш айтты. Со кезде Нургожанын Tyci сурланкырап, ашуланган бейне керсетп де: - Онын м эш калай?- дедд Байжан мен Рамазанга кезек карал - Акпайоын к ь г с ы д е щ ол касындагышамасы отыздардагыж т т п нускап.- EicriHмьша Оспанга сураганымыз кайла? Ci3 eciHic уагда кылганыныс кайда? 'Нургожа «з» орш'н «с» кып сейлейтш Kici екен. 318

I - Мен емес, мына Рамазан!- деда Байжан кайпандап. - KiM?..- деп кеде жаткан Рамазанга Нургожа: - Токта!- деп акырып кап, токтатып койды д а : - Кушпс пен Тайжан елгел1 ceHiH жайын белгип, Балыкбай!- деда дауысын ! кетеретусш - Жаксынды кудай альш бшсенде, арганасенеекеущ сиякты, анау Таудын Ыбырайы сияюы урген итгерда калдырган!.. - Эйтаесе,- деда Нургожа, тещ репце карал, ызбарлана Tycin, айгайлап кетш,— 6ic бэлем айтамыс та, сктер орындамайсыс. Кдйдан келген сендерге ондай куш? Енда менщ жагамнан алайын 1.1 дедщдерме?Менсендерге... Долданып кетеен Нургожа аузысезге келмей, денеа кдлшылдап | i кетп. С о кезде улкен HrriHкасында кипактаган кушпс сияктанып Таудьщ Ыбырайы: —Апырай, Нуреке-ай,—деп 6ipaeMem айткдлы келе жатыр еда: - Сесшнш кереп ж ок ,-деп оган да акырьш тастады Нургожа.- Сонша булданатын KiMеда с ен и Акбайын? «Нургожа сурады»деген сон, кысын eci апарып тастамас болар ма! О кай 6ip менщ бет моншагы усшмеген кысым еде Байы елш, кайтып келген катын да 1 булданатьш саман боп па ед1?!. - Рас-ау,- деп кункшдесп жашнтандар. —0 c i KiMеда, анау алталы кеп жатканы?—деп сурады Нургожа. —Баржаксыныц 6ipeyi коршеда,- дедаэлдек1м. BLneriH6ipey куйеуд!Нжен-жобасын айтгы. - A - а !- дед1 Нургожа, дыбысын Дстене шыгарып,- бшем ол карашыны. Мен1мен бой тенест1рет!н неме екен ол. Керсетейш оган бой тенескенда... Нургожа жуан денесш толганкырапж!берш енкейе берш, дене j кушш жерге таянган eKi колына сала, арен легенде орнына j турегелд1 де, есжке карай женеле 6epin: - Кэне, журшас мен дегендерщ ,-деп еактен шыга берда. - Мынау кайтеда?- деп кунк1лдепс1 келген б1реулерге: - Не акынбар кайткеншде, Нургожамен сен де бой тенес-прейн деп пе едан?- деп Байжан акырып тастады. Тыска шыга Акпайдын уйш е карай талтандай ж урген Нургожанынсонынан кепш ш к ерда... Элдек1м хабарлап койган болу керек, Нургожа Акпай уй1не жакындаган кезде уйдег! кыз- бозбала дурюрей кашьш шьпсты. - Куйеу жок па булардын ш ш д е? - деп сурады Нургожа. 319 - Ж ок,- десп эрммдер. - Ендеше, уйге KipeftiK,-деп Нургожа Акпай YfliHiHeciriHeH

- Энген топырламай, тура т у р ы н д а р д е д Ы бырай,- мен Kipin, 6uiin шыгайын эуель Ке miклей олар тыска шыкты. Куйеуш Байжан суйреп алып шыкты. Уйрейл1 кесюнда куйеу Нургожага жалбарынышты кескшмен карал: - Нуреке, жазыгым не! - леш шршдеген дауыспен. - Э-у... мешмен енш сен свс таластырайьш деддн б е ? - дед1 Нургожа жекш. Сейтп де, ол жан-жагына кайарлана карал алып, куйеудщ жагасын босатпай турган Байжанга: - Жык караклшны!- деш. Байжан ым кагып калганда, Тэшкен, Ж эркен, EpMiin ymeyi куйёуш шал 6epin устай ап, жерге алып согып, етбетшен салды да, устшен басты. - Кдмшыэкел,—деш Нургожа. Bipeyжуанлау камшысьшусынды. - Сок дур еш !- деш Нургожа,- елее, кунын ез1м телеймш. Байжан тагы да ым какканда, онын балуан баласы Жэркен басьпт жажан куйеуш жуан камлымен ту сыртынантартып-тартът ж!берш... - 0 лд1м!—дел exip.ai куйеу. - врем кап! - деш Нургожа - Соктагы да! Жэркен камшыны согуга колын тагы да кетере бергенде, элдею м камшысын устай алды. Журт оган жалт караса, со кезде жасы токсандар шамасына келген, уйшен шыкпайтын Сулеймен деген карт екен. Шаруасы шагын болганмен, елге кадырлы карт болатын. Сулеймен камшысын устай алганда, Жэркен не icTeyre бшмегендей, Нургожага карады. - Шырагым-ай,- деш денеа де, дауысыда шршдеген Сулеймен Н ургожага,- уйде жаткан Tipi аруак ед1м... Дуние сез1Н койып, акиретке бетбурган кун(м efli... Мына 6ip бейшараны жазыксыз елттрейш дел жатыр деген сон келшм... Босатшы!.. Кеск1ншен боран ушкындаган Нургожа туксиш жауап бере коймал едк - Босатдешм гой саган!- деш Сулеймен калтырайт у с т М е ш назаландырма енш!.. Нургожа «босат» дегендей, басьт жаткандарга иек какты. Олар 6ipiHiH артынан 6ipi тура бастады. Куйеу сол орнында жатып калды... - Бунымен кутылмайды б у л ,- дед! Н у р гож а ,- шакырт ауылнайды, акт жасатам да, женелтем буны. - Кайда?- дел сурады Сулеймен. 320

- Абакдыга. -Неге?! - Жылкы урлаган жершен усталым! - Астапырадца, кашан?!- д е д Сулеймен иланьш калгандай. Нургожа бул сурауга жауап бермей, тошрегше айнала карал алдыда: - AicriHi солай жасатып ж!берш, керейш сеш , б эл е м !- д ед сызданы п,-Е нд кайгап жарыкдуниеш керер ме екенсщ, жокпаекен! - Шырагым, ез1н отыршы!— дед1 С улеймен Нургожага шаршаган дауыспен. Нургожа да, езгелер де отырды. Куйеу де басын кетерд. Онда кескш, кейш жок. Манагы суду сэры жпйттщ кесюш каз1рсакарга салган суйектей куп-ку. - Шырагым Нургожа, сонымен, бу ж iriTTi не ктейш деп отырсын?-деп сурады Сулеймен. - Апырай, Сулеке-ай, а с д щ юркпейтш-ак сесщ ю ед1 б у л ,- д е д Нургожа,—сыйлайтын сэуегей карт е д н , бекер KipicTiHбуган. Маганкиьш кылдьщ гой. - Сен маган киын кылдын г о й ,- дед! С уйлеймен,- мен кор аузында отырган адаммьш. Мьша зорльпска араша туспей барсам, кудай алдында не айтам? Ылдидагы тасын эрге доматап турган кезщ, шырагым. ЭкенКурымбаймен шамалас едм . Мешренж1тпе, 6ip тш епм д бер. Нургожа тунжырап, жер шукылап отырды да: - Ерде eKiттлек жок деген рас па, Сулеке?—д е д . - Р ас,- д е д Сулеймен,- ез1мде влек тьтеймш. Сен мьша нахак бейшараны елт1рейщ деп отырсын. М енщ TineriM - осынын шыбьшдайжаньш ки маган! - Осыдан баска тш епн жок к о й !- дед1 Нургожа кайталап. - Ж о к ,- д е д Сулеймен. - Берд1м!- дед1 Н ургож а,- онда да cic ушш гана бердм . Э й т п е с е ,- дед1 Нургожа, сулдер! курып отырган куйеуд1 саусагымен нускап, К1жшш,- мьша каракшы кеспетп тукымымен КУртарем. - 9 й , еркенщ ессш! Жалгыз баланнын игш гш кер! MeHi сыйласац, кудай сыйласы н!-деп Сулеймен жылап ж1берд. Сол манда турган адамдар, acipece карттар, кездер1не жас алысты. - Байжан,- дед1 со кезде Н ургож а,- мына щалдьщ 6ip тшегш бердм , екшпи вл ек в eci де сурамаймын дедь Ендг! сес былай болады: Акпайдьщ кысын апарьшдар даменщ арбама мшпшндер, 21-859 321

Оспан екеуш б1здт елге ж1бер1ндер. MeHi артынан е с т б1рдеме кып ж е л а е т саларсын. Нургожанынбуйрыгыею болган жок. Эке-шешесшт, кыздын жылаган-сыктаганына карамай, ауылдын xcirirrepi Берендд суйреп апарып Нургожанын арбасьша мш пзд де,Оспан eiceyi кете барды. - Мына Баржаксыньщ калынмалын алып койып е к ,- десл Верен ж енелт кеткенненкейш ауылдын адамдары Нургожага,- оны кайте\\нз? - Содасвс бе екен,- де,щНургожа сылк-сылккулт,- катынды Курымбай тукымы альт, Баржаксы калынмалын берсе, со да сес боп да? Куйеуде ун-тун жок. Соккьшын салдарынанба элде мьшадай кор.лыккакуйшуден аузына евз туспей отыр ма,—журт сол арадан сеплгенде, ол жансыз адамдай мелшит, орньшда кала бердд. Нургожа сол KyHi Байжаннын уйшде конак боп, сыбагасын жеп, ертещнеатганды. Кешеден 6epi inirefiтынтан журт Нургожага айтар каргыстарын ол атганып келсеннен кейш тана атьгпы: - Басынакелсш осыкылтан корлышн!- деп каргады6ipeynep. - Уйнщен ерт шыксын!- деп картады екшшшер. - Жалтыз баланньщелйше отыр!- деп картады ушшшшер. - Ордан ойран болсын!- дештергшнплер... Осылар сиякты картыстарды ycTiHe жаудырып жаткан Нургожанын KiMекенш сурасллрсам, былай боп шыкты. Бурынты Кызылжар (Петропавл)оязындаты бес болыс Керей- Уакл>гнулылы-юшш аткамшерлерштутас алтанда, ен бедедщЫ Торсан мен Нуртожаболадыекен. Кейшп кезде Нургожанынбедел1 Торсаннан да асып, онын «ак» дегенi алтыс, «кара»дегеш картыс болады екен. Буюл Керей-Уак атаулыда кэз1р одан салмакшсы жок екен. Шагырайдейгш тапкыр адам Нургожага: - С е ти экен Курымбай, К.Урымбайдан т у ь т с ы н Ж ел ул б1рдейдырымбай!- деген екен. Курымбайдын жел баласы берлнде жел ауыл боп кетед1, эркайсысына жуздеп жылкы, мьшдап кой бггедк эркайсысьшын манына он-он бес уйлеп карашылар уйтршедк эркайсысы элденешуден калян алады, олардантуган балалар да уйленш,жеке ауыл бола бастайды... 322

Байадамга бак та конуга лтнслл. Ол кездеп ауылдын «бага» - болыстык пен билйс. Qcipece болыстык, ейткеш сотгау жумысы ол кезде мировой судьяга кешш, судьялар орыстан тана боп, казак билершщ «казакшылык»eKiMHeHбаскага epici тарылган. Ал болыс ше? Ауылдын ол кездеri «кудайы»да, «патшасы» да болыс!.. 1луде 6ip зан бшетш тендес байлар болмаса, болыстык бетже жабайы казактан жан шытаалмайды. взгелерД! былай койтанда, кызметHeci билер менауылнайларда болыстык кулы, ce6e6i, болыс болатьш адам оларды ез ыркына кенепндердан гага сайлап алады. Жотартыеюмет, болса-болмасада, ол болыстык сезш сейлейш, ce6e6i, болыс онын «аузьшмайлап» кояоы. Жагдайыосынлайболтанссн,ектемд1пналжурпзбегенде,им журпэедд!.. Нуртожажиырма шакты жыл уздж аз болыс боп турып, орта жасатанкезде iHici ЫбыртабередиМен Балыкбай ауыльшдатуртан кездеп «НэстэЫптщ»' болысы Ыбыр... Бдрак журттын айтуынша, «Ыбыр жэй 1лдэбай тана». Ол — Нургожанын «колшоклары». «Дуние сумдыктын бэр!н Нуртожа врг1зед1де, Ыбыржусатады...» Сосиякта Нургожагаауылдаюмнш элд келмек!.. Баскарып отыртан болысында взше aai келетдн Kici жогына кез1жеткен Нургожанынменмещцпда,киянатыда шекленшыккан. Сондыктан ел оны кдргамаганда, к1мд1картайды!.. БЕТПЕ - БЕТ Балыкбайоынуш ауьшыЖамбатырдеген квдш жайлайдыекен. Булкел —бес болыс Керей еркш сиялын, радиусы жуз шакырым- нан асатын кен жайлаудын кеп келшш 6ipeyi тана. Эр келдан манайысьщыскан ел... Биылгыжайлаудаауылдьщкабаты катынкы, вйлкешсогыстын салдарынандуниенщ, acipece астыкгьщ кымбалтыгы кедейлердд аса куйзеуиилжке ушыратгы. Олардын кеб! ашыта бастады. Онын устше салык та квз ашырмайды. Сотые зардабынан квбейген шыгындыболыс пен ауылнайлар кедейлерге тарттырады: берсе, колынаналады, бермесе, тартыпалады, егер аларлык ештенес1бол­ маса, казналыкжумыслытегш аткарутаайдайды. Ондай жумыстан 6ipa3bi кашканболады, 6ipaK6apapжер1кайда о.лырдын!.. KeHrici 323

келмегендермен ауылнайлар мен болысгар камшы yilipe сейлесед, талайлар кан-жоса боптаякжейдд... Аукзпылау адамдар казналык жумыстан парамен кутылады... EcTyiMi3ine, ауылнай, болыстар пара алудан байлык устше байлык жамал жатыр... Осындай ауыр кундердш, 6ipeyinae Балыкбай ауылы у-шу бола Калды... - Не бодцы? - Казакган да солдат алатын бопты... - Оны KiMайтты? - Омбыта барган Торсан айтьш к е т ! .. Он тогыз бен отыз 6ip жастын арасьштугел аладыдейдь - Ойбай-ау, онда елдеж т т кала ма? Кдге сез емес пе екен? - Торсанта жолыгап келген Kici айтты. - Сонда да аныгьш бшу керек... - Юмнен? - Эрине, Курымбайдан. Болыс бшмесе, юм бшед онынаныгьш. - Ендеше, шапкын Ж1бер1п, аныгьш бшдру керек. - Юм барады?.. Шапкьшга, эрине, Байжан менРамазанбару керек. Балыкбайда болыскаттлдесеазатын солар гана. Жэне шапкьшга лайыкты атгар да соларда... Онын устше, Байжаннын е й баласыньш, Рамазанньщ 6ip баласы мен йпсшщ жасы солдатка атынатын жастын 1шшде... Салтатаен Курымбай ауылына шауьшкеткен олар тез оралды. «Солдат» хабары естшгел! кумырсканын илеу1ндей кайнап сапырылыскан кепш1л1ккеолардьщ альт келген хабары: -Р а с екен!!. - Енд| кайтгк?!- деп урейлене шулаган журтка: - Нурекен де1кайтсш ,- дед1 Байжан,- журт Kicici емес пе, жарыктык. Б1з барсак, «кайран журт-ай, енш кунш не болады?» деп ензреп жылап отыр екен... - 0TipiK жылауы емес1н кайдан 6LueMi3?- деп кункьлдескен 6ipey.iepre Байжан: - Тэйтэр!, оггамай!- деп Байжан акырып тастады.- вкпеге киса да, ел1мге кияды деймипн агайынды?.. Торсанга Kici шаптырыпты, <<бас косып, акылдасайык, кайда жиналуын макул квред1 екен»деп. Соны icTereHKici eripiKжылаушы ма едд... - ©ripiKжылар ед!,- деда Рамазан,- егер ез басы аман калатын болса. Санап кврсек, К.урымбайдьщвз урпагьшан жиырмагажакьш 324

ж1птшгедцекен. Озгенщ жасьша жаны ашымай-ак койсын деШк, вз туыскандарынажаны ашымайма?.. - К,айданбшейж,—десп эрк1мдер,- кеше елден жумыска ж т т алганда, Курымбайтукымынан жалгыз да жйгг ш ккен жок. Сол I сиякты,бул жолыда солдаткаылга сорлылардыайдап,вз жйтперш I алыпкалмаса!.. - Олай болса, жалгыз Курымбай гана емес, эр ауылдын да I бэйшйешшш баласы кзлып кояды д а ,- деснб1реулер. - Жок, олайболмас,- депду етп кешшлис,—егерейтетш болса, ayeai соларды бауыздапальш, солдаткасодан кейш кетерм13!.. Кепнкпей Нургожа мен Торсан Омбыга, губернаторга | жолыгуга жур1п кеттптт деген хабар келди... Бул хабардан балды I болгандарда, балсыз болгандар да аз болган жок. - Нургожанды б1тмейм13,- десп балды болгандар,- ауылдагы t 6i3re кожандаганмен, жогаргыулыктардынарасьша eriMci3дейтш оны. Жандаралга батьт Kipin сез айтпактупл, урядникт1н уйше батьш Kipe алмайды дейтш. Жэне eai орысша т1лден «но» дегенди б1лмейд1. Жандаралга ол сейлесш жарытпас. Оган свйлессе, Торсан-аксвйлесед!. Жандаралмен кеншдес те дейтш оны. Онын бетш бурса, сол-ак бурады, Нургожанды коя тур. Омбыга кеткендер орапганша ел imi шабыншылык болып жатты. Солдатка барады-ау деген Ж1г!тгердш аты барлары ел кыдырьт сез тындауга журдц. «Алатынботы», «алмайтын бопты» дегендералма-кезек ауысып, сапырылдыда жатты. - Мэнэпес1б оты ,—деген сез шыгыпкалды 6ip кезде. - Несез'ол? «Еаркеу» деген сез кершеди. Патша казакты ecipKen, солдат алмайтьш бопты. -Неге? - Жалгыз баласы осы кезде туган екен дейдй. Жыл сайын баласы туган кезде той жасайды екен дейдй. Той жасап жатканда, патшанын колына доматак кагазтусinTi, ашьш окып керсе, 6ipey патшага: «Таксыр, мунын калай? Казакты багындырганда, атан солдаталмаймьшдеп, игтерюшемер басып бергешкайда? Атаннын антынан ауганынба? Ойтпесен, халкындыжылатпа!.. Жалгыз бала устал отырсын, кептщ кез жасынан корык!..»,—деп жазыпты . - Алда, садаганкетейш-ай, KiMжаздыекен муны?- деп жылап Ж1бер1стт эрюмдер. 1Манифест —жарлау. 325

- Муны жазса, Торсан не Абылай ганаIжаза алады. бзгеш н колынан келмейш,- десп эрк1мдер. —Токтандаршы,- деспбфеулер,- мэнэпеспцжайын естшк!.. - Сонымен,- дед! хабар aKe.iymi,- жанага домалак хатты патша окып, атасыныц антын бузганга уялыптыда, казактан солдат альшбасын деп мэнэпестаратыпты... «Мэнэпеске»сенгендей, аз кун шабыншылыкбэсендед! де,тэты да кетершт журе бердд. Оfan себеп казналык жумыстажургенказак ждптершщауылга кашыпкеле бастауы. Олардынайгуынша: «шгге» журген казак жттгерш устал ап, аддын согыска женелгш жатыр..» - Егер солдат алатыны рас болса,- деп гушдесп жпггтер,- Tipi кетпейм1з бул арадан... согыста елгенше, осында влем13... Аты барлар аттарын жаратабастады, аты жоктардын айтатыны: —Арпалыс кун тумасынде. Егер туа калса, жаяу отырыпелем^з бе?.. Байлардынжылкыларьш устаймызда, MiHeMi3... Омбыга кеткендердщ взгесшен елге Нургожа бурын кайтгы деп естш к. Онын айтып келген ce3i: «Бул жумыстын Teriri губернаторда емес, патшада екен. Б1зд1Н Бекбайды тшмаштыкка алып, патшагаТорсан журеттн болды. Ол Омбыда калды. Мен оган каражатжинап ж^беругекедщм..» Эрюмнен барынша каражатжинальт жаткан кезде, ел iiuiHe тэты жаман хабар тарай калды: —Нургожа алдаганекен,—дегенкункш шыга калды 6ip кезде,- 03i Омбылан кашып келген екен. Ж андарата Торсан гана квршген екен, оны устал, жауьш койыпты... - Ендеше, елден акша неге жинайды бул? —К,урымбай тукымынын жемсауы кашан тойып едз. Тагы да жейтусейш деген! гой. - взге жеу! 6ip capi, егер мьшадай кезде жесе, онында енешше туй!лер!.. ©TipiKболар бул хабар, егер рас болса, алдымен Нурго- жаньщ взш бауыздармыз... Енги журт Нургожа мен Ыбырды андуга KipicTi. Буны сезген олар жайлаудан жогалды... —Кдйда олар? -Стапта!.. —Онда неге жатады? - Олардьщ бул жатыстары - жандарьш коргау. Елгин каны карайганын б!л!п отыр да, 6eKiHici 6epiK жерге тыгьшып отыр. —Ол гана емес,—десп елд! квп аралап келген 6ipey,—менщ ecryiM: Стапта олар жай жатпай, пэле жасал жажан KepiHem. 326

1 -Кандай? - Казакган солдаталынуы аныккершедь Е ндт эщгме- Kiwu !' 6epin, KiMfli бермеу. Осытан Ti3iMжасалып жатыр дейдь Ti3iMre ылга кедейшнбалаларын гана юрпзш, байлардынбалаларьш алып i калмакойлары бар сиякты. Байлар болыска параны eKiprin 6epin те жатканга уксайды. - Рас болды бул!-десп кепшшйсдуылдасып,- 613ДЩБайжан, ! Рамазан, Ыбырай ymeyi б1раздан 6epi бэсендей калып едд, ез балаларьшпзгмненеиирткен екен гой. Бул хабар ic жуз!нде раска айнала бастады. Жтеет алу хабары шыккан кезде, Байжаннын Жэркеш карагер атын, EpiMmi торы ; атын жаратып MiHin, Балыкбайдын ереушдеген жйптерше кетермеишбоп журд1де, Нургожа мен Ыбыр Стапкатыгылганнан аз кун кейш, атгарьшан Tycin, уйлершде отыруга айналды. - Буларьщне?- деп сурагандарга: - TaHipiHiHсалганын уйдешырьттосып алганнанартыга жок,- десп олар.—Тырбанганмен, кайла барасын?.. Колындз камшы мен сойыдланбасканекзруынбар?Мылшгаыш солдатшыкса,жайлаудаы жятгшмнбэрш кырыпкетед1Ненменкзрсытурасыноган... Осы сезд эр ауылдьщда мырзаларыайта бастады... Бфаколар азшылык. Кепшшкпнаузындагы ещцп сез: - Мырзалар олайотыраалмасуйшде. Bi3отыргызбаспызолай. Егерогырамыз десе, eauiri iciMi3соларментусер!.. Ызалы Kenmi.niKсвзден кке кеше бастады. «Пэленше байдьщ жылкыларын елш1ц xdrirrepi талап мшш жатыр дейш»дегенхабар эр жактан кедщ... «Пэлен жерде пэлен болысгы, пэлен ауылнайды жттгер1 сабапты... Пэлен жерде влпрщ те тастапты... Урядники елпрш келпи... Пэлен жердеекгметкарулы эскер шыгарып, жттгермен согысып капты...»деген сиякты хабарлардадунк-дунк етп. «Акмолажагында... Торгайжагында...Жепсу жагындз жтггер мындап жиналып, ешмет эскерьмен согысып жатыр д е й щ . д е п дуылдастытопталган жттгер... «Торгай жактагы кетершген елД1 Аманкелш деген батыр баскарады екен. Оган атса, ок, шапса, кылыш батпайды екен... Ол жуз мындай кол жинап, согысып жатыр дейщ»деген хабар кедщ... - Соган кетер меедП- деп арман етп бул араньщ жтттерп - Кайдакетсекте,- десп жттгердщ Kenuiuiiri,- эуел1Курым- бай тукымынан кепм13Д| алып кетем1з. Нургожа мен Ыбырды елпрмей, ешкайда кетпейм1з... 327

Нэстэсш болысынын xirirrepi енд Нургожа мен Ыбырдын жолынандыды. Шшденщэуе айналып жергетускен ыстыккуншщ 6ipiHae6ipTon жттТайжан уйше жиналып, кымыз irnin отыред: - Уа, шагындар уйден!- деген урейд айгай есш щ сыртган. Жйтгсердурюрей шыкса, кейлек-дамбалынан баска KHiMiжок Байжан emire xyripin келед екен. - Неболды?-десгп жйптероган... - Эне!.. эне!..- дед1 Байжан демш арен ап, Жамбатырдын сыртьм колымен нускап. Ол жакка карасак, келд жагалай 6ip пар атты кашып келедь.. Артынан кеп салтгыларкуып келед... Арбалы мен салггылардын арасьгшакырымга жакын... - Юм болды екен?- деген сурауга: - Не Нурекен.. Не Ыбыр,- дед| Байжан ен-rireарен сейлеп.- Куып келе жаткандар дэу де болса Шакабай мен Куттынын xirirrepi... 0лт1ред олар... Арашалау керек. Байжаннын балалары: - Атганайык!- деп жанеле берш ед: - 9ye.ai бшейис,- дед к е т и ш к ,- Нургожада, Ыбырда болмай, баска 6ipey болса, уялып калармыз. - Егер олар болса ш е?- деген сурауга: - Онда 6ipre бауыздасамыз,—десп кепшшк ун косып. - Астапыралда, не дейд?—деп, Байжанньщ терыпген курен кеск1ш кукылданып кетп... Кашканпаратш жакьшдапкалды... БеттТаудьщЫбырайынын уйi... Салт аттылар да утып келед... Айкайлап шауьш келед олар... Бул ауы.лдын да атга, жаяулары Ыбырайдын уйше умтылды... Шапкан калпымен Ыбырайдын уйше такала берген пар атты арбадан eKi адам каргып тусе кап, 6ipeyi уйге жупрдь Шабыска желитл келген бос аттар iarepi карай шаба женелштт, оларды euiKiM устаганда, токтаткан да жок.. - Ыбыр! - десп уйге кашып юргенш кепшшк. - Ол уйге юргенде кугыншылар да жетп. Байжан, онын ею' баласы, Рамазан, онын iHiciЭбу, Ыбырай, оньщ iHici Ахмет, тагы 61'рнеше адамдар eciicri басьштура калысты... - Ж1бер!- дест!' аттарьшан саулап тусе калган кугыншылар eciKTi басып тургандарга. - Свзге келшдер, сезге!-дед1 Байжан бардаусымен. - Дос па едн, кас па е д н е зщ ?- дестт ентелеген xirirrep .- Дос болсан, xi6ep! Кас болсан, онынды айт!..

Байжан тагы б1рдемеш айткалы келе жажанла, кеспелтек 6ip кара ж тто ны жагасынан капсыра устады да, cijncin кеп ж 1бердд. Байжан ушып кетп... - Мынау кайте,щ?!-деп БайжаннынЖэркеш кеспелтек карата умтыла бергенде: - Ол буйтедП-деп б1рнеше жтткамшыны устше жаудырып ж1берд1... EciKTi басып тургандар жауган камшыга шыдай алмай, бет- бет!мен кашты... Ж1гптерлапберш уйге юрдц... Оларгакыстырыла менде юртцм... УйдеЫбыржок!.. -О л кайда?!.. Жасаулы уйдщ жупн ж т т т е р копарып шашып жатыр, 6ipeyaep тесек-агаштын манын тштш жатыр... -Ж ок!.. 1ргеден каштыдеШндесе, айнала коршаганKici... -Б у кайда?!.. Кызы Верещи Нургожа iHiciОспанга зорлапальш беретш баягы Шайке де жур екен уйге юрген топтын imiHae. Оньщ ашуланганда бет-ayзы жыбырлап кететш едг Сондайкесющц ол «бу кайдалап» акыра бастаган жпггтерге: - Ол мунда болу керек!- дед|', он босагадага ecKi кебежеш нускап, бет-аузы толкынданып кетш.- Май жеген Курымбай тукымы, майлы кебежеге юрген гой жепЫ кеп! Ар жагында ашуга булыгьт калган Шайке кебежеш теуш кеп калды. Кебеже оган козгала коймады... Долданып кеткен Шэйкеннщ шарасьшан шыккан кез1босагадажаткан балтагатусп. Балтаны ала салакебежеш ол nepin-nepin Ж1бергенде, тактайлары б елш т ушып кетп... Ыбыр кебеженщ ш ш деп карынга салган майлардын арасына юре, шоке тусш жатыр екен... Кебеже бузылганда, ол калшылдап тура 6epin efli, шауып Ж1беруге ынгайлангандай Шайке балтасын кетерш алды. Элдеюм оньщ балтасын устай алганда: - Ж1бер, влт1рем!..- деп жылап Ж|берш Шайке... Анталап турган ж т тте р Ыбырды керш алды да Kerri... Bipeyaepi камшы... 6ipeyaepi жудырык жаудырып, 6ipeyaep тепюлеп жатыр... Эрюмнщ де Keri бардай, журт таласып урып жатыр... Ыбырдын табылганын ecTireH тыстагы к е п ш т к кипз уйге сыймасын Kepin, уйтиKerepin экетш, алыска тенкерш тастайды... Ыбырга жабылган журтгын арасына адам Kipin болар емес... Мен 329

тетке шыгып калдым... вршелене урган журпын аузьшдагы свз - Курымбай тукымына ата-бабаларынан уласкан кек!.. Аздан кейщ арашашыквбейекаллы. Бастап жургендер: Байжан, Рамазан, Салмойын, Бэйтем1р, Курекбай, Мыкан, Оспан, тагы- тагы солар сиякты байлар, аткамшерлер... Сонда олардын айтатьш сездерк «Ыбырда не жазык бар?.. Момьш бейшара емес пе ешбул, кой аузьшан швп алмайтын?..» Таяктан арен деп айырганда, шала-жансар Ыбырдын Kipniri гана кимылдады... - К егш здщ алды кайтты!- деп дуылдады кепшишс.—BipaK бул бастамасы гана... Туптемей коймаймыз бул кектП.. «Тортайга кетем1з», «Ерменге кетем1з»деген сиякгы сездерш айтканмен, б1здщаранын кетерпген жттгерш щ вюмегтырп етуге шамасын келттрмед1. Кеппкпей кару.лы отрядгар шыгып ед1, кетершсшыер оларгакарсы келе алмады... Акыры приемгабаруга жпттгер кеши... Олардын, еншп айтарлары: —Б1зд1 сотые манындагы кара жумыска алады дейш, одан да еюмет 6i3fli солдатгьщ езше алсьш. Ажал 6ipey. Жай елгенше, согысьт елейпс. Жнлтгердщ ол арызы тындалган жок. Олар майданный кара жумысына жуздеп, мындап женелтш е бастады... Эрине, женелт;лгендер кедейлер. Байлардьщ балалары еюметпн осы манайдагы правиантьш'тасуга кальш койды да, оны даезтартпай, орьшдарына Kici жалдады... Bi3fliH жаманш убарлыктардан майдан жумысына атгангандардын нпшде менщ туысым Ракымбайдын Т аспай деген баласы кеткен. 0Mip бойы орыс поселкесшщ малый багып кунш керетш Ракымбай сол жылы «бауырсырап» Жаманшубарга барса, ансап барганагайыныНуртаза ез баласынмайдан жумысынанальш кап, орньшаТаспайды ж1беред>. Сонда менТаспайга мынадайелен шыгарып, елден алган адреЫмен майданга ж!берш ем... «Мойнына, Таспай ага, туст1 курык, Кутылу киын болдь' мойьш бурьш. iHiniK,туыскандык кещлменен Жылаймьш жо.лынамен карал турып. Кашрлес ага ешн, кайранТаспай, Бакьпын 6ip iarepi журда баспай.1 1Эскерлис жук. 330

Курулы мылтыкалдын, курсаулы жау, Kayirace душар болдьщ сондай жастай. Шыгарды садакага Жаманшубар, Жок жiпт жанашыры жаман шыгар. Айрылып агайьшнан, жалгаз кетон, Киянатемес мьшау адам шыдар. Кдйтейш, куткаратын бар ма дэрмен, Куткарар ед!Мс е й , келсе эдден. Ылайымда сау барып, аман кайтьш, Келш тат е з жершде калган дэмнен!» Майданта кеткен ж йптер туган жер1не 1917 жылы февраль революциясы жасалганнан KefliHкайлы. Олардын кешш лш жана сана-сез1мде кедщ, ол - таптык максатын т у с ш т кайту. - Патшатускенмен, еюмет байлардын колында кальш отыр,- деп кайлы олар,- ещцп максат - байларды жойып, енбекшшерди е и м е п Совета куру !.. Совет ек1метш Кдзакстанда курута олардын 6ip жуйесг белсене катынасты да, мысалы, азамат согысынын 6ip батыры Жакып Кьютаубаев. Олтуралы осы шыгарманынекший кгтабындатолык айтамыз. Жакыптар эр жерден шыкты. Олардын эркайсысы 6ip-6ip шыгарманын геройы. Т ап тартысы майданда гана кызтан жок, тылда да кызды.1916 жылы Казакстанда болтан халык кетер1л1с1н1к 6ip кызу ошаты Торгайда уйымдасты, оны бастаушы - К,азактын Чапаевы - Аманкелд! Иманов. Жасынан байларта карсы боп ескен ол 1916 жылы exi жакты канаута карсы казак енбекш1лер1 квтертлгенде, бул зор окитата жетекип болды да, большевиктермен байланысу аркылы стахиялы козталысты саналы тап тартысьша айналдырды. Онын арты Кдзакстанда Совет екш еп орнаута Аманкедш бастатан казак енбекшьтер! белсенш катынасуга сокты. СоветeKiMeriТоргайдакурылтанда, Аманкеад кдзактасогыстын 6ipiHoii Кызыл комиссары боп татайындалды. Ерлйс куреете ол душпандардын кольшан казата ушырады. BipaKдушпан ол тжкен Кызылтуда жыта алган жок. Кызыл ту кетерген казак енбекшшер1 Коммунист партиясынынбастауымен, туыскан елдердан, acipece улы орыс халкьшьщ жэрдем1мен, букш совет халкынынкатарьшда бакьггшыны -коммунизмгежылдан-жылбиж ерлепкеледд... 331

ТОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ Лкындыкка эуеспк АЛГАШКЫАЙТЫС Жайлаудан кайткан Балыкбай ауылы Акбалык келше конды. Кыстауынан алты-жет1 шакырым ж ердей бул келда ол ауыл кектемде ж эн е к узд ту ш жайлайды екен. Балыкбайдын уш ауылынан баска, бул келш жагалай конатын: Кдраша, Аида, Тел!, Салдатдейтш ауылдар бар екен. Салдат ауылы Тайжан ауылымен Жамбатырда да 1ргелес отырган еда, Акбалыкта да ipreaec конды. Бес-алты yttni ганабул ауылдын дэулетпс1 С алдапы н Оспаны, ез1 со жылы Капсыт руынын ауылнайы. Бул ауылда Гулзейнеп, Рабига, ¥лпан атгы уш кыз болды, ynieyi де он бес, он алты манайындагы жана ecnipiM жас кыздар жэне, сол кездег1 менщ угымымда, дуние жузшдег1 ен суду кыздар... Бул кыздарды еске алып отырган себебш: мен1н алгашкы махаббатымды ояткан солар сиякгы... ©теен жаздын жайлауы елде каншама кещлс13 болды дегенмен, жастьщаты - жас!.. Кандай киындыкш болса да кетерш кетет1н жастыктын жалынды куаты 1916 жылдын дурбеленше ушыраган ж1г1тгерда суьш кайтарарлыктай жасыта алган жок. Олар, 6ip жагынан, ереущдей, киянат кергендермен куресе журе, ара-тура сауык-сайрандарьш да умытпайды. Мысалы, ел inii шабьшшылык б о л ь т жаткан мезплдан вз1нде, Капсьптын ж1г1тгер1, «влсек те, ойнап-култ елей1к» деп, Kepmi конган б1здан ойдагы Сибаннын

кыз-бозбаласын конакка шакырып, 6ip куш сауык курды. Кетшкпей Сибан xirirrep i де Кдпсыттын кыз-бозбаласын шакырып, конак кып, ойнатып-кулддрш кайтарды... Жеке кы з-бозбалалардын езара махаббаттык карым- катынастары, эрине, е з аддына.,. Оны токтатар бвгет кайла бар!.. Кдпсыт жастарыньщ ойьш-сауыгына араласканда менщ кезьм взге кыздардан repi Саддат ауылынын уш кызына квб!рек TycTi. Махаббаттыкем1рдентэжрибеазщпм бе, немене, улб>реп катарecin келе жаткан бул уш кыздын 6api де маган ез1м киссалардан бшетш хордь!Н кыздары яки «перизатгар» сияктанады да турады. Жеке жолыктырган6ipeyi езге екеушен сулуыраксияктанса, анау екеушщ 6ipeyiHтэты онаша жолыктырсан, ен сулуысол бола калады .. ymeyi 6ipre oTbipfанда карасан: 6ipiHeH 6ipiHартыккоре алмайсын. Кейде 6ipeyiHiH взге екеушен кез1 сулулау квршсе, енш 6ipeyiHiH касы сулулау сиякты... ушшшюшщ Kipniri взге екеушен сулулау сиякты... Туp-тулгаларьш жалпы алганда, бул ymeyi Акан cepiHiH.' «Мен бугш уйыктап жатып кврд1м 6ip туе, Кергешм Гул-байрамда уш тоты кус», - деп сипапайтын уш суду сияктанды да турады... Кдзактын ауызша вленншш 6ipeyiHfle: «Кешкендеквш айдаймьшдвненменен, Жаз жайлап, куз жтберген квбенменен. Квргенде ттл1м батпас сездер1мд1 Жоддаймьш саган, калкам, еленменен»,- Дейд1гой. Осы елендеп «квргенде titim батпас» деген евз бекерге айтьпмаган. Жастык жайлауын шарлапдагдыланган 6ipey болмаса, кылауытуспеген кездщ жана ecnipiM ж й т гашык кызьша журек сырьштуралапнеш айтаалсьш!.. Егерайтаалмаса, олардынарасына дэнекер болуга вленнен артык не курал бар!.. Ендеше, вленмен басталмайтын махаббат болады дейс1з б е!.. Салдат ауылынын «уш тотысын» квргенде тш м батып айта алмаган журек сырын мен 6ip кун1 оларга былайша жазылган вленмен жолдадым: «Гулзейнеп, Работа, Улпан суду, Бул манда ушеуще kim пар суду? Тарангандарил келде уш аккудын Кврюне kim болмайды iwcap, суду!.. 333

Y uieviH канкылдатан коныр казсьщ, Y ш еу-ак боп жаралтан rinri азсьщ! Калыклал каршыгадай журген жплт Кеэдерш ушеушнен негежазсын!.. Y ш еущ квлде ж узген шурегейсщ, BipeyiH6ipKbi3 емес, 6ipereftciH!.. Каймаксын десем сутге калын болар, Каймак емес, каймыжыккшегейсщ. 1Шркш-ай, каршыгадай туссем бурш, Саусаклен кшегейден ж есем min. Калмас едж урепм де em6ip арман, BipiHMeHжурсем егеройнап-кулш...» Бул е л е в д мен Досымбектщ Б1р1мжаны деген мешмен жасы ж тт тен берш ж1бершм. Б1р1мжан ол еленш Байжаннын EpMimiHe керсетед!. - Кудай берш ,- деп куанады EpMim,—мен де сол кыздаргавлен шыгаруга ойлап жур ем. Бул елещ ц кеппрейш де, е з атамнан ж1берейш. - Уст кой ол,—деп Б1р1мжан кяпандайды да, Ермш е з сезш кайталай берген сон кенедг Кенбеске амалы жок. Б1р1мжанньщyfti бул ауылга юрме,—руы Керей емес, Баганалы. Ecid ауылда юрменш. epKi ipraiicri атаньщ баласында, acipece ауыл агасында. Бул ауылдын «агасы» - Байжан. EpMiui - Байжаннын мырзасы. Жасыжиырмаданаскан ж iп т бола тура, ол майдан манынын жумысьманда, правиангтартудандакалып койган. Елжайлаудан кзйгып, Акбалыккаконганда, Тайжан ауылында одан баска 6ip де жас жйтгжок. 0 згелер1казьша жумысында. EpMim мешшктенген менщ жогарты елещм жастар арасынатез тарай калды. Бул маган намыс болды да, Ep.MiuiKeбылайшадеп елен жолдадым: «Сэлем деп хат жазамын, Ермш , саган, AoaMHbiH6ipeyi ем сенгпп сатан. И е боп Kici алецш кызта жазып, Таптын сен 6ip мылкауды кенпш сатан. Мен емес ceHi еленге кылган жарлы, Жумсайды арлы адам колда барды. С езтаппас - свйлегендд «менш »дер, Белбеуге туйш алып уят, арды.

Сен неге меш мунша басынасын? Баймын деп эдде езшдие тасынасын? Мен жазган еленменен корек кьима, 0 з малынмене зш д асыра сен!» Осыелещц алганнан кейш EpMiiuмаганбылайша жауапкайтарды: ■•Базардан алып келген кумк балдак, Жасьщнан жеттмкатдын кудай каргап. Жаз койын багадыдеп Тайжан сеш, Моддалыкка ш ее, жалшылыкка алган жалдап. Базарданальт келген карамай-ды, F аламдыжарыккылган кун мен ай-ды. Кутыртыпмуны уйше койганынша, Апарьт сиырмен 6ipre неге камамайды!» Ермimбул еленд! маганменен оюпын Додакдейпн баладан6epin ж1берттп. Додактын memeciб1здиг Сибаннынкызы, сондыкган оны жиен деп, мен жакьш тартатынмьш, ол да меш жаксы кереда. Додактын экес( Сымайыл ол кезде зорденел1, буырыл сакалды Kiel. Ауыл адамдарыоны «Майаган» дейш. Жасында саддау болган Май агансо кезде де кундыз берис киш, твбесше yKiтагып журедз, ойын- тойдан калмайды, кыз-келшшекпен эзидесе кетедг Мен ол KiciHi жезде деймш. Ол да MeHi балдыз дейдг EpMimTiHвленш осы Май аганакврсепп, акылдасьт ем: —03i де аямаган екен, балдызым,—дед1 маган,—сен де аянба. Егерзорлык кыламдесе, мында 613бармыз гой, оган жем кып карал огырмаспыз. Май аганньш,сезше аркалангандайбоддьшда, Ермшпсебылайша жауап кайырдым: «Шыгар-ау, Ермш, сенен нелерлеб1з! Екенсщ евзщ жасык, езщ сем1з. , Сиырмен 6ipre апарьт кзмайтугын, Дедднбе меш бука немесе епз? Оларга, ойлап турсам, езщ парсын, Ce6e6i, ар-уятган безген жансьщ. Аузымды будан api кышытпасен, Бул айтыс осыменен тына калсьш». 335

EpMiiu бул елецге жауап кайырган жок. Тек, одан кейш жолыкканда маган айтканы: - Бэлем, колыма онаш аб1ртусерсщ , мен саган керсетермш елен шыгарганды!.. EpMiui екеум13 дурдараз боп журген кундердш 6ip кеппнде 6ip ш ел мен 6ip шетше квз жетпейтш убак-шубак керуен кеп калды. Акбалык басындагы ауылдын адамдары керуеннш алдынан салт Kici шыгарып б в д р с е , Атбасар жактан правиант тартып келе ж ажандар екен, к е п ш ш п жат ауылдан. Араларында Акбалык басындагы ауылдардын ж эне б1здщ Жаманшубардын правиантшылары да бар... Правиант тартудын 03i согыска барудан кем кермей, жолаушыларьш сагана кутш отырган Акбалык басындагыауылдын адамдары керуеннш алдында салтккп шыгарып бшшрсе, Атбасар жактан правиант тартып келе жаткандар екен, Kenintiiri жат ауылдан. Араларышв Акбалыкбасындагы ауьидардын жане б 1злдн. Жаманшубардынправинтшылары да бар... Правиант тартудын езш согыска барудан кем кермей, жолаушыларын сагьшакутш отырган Акбалык басындагы ауылдар алдарынан убак-шубак шыгьш, жылап-сыктап карсы алды. Мен ез1м1здщ жаманшубарлыктарды карсы алдым. Жаманшубардан отыздан аса арбалы бар екен. Ж н п т ер д щ 6epi е з 1ме таныс туыскандар, бастаушысы -Тоганасты н He3ipi. Нэз1рдш кылжакбастау ж т т екендга осы шыгарманын inrepipeK 6ip тарауында айтылган. K,a3ip ол байсалданып, сезш салмакпен сейлейтш бопты, айж ан сезш Жаманшубардын езге Ж1гптер1 акыл керш тындайтын, т ш н алатын бопты. Онын ден еа де, кеск ш -к ей т де байсалданьт, бурьшгы таразылау денесш ш суйектер1 сомданып, толыгыпты, жогаргы ерш ндеп бурынгы кырбык кара сэры мурт Ka3ip калындап, былай да эдем! кескшш сулуландыра, салмактандыра Tycimi. Муртытусп калындап алган сакалын ол кырып журетш бопты. Бул топта мен!н немере агам Мустафаньщ Кдмзасы да бар. Кермегел1 терт жыл болган Кдмзанын бойы маган бурынгысынан eni есе бшктенген сияктанды. Ол каз1р иыгъша eKiKici мшгендей, кен жауырынды, шалкак кеуделр сом денелк Ty6irreHin калган кара муртгы ж т т бопты. EipHeme жылга уласкан сагыну кен1лде бурьш журетш екпе-наздьщ бэрш жуьш лнберген екен. EkeyiMi3 жылап KepicTiK.

Ha3ip мен Кдмза гана емес, жаманшубарлык жшптердщ 6api де маган тур-тулга жагынан тугел езгерген сияктанды: жастауы дындай ж т т болган, xtirrnepi сакайган!.. Мен оларга тандансам, олар маган танданып: - Шырагым-ау, сен де сорайып, уп-улкен жнтг боп капсьщ гой!-деседг Адам е з бойынын ескенш, расында да, байкамай ма. Kaaip керсем, бурын менен ею есе узын сияктанатын жйгггерд1н 6ipa- зымен бойым тенеап капты: мысалы, денёмнщ эл1талдырмаштыгы болмаса, бойымнын узындыгы Haiipre жакындап капты. Ж т т ге р жолшыбай Жаманшубарга соккан екен, сондыкган олар аркылы мен елдщ де амандыгына тугел кандым. Акбалык ауылдарыныц е з жттгер1 болмаса, езге ауыддардын жнчтгер1 KoaiKTepin ауылдан аулактаты далата агыпы. Правиантшылар ете жудеп келеш екен: олардын кетш л йш щ жеккен Keauerepi «кедейдщ кершолагы» аталатын кункакты 6ip- 6ip Kepiri, сондыктан жолшыбай болдырып, шбшен аянга арен жарап келед1 екен; тарантас б1рен-саран гана адамда бар, кеп- ш ш пнщ жеккенi —ею аякгыказак арба ж эне алые жол мен ауыр жукке жарамайтын ecxi арбалар, сондыктан олар да жолшыбай кирап, азап KepceTirrri, 6ipa3bi жолда кап, баска арба таппагандар жугш аттын аркасына тевдеп апты; шалагай саймандар да жолшыбай узшш-созылып, эуре-ш шре кьптгы. Правиантшыларга еюмет азык бермейд: екен. У йден алып шыккан азык кебшде таусылган... Б1рталайында азык сатып алатын акша жок... Ашыкканнан урлыккылам деп, кейжйтг жолшыбай колгатуеш, абактыдакалып койыпты... Осы жудеушшк жаманшубарлыктардын бойындада бар екен, 6ipaKолар жолда ауылга соккандыктан, эрюм шама-шаркынша кшм-кешепн, арба-сайманын, к елш н езгертш, жолда ауылы жоктардан repi дурысталып альшты. Ж т т гер келктерш агытканнан кейш 6ip жерге жиналды да, аска отырды. Жаманшубардан алып шыккан кымызды маган олар: - Елдщ Дам1, сагынган боларсы н, im , ш ырагым!— деген бауырмалдык жылы сездермен бердг - Бай Kici малгатойган б а? - деп койды Нэз1р мен туралыайтьт отырган туыскандык сездерш щ арасында - Эйтпесе, б13Д1Н Нуртаза аксакалдьш, осы баланы осылай кангыртып Ж1берет1н не ж еш бар. Дэулет1 жетпей отырган Kici емес. Каптап жаткан балалары да жок. Бу бала немере iHici. Осыны колына-ак устап, 22-859 337

6ip шуйкебас о п е р т, 6ip курке ririn койса гой, санатгагы уйддн 6ipi боп, тупн тутетш отыра береди Амалын нешж. Соны icreMeftoi - Here icTeciH ,- дед! Шакшау кекеттнда дауы сп ен,- «Кедей байга жетем дей д , бай кудайга жетем дейда» деп неге айпы д е й с т бурьшгылар? Байда кзнагат ж оган керш айтыпотыр. взщбайысан да осыны icrep ен. - Мен ктемес е м ,- деда Д уйсеннщ Косенi дейтш момындау ж т т , - KepiHe KiM акетш жатыр малый. TipmuiiKTe imin-жеп, кемтарга карасып еткеннен баска не бар! - Сиырын кебей т кеде жатыр гой, 6ipep кыздынкалынмальш орал алгандай боп, сонын тен жарасын кудайы кып шыгарсан, осы баланьщ капынынаж етт жатыр,-деп КэСендаб1реулерэжуа кылды. - Келденен сезда коя турсаккайтеда,-деда Нэзтр, эж уа сэздер к е б ей т бара жаткан сон,- елентындап алсаккайтеда. - Макул , - дестт езгелерй—BipaKайтатын KiM? - Мынау Сабит ш е? - деда Н эз1р , - вленип емес пе еда осы, ауылда жургенде? - И е, ие... Айтсын, айтсын!—дестт кепшник. - Сен киссагатэуipен гой, жаксылау6ipeyiH басташы!—дедаНэар. - Кисса емес, басканы айткызу керек буган,—деда Тышкам- байдын Акмети - Н е т ? —деда Ha3ip. - Осы бала елен шыгаратын бопты деп еспдам. -К ой ш ы ?!. - Рас. Кеше 6i3iUH уйде Кдлба1конып жатыр еда гой, сол айпы. Бальжбай ауылындагы Байжаннын баласымен елен шыгарысып капты бул бала. - Недейда-ау.жаным! Рас па, шырагым?-деда He3ipмаган. - Р а с ,-д е д а м мен. - Ие, калай?- дестт Ho3ip де, баскзлар да. М ен айтыстын шыккан себебш баяндап ем, олар менен менщ де, EpMimiiHде шыгарган елендер1м!зда айтып беруда етшда. Мен айтъш бергеннен KettiH: - К ап, кыскарак боп калды-ау,- деп eKiHicri б1реулер1,- узакгау айтыспаган екенсшдер. - BipaKайтыстын токталган Typi кершбейда гой,- деда 6ipey- лер1,—жана басталган сиякты гой. EHairi жауап Байжаннын баласында калып отыргой... 1Кдлба - Акметпн кайынатасы. Салдат ауылынын адамы. 338

- Жауап кайтарса, айтысамысын тагы д а ? - деп сурады ТасбектщДайыры. - Неге айтыспасын,- деп шу ете калгандарга мен Ермш гш кокан-локы сезш айтып ем, Ha3ip: - Кдрайкер, нартуйенщарыктайлагывдай сорайган ана немешн epiMcyiHl- деп к ейт калдыда, аз к щ р т : - «Кднгырып журген жепм бала, болысатын адамы жок» деп басынганы гой б у л ,- дед}. - Жоламау керек Kanipre,- дед1Дуйсеншн Кэсеш маган,- сен жалгызсьш, ол - рулы ел. Ж ане бул Кдпсытдеген сорпага мае боп атагы шыккан каугерек журт. KiM бшедг, араларынды шайтан кеулеп Kerin, жазымга ушырап журерещ. - Сентоктай туршы,—деп Ha3ip Кэсендг токтатып койдыда,— ейтш дэеггбеу керек о н ы ,- дед1 катерпца дауы сп ен.- Бунын ел- журты барын 6iAflipy керек оган. - Кдлай?—десп эрк1мдер. - Не «калайы»бар. Мьша турган ж ок па ауылы. Ертен атганар алдында барамыз да айтамыз. - Н е деп? - «Катынына ие бола алмай журген пысылдак мурын жаман Байжаннынбаласы емес пе едш,»деп, «Карабул, жаман mipiKнеме, Kici сабайтын кет саган кайдан келш?» деп; «Бес байтал 6irri деп, дэешн деген екенс!н... Казына жумысына ауылыннын жарлы- жакыбайьш ж1бер1п, езщ уй1нде кап, кекиш деген екенещ» деп; «Жаманшубардеген елшбшемющ? Экещц таньггатьшьш бшемющ? Мыкты болсан, кол катып кер, кэне!» деп... Ерм1Ш касында отыргандай He3ip ашуланьш кетп де: - Ен кызыгы,—деш ызалы унмен,—93iH сабап алу керек. - Кдшан?- деш 6ipeyaep. - Борышка каратьшKici сабай ма екен. Осы жолы сабаймызда. - Рулы ел сабата ма саган? - Кдйдагы «ру» ол?—дед! He3ip кекетзншдауыспен.—Ауылы- нын ж1птгер1 соган болысады деп отырсын ба? - Неге болыспайды? - EcTiMeft KeaeM iciaaep неге болыспайтынын? K e m e ri дурбелен1 бенн ашып берген ж ок па журпын.. Bi3ru осьшдай азаптыжолга айдап, e3flepi уйщде мыкыньштаяньш отырьш калган мырзаларды кайсымыз жаксы керш келем(з. Ж урпы н 6api де сондай. Балыкбай ауылыньщ правиантшы xirinepiMeH сейлеси. Байжаннын баласын атарга огы жок. 11916 ЖЫЛДЫЦKOTCpinici. 339

- ©кпеге киса да, адамге кияды д е й м й щ ,- деген Итаякгын Кусайынына: - Неге кимайды ,-деп ж е ю р т тастады Н эз1р,- кисан, кеше дурбелен кызган кезде ез туысын Нуртазаны елт1рем!з деп кутан ж ттгер ге неге косылдын? Кусайын кушлжш калды. - Кумшжимющ.!—дед1 Нэз1р - Журттынбэрш де езщдей квр. 03iHe жаны ашыматан туысканнын Keperi не саган. Ест1мей келемшщ: осы правиантта Байжаннын не к е л т , не баласы жок. 0 3 i - Балыкбайдын байынын 6ipi. Соны кай Балыкбай жаксы Kepin отырдейсщ. Жаксы керген]' сол,кеб1«эй, бэлем!» деп колдарьша TyKipin келедг Кенестщ осы 6ip тусында ауыл жактан аттын ay6ipi естше калды. - О ю м ? - деп аландасты ж1гптер. Далата жаккан оттын сэулес!мен карангылана тускен тун аландатан xirirrepre аттыны тез керсете коймады. К,арандаган атгы адам жакындап’келда де: - Оргатолсын!—деда ж1птгерге. - Айтсьш. KeMTiri сетм ен толсьш!—деда эрюмдер. Атгы Балыкбайауылындагы Сулейменнш,Асаны екен. Жкптер оны кош еметтеп аттан T ycip in алды. Ж асы сол кезде елуд| алкымдатан, момьш мшезда Асан амандык-саулык сурасып аз отырганнан кейш, жаманшубарлык ж ттгер да конакка шакыра келгенш айтгы. Онын айтуынша: кел басындагы бес ауыл жиналып кенескенде, правианттартып келе жаткан жат ауылдын жиггерш уйда-уйге белш конак кып аттандырмак болтан. Жаманшубар ж кптерш А сан мен Май атак уй! алган. Конакка бартан ж т т т е р тан ата тарады. Т арар алдында Ha3ip Асанта айтып Байжаннын Ермш ш шакыртып алды да, оны мен м е т eprin онаша шытып: - Мырза, кыска гана айтатьш сезьм б а р ,- деда оган. - Айт,—деда Ермш . - Айтсам, кудандалы ауылсын. Б1зд1Н мына 6ip баламен араларында аздатан эзш-оспактарын бар екен. Сонын артын сен кекке айналдырып, бутан жудырык керсете бастапсын - - Онын мэн1... —деп келе жаткан EpMiunce: - С ен токтай т у р ,- дед! He3ip epKiHciHreH дауы сп ен ,- мыктылыгынды сен ауылында консын боп отыртан Домалакгын Райысьша, пушык TeMipKere, болмаса анау Калтакбас 0cinTiH 340

Мукашынаайт, маган айта!..Ерепспе»сен меньмен!.. Егеререпесен, уйщнен суырып алып тепюлеймш. Саган болыскан Балыкбайды керш алайын. К эн е, ер болсан, шыдашы осыган!.. Экелпи колынды!.. EpMim колын усынган Ha3ipre колын да бермеда, жауап та кайтармады. —Е, тэЙ1р,—деда He3ip дауысын кетере Tycin,—«Жаман атка жел бггсе, жанынаторсыкбайлатпас, жаман адамгамал6iTce,жанына коцсы кондырмас» дегендей, бес байтал 6irri деп KenipreH екенещ. Мен бшмейтш нен баредасенщ? Экен жаксыболса, шешен Кожбан он жакта отырганда неге балалап кедщ? Онын Байжанга емес, Байжаннынагасы Буйрабайгатоктаганын бшмеймв бе 6i3? Экеннщ кегш кайтарып, BipKeHiH1 уйш деп жентенмен жакын болганын б1зданкулакка шалынбады деп бшемющ?.. «Эй»дер эж е, «кой» дер кожа жокбоптасьнансынсен. Мурынындыкетергенсщ. Б1ракесшде болсын,- деда Ha3ipтютенесейлеп, Ермшпсежудырыгынкерсетш,- мьша жудырыктисе, KeHcipiriH жапырыльш iiniHe Kipin кетер!.. - Шакырганда айтайын дегешм осы ед1,-деда He3ip аз юдарш, дауысын бэсендетш ,- есщ де болсын. « И тп ц и еа болса, тулкшщ TeHipici бар» деген. Heci жок деп ойлама сен С абита. Мен саган «тае керме» деп жалынбаймын, мыкты болсан, таш кер?.. —Кэне, кетгж,Сабит!—дед1 Н эз1р женеле 6epin. Мен онынсоньшаердам. Ермин сол орнындакалшиыптурып кадды. - Калай, дурыс айтгым ба, бала?- дед1 Ha3ip былай шыга. - Эрине, дурью!- дедам мен. —Тындаса, тындады, тындамаса, каймыкпай айтыс!—дед1 H a3ip.- Эуселесш керш алайын онын. Бугандейш туысым, жактаушым жок сиякганып жалгызсырап журетш маган, Нэз1рдан ал п сездерш естненнен кейш, «Менде де туыс, жактаушы бар екен-ау!» - деп, шалкыган ce3iM пайда бодцы... EpMim eKeyiMi3кырги-кабак караскан калыппен aai де журш жатгык. Ауыл кыстауга кешш конган кезде, «EpMim берд(» деп, Додак маган мынандай влен экелдп «Карай гер бул С эбитан тойынганын, Тойыньт, ж т т г к к е бой урганын. Шамадан аса курык тартамындеп, Сынбасын б 1раксен1н мойнын, жаным. 1BipKc - Буйрабайдын баласы. Онын ofteni Дэметкен мен EpMiurrin occri барин Heaiprc мен аСпкам. 341

Сезге де ж етм адам болмак мешкей, BipaKсен андап сейле, желдей еспей. Жел кеулеп, ез шаманды байкамайсын, Tape erin жарыларсьщ урген местей. Жнлтбоп мырзасыма бетен елде, Желкабыз боп epiicri берме желге. Мен1мен тендесуге бойынтапал, Болсан да кем болмайсьщ маган ленде!» Мына сиякты niKipi жинак, ce3i таза елен келгеннен кейш, тамырын каза бастасам, еленда шыгарган EpMinrriH e3i емес, кайнагасы Баймагамбетекен. —Сен, бала, одан сактан,- дедамаган бул ManiMerriберушшер,- бул манайда Есшбайдын F алауетгеншен сонгы окымысты xiriT сол. Турайскейде окып, окудьщ Ty6iHe ж етеен xiriT. Онымен тендесу онай емес. —Кдй жастагы ж т т ? —дел сурадым мен. — Жасы осы Ермш тер шамалы болу керек. BipaK aKeci каршадайынан окьпып тастаган. Дуниеде бшмейпш жок. —Бул еленда кашан шыгарып берш жур ол? —Байжаннын уйше жуырда конып кетп. Сонда шыгарсакерек. —Енда орала ма? —Жакын арада тагы да келеда дейда. Турайскейде ногайша окытан екен, оны 6iTipin, ендаСтапка1барып орысша окимьш д а т . Бурын атын ест1меген ж эн е хабаршым жогаргыдай кып сипатгаган x i r i i r i кврпм, peTi келсе, соньщ вз1мен шайкаекым келеда. BipaKол келгенше EpMiuiKeжауап кайтармай отырам ба?.. Оган сонгы кайтарган жауабымда «ар-уятган безген жансын» деген сезда немесе «аузымды кышьппа!» деген сезда бекерге айткан жокпьшда. EpMiuiTiH туган xeHreci Даметкенмен eceri барьш журт рас кып айтады. Дэметкен - сол кезде отызды орталаган эйел. Ол Квш ебе руында Казыбай дейт1н агакты KiciHiHкызы. Дэметкен - усп-басын, уй-imiH таза устайтын, к к е шебер, кврйсп, сымбатгы, с езге шешен эйел. Kytteyi Б1ркеш ол кыз кезшде менс!нбей, келмеймш дел булгакгаганда, ел талкысьша шыдай алмай, амалсыз келген. KyHaai ауыздардын айтуынша, KyfleyiH менс!нбеген 1Преснсгорьковская станицасын ол жердег! кааактар «Стал» дейш. 342

Дэметкен « ж тт ш ш к п экесшщ он жаганда сапырган», келшшек болганнан кейж де «куйек астысьга» токтатпаган... «Аузымды кышытпа» легенде, Ермш ке м еш ц кездеткешм Дэметкенмен арасындагы байланыс еди. OfaH Ермш тусшбедц ме элде тусшсе де кымсынбады м а ,- ашуыма тиерлпстей маган тага елен шыгарды. Нэз1р айткандай, MeHiH ендцп MinaeTiM - оган упайымды ж!бермеу. Осы макс<*4тпентага да жауап кайырганда, «аузымды кышыткан» сез1мд| жазбай тура алмадым. 0 л е н былай боп шыкты: «Крймады мьша EpMimepericiH, Ж енем деп, кара оньщ дэмелюш. Кырсыгап тулен тургп деген осы, Олердей 6ip таякты жемек ушш. Сыпайы айтысьт ем басында мен, Амалсыз шабам енди насырга мен. Bip сезди буШрйме сактап келген Болмайтын болды енди жасырганмен. С ен MeHiHер жйтпм един кай 6ip, Д еседе 03i мырза, малы байбул. Шын каза сыр актарсам, сен емес пе Тал берген енесше жаман айгар? Жйчтсш кешш журген э р еткелди, Умыткан улггарды, эдептердц. Yятгы умытпасан, калындыктай Кармалап журмес единДэмепсендц! Б1лем1з сенщ жаман енегендц, Аягын, бэлем, енди ерелендц. 0лт1рмей взгелерди журсщ кайта, 0зщ н щ аямаган немерещй!.. Жаратса кайтер един с е т кыз гьт? OpKiMreболар единта к е сыздык.. К елет жол удай с ез табам саган, Татыда туты болса осы туздык».

EpMiimce бул елен ж16ершген кезде мен Gcin дегеннщ уйшде туратьш ед1м. Нэз1р айткандай, ол калтакбастау сэры шал болатын. Шаруасы осы ауылдыц ен кедеШ. Улкен баласы Мукаш жалгыз атымен правиантга жур, ондар шамасындага еюнпн баласы (атын умыттым) менен окиды. «0cin niрадар» атанган ол шалдьщ мшез1 мейлшше момьш, еилйммен eMip бойы «ей-шай» деспеген, ашты- токхы бола журе, Kicire телм1рмейтш, колда барьша риза болатын, канагатшыл, бар асьш мейманьша беретш мырза, тэубашыл, намазшыл - сопы Kici болатын. М ен де 6 c in уйшде к у т и и болатынмьш да. Bip улкен, 6ip кашар сиырдын сумесш ен шыккан актьщ TarriciH ол маган берпзетш , каймаксыз, майсыз шай iumeflTiH6i3, езге гамакга кутпейтшб1з... Bip KyHi 0cin элдекайда KeTin, онын бой жетш келе жаткан кызыЭлиматуе мезплшде каймаккабылтаган ак ipiMmixneHмаган шай6epin отыреда, колына жас шыбык устаган Дэметкен сурланган кескшменуйге Kipin кедщ де, магантаяла кепжуресш ен огырьт: - Эй, кащырган и т !- дещ дцеендеп.—Сал жйлтпен1мешкашан устап ап ен сен? - Кдйдагы сал ж т т ? - дед1м мен, туешбеген боп. - Мынаны сен жазбай, мен жаздым ба?—дед) Дэметкен, менщ EpMiuiKeелен жазьш Ж1берген кагазымды калтасынан суырьт. М ен б)рдемелерд) айткалы келе жатканымда, Дэметкен колындагы шыбыкпен тартып кепкалды... EKimni тартам легенде, онын шыбыкты кольш устай алдым. - X i6ep !—дед) долданып Дэметкен шыбыгын жулкылап, мен жтбермещм. Сол кезде ашык турган еак тен , корага Kipe берген EpMiunce кез1м Tycin кетп. Онын колында да шыбык... Уйге жупре басьш келе жагыр... Халдщ неге айнальш бара жащанын шамаладым да, эйнеп салынбаган терезеден атгым... Дэметкен, Ермтшмеш Тайжан уйше шейш куды да, жете алмай кала бердг М енш артымнан Тайжаннын уйше Kipyre олар бата алмады, ейткеш ол уйде аюдай акырган,тегггекмшездт Салимабар... БАЙМАГАМБЕТ 13Т0Л ИН Ермшшенжанжаддасканнан кейн Балыкбайданкетугетуракелд|. - Б1зден керген киянатын болса, айт, эйтпесе, езщмен курбы жю тпен жастык женшде жанжаддассан, оган 6i3 канша кшэльм1з? Bip тентекп кеп боп тыюга шамамыз келедт «Битке екпелеп 344’

тонынды oixa салма»дегендей, 6ip адамга вкпелеп жылы орнынды неге суьпасьщ? вйтпе сен! EKeyiaoi кешспрейж Будан былай саган тамейпн кылайык,- деп, менен балалары окитын бул ауылдын KenuiLniri *i6eprici келмеп еда, оган мен солкылданкырап та калып едам, меш алып кетуге келген жездем Болатбай: - Жылы свздерще тэш р жарылгасьш. BipaK балдызымды тастап кете алмаймын. Кдлай тастаймын: 6ip-6ip жудырыгы курзшей жуан бшек, епздей енкиген, iciHreH немен жазатайымда салып кап, влтзрштастаса, кайтем? Б1легше суйенген пэле квршеда онын. Пэледен машайыккашыпты. Кашпаса болатын емес оныннан. Крныстас отырган кудандалы елм1з. Bip тентегше бола арамыз ашылып кетер. Одан да, осындай куда да, кудаги да тиыш кезде баддызымды алып кетейш ,- деп болмады. Сез осыган куйылганнан кейш, Болазбай Май агандакшеконды. Май аган оган арнап сем13 серкешш сойды. Сол куш адрде Додак жана хабар экелда маган. Май аган маган анда-санда кисса айттырып, кумарта тындайтын е д г С ол дагдысымен ол бупн де кисса айткызып отыр еда, кешке уйден шыгып кеткен Додак пирде оралып келда де, «далага шыгып кет» дегендей кезш кысып ымдады. К,ажетп б1рдеме барын бшгендей, мен элденеш сылтау кып, киссасын кызыктылау 6ip жерш е токтапъгм да, тыска шыктым. Додак ере шыкты. - EpMiurriHкайьшагасы кептз,- дедаДодак, мен сурап улг1рмей. - KiM, Баймагамбегпе? - Иэ, К урвдек атан1ytti токты сойьш жатыр. Баруга заукым согып Kerri де, ол уймен араздыгым eciMe тусе кап, Додактан хат ж1беруге ойландым. Квршшес уйге барьт жазылган хат мынадай 6ip ауыз влен боп шыкты: «Курметп кадырдан артык Kepymi Баймагамбет! «Жокдейда бул арада сенен акьш, Ойым бар саган 6yriH жолыгатын. Егер де макул кврсен бул свз1мд1, Кездесш, болмак едам саган жакьш» ДодакKemiriHKipen оралды. Мен бу кезде киссаны аякгап боп, Додакты шыдамсыздыкпен кут(п отыр ем. Додак менщ касыма жамбастан жатш да, уйдег1 езге адамдарга б1лдармей, колыма 6ip жапырак кагаз кыстырды. Эдем! жазылган кагаздагы сез: 345

«Курметп Саб|гг! Акынга 03iMfli в зм баламаймын, Солаймын деп атакты жамамаймын. «Бул жерде сендей акын жок» легенда Ол, cipo, кате ме деп шамалаймын»,- flemi де, аягына «Р. С.»2койьт: «Ертен тацертен осы ауылдын кыстау агашыньщ сыртында жолыгайык. Були шаршап отырем, ренжи корме. Жолыгараддында осы бананы хабаршыга ж1бере гой. Курметпен Баймагамбет»,—д е т а EpTe«iHe танертен Додак аркылы eKeyiMi3 хабарластык та, кыстаудын сыртын орай бггкен кальщ аташтын сыртында жолыкгык. Уэдел! жерге мен одан бурын бардым. А з куткеннен кейш, агаштан шыга берген узьшшанау денел1, кзлаша кшмда 6ipeyfli «сол болар» деп карсы барсам: аккуба енд1, сопактау кушык6erri, ушы к т ж кыр мурынды, кек кезда жас xiriT. К ескйн ауматан орыс... «Элдеол емес пе?»деген ой кеп Kerri маган. Сонымды сезе койгандай, xirrr маган жымия карады да, колын созып: —Баймагамбет 1зтелин,- деде Мен де кол бердам. —Сэбит деген xiriT сен боларсын,—деда Баймагамбет, алыскан колын босатканнан кейш. —Болсак, болармыз. —Коп купп калган жоксын ба? -Ж ок. —Журш сейлесем1з б е , - деда ол. — 9 з щ б1и. —Мьша жакэр1кьтрат, api жалан дала ек ен ,- деда Баймагамбет, «IUipiK мая»аталатьш кол жак бетп колымен нускап,- солай карай журш кайтамыз ба? —Болсын. EKeyiMi3катарласып аяндай бергенде: — 8 y e n i жаксылап 6ip-6ipiMi3fli б ш п алайы кш ы ,- дед1 Баймагамбет,- Сен де айтез жайынды. Мен де айтайын. : «Почта-скригпум» бол окылатын латанный «Р. С.» opirnepimit мен мен- жайын бшмешм де, ол exi apiirri неге койганына туЫнбедм де. 346

-М акул. - Кдйсымыз бастаймыз? - Ci3 6uiiHi3. - Жасын нешеде сенщ? -О н ал ты да. - Менен уш жас Kimi екенсщ онда. «Амандыкагадан» дейда. Соган Караганда, менщ бастауым жен. BipaKayeai сенщ жайынды 6inin алгым кеп отыр. - Окасы ж о к ,- дедамде, мен е з ем1рбаянымдыкыскаша айтып берддм. Аса ыкдас коя, арасында сурау бере тындаган Баймагамбет, кенешмда мен «жайым солай» деп аяктаганнан кейш, «да!» деген лебш 6ipa3 созынкырай кайталап: - Эне 6ip темпеге отырсак кайтед1?- деда. -М акул . - Шылым тартушы ма едщ ?— деп сурады ол менен, калтасындагы Кызыл мен кек жолагы араласкан, окалаган аузын кызгылтгау баумен жиыра бурген баркыт кисетш суыра берш. - Тартам,- дедаммен. Кисетке мен ете кызыга карадым. Эйткеш мундай кисет ол кезде кейбip мырзаларда гана болмаса, жабайы бозбаланын калтасына туспейда. Ж ене ж иптерш н угымында: ондай к и с е т ж т т к е кешлдес кызы гана сыйлайды. Буктелген кисетпн арасьша салынган жука ак кагазды да мен танданган кезбен устадым, ейткеш ел im iM e ол кезде не кат — катазкат! Ак кагазды шылымтугш, базарга апарыпсататьш мальша куэлк жаздыругада табаалмайсандалып жургендердаталайкергем. Кисетке б1здан ел «курепке» деп айтатын махорка бар екен. Пачкасынын багасы ceri3 тиындык бул махорка —б1здщ елдан шылымшыжйттгершщ кебшщ кольша туспейтш зат... Ж(гптердан угымында «курекпеш» мырзалау адамдар ганатартады, кепшшктщ таргатыны - пышакпен колдан турайтын жапырактемекг Ол да кейб!реудан колына тусе бермей, KeHcipiri кансыгандар TyriHi ащылау курайдын жапыракгарын талгау етеда. Баймагамбетгщ устш деп KHiMflepiHe, кисет1не, кагазына, махоркасына карал, шылымды бурай отыра, iniiMHeH«бай адамньщ баласысьщ-ау, теп!» деп коям. Жасаган шылымдытугатъшалганнан кейш, шылымньщ сорган тутшш 6ipece eKi танауьшан, 6ipece ayзынан кезекпен акырьшдап шыгарган Баймагамбет, «енда ез1мд1таныстырайын»деп бастап, ез жайын баяндай женелда: 347

Bi3jUH руымыз Уак, оныц iuiirme Буйдалы,- дед1 о л .- Б!здан ауылды Шэлщке дейш. Ол б 1здан улы атамыз. Шэл1нкеден 1згеле, одан Канапия мен Ж экк Кднагщядан менмш. Экемда Шэлщкенщ Канапиясы де й д 1, 1зте л еш к бауы ры нда еск е н д ж те н , мен фамилиямды Iзгелин койдым. Bi3fliH у й ,- деда ол шылымын сорып а п ,- он шакты уйлi ауылдын аукзтгысы: айгыр yflip жылкымыз, конактыккойымыз, бес-алты бузаулы сиырымыз, бозгыл yHiMi3 бар. Экем б1рнеше жылдан 6epi А «кусак болысынын, б1здщ Буйдалыны билейтш ауылнайы. Кыстауымыздын аты Бврлисел. Bi3fliH ауылда Кутыбай дейтш молда бар,—дед1 Баймагамбет шылымын сорпаптай оты ры п,- жакын агайынымыз Ka3ip орта жасты «ici. 03 i мьша Байжан уйш е куйеу. Кадымша окыган адам. Экем меш алгаш сол молдага окуга берда. — Бшем ол м олданы ,- дедам м е н ,- Байжан у й в д е кергем: жылтыр, ашан енда, кеселеу, кемиектеу Kici гой? — Дурыс. в зщ ногай молданнан кандай окысан, сен де Кутыбайдан сондай окыдым. EKi-уш жылым боска елда. Соккан дур ей болмаса, оньщ окуынан еа м д е калганы жок. Сондай азапта жургенде,—деда ол, таусылган шылымын сонгы рет сорып, Ty6ipiH ершмен ушырып ж!берш,—багым ашылгандай 6ip халге кездест1м. Bi3fliHуйге 6ip «yHi конак «елда: калаша кшнген, кырбык кара мурты бар, дембелше орта бойлы, кальщ кабакты, кара бужыр кескшдд, танкылау мурынды 6ipey... Typi казакка келйдаремейш. Оныцжайын жайласа келе бшдам: зады башкурт екен. Сейггкерей Магзум деген адам. Б1збен керш шес Алдай руындагы Курымсы ауылында мугальм екен. Бшесщ бе мугал1м дегеншн не свз екенш? —Б1лем,- дедаммен Баймагамбетпнбул сурауьша, сонша надан квргеш м е MeHiдегендей [штей аздап жэб1рленш. Мен оган б1здан, Жаманшубарда бала окыткан bupicrriH жайьш айтгым.Сурауына сонда гана ынгайсызлангандайболган Баймагамбет. —Кенш щ е алма, неге олай бурады д е п ,- дедамаган,- мен ceHi «мугальм» дегенда кермеген болар деп ем, кврсен, дурыс. Кайда окыган екен Laipic? -У ш д е ‘окыдым деда го й ,- деймш. — Сейггкерей де сонда окыган, «М едресе Галияда». Зады башкурт болганмен, типнде казактан айырма ж о к екен. Кулык- 348

шыл, елещ ш ж т т екен. Казакша ж эне башкуртша елен де шыгарады екен. М енщ де балалык шактан еленге талабымболатьш. Экеме шыгарган6ip ауыз калжын елендм ауыл арасына тарап кетш, кызыкболган. - Кандай елен? Баймагамбеткегишр кезш ойнакшытып, жымиып алды да: - Б1здщбер жагымызда, жетз-сепз шакырым жерде Орымбай деген ауыл б а р ,- дед! куле с ей л е п ,- сол ауылдагы жекжатгары- мызгаэкемнщберешек койы болады да, кыстыгуш6ip кара койды шанага салып ап женеледь Кун api суык, epi боран болса керек. Жещлдеу кшнген экем тоназып, атьш айдап отырганда, койынын шанасынан тусш калганын ангармайды. Bip кезде артына караса, кап-караб1рдемежупрш келеда. Экем оны каскырекен деп ойлайды. Ж эне «кара каскыр!..» Елдин угымында «каракаскыр» мал тупл, адамды да жейщ... Корыккан экем атьшсабалап тура кашады!.. - Иэ, сонан?- де д м мен каркьшдап кулш. - Ауыл жакын екен,—дед! Баймагамбетте каркылдап кулш ап,—саскан экем жекжатынын корасьша шапкан калпьмен Kipin кетедд... «Не бодды?»—деген сурауга: «Кдскьф, каскыр!»- деп эрен жауап береги. - Сонымен, койы не бопты? - «Каскырдын» шанадан Tycin калган кой екенш бшген олар тура шауып барганша, койды кангырып журген 6ip каскыр жеп кетдпп. -К ап !.. - Осы жайда мен экеме: «Шанана шара койды басканын-ай! Tycin кап, коркып одан кашканьщ-ай!.. Койынды шьш каскырлар жеп кеженде, Алакгап eKi K93iH, сасканьщ-ай!— деп елен шыгардым. Э лп айткан елещм осы. - Кызык екен. Тагы не елен шыгарып ен ол кезде? - Кер-жер елендер1м бар, кайбдр елен дейсш олар, балальпс шактын балдыр-башагы да. - Иэ, сонымен? - Сонымен, э л п Сейггкерей тунде маган да елен айткызып, «Бул баланы маган окуга бер!»—деп жабысты. Турасын айтканда, экем ыгын-шыгынды унатпайтын, кара казандау саран Kici eni, 349

сонысына багып. MeHi С ейтсерейге 6eprici келмеп е д , екемшн iHici Ж экк «Шыгынын езйм-ак телейш »,- деп болмай, агасын акыры кен др д. - Сонымен, Курмысы ауылына барып, Сейггкерейден оки бастадым,—дед! Баймагамбст, тагы 6ip шылымды бурал тутатып а л ы п ,- езщ е белгип «жэдит» окуы. TyciHiJcri оку!.. Миынболса, конатыноку!.. Оку кона Kerri,- д е д ол шылымын соргалай т у с ш ,- аз кунде жазугада уйрендм. Есеп, жаграфия.тарих, физика, табигатсияюы гылымдармен де таныса бастадым. Бурьш карангы дуния коршетш «оку» ендд жулдыздай жаркырай бастады. BipaK осы окуымнын ем ipi узак бол малы. -Неге? - Bip жыл окып, келер жылы араб tuiuuh «сарфынан»1етш, «нахуына»2 Kipi-енде, езге пэннен де 6ipa3 терендеп калганда, м уталпш тзд урядник к е л т устап алып кетп. Bip ойында ж пптер С ей^ керей д Ж анкушс деген кыздын касына отыргызайын десе, кыз: «Орыс па, казак па, KiMбул e3i?«— деп оты ртзбайды . Жэб1рленген Сейггкерей ойыннан кейш кызга мынадай елен жазып ж1беред: «Жанкумш 6ip кыз екен бш етуш н, Сьштагьт кершгенге кулетугын. Соктыгьт кершгенге шешенсшш, Б тем деп жаман кызддр журетугын. Юреудан сыбагасын алса мыктап, Кеудеден такалпарлык сенетутын. Мыскылдап маган карал мазак кылып, Тауыпсьш 6ip мылкауды кенетугын. Сен e3iH кандай сулу журтган аскан! Кдн мен сут ак жузш де араласкан!.. Адамнан туган nepi сен емес пе, Тербие кермей ескен бала жастан. Kicire сын таккандай не турщ бар. Айнага эбден байкал карамастан. 350

Э д еп а з, кыз да болсан., бейпш сезщ , ЕтпейД1бейтл сезге жанымтез1М. Бойыннан булай урюп кашан ушакан, Болатынжас эйелге нэзк сез1М? Адамшаадамменен сейлеспейтш, Бойында асау-тарпан бар мшезщ, Мен К!ммш?—Осы еленд! окыган сон, Баска адам туаширмей жетер кезщ». - Калай екен? - дед| Байматамбет, еленд окыпболтаннан кейш маган кульме1рей карал. - Жаксы екен. Кьп не жауап кайтарыпты бутан? - Не жауап беруш! ед!. Ермшгпнсаган кайтарган жауабысиякты балдыр-батпак б 1рдемелерш жаздырып ж 1бершт1. -Сонан? - Сейггкерейдщ кайтарган жауабы одан да encipipeK болтан сон, Жанкумюке болыскысы келгендер елен шытарьш беретш Kici пдеШ - Олардынтапканы аржатъшла Kepmi отыртан «ТоктыСары» дейтщ ауылдардагы Мектеппай болады. Соган елен шытаргып, Сейггкерейге ж1беред1. - Бар ма ол елен? -Бар. Краколдакойырптак ОдзндаСейггкерейдщжауабынокиьпс «Мектеппай, сеш н атан Элшбайым, Сейлесен, атызасын тшдщ майын. С езщ е жауап жазып кайтаруга Келш-ак калды, мше, 6ip ынгайым. Атаныз Кулкай батыр уафат болты, Иманын нэсш етеш б ip кудайым. Жокжерден ажалына себеп бопсын, Бшмей-акдерйерлк к ь т емдеу жайын1. Туз бенен темекпл кайнатыпсын, Кулкайлы мазылкамен майлатыпсын «Терлесе, eMi бойга конады» деп, Шыбыкпен уй жаталай айдатътсьщ. 1Кулкай когыр боп, соны емдеген туре 351