С. Мұқанов. Т1

Осы шынын айттырып алганнан кейш , калмн кеппллж Мукьппка мынадай шаргкодды: Будан ею жыл буры н,- дейда о л а р ,- 1916 жылы, елдщ уркердей аз рана байдары мен билер1 осы келген Алашорда окыгандарымен ауыз 6ipiKTipin. б1зге « ж т т т е р солдатка алынбайды, тек кана кара жумыска алынады» деп oTipiK айткан. Bip рет каты алданганбыз. Кедей шаруанын бапалары майданга мындап кеткенде, байлардын, билердщ балалары уйшде огырып калган. Булардын эл1 де соны icTerici келедг «Аузы куйген ypin imeni» дегтп, аузымыз 6ip куйген, енд1 куйшре алмаймыз. Егеркерек десе, сол байлар мен билер е з балаларын т1з1мдеп б е р е т , 613 Алашордара 6ip де Kici бермейм1з!.. Кепшшк Мукьшпса: «Ертенжауап бергенде, сен аксакалдардын емес, 61зд1Н с е з1м1зд1 айтасын»,- деп шарт кояды. Мукыш «айта алмаймьш» десе, кепшипк «неге айта алмайсьщ?» деп эуел1 аздап дурелеп алады да: «Егер осы 6i3 айткан сезд1 айтпасан, басы езщ кып ytt-iruinai де, Алашынды да тугел бауыздаймыз»,— дегенш айтады... Осы халды айта кеп, Мукыш аксакалдардан: - Мына кепш ш гщ нен коркайын дед1м, кандарына карайып алган сиякты. Айтканьш орындамасан, ойына алганын icTefiTiH сиякты... «Кеп коркытады, терен батырады» деп, мен расында коркып кедщм. Осы сезге 6ipeyai шыгарып, мен1 босатсандар кайтеда!—деп ет1нш. Бул ж енде кеп кер1сулер боп, узак уакытка дей1н аксакаддар тиянак таба алмаган сон, болган халд! хабарлаура Алашорда адамдарына Kici ж4берщ. Барып кайткан адамнын айтуьшша, Алаш орда адамдары катты ренж1ген, дегенмен, жиналысты етк1збек болып, Мукыштан уэделескен сездерлд айтуды е-пнген... Жиналыс 6HiKTey денн!н кырка жотасында ашылды. Жотага Алашорда адамдары ж ене оларга тшектестердщ б1разы,—барлыгы exi жузге тарта адам,—салт атка мш ш , ескерше он-оннан сапка турьт, командирше олардын алдында Дулатов оташ отырып, «Аргы атан ер турж» аталатын Алашорданын гимнш эндете косыльш айтып барды... Алашордашылар денн!н кырка жонына барып атгарьшан тускенде, сол деннщ манына кумырсканын илеушдей кайнаган кеп хальк жан-жактан актарыльшжинала бастады... Енш карасан, халыктын Kenmiairiсондай,- буларды 6ip мындап емес, он мындап санарлыктай!.. Осы калын халык деннщ кырына уркердей рана боп ошарылган Алаш азаматтары мен оларды колдайтын азгантай 452

бай, билерд айнала кусырып кеп отырды. Сонда алашордашылар телегей-тещздщ оргасында калтылдаган кшпсене кайык сияктанып калды... Мешн касымда отырган бшиштеу 6 ip жйтт: - «Алашорданын» 6ip бастыгы Байтурсынов: «Кдлтылдак кайыкMiHin ecneci жок, Дарияда журм1з калкып кеш пеа кеп. Ж ел сокса, куйын куса — жылжи беру, Болгандай табан Tipey ешнэрсе жок»,— деп будан он, он бес жыл бурьш зарланып ед1, сонда осындай боларын бшген е к ен ,- деп муртынан кулш койды... Дулатов баяндамасын сол арага апарып койган тарантастын устше шыгып жасады. Ол, эрине, узак сейлед1 ж ене сездерш дэлелд! ran айтуга, онын успне, шешен сейлеуге тырысты. Сезшщ ара-арасында ол «уа, осылай ма, журт?» деп сурау бере свйлейд!. Онынбул сурауынаманайьшдагыаз ганааксакаддардан б1рен-саран гана Kici «рас сез» деп ун косканмен, дауыл алдында тына калган желдей калын KenmiaiKтым-тырыс... Дулатовтын артынан тага 6ipeynep оны жактап кыскаша сейлеп жатгы. Солардын —6ipi Торсаннын Казны. Ол осы елд1 е з1мс1нген боп, сезш щ аягьш: - Уа, бес болыс Керей, Уактын баласы, К1ншктес карындас- тарым, туган-туыскандарым, мьша Алаш азаматгарына epin, мен де кеп отырмын. Сонда мен езгеден бурьш, Керей, Уактын баласы, саган сенш келш отырмын. Мундзйда бастаушы керек. Ол табылса, костаушы табылады. Бул конактар, Керей, Уактын баласы, ен алдымен сеш н котанына кеп тусш отыр. «Тас тукен жерше ауыр» депт! аталарымыз. Келген курметт1 конактарынды куантып не р е н ж тп кайтару TeTiri, Керей, Уактан баласы, ен алдымен сенде. Алаштын азаматгарын да, олардьщ 6ipi —меш де жерге каратпас деп сенемш!—деп б т р ш . Алаш адамдарынан тагы б 1реулер сейлегеннен кейш, бул жиналысты баскарып, эрюмдерге с е з 6epin таныстырып турган Абылай хажы: - Ал, халык!—деш зор даусын кетере шыгарып - Окыган азаматгар сездер1н б т р Д 1. Угатьш кулак болса, с е з ж етп. Енд1г1 с ез ездер1н орталарьщнан жауап берсш деп шыгарган Мукыш аксакалга бершеш... Мукыш кеш лаздеу кеск1нмен турегеп, Абылайга: 453

- Осы жерде турып сейлесем де болады го й ,- деп едк - Жок, болмайды, аксакал,- д е л А былай,- кептщ кезше KepiHin сейлеу керек, арбага шыклай, кершбейшз. - KepiHin те онайын деп турган ж оклы н,- д е л Мукыш,- сонымен, eKi с езл н кайсысьш бастап шыгайын? - Мукыш агай, езвдз негыптурсыз, былкылдап?- дел Абылай к е й ш ,- С ез байланган ж ок па? Алыстан кеп жаткан Kaaipni конактар - окыган азаматгардын ce3iH айтпай, кара каргадай шулаган ылги наданнын c e3iH айтайын деп пе еддаз? Айтыныз тапсырган сездг - Айтармьш-ау, егер айткызса!-деп Мукыш ауыр 6ip курсшш алдыда. сураланынкыраганкескнтмен, жалагай тарантастын устше суйреталш барып арен шыкты. - У -а-а-оу, ж у р т ,- деп бастады Мукыш с е з ш ,- eKi с ез бар жарысып турган, сонын кайсысынан бастарымды б1лмей де турмын... Мукыштын неге киналып турганьш кепш iniKсезе калгандай: —«Кеп ауыз 6ipiKce, 6ip ауыз ж ок болады» деген. Аздын ce 3i кашан с ез боп е л , кептщ c e 3iHай т!- деп эр жерден ду ете тусв. Калык журтгын ш ш д еп KypKipereH кундей боп тугаскан ун жан- жакка ыдырай, кек жайылып барьш бпкен кезде, акылды Мукыш кеп шешенсудщ бул арада орны жогын байкады да: - С ез екеу, кеппнлйс,- д е л ,—6ipeyi, «Ел агасыз, тон жагасыз болмайды» дегендей, ел агаларыныцсездер!... Олар... - Ар жагын айтпа,— деп ду ете калды ж у р т,- аргы сездер белгш!. Сен мына кептлн сезш айт!.. Д у тага да кетерш п барып саябырлай берген кезде, Мукыш кабагын катгырак 6ip шытынып алды да: - У а, азаматтар,— дед! Алашорда адамдарына к ар ап,- кепшйиспнсез! кыска, олардьщайтатыны: «Милициядесш, солдат дес!н, 6i3 ж!г!тбере алмаймыз» дейл... - Рас!.. Солай!..—деген тутасдауыс манагыдан эддекайда куигл, эддекайда калын шыкты... - Азаматтар,- д е л Мукыш тэтыда Алашорда адамдарына,- е н л мен айтатын сез калган жок, езгесш ездер1ш з айтыныздар! .. Мукыш арбдан Tycin улгермей, кепш!л!к: «Б1злн c e 3iMi3 6 iTri»,—деп орьшдарьшан ду кетерше бастады... С о кезде, былай да кеск1нс!здеу карасур Мыржакып бар кесюншен айрыльшкап, орньшанкалшылдаптурегедш де, жыгыла- 454

с у р н е жадагай арбанын у сп н е кетерше бери ... Ол тенселген денемен арбага арен шыгып, бар даусымен, аузынан Ke6iriH шашырата, «уа, Алаш!» деп айгайсала бергенде, ду кетершген журт атгылы, жаяулы жан-жакка ыдырай тартты. Сол кальщ кимылдан кетершген кургакж ер ди кою шаны тумандай каптал, ж е р д и бети буркеп xci6epai... Кальщ шан басканалашордашылар жерге минут сайын батыпбара жаткан сияктанды... Келген максатга icTepi орьидалмай, талаптарытаска шашлган Алашорда адамдары аксакалдардын: «Кун кешк1рд1, конып атганындар!»—деген сезд ер и е карамай, ерт сенщргендей элем- тапырык кеск1нмен кайтуга жиналысты. С о кезде Торсан езш щ баласы Казиды шакырып ап: —Шырагым, уйге барьш кайтамысьщ?—деп едк —Не KecKiHiMMeH барам уйге? Ж е р д и уепмен кеп, астымен кайтпакбоп турганга ма?- деп, cepiicrepiMeHкейш кайтып K ent Казн сол бетшен куз ш ш д е гана оралды. Бул кезде «байдын ауылы» Аккусак аталатын куздж агашыньщ imiHfle отыр едь Амандаскалы келген адамдарга айткан сездерше Караганда, Казн бул сапарында казьшага, ягни Колчак армиясьиьи керегие елден ат жинауга шыккан жэне атгарды акшага сатьш алу у ш и емес, жылу ретшде журттан жай алуга шыккан. Онаша 6ip сейлесш калганда, Торсан бул жешнде баласына peHimTi сездер айтады: — Осыларын не,— дед1 ол,— еп-естияр KiciciHflep, уюмет бастыгы боламыз деп талаптанып ж у р а н дер . Кылыктарына карасам, баланык1сиякты. 0 й демегенде, не дейи: жаздыгун1солдат сурап келшндер м е ? - Келд!ндер!.. Сенш келген ж урт сендерд! такыр музгаотыргызьш кайтарды м а ? - Кайтарды!.. «Жыгылган куреске тоймайды»деп, бу не езр жыгылган сайьш жарбан-жарбан куресе берет1ндери?!. Абыройсыз icTepre кайта-кайта белсенш тусе берети не ацьшарын бар? Сол дос боп отырган К о л ч а ги н и e 3i айтпай ма, ен алдымен, «солдат сурап барсан, е л и бермейдр жылу сурап барсан, елибермейш!.. Бул не ел e 3i?... Е л и сендердд сыйламай ма, сендер елад г сыйламайсындар ма» деп?.. Неге шыгасындар осындай абыройсыз жумыска?.. Кдзи бул сураулардьи ешкайсысына жауап бермей, кум1лжш жер шуки бергц де: - Онда б|рталай мэн бар, кешке айтармьи,- дед1. 455

«Балалы уй д н урлыгы жатпайды» дегендей,Торсан уйшде сол KyHi купил болуга тш сп 6ip кенесп бала м ш езд Арап маган кун бурын лбайсызда с е з д р т алды. Бул ауылдгамугашм болгалы мен YHeMi Торсаннын yflinae тунеп журепнмш, ейткеш бул уйге мен мугал1м гана емеспш , pe-ri келгенде, Торсаннын 03iHiH де, балаларыныцда аткосшысымын. У й д и шаруа жабдыгына да мен коп араласам, ocipece жылкыга байланысты шаруага: жылкы танертен оргетен келгенде, сауын биелерд1 ж елш щ басына жинасам, кулындарды нокталасып байласам, сауын кездершде кулындардын басын устаймын, кешке сауьш бие агытылганда, жылкышы жиналып-тер1лгенше epiKe шыгарам, Kefl6ip KyHflepi, жылкышы ауырып-сыркап калса, кузегшебарысам. Торсан уйшщ конаксыз болатьш Kynaepi жок. Со конакгардын бэрш щ атгарын агытатын, жайгастыратын, отка койып, суаратын, ас алдында конактардын колдарына су куйып, орамал тастайтын, дастаркан жаятын, табакпен ет кетерш экелетш, аякпен кымыз улеепретш, шэшкемен шай эперегш... конактарга тесек жаятын, танертен тургандатесектерш жинайтьш...—осынынквбйыстейгш менмш... Солай уйреншисп боп алган уйймнен Казн келген куш кешке Арап меш сыргытуга ойлады. - Бала, бугш сен байдын уйшен баска жерге барьш ж а т,- д е д ол маган. - Е, неге, Арап агай? - Бугш бул уйде Kici болады. - Бола берсш. М енщ Kici KepreHiMосы ма? - Бул уйге Казн жатады гой,—д е д Арап, сезш салмактандыра TycKici кеп. - Е, жата берсш, менщ оган жугатъш ештенем жок... Аккенш Арап меш ауырлап калды мадеп ойлады да, немене: - Кеш лщ е алып калдын гой, шырагым,- д е д кипактап.- Алыстан к елд гой б1здщ Казн, кекеам ен онаша создер1 бар ма, немене... MeHiH кенш м е кулык кгрдЦ. «Ризаласайын,- деп ойладым м е н ,- 6ipaK кешке бакылайын, не сейлесер екен...» Бул ойымды сырласым Ж ур1мбиге айтып ем, ол да «тындайык»д е д . Тун ортасы жакындайКазигааманасакелгенконактартарады. Мен де Араптын кезш алдап, баска уйге кеткен болдым. Кеп кеппкпей Жур1мби екеум1зтабысып, Торсан уйш торыдык. Журт ажы сиреп болтан кезде ол уйге Торсаннын балалары Шакан, Шери,

Арап, Баке - барлыгы жинала бастады. Олардан баска уйде Торсанньт e3i ж эне afleni Ж эуке бар. Казн: - Манайда 6ipey тьшдап журмесш, бглу керек,- деп еда: - К,ай тыншыга ие бол асы н,- деда TiK мшезда Шери к е й ш ,- каладагы агаш уй емес бул, eciK, терезеш кымтап тастайтын. К ипз уйден снртка сыбырлаганын естшеда. Ж эне калынтогайдын iiuiHae отырмыз, KiMHiHманайлап жургенш кайдан 6ineMi3? - Битам де жок, ептам де ты ндамайды,- деда биязы мшез Ш акан,- сезшда бастай бер... Жур1мби екеум1з Т орсан уйшщ ipreciHe таяна, шеккен туйенщ касында етбетМзден жатъш, уйдеп дыбыска кулак турем1з. Дыбыс Казидта, ол баяу, акырын гана сейлегенмен, сол 6ip KyHri жел1 тымак тунде ap6 ip дыбысы кулагымызга айкын естшеда. Онын баяндауынша: «Bepi арыгын б ш пзбес, сыртка жунш кампайтар» дегендей, Колчак та, Алашорда да «елдаде, Ешдщ де» алгандай боп купсшгенмен, Русияныц бар купи большевиктердан колында... - Олайдейпш м,- дейда Казн - завод фабрикалардын кепш ш т innci Русиядз, innci Русия большевиктердан колында. Русиянынен зор астаналары Москва пен Петроград та соларда... Бул заманда ендарю KiMHiHколында болса, куш сонда... Ендеше, большевиктер Кочактан элдекайда куштт... Сондай сездерш айтьш оты рьт, KeHeciH тындаушыларды куйрекикке Tycipin алмайьш дегендей, Кдзи 6ip жагынан: - Колчак ук!метшщ а з в д е куат аз болганмен, ж эрдем ппа к ап ,- деп шетмемлекетгердщ жэрдемдерш acipe сейлейда... - Д егенм ен ,- дейда Казн,— Русияда болшевиктерге карсы куште Колчактан мыктысы жок. Б1здщ Алашорданын да ендап таянышы Колчак кана. - Ойын 6ip баска, шьш 6ip баска,- дейда К дзи,- большевиктер келмес те, оларды 6i3 келтсрместз де. EipaK KiM бшеда, «жаман айтпай, жаксы жок» дегендей, алда-жалда, баска кара кун туа калганда, кун бурын даярлык керек. Осы бастан артык дуниеш акшага айналдырып, денеш жинакы устау керек. - Жиналганда кайлабармакпыз?—деген сурауга Кдзидын айтар жауабы: - Русия ш епнен шыгып кетем1з де. Ар жагынан кайда барарымызды 6ip TaHipi бшеда... - «Беденеде мекен жок, кайда барса— бытпылдык» деген кунге кездеседа eKeH6i3 г о й ,- дейда Арап ауыр курсшш. - Жокты сейлемешП- деп Шакан кейцц... 457

Жиналганда не штейсщ?—дейд| ундаз отырган Торсан - Элгидщ уйшдей сенде сандыктаган алтын жок, алтын былай турсын, расын айпсанда, осы уй шай-пуйлыкакшаны да зорга тауып отыр. Нанды егш сап кана жеп отырмыз, эйтпесе, ол да 6ip курдым дуние болар еда. Мал дегенщ де ыкшамдалып калды. Кунделпс лрш Ы кке жумсаудан асары аз. Аздап мулж бары рас, ол да сатылауга келгенде, канша акша шыгарып ондырар дейсщ. - Tettipi, дуниеш свз кылганы H eci?- дейда Жэуке кейш.- Yftae отырган 6i3 аштан елмесшз-ау!.. Ондай кун туа калганда, Кдзи- жанды айтсайшы... Бунда тыгылып журш калай кун керещ... Одан да, кайда кетсен де, Tipi кет, шырагым, 6i3re алакгама!.. Казн уйш е 6ip конды да атганды. Ол келерден бурын мен «Сарыарка» газетш щ б е д н е й «Омбыда ауылдык мугал!мдер даярлайтын казакша eKi жылдык курс ашылады. Окушыларга ж атак уй жане стипендия берыеда, оку ноябрьде ашылады»деген хабарды окыгам. Кдзимен бул женде акылдасканымдд, ол баруды макул керш де:«Келе калсан, MeHi табарсын, 83iM орналас- тырармын»,—деп Омбыдагы адресш берда. Казн аттанарда азгантай гана Kici жиналды, олар - Тиышбай хажы, Эар ептщ BeflceHi, Кудер1бекпн Таскожасы, Куаныш- пайдын Боржагы сиякты Торсаннын кеп заманнан тшектестер1. Экелйс Mettipi Tycri ме элде Кдзиды бул сапардан енш кайтып оралмайды деп ойлады м а ,- баласы аттанар алдында ол жылап отырды. Кдзи ылаумен келген еда, пэуескеш Омбыдан алып шыгыпты. Оган жегетш мыкгы уш атТорсан уйшен табылмайтынын бшген достары 6ip-6ip Teyip жылкы экеггп. Пэуескеге атгаржегшген сон, Торсан баласынын сапарына арнап достарымен eKi бас намаз окыды. Содан кейш 6api далага шыгьш. Кдзимен коштасьш, арбага отыргызды. Тройка журш кетп... Сол кезде белш буынган, ecx i сэлдесш басына орай салган Тиышпай хажы: «АллаЪу акбар, аллайу акбар, хайягала ассала, хайягала-эл-фалах»,—деп бар айгайга басып азан шакырды. Tipi Kici жолга шыкканда азан айтканын менщ бул 6ipiHmi керутм eai. Менщ утымымдаазанды: не журпы намазгашакырганла, не елиасе жаназа окыганда айтатын еда. Кдзи женелген б е л е - ден басында Есенейдан м е ш т , онын касында Есенейдан ж ене баскдлардын агаштанкиган 6eWTiepi бар еда. М енщ ce3iMiMe сол кабыргатройка елж экетш бара жаткдндай эсер пайда болды. 458

АУЫЛДАН АГГАНУ Сентябрьданаяк кезщцебайдын ауылынан улыксат атьш, окуfa жиналдым. BipaKуспмде ж еш бутш кшм жок, кзлтамда акша жок. Оны кайдан алам?.. EciMeтуган ауылым туей. Хал-жайымды айтсам, жэрдем берер деп ойладым, сол умилен жездем Сулейменнен кунан сурап м ш т, Жаманшубарга кетпм. BipaKелу уй Жаманшубардан сокыр тиын каражатберген жан жок, нашарлар: «Шырагым, KymiMi3 кем еда»,— деп жайьш айтгы, аукзпылар жагы: «Кушнда Kepin журе бермей, не бар саган кангырып?..Осы манайдынокуы жешей бармаклысын Омбыга?.. 8 л де кангырып е л ш , су йекке танба T y cip re ai ж урм кш ?.. Кой api, шатаспай!.. К ерш бе кез1ме!..»— деп урсып тастады. Ауыз кушш берген Ш эйш гана. Онын айтканы: «Тэуекел деп тартып кет. «Журген аякка жергем шшеда» деген, «Ер азыгы мен 6epi азыш жолда» деген, колдаяктай ж т т сщ , жумыс кып окысан да тамак асырайсьщ. Бул жолга жиналмагай едщ, жиналган сон, тэуекелге бедщ 6у, алган бетщнен кайтпа!..» Молдагазнын жэрдем 6eprici келш еда, экесш кешре алмады. 0 з калтасынан 5-ак сом акша шыкты. Оган сокыр кари уш сом Косты, сонымен, жэрдем сурап барган 50 yfcii агайыннан сепз-ак сом алып, кейш кайтшм. Каражатган eHniri умпьм бар адамдар eni жездем: Сулеймен мен Болатбай. Соншсы: <-Ендакайгпм, ксшымдаештенке жокеда!»— деп кынжылды да, бастапкысы Жаманшубардагы бай агайындарымньщ сэздерш айтып урысты. Апаларым 6ipece: - Ж алшзым-ау, кангырып кайда барасьщ? Артында калган бутан жок, жалгыз аяк астайсын, т эгш сен - саркылганын!.. К эп кыздын артынан кэрген ж а л ш з туяк едан, сорлы экеннщ атын куртамысьщ? Барма, бауырым! Осы елде сенен баска оку 1здеген жан жок. Торсан баласына epeMiciH? Оган не icrece де жарасады. Ки1м кэп, калта кальщ. Ал сен ненмен оку 1здейсщ? Bip жерде аштан елуге ме?—деп жылайды, 6ipece: —Tin алмайсын. Бул кай кисыктык? Не ажал, не сор жетектеп тур м а?!-деп урсады. BipaKменщ беюген квнш1мбек1ген... Сол кезде Ресейдщ Мустафасы К ешебе руынан Балганын Омары дейтш баймен куда боп, той жасай койды. Олар баласына атастырып отырган Бадыгул дейтш кыз менщ апам Зэуреден туып, 459

баласы жок Мустафа кшпсене куншде асырап алган. Куда тускен шакта Бадыгулдын жасы он 6 ip, он екще. - Бейшара, аузыннынсалымыбар екен,- д ед маган Быкас дейтш *iriT осы той басталган кезде,- жайшылыкта жепм козыдай зарлай беретш ен, енш мына кудаларга кызмет кып елен айт, шаман келсе, бас кудаларды мактап елен шыгар, сонда олар саган акта береди... - Шыгарып айта алмаспын, агай,—деп ем: - Ендеше, кызгылыкты киссалардан ай т!- деди Быкас.- Кетермешщ ж ене жидашьщ esiM болам... Кудалыкка ылги байларкелген екен. Кешке Мустафанын улкен коныр yfli адамга лык тодды. Быкас меш: - Окуга Омбыга баргалы жур осы б а л а ,- деп кудаларга таныстырып адды да, каражатымнын жоктыгьш айтьш: - Ал бала, кызмет кыл, ар жагьш ж уртган e 3i б ш ер ,- дедд. - Жылу жинаса, елге келсш, кызмеп жакса, KepepMi3,- деди бдркуда. - Бас, бала!—дедд Быкас. А с пдскенше менщ аузым еленнен дамыл тапкан жок. Быкас ортага орамал салган тарелке койды. Мен «Кобыланды батырды» айтып болган кезде 20 тиындап, жарты сомдап, 6ip сомдап акша тусе бастады. Енш «Мунлык — Зарлыкка» тусттм. Акша кебейе TycTi. Ьшм жылып отыр!.. Bip кезде: - Осы заржагын kLm? - деп сурады Есеналыньщ Оспаны. - Жаманшубардагы Муканнын баласы,- деш 6ipey. - Э л п маган елен шыгаратын осы екен г о й ,- дед1 Оспан шынтакгаган жастыктан басын кетерш ап, ашуланганы сурлана калган кескшднен б1лше койы п,- буган берген жэрдем арам!.. Кайтып алындар акшаларынды!.. - Осы жаман uiipiKпе еш сол?!-дед1 б1рнеше куда ун косып,- Мундай карал журмейтш неменщ анау пупггиган мурнын жешрш ж!беру керек!.. - Сейту керек!- деп бос ага жактагы 6ipeyi жудырыгын туйш орнынан кетерше бергенце: - К уда, кетер ш м е!- дедд Б ы кас.- Сен урмайсын да, б!з ургызбаймызда! - Ургызбаймыз!- деп ду етп босага жактагы б1здщ елдщ xirirrepi. Ешрейген ждгдтбэсендей калды. Озге кудалар да тым- тырыс, тек меш аткылаган кездер1мен гана 1шш-жейШ - С о кезде Быкас тарежедег! акшаны жинап, калтасына садды да: - Кетпк, бала!- дедц. Екеум!з шып>шкетпк. Быкас уйше барьш акшаны санасак, жиырма жетд сом екен... Маган ол да кеполжа... 460

С о куш кешке Торсаннын Бекеш мен Тэпшгпн Боржабайы дейтш Кызылжар ж у р е т ш д т мэл1м болды. Олар дагдылы «кооперация»саудасына барады екен. Олармеш Кызылжаргадейш арбаларьша м т п з е кентек болды. Тан б ш н е Торсан уйш е барсам, жолаушылардын атгары жегшш жатыр екен. Мен ундеген жокпын жене ундеуге KyuiiM де ж ок еда: 6ip тэуекел деп кетш барам, эйтпесе, алдым куцпрт!.. Артымда апаларым... туган жер, вскен ел калып барады!.. Сонын бврш киып тастап кету онай боп па!.. Апам Зэуремен амандзспай келгем. Несше амащасам, куйеушщ колында сол кезде 20-дан аса жылкы, 50-ден аса кой, 20-га жакын сиырбола тура,маган квк таын жэрдем1 болтан жок... Ондай жэрдем беру колынан келмейтшш бшем, ендеше, тага да боска жылатьш, журегш боска сыэдаткзнда, маган Tycepi не?!. Осы ойлар кеп, амандаспай-ак атгануга бел1мда мен бектаем де, танга жакын Торсан ауылына кетш калдым, 6ipaKiurrefl анырап жылап келд1м. Сонымды сезгендей, Бакен манагы сурауын кайгалаганжок. Б1зжуршкетпк: Бакен мен Боржабайтарантаска салгантокыма кораптын аргында катар отыр, мен алдында онаша божы устал отырмьш. К енш м нщ босагандыгы сондай, егер кез1мнен жас шыгарсам, бар денем су боп акгарыла калатын сиякгы, сондыкган денеш буып алкымга тыгылган квз жасын арен устал отырмьш. Ол шыдамым aai уйкыдага апамнын ауылына денгейлеп келгенше гана екен. Со туска кеп, ауру апам Зауре мен алыстагы апам Ултуган eciMeтускенде, кемершен аскан судай актарылдым дакетпм!.. - Мынаныю н е ? !- деда Боржабай. - Кдйтсш, елда кимайды да!—деда Бакен. - Адыра кал !- дедаБоржабай ернш шыгарьт - Елшшш жаман неменщ!.. Он с еп з жыл шырмалып шыга алмаган туган жер, туган ауыл алыстаган сайын, мен оларды сагана, ансай TycriM... С о кезде тш1ме оралган жалгаз саз: - Кош, туган жер!... Eipimuiбалшшц соцы. 1930-1954 жылдар. Алматы. 461

Мазмуны nicHiH туу тэрихымнан Eipimui таpay 12\" — ! .... О р т ............................ . Куйреген уя 2213. Саятгаы Opal - _Л И Ьакытсы) Ьагила лам анш уоар Лос <арлы хоктау ........ Exmuii тарау И немен казган кудык. Тамукка cvftpev.................................................. лS5л73 67£7Л673 Алгаписы дуре «Юный» окуп Кабыр басы нда........ . Шойш ш а й ...... ................................................. Нш болтан енбек Жогалгаи кулакшмн ............................................ Yiuimui тарау 19088361| Д»у Ьурыл бис Ьоранды т у н д е .......... Жасырын кезаесу Ь е л ш у ..................... Tepmimii тарау Кездескен кесштер 110172 111133458323 Урлантан ки> Орыстын eeepi туралы --------------- --------------------------—ч . Канапиянын кайраты .............................................................. Клеенный пайлаеы Жы.жышы Акяамбас Коматайдын Kecipi Бестии тарау внге эуеспк 11 159Г б п пнпн ................ .......... 67Кабанбайдын Габдолы ...................... 172VuruM rvnv I 186Акан cepi 205Хан ордасынла 210Паракор судья ............ 215Yklti Ыбырай .217Ьалуан Шолак .................................................. - ---------------------- ..........

Басылган кешл Алтыншы тарау .221 «■npiiaui Корабай Жемпнк жолы 230 Генерал-губернатор 24* Алыстагы арман Жепишш тарау 246 Ансаган ала Бакташы 2S2 Оэбыр бай туралы 256 Жатактын уй| .262 Сиырлардык сокынла 26* Кеккаска .2 7 7 281 Бопан ........................................... . 287 291 Куолнспн KCCIpl ................................................. 297 СегЫшп тарау 404 411 Зорлыккакарсы 416 424 Согыстын садяары 442 Липшими лауы ...... 444 457 Куйсу косгаы......................................................... 467 476 Зорлыктылар ....................................................... Бетпс-бет 486 492 Тогызыншы тарау 495 411 Акынлыкка оуест 419 Алгашкы айтыс 427 Байматамбет 1зтвЛНВ ....................................... Тагы да айгмс 444 Габлолла Токаев 44* ИбраБим (Абай) Кунанбай утлынын елендер! 441 447 Патша тускеняс Оныншы тарау 459 Натшаны кутан батыр «Курият» кундер) 464 Кундеспк Урылар ................ Орыстын сулуы Урлыктуб! кор.тык 6Он ipimuiтарау Молла! азы Нуртазян Кош, тугаижер Лестбрен ...................... Байлын ауылы ....... Алапюрлашы.тар Ауылдан аттану

Муканов Сабит Ken томдыц шыгармалар жинагы 1-том ©Mip мектеб! 1Ьман Eipimni m a n Редакторы ЕДуйсенбайулы Cyperarici Б. Серйсбай Керкемдеупи редакторы Б. Серисбай Техникалык редакторы 1 Бешанова ИБMs6149 Теруге 3.05.02. ж1берщщ. Басуга 21.06.02. кол койылды. Кдлыбы 84x108 */зг. К д р л Typi «Тип тайме». Офсетпк басылыс. Ш арпы баспатабагы 24.36. Ш арпы бояу квлем124.55. Ecerrri баспатабагы 24.13. Таралымы 2500 дана. Тапсырыс№ 859 KeaiciMjii бага. Кдзакстан Республикасы «Жазушы» баспасы, 480009, Алматы каласы, А бай дащылы, 143. ЖШС «Жедел басу баспаханасышв» дайын диапозитивтер- ден басылды, 480016, Алматы каласы, Д. Конаев Keuieci, 15/1.