Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

Тарихи роман-дилогия



K & i a, o\\c Тарихи роман-дилогия Bip/Hmi K im an

УДК 821.SU.122 ББК84 Каз 7-44 Ж 81 КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ ЖЭНЕ АКПАРАТ МИНИСТРЛ1П АКПАРАТЖЭНЕ MYPAFATКОМИТЕТ1Н1Н, БАТДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ШЫГАРЫЛЫПОТЫР ТАЛДЫКОРГАН ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН К1ТАПХАН., ■ Жумад1лов К- Ж 81 Дарабоз. Тарихи роман-дилогия. — Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2009. 1-Kiman.— 416 б. ISBN 978-601-7130-20-6 К,азак,станньщ Халык жазушысы, Мемлекетпк сыйлыктьщ лауреаты К,абдеш Жумад1ловтыч «Дарабоз» атты кос томдык, тарихи романыида жочгар-калмактарына карсы азаттык согыстыч дачкты колбасшысы Каракерей КДбанбай батырдын, OMipi мен жорык жол- дары эчпме болады. Романда XVIII гасырдагы Абылай ордасы мен оньщ iuiKi-сырткы саясатына да кеч орын бер1лген. Жазушы тек Кдбанбай батыр OMipi мен шектелмейтарихта орны бар баскада батыр мен билерд1ц реалистж бейнесш жасаган. 4702250201 УДК821.512.122 ББК 84 Каз 7-44 00(051-09 © Жумад1лов Кабдеш, 2009 ISBN 978-601-7130-20-6 © «Ан Арыс» баспасы, 2009 ISBN 978-601-7130-19-0

BipiHmi бел i'm 'Ш а л ЛС

Эй, Абылай, Абылай! Сен- меннвргенде Гурымгайдай ул едщ, Турюстанда жур едщ. Эбшмамбетпатшата Кызмегкер болыптуредщ. Кэлкэктапжур'шкунелг/'л, Уйс/нТеле билердщ Туйесшбатан цул едщ. Сенжнырмажаска жеткен сон, Алтын тутыр усПнде Ан суннар кустай тулед/'ч. Даулет кусы конды басьща, Цыдыркеда/ касыда. Бак уй/нде тунедщ. Алыстан тоятпледщ... Уа, сенКэнжьиэлыБегенбай, Тонымынеплес урыед/ч. Гункэгыпжэне жур едщ. Кабанбайдзн бурын найзанды Чайжерде жзугэ пред/ч?/ (Буцаржырау) F aficaHbiH туган куншен есептегенде, 6ip мын, да жет1 жуз кырык ceri3iHmi улу жылы, мамыр айыньщ алгашкы жацасында, Сары- су бойында отырган Эбтмэмбет ханнын, ордасында, ежелп ата салты бойынша, жылда кектемде шакырылатын хан кенесл eTin жаггы. Алаш уранды казак бул кунде ушке б е лш т, ¥лы жуз жер1 Жокгардын кол астында калып, К|Ш1жуз руларыньщ деж орыска багынган Эбшкайыр ханньщ сокына mecin, Эб1лмэмбетпч кузы-

1 рында непзжен Орта жуз тана цалганымен, осыдан отыз жыл бурын аткен казактын улы ханы Эз-Тэукенщ аруагын сыйлаган журт оньщ немереа отырган шаныракты ani де ¥лы орда деп бшуш! ед|. Bipan кжз туырлыцты казак тугел карайтын ¥лы орданьщ баягы айдыны каз1р жок. хан жарлыгыныц да дуасы кете бастаган. Ыреулер орысты жагаттап, екшшю ойратка Kipimap болып журген Ka3ipri жаугериллж заманда KiMHiK юмге багынып, кайда коныстанганын тектеп 6min отыру да ете киын efli. Соган орай, eKi-уш ай бурын сауын айтылса да кекеске шакырылган журттык б1разы келмей калды. Осы жолы калайда бас косармыз, ел тагдырын 6ipre отырып акылдасармыз деп куткен Kiшi жуз ханы Эб1лкайыр да, оньщ балалары Нуралы мен Ералы султандар да бул жакка ат басын бурмады. бздершше терезе тецеспргеж, улкен орданы мойындамаганы. Жалпы, Эбткайыр ек соцты рет 1730 жылгы Жокгарга карсы жорыктарга катысып, колбасы ретжде абыройга ие болып журд1 де, Акыракай согысынан кейт сабынша бузылды. Сол жылы кайтыс болтан Болаттьщ орнына мен1 улы хан ет1п сайламадыкдар деп екпелеп, езже Tnecini эскермен урыс майданын тастап кеткен-дк Содан кайтып Шытыска ат i3iH салтан жок. Батыстаты керилмен Tin табысып Kerri де, Жоктарта карсы сотысты жылы жауып койды. Бул жолы да: «Хан кецесше бара алмаймын, Петрбордан келелн орыс елшюн Kyrin отырмын» деп сэлем айтыпты. Тортай мен Ыртыз аралытында Kimi жузбен жапсарлас отыратын, Эбткайырдьщ карындасын токалдыкка алып, кейшп кезде кайнагасымен ым-жымы жарасып жакын журетЫ Шак- шак Жэнiбeктe келер-келмес1ек1талай болып, дэл кекес баста- лар алдында, 6ip топ некерймен ырталып-жырталып зорта жеттк Ocini, Артын imiHfle Жел момынньщ Шакшак бутатынан тарайтын Кошкарулы Жэн1бек неше атасынан батырлык, билж уз1лмеген, Абылай хан тагына отыртанга де й т, Орта жуздеп терт TipeKTiK 6ipi саналтан, аса аруакты Kici efli. Букара халык e3i жасатан Ti3iM- де сол терт лрекл: «Каракерей Кабанбай, Канжыиалы Бегенбай, Каз дауысты Казыбек, Шакшакулы Жэшбек» деп уйкастыруы жайдан-жай емес. Оньщ Актабаннан кейш ертерек ес жинап, кол бастап, ту устаган ецбегЩ ескергеж, курметтутканы. Алайда Шакшак Жэжбек отызыншы жылдарта келгенде, бурынгы багытын б1рден езгерт1п, кайнагасы Эбткайырдьщ эуен1не косылып Kerri. Оньщ сокынан ерген Шакшак пен

Саржелм ауылдары Эбтмэмбет пен Абылайта б1рде батынса, б1рдебарынбай,кеб1ншеК1ш1жузбен канаттасжайлайтын болтан. Ресейге бодан болтандар iujiHfle Орта жуз рулары да бар д е п з т, булар алташкылардыц 6ipi боп Ак патшага ант бердк Содан кейж-ак Шакшак батыры Эбшкайырмен 6ipre орыс ульщтарын жаталап кетп де, Жоцтарта карсы кейжп урыстарта катыспады. Осы жатдай Орта жуз султандары мен батырларыньщ арасында Жэжбекгщ беделж курт Tycipin ж1берген... Бул жолы да отан бурынтыдай курак ушкан ешюм болмады. Мундай салкындыкты Жэжбек те сездр эрине. Сезд1 де, бурынгыдан арман шалцая TycTi. Бурын да пандыгы мен сырбаздыты 6ip басына жететж Kici efli, ана жылы Ак патшадан тархан шенж алганнан 6epi сэн- салтанатын Timi аттарта алмайтын дэрежеге ж е тттк.. Эдеш кыр керсеткеж ме, бул жолы Эбтмэмбет ордасына жол-женекей амалсыз сокканын, будан ары Петрбордан келелн орыс enurici А.И.Тевкелев мырзамен жолыту ymiH, асытыс Орынборта журелнж eni сезжщ б1ршде кыстырып калып отырды. Оньщ есесже, Сарысу бойында, Каратаудыц кунгеж мен Сырдыц теменп атысын жайлатан Kiuji жуздщ Тама, Табын, Алшын, Жаппас руларыньщ 6ipa3 батыр, 6nnepi ежелп ата салтын бузбай, кецеске дер кезшде к е л т жетл. Булар непзжен Эбткайырга багынбай, Батыр султаннын иелИнде журген рулар едк Булардан баска, соцты жылдары ата коныстары, ел-журты ж ауко ль ж д а ка лы п .к е б ж ш е Эб тм эм бе то р д а с ы н кор та п -к о р ш а п журетж Улы жуздщ Наурызбай, Бердщожа, Тте уке бастатан жаужурек батырлары ез алдына 6ip тебе. Осылардык бэржщ устже, кенес басталарта дал 6ip кун калтанда сонау Ташкенттен жасы сексеннен аскан Теле бидщ к е л т жету1 - орда басындагыларта мерекеден кем болтан жок- Улы би соцгы он-он бес жылда ез елж артык кантепстен аман сактап калу ушж, амалсыз Жоцтар хандытына бодан болып, Халдан Цереннщ Ташкенттеп бас-каты болып журген-дк Сол жагдайымен кейжп б1рнеше жылда хан кецесже де катыса алмаган. Сексен бестеп карттын, KeKiperi мук мен шерге толы екен. KenminiKTiK кошемет-курмелмен аттан Tycin, хан ордасына к1ргенде Kenmi босап, кужрежп Kerri: - О, жасаган! Ортадан ойып ордата KipMereni кай заман?! Алаш улы осылай тел1мге Tycin, TeHTipen кетед1 деп шм ойлатан?! Дегенмен, жараткан кудайга мын, да 6ip тэубе! Алтын такты ак ордам, ез орныкда тапжылмай тур екенсщ той! Цасиетщнен 8

айналайын, 8з-Тэукенщ орны жогалмаган екен гой! - деп сакалынан алты тарам жас агып, лзерлеп отыра Kerin, терде турган алтын такты суйгенде, анау-мынауга селт етпейтж батырлардын e3i кездер!не жас алып efli. Ал эз1рше басына нокта кимеген Орта жуздщ кол бастар ба­ тырлары менсезбастарбилержекескетугелгежуыкжиналды.Ка- шанда Абылай туынык астынан табылатын Аргыннык Бегенбай, Олжабай, Малайсары, Сырымбет, Байгозы сектд1 батырлары мен Букар, Умбетей сынды жыраулары эркайсысы ез некерлер1- мен кекес басталардан б1рнеше кун бурын келген екен. Ертенжде олардьщ устже Кабанбай батыр, Актамберд1 жырау, Боранбай, Тебет, КУ дауысты Куттыбай билер бастаткан Найманныц калык тобы ке л т ошарылды. Буларды коргап-коршаган: ер Еспембет, Есенгелд'|, Баймурат, Оразымбет, Кекжал Барак, Тауасар, Дэулетбай секшд1 эйг!лi батырлары каншама! Осыларга те-шала ер Жэжбек бастаган Керей Kicmepi мен батыр Баянды бас еткен Уак ж1г1тгер1 де ке л т жет'т efli. Аркадагы алты арыс тугел жиналганда, Каз дауысты Казыбек макындагы Каракесек ауылдарынык тым-тырыс жатып алуы кектге 6ipa3 шрбен туаргендей болды. Kapi бидщ e3i белден шойырылып, ауырып жатырмын деп сэлем айтыпты. Б1рак 6ip кезде Эз-Тэукенщ езже акылшы болтан карт Казыбект1 етек- тен тартып ж1бермеген - жасынын жеткенд1п де, белдщ куяцы да емес, соцгы жылдары экес!н1ц орнына сез Ti3riHiH устаган Бекболат пен Абылай арасындагы кырбайлык болатын. Оган себеп болган да - агайын арасьждагы кундестж, билж, бедел бэсекеси «Агайьжга KaflipiM жок - 6eTiMfli Kepefli, катынга KaflipiM жок - епмд1 керед1» депр гой баягыда 6ip дэн1шпан. Сол кеп каз1р Абылай басына да ту с т efli. Ана жылы, Сэмеке хан елген сок Абылайды алгаш Орта жузге хан кетергенде, Аргын атакнык балалары езара жарыска тускендей, оган алты рудан алты кыз 6epin, алты отауды 6ip-aK кунде экел1п Tirin берген. KeftiH eirepi уйрене келе элплер Абылайга каИарлы хан емес, жай куйеу бала рет1нде карай бастаган сьщайы бар. Казактьщ бул мжезже Абылай да ырык бере коймай, арада бет жыртысып, кект калдыратын жайлар да болып туратын. Бул кунде хан ордасына екпелеген аксакал, би, аткамжер атаулы бес уакыт намазын орыс 6eKiHicTepiHe карал окитын эдет тапты гой. Кейжп кезде Казыбек TeKiperi де хан мен султан- нык басынан аттап, Орынбор мен Омбыга Tine байланыс жасай

бастаган. Казак арасындагы 6miKTi Kicmepfli ез жагына тартып, 6ipiHe-6ipiH айдап салуга келгенде патша эк1мдер1 де абден э к к те н т алган-ды. E«i арада журетж жансыз, саудагер, ттмаш аркылы эрк1м-эрк1мге хат жазып, сый-сыяпат ж1берш отыратын. Ал оныц карымтасына элп аксакал, би, рубасы да казак даласында, хан ордасында не болып жатканын таяу бекжютерге хабарлап отыруга тию ед1. Абылай осындай астыртын эрекет- терге калай тиым салудык амалын таппай TiciH кайрап жургенде, Омбыга хат апара жаткан сондай шабармандардын, 6ipi колга Tycin калган. Ботахан жэне Жанай деген — Каракесек руыньщ ж1пттер1. Коржындарын актарганда, Ci6ip эжмдерже деген тарту-таралгы жэне Бекболаттык хаты табылды. Казак ордасы мен Жоцгар арасындагы байланыс, келт-кетж жаткан елштер жайындагы мэл1меттер... Абылай езгелергетиым болсын дед| ме, элп екеуж де Орда мацына экелд1рш, зынданга салып тастаган. BipaK былайгы ел шын ce6e6iH бшген жок- Ауыл арасында: «Bip тойда Ботахан абайсызда Абылайдын, калпагын кагып TycipiriTi. Хан соган ашулы екен- деген эцпме тарады... Жас жют Жанай жуас та, Ботахан дегеж 6ip кек долы кержедк Жет1 куннен кейж зынданнан шык десе; «керге тускен адам Tipi шыкпайды» деп ез карнын ез1 ecin жйбер1пт1... Осынын, арты улкен дауга айналып, Бекболат бес мыц колмен Орданы шаппак болганда, ел 1ш1н егер кылмау ушж Абылай акыры Ботаханга кун телеп кутылган-ды. Эйтсе де, арадагы сол муз ж1бймей, «Бес Мейрам» деп аталатын Аргьж рулары орталарындагы аз ауыл тереге окта-текте ipre куш керсетт коятын-ды. Дегенмен, бул жолы хан кецесже жацагы Казыбек айналасы- нан баска, Аргын, Найман, Керей.Уак— терт арыстьщ ел туткасын устаган беделд1 билер| мен ру басы аксакалдары, тумен басы, мьщ басы батырлары тугел-ак жиналган-ды. Ka3ip Эбшмэмбет ордасында отыргандарга бажайлап кез салсацыз, хан тукымы саналатын аксуйек султан, огланнан repi, карашы халык: батыр мен билердщ басым екенж байкар едщ1з. Жаугериллж заманда кашанда батырлардыц мереж устем, мэртебеЫ биж. Эз-Тэуке- Hin e3i *Жеп жаргыда» карулы сарбаздьщ багын асырып кеткен. Бул кунде азаматтын абыройы ата даккымен емес, ак бтектщ куил, ак найзанык ушымен елшенедл TinTi хан, султандардьщ арасында кайраты басым, шайкаска шайлыкпай шыга алатын, жеке басыньщ ерлИмен танылган Абылай, Барак, Эбткайыр ceKinfli eipeH-саран ержурек батырлары болмаса, КУР аксуйек ю

атын жамылып журген, бай болып елге пайдасы тимеген, батыр боп жауга найзасы тимеген былайгы кеп терелерд1 журт цаз1р кезге т е коймайтын. Оларга Караганда, кара да болса кайраты тиет1н. бак конган батырлардьщ бедел1элдекайда жогары ед1. Уакыт талабы турызран осы дэстур Ордадагы 6yriHri оты- рыстан да айкын акгарылады. Как терде, 6ip кезде сайыгщыран Тауекел. ецсегей бойлы ер EciM, салкам Жэцпр, Эз-Тэуке Tspi3fli казактык улы хандары отырган, кос балдагы мен аркалыгын алтынмен аптаган enceni сандал такта дал каз1р томашадай рана боп Эбтмэмбет хан жайгасыпты. Жасы елудщ imiH аралап кетсе де артыкетжимаган, орта бойлы, жукалтан денеамен рана емес, ерлт-кайраты, атак-айбынымен де улы тактьщ окпанын толтыра алмаганы сезшедЕ BipaK Улы хан беделаз емес-Ti. Алды кец, берекенщадамы. Ym жуздщ ^згш т шамасы келгеншетек устауга тырысады. Эбткайырга ермеген Kimi жуздщ кейб1р рулары мен Жокгар шебш бузып еткен Улы жуздщ 6ipa3 батыр, билер1 каз1р осы Эбтмэмбет тежрепнде. Бэлендей так кумарлыгы да жок efli. 1730 жылы казактьщ билер1 мен султандары экеа Болаттык орнына оны куштеп сайлаган. Билж басына Эбткайырды келлрмеудщ амалы... Ал Эбтмэмбеттщ ез юндтжен тараган талапты султандар бола тура, болашакта улы такты Абылайга есиет eTyi сокры жылдары оныц беделщ Tirrri кетерт ж1берген. Эбшмэмбетп бул кунде ел 6ipniriH ойлаган аулие хан деседг.. МЫе, ол каз1р де аксары, ашак жузтен булк еткен толкыныс нышаны бтжбей, хан асасын сыгымдай устап, карсы алдындагы 6ip нокатка калшия карап калыпты. Баскалар ханнык ок-солына тек б елш т, кос кабат калы ктем, шаги керпелер устжде, жас мелшерже, атак дэрежесже карай орын алган. Ханнык ок жагында осындагы журттык жасы улкен! — Теле би, сол жагында орта жуздщ ханы Абылай отыр. Одан ары Букар жырау, Каракерей Кабанбай мен Канжыгалы Бегенбай, Барак султан мен Жэжбек тархан, Малайсары мен шапырашты Наурызбай, тары баска батыр, билер кос капталга белже жайгасыпты. Эбтфежз, Уэли, Бекей, Ханбаба сиякты жасы Kimi султандар мен огландар олардан элдекайда темен, ездер1мен курбы жас батырлармен 6ipre отыр. Bip-6ipiHe TipKecTipme тИлген он eKi канатты ею улкен Ак орда — Хан ордасы езге ак уйлерден белек, малшы-косшы телекпт ауылдарынан козы кеш жерде, кек жасакга окшау орнаган- ды. Ka3ipri жаугерштж заманга, кеил-конла лайыкталып 11

ыкшамдалганымен, Орда мацынан ерекше салтанатты сус байкалады. Артык адам журю, терт тулж мал шуы ест1лмейд1. Kipe 6epic ею босагадан бастап орданын айналасын царулы жасауылдар калт етпей кузетш тур. ТундИ аймара ашылган зэул1м шацырацтан куйылган мол жарык алдымен алтын тактын аркалыгына шатылып, одан айнала усталган сэнд1 жасау, шлем туктержде ойнап, кез куандырады. Орда iujiHfle 6ip сэт жым-жырт тыныштык орнатан. Тек 1ргеден ескен кектемп салцын самал тана сырттагы салцар дуниеден хабар бергендей. Журттугел жайгасып, абыр-сабыр басылды-ау деген мезетте Обтмэмбет хан сез бастап, кенесте царалатын icTepfli баян eiri. Кулакка жагымды кумб1рлеген коцыр унмен Myflipicci3, ерюн сейлеп отыр. Казак ордасынын injKi-сыртцы жатдайы, Жонгар хандыгымен ара-катынас, кеил-кон, epic-коныс маселесК Сонан сон рулар арасында кептен ушытып бппей келе жаткан жер дауы, жес1р мунына байланысты жайлар. Осы айтылгандардьщ шж де каз1р улкенд1 де, KiuiiHi де натты толтандырып отыртан мэселе - Казац-жонтар натынасы екеж даусыз. Рас, 1743 жылты бтм нен кейж ею ел арасында нан тег1ске апаратьж улытаусар кактыгыс бол-faH жон. Абылайды туткыннан босату ушж, epi усп-устже удей тускен Жонгар жорытын бэсендету ушж жасалган бул тонтам, эрине, барлык тармагы Жонгар пайдасына шештген, тенс1з б т м болды. Алайда iurreft арбасып, сырт-тай текет1реске айналлан осы 6ip толас кезец, acipece, сотыстан нансырап шыккан казан хандыты ушж кажет еде Шуюр, содан кейжп арадаты бес жыл (з-туссыз еткен жок. Халык ес жинап, етек жапты. Катары катты сиреген ер-азаматтын орнын кейжп жас буын келш бутждедк Шап- кьжшылыкта шатындалып калган терт тулж мал аз жылда кайта мынгырып, epicKeсыймастай ecin Kerri. Кыскасы, сонгы жылдары казак пен калмактын ара-салмагын тенеспретж таразы басында eflayip езгер1стер болып едк Басында багы, астында тагы бар, колына мьщ сан аскер устаган каЬарлы хан да ажал курыгынан кашып кутыла алмайды екен. Ен бастысы, осыдан уш жыл бурын буюл ем1рж казак даласын жаулауга багыштаган ойраттын ен сонгы улы ханы - Халдан Церен erri дуниеден. Осыдан кейж-ак жонгар тагьжан бак кайтты десед1 бтетж дер. Улы контайжы кез жума салысымен-ак, терт ойрат арасында ырын-жырын так тартысы басталыпты. Халдан Цереннщ некелРнекеаз эйелдержен туган 12

цыздары б1ршама болганымен, такка мурагерлж етелндей еркек к1нд1ктен уш-ак ул цалган-ды. Куйек астынан тутан улкен улы Лама Доржи он тотызда, ортаншы занды улы Цеван Доржи он уште, ал кенжеа Цеван Даши He6api жел жаста болатын. Булардыц сыртында жоктар хандыгыныц непзж балаган Батур цонтайжыньщ лкелей ypnaFbi, кезжде калмактык кайраусыз кара балтасы атантан, ейпл1 ноян Церен Дондубанык HeMepeci - Дабашы мен Халдан Цереннщ карындасынан тутан жиеж — жиырма уш жасар Эм1рсана да хан тап>1нан ум1ткер едк Алайда цурылтай жиналысында Ойраттын орда мацындагы шонжар- лары api-6epi ыртаса ке лт, акыры он уштеп ортаншы улы Цеван Доржита тактатан. Ел жуандарыныц ондаты ойлары - ешюмге ырык бермейлн, лскаккан Лама Доржидан repi ani оц-солын таныматан жас баланы такка отыртызып койып, непзп билжл ез колдарында устау efli. BipaK, бшелндердщ айтуынша, так ушж шайкас мунымен тынбай, терт ойрат каз1р де элденеше жжке белЫп, езара кыркысып жаткан кержедн Демек, ез ш н де п осындай ала ауыздыкка байланысты, каз1р Жоктар ордасыньщ бурынты айдыны кем т, етек-жекж epiKci3 жинай бастатаны байкалады. Халдан Цереннщ тусында Ташкент макына Tirinген хан ордасы еткен жылы Кулжата кайта кешн р!лд1. ©pic-коныс женжде де казак жерже бурынтыдай ентелей сутынуды койып, кемержен кайткан тец1здей, кун еткен сайын апшысы куырылып бара жатканы анык- BipaK, сейте тура, жок­ тар жолбарысыныц бауырына баскан жемжен окайшылыкпен айрылар Typi жок. Алтай мен Тарбататай елкесж ата конысындай иемдент алтаны ез алдына, б укт Желсу, Талас пен Шу eKipi, Сыр бойындаты калалар элi де жау колында жатыр... Мже, осындай жатдайда Казак ордасы не iCTeyi керек? Жоктар ордасьждаты аласапыранды пайдаланып, жау колында калтан аймактарды азат ету ушж аттаныс жариялау керек пе? Элде э л ттщ артын батып, eni де болса куте туртан жен бе? Эбшмэмбет хан осы жайларды рет-релмен асыкпай баяндап шыкты да, е н д т кезек сендердж1дегендей, отыртандарта жаталай кез салып erri. Сезге келгенде ку бастан куырдактык ет алатьж, кызыл ттден бал тамызтан He6ip шешендер 6ipiHeH сок 6ipi камшы тастап, сейлеп жатты. Ty6i жоктарга карсы жорыкка аттанута ешк1м карсы болматанымен, аттаныс мерз1мж аныктаута келгенде, niKip eKire жарылды. Азшылык топ: Барак, Эбтфежз султандар мен Шакшак Жежбек сежлд1 б1рен-саран билер жоктарга 33ip- 13

ше соктьщпауды жактады. Олардыц да ез дэлел1 бар: бас цонтай- жы Халдан Церен елд1 дегенмен, дал «a 3ip жоктардык аскер куаты цазацтан элдекайда басым. Мундайда жаткан жыланнын, куйрыгын басып, оларды ашык айкаска шакыртаннан repi, так таласынан туган ала ауыздыкты пайдаланып, елил ж1беру ар- кылы сырттай кысым жасаган тжмдр Осылайша, бейб1т бтммен Туркютанды кайтарып алайык, Улы орданы байтак калага апарып TireftiK. 8л i де ем-уш жыл куш топтап, эскер жасактап алтан соц. капысыз 6ip-an аттанайык деседр Бейбп- бтмд| жактаушылардыц да кемеж б е лгтк Эбтфежз болса - туткыннан босаган Абылайдыц орнында 6ipep жыл Жоцгарордасында аманатта болып, содан жацында тана кайткан адам. Барак султанта келеек, оныкортаншы улы Шыгай оглан ani де жау колында аманатта жур. Бул екеужщ де жоцтарга карсы кару кетермейм1з деп жазып берген колхаты бар... Ал Жэжбек тарханнык айт-кандары - конысы жещтар шебжен алые, эз1рше жаудан жэб1р, жерден таршылык кермеген, бейтам агайынныц етекбасты ce3i ед’1. Эбтмэмбет те, Абылай да эз1рше кемей керсетт, сыр аш- пай, журттык сезж унс1з тыкдаумен отыр. 8cipece, eTKip кезж ашык ес1ктен кержген кекжиектен айырмай, сазарып калган Абылайдык жузжен каз1р каИарлы ашу байкалады. 1ш казандай кайнайды, куресуге дэрмен жок, ез1мен-ез1 штей арпалысып отыртаны анык. Ол туралы каз1р ел ш н де айтылатын есек-аяк, алып-кашты эцпме де аз емес-Ti. Каракалпактан e3iтакдап алтан бэйбшес1, онык уетже 6ip-aK кунде керуежмен кеш т келген Атыгай-Царауылдьщ алты кызы аз болгандай, Абылай туткыннан босап елге кайтарында Халдан-Церен оган немерелес карын- дасы Топыш сулуды коскан. Желауыз журт каз1р соны да сан- сакка жупртедр Казак колыньщ соцты жылдары жоктарга карсы жорыкка аттанбау себебж де содан кередг. «Абылай калмактьщ 6ip киьщ кез.тобылтыторы сулуын куштыда, езге дуниеж умытып, курж болтан тауыктай жатып алды-ау! Жадыланып калган сок, кайьж журтка карсы калай кару кетереж?!» деп жаулары тарат- кан какку сез онык кулагьжа жетпей жур дейсщ бе?! Осьжык 6api кек1рекке шер боп байланып, кейде алды-артын ойлатпай- тьж ашу-ызата дес 6epin алатыны да содан едр Кекесте колайлы carri колдан бермей, таяу арада аттаные жариялауды жактатан пМрлер де аз болтан жок- Бул женде кашанда желдщ eTi, жаудык бетжде журетж Керей, Найман 14

батырлары мен Теле бастатцан Улы жуз билершщ ce3i 6ip жерден шыкты. 0 cipece, ата-коныс. ел-журты жау цолында калып, Жоцгар хандыгына ауыр алым-салык телеп туратын Улы жуз азаматтарыньщ араша тшеген ащы даусы KiMfli де болса елец етшзерл1ктей. Бул кунде жасы сексен беске ке лт, сакал-шашы селеудей агарып кеткен Теле бидщ ce3i журтты б1рден уйытып алды. - Мен Kepi суйепмд1 суйретт, жат колында калган сонау Ташкенттен келгенде, журепмд жарган eKi улкен арман бола- тын, - дед1жасы ж етт, жагы тусуге айналса да журюжен жакыл- маган Kepi тарлан. - Оньщ 6ipi - кешеп Эз-Теукенщ алтын тагын, ту тжкен ордасын Kepin, кек>Л1МД| 6ip демдеу efli, ол арманым орындалды. Будан кей1н хан кецесже ке лт, агайынныц алтын жузж керем1н бе, жок па, ол жагы - Алланьщ ici... EKiHmici - ата журттык жау колынан ада-куде тазарып, азат-ершн ел болганын Kepin елеем деуил efliM. Арман цлркж алтайы тулкщей булак- дап, жетжзбейлн сикы бар ма, капай?!- деп енлпн басып сел отырды. - 0Mipi басына нокта кимеген, кез1не камшы тимеген азат-асау ел ед1к. Тепнде KacneTri халкымыздьщ казак деген eciMi - азат деген сезбен терюндес. Азаттыктан айрылганы - казактын курып 6iTKeHi... MiHe, Улы жуз урпагыньщ жокгарга карап калганына алдына елу жыл, артына отыз жылдай уакыт eiri. Халыкты артык кан тепстен, урк1н-боскыннан аман сактап калу ушж, амал жок. Халдан ханмен Tin табысуга тырыстык. Шама жетпеске шара бар ма?! Кеше байтак кала Турюстанда, Эз-Теукен1к тер1нде отырган Теле би бупн душпанга пенде болып, Ташкентт1к босагасын кузетсе, ол да - кызыл карын жас баланыц камы efli. «Туйен1 жел козгаса, ешшн1 аспаннан кер» дегендей, TeneHiK Kyfti осындай болганда, баскалардын жагдайы айтпаса да TyciHiKTi. Жараны жасырып Keperi не, кан- дас бауырларьщ K33ip корлык пен зорлыкка ке нт, калмактык койын багып жур. Алман-салык ауырлап барады. Мал-мул!к те ештеке емес-ау, ек киыны, адамдардык кулдыкка eTi enin кете ме деп коркамын. Макдайьща кулдык такбасы 6ip басылса, ол онайшылыкпен ешпейд1. Калмактан кагажу керген1м1з аздай, енд! отбасы отаньщды орыска билетпекс!цдер ме? Бодан-бо- дан дейс1цдер. Боданнан - кул туады, кулдан - жетес1з, жасык ул туады... Сонда болашак урпактык жайы не болмак?! - деп кеше гана жолсокты боп шаршап келген е с т карт тагы 6ip ты- ные алды. - Мундайда аман Kici акылды, есен Kici ecTi KepiHeTiH

де кез болады. Суйылып бара жаткан сездерщнен сондай 6ip кепт1 ацдадым-ау, агайын. Эргам аз отыньщ басын, ауыл- аймагыныц амандыгын гана куйттесе, бул казак ауызб|рлжтен айрылып, устаганнык колында. тгатегеннщ аузында Kerri деген сол емес пе. Уа, журтым, eaiM деп ец|реген ер кайда? Байтагы ушж басын берер батыр кайда? Казак жержщ как жартысын жау табанына салып койып, 1шкен асымыз калай сщед1бойымыз- Fa? Уа, айтындаршы, ханьщ бар, карашан бар, сендерден соны естиж деп келд1м: жау колында калган жер жаннаты Жетюу мен Орда т1ккен оцтуслкл кашан кайтарып аламыз? - деп такта отырган Эбшмэмбет ханнан бастап, ел агаларына жагалай кез салып етп. Орда imiHfle уакыт токтап калгандай, 6ip сэт ел! тыныштык орнады. Асасын сыгымдай устаган Эбтмэмбетхан сэл жетгаржт, «не айтасыцдар» дегендей, касындагы султандарга, билер мен батырларга карады.Теле бидентемежрек, Бараксултан мен Кан- жыгалы Бегенбай батырдык ек! ортасында отырган Кабанбай кышыган жерже дэл тиген би леб1зж куаттап, сез айтуга октала 6epreHi сол едТ ханньщ сол жагында, карсы капталда жайгаскан Жэжбек тархан колындагы быксыгантрубкасын керегенщ кегже KaFbin койып, сейлейтж ынгай танытты. - Былай гой, Kaflipni Теке. Эр нэрсенж peTi болады гой... Жер кайыскан колыцды, кару-жарагьщды сайламай турып, жасанган жауга соктыгу - ез1ндьезщ мерт етумен б1рдей. Ак патшага арка суйемейжше жокгарга жалгыз ез1м1здщ шамамыз келе кояр ма екен?! «Токал eumi мушз сураймын деп, кулагынан айрылыпты» дегеннщ Kepi к е л т журмей ме? - деген дауысын баппен соза Tycin. Теле мана танертецнен 6epi-aK Жэжбектщ мынадай тар заманга жараспайтын манаураган макгаздыгын, колындагы темежс1не дейж унатпай, аркасы курысып отырган-ды. Шамыр- канган шабыт устжде колма-кол жауап катты: - Ал сенщ каптаган кальщ колын. кару-жарагын, кашан сай болады? Элде Алланыц e3i аспаннан тастайды деп к утт отыра- мыз ба? Бэлжм, Эбткайыр екеущ eTeriHiK астына барып тыгыл- ган катын патшаньщ ракымы Tycin, »epinfli жаудан тазартып 6epeTiH шыгар? Орыс - енерл1 журт кой. BipaK аузыкды ошак. мурныкды муржа елп, TyriH жутканнан езге уйренген енерщ бар ма сол елден?.. Айтпакшы, патшадан тархан шенж алган екен- ciK-ay. BipaK сол тархандыгьщ ел коргайтын калкан болмай, мой- 16

ныца салган аркан болып журмесж! - деп салды. Соны айтып, coHFbi 6ip сездердж жепелдемеде аузына капай тускенже 03i де суйсжгендей, лек'гге к у л т алды. Улкендер жагы емен-жаркын косыла Kynin, жастар унгаз булыгып темен карасты. Теле бидщ сезже суйсжген Кабанбай батырдын каркыл- даган кулкю каттырак шыгып кеткен efli. Жасы улкен Жэжбекп табалагандай болдым-ау деп, езж зорга тежеди Манайындагы cepiKrepiHiK карагыштап отырганынан езже сез peTi келгенж де аныкацгарды. Шынында да, ата коныс Алтай мен баба журты Баркытбелден1 кол узгел1 жер тапшылыгын катты керген улыстар - Керей мен Найман болатын. Тупн саны жагынан болсын, ата улей жагы- нан болсын, олкы сокпайтын кара аташтай калыц Найманньщ Телегетай тармагы ез бауырлары Балталы-Батаналымен енил 6enicin, Ka3ip Улытау мен Балкаш арасына зорга сиып отырса, шыгыстагы Ергенект1 Найман: Сарыжомарт пен Тер1стакбалы- нын, Кекжарлы мен Буранык да керген кун'| одан асып турган жок. Терютжтен EpTicTi бойлай бекжю кала салып жаткан орыс ыгыстырса, шыгыстан жолбарыстай жорткан жоцгар кысып, олар да кептен 6epi Шьщгыстау мен Кызылсу-Шардын арасьжда кыстырылып зорга отыр. Ал Шьщгыстаудын, кунгеш мен Аягез, Акшатау аралыгында, сьжадай кыстырылган Абак керейдщ жагдайы TinTi мушкш едг Рас, Арканыц кен, даласын кезе берсе, epic-коныс табылар да. Б1рак бул eKi улыстын, да бар назары - батыста емес, шыгыста. Bip табан болса да ежелг1атамекенде- piHe жакындай 6eprici келедк Алайда дэл каз1р халыктьщ кекейжде жаткан арман-ттекл айнытпай тусжетж хан-султан табыла кояр ма екен? Эр улыстын, басында хан тукымы, ак суйек-султан отыр. Найман - Барак султанга табигы болганда, Керей - Эбшмэмбет ханньщ улкен улы Эбшфежз султанньщ улесжде. Эр султанньщ устанып журген ез саясаты бар. Халык камынан бурьж кейде ез бастарын булдап eTKi3rinepi келедг.. Кабанбай мундайда батыр боп жауга шауып Кана коймай, амалсыздауга да Tycin кетуил efli. Ол камшы устаган ок колын жогары кетерш, Эбтмэмбетке белп 6epfli. - Сейле, Кабанбай батыр. Сенщ не бшген ойьщ бар, ашып айтшы мына журтка! - flefli хан буган енсерте бурылып. Журт назары eHfli осылай карай ауып efli. п . , -п _______________ до Е Ц о Е Ч А У Ы Л Ы И О / ^ <Н] ГЙ4К1ТАПХАНА.|(ПУБ i ФИЛИАЛЫ

- Мен не д е й т, хан нем? Keiueri Эз-Тэукенщ алдын керген Теле биден сез артылган жок. Кулбттелемей кемейде журген ойды айтты, - дед1 жекшз бектер сауыт киген алып денесж жеп-жекш козгап, алга таман умсына rycin. - Бейба кун неге жаман болсын, егер терт тулюн сай, кецмщ жай болса! Жарты жерщ жау колында жатканда уайымсыз уйкы, камырыксыз кулю бола ма? Казакта ана курсагынан кан шенгелдеп, согыс m e n туган ешмм жок. BipaK менщ де бар арманым - экемнщ моласы жаткан ата конысымды кез1мнщ лрю нде азат ету. Кудай куэ, сол арманга жеткен кун1 кара найзамды как б е лт, лактырып тастауга эз1рмЫ... Казак ушш жерден кымбат нэрсе жок- “Душпан астыцдагы атыцды сураса, аяма. бйткеж Камбар ата аман болса, тулпар тумай коймайды. Душпан койньщдагы катынынды сураса да, таршылык етпе. бйткеж, елщ аман болса, сен уилн тагы 6ip сулу бойжетедк Тек душпанга 6ip суйем жер берушi болма! бйткеш халык кебейгенмен, асыраушы жер ана ешкашан улкеймейд1!» - деген екен касиетщнен айналайын аргы бабаларымыз. Сол есиет, шынымен-ак, жадымыздан шыкканы ма?! Ka3ip казак жерше кел1п туган ойрат улыныц ек соцы жиырмадан асып, найза устауга жараган екен. Солар 6ipTe-6ipTe осы елкеге бауыр басып, кун1 ертек жер межш деме- cine KiM кепш? - деп отыргандарга жагалай карал етп де, сезЫ кайта жалгады. - Сондыктан аттанысты тым KemiKTipe беруге болмайды, агайындар. Б1здщ казактьщ бойкуйез, керенаулыгы бурын да бастан асып жатушы efli. Осылай арекетс1з отыра берсек, ак семсердщ жуз1 кайтып, ак сауытты тот басып, батыр- ды бакташыга айналдырып аламыз ба деп коркамын. Bi3. acini, жау келгенде жудырыктай жумылганымызбен, аркамыз сэл босаса араздаса калатын журтпыз гой. Ka3ip epic пен коныстык тарлыгынан жерге таласып, 6ipiHiK жагасын 6ipi жыртатын куйге жетт1. Кешег1 ел коргаган батырьщ - 6yriH жер дауы мен жес1р дауын куган барымташы... - Сонда не ютемек керек, Кабанбай батыр? Жер тапшы- лыгынан кутылудык амалын айтшы! - flefli манадан тьщыршып арен отырган Абылай оньщ ce3iH 6enin. - Баскалардьщ кандай ойы барын KiM бшсш, ез басым биыл жаз Найман атацньщ 6ipa3 ауылдарын бастап, шыгыска карай коныс аударсам деп отырмын. Мына сезге журттепс yflipemcin калды. Орданьщ эр тусынан: - Коныс аударганы калай? - Жау шебше жалгыз бармаксьщ ба, сонда? 18

- Бэлк1м, Кабекек жоцгар нояндарымен л л табысып, шыгыс- ка б1ржола бет буртан шытар? - дескен ундер ест1л!п калды. - Кабанбайды сатынып отыртан цалмац жотын б те с 1цдер той. Бал ашып. бас катырмай-ак койындар! - дед1 батыр езу тартып. - Бурынтыдай казак ж е р тв iumepinen енуге жонгардьщ да журен шайлыккан болар, сонты жылдары Баркытбелдщ батыс cmeMi унем1 бос калатын болып жур. Биыл калык Каракерей мен Тертуыл, Матай болып, сол enipfli жайласак деген ойымыз бар. Калмак корыкса конысын берер, туласа турысатын жерш айтар. - Жау казак кеилн капыда бас салса, кансырап калып жур- мейс'щ бе, Дарабозым1? - дед1Эбтмэмбет бутан шуйше карап. - Не кылар дейс!з, хан ием. Уйренюкен жау атысарга жаксы, калмакты жака Kepin журген жокпыз гой.Такаса конып.тамырын басып керейжте. Арамыз аскынып бара жатса, хан жарлыгымен санаспатан актал батырдьщ оспадарлыгына жабарсыз! - деп Кабанбай кекк-кекк кулдК Найман басшысынык бул с е зт жерден тапшылык керт отырган Абак керейдщ бас батыры Жэн1бек те костады. - Хан ием! - деген кызыл курек жуз1 балбул жана, алга таман умсына Tycin. - Бул рет Дарабоздьщ Kemi канат-куйрыксыз болмас. Тар жердетаяк cmTecin, epic-коныс ушш атайынмен ащы болганша, жаумен жагаласып елген мьщ артык емес пе?! Биыл жаз, Алла сэтж салса, б1здагы бауыр баскан Баканастан жыла Kemin, тым курыса Калбаныц кальщ буйратына тумсык Tipecen деген ойымыз бар. Бул сездщ тусында да 9б!лмамбет пен Абылай не куптаган, не терюке шытарган рай танытпай, унЫз калды. Тек Абылайдык касында отыртан Букар жырау тана: -Жен-ак!Талаптарыкануржаусын, кос кыраным!-деп калды, хан ордасында ез1н еркш устайтын эдет1мен. - Ата жауларыкды алыска айдап тастаматанмен, осылайша омырау керсетт, тыкыр таятып коям дегендерщ кекшге конады. Дуниеде бекер жаткан ештеке жок, судык да сурауы болтаны сиякты, малдык Kneci, жердщ neci бар екен!н олар да сезетш болсын! Букар атакнык айткан ne6i3i - кашан да хан жарлыгыньщ хабаршысындай болушы efli. Кабанбай оны жаксылыкка жорып: - Айтканыкыз KenciH, жырау! - деп басын изед1. 1Абылай Шаган шайкасынан кей/н Цабанбайга .Дарабоз- деген ат берген. 3амандастарыда солай атаган.

- Буган сен не айтасьщ, Барак султан? Бул улыстарга бас ие болып журген - сен Foii? - дед1 кенет Эбшмэмбет Баракка бурылып. Шынында да, Кабанбайдык 6ip андыган адамы Барак болатын. Калай дегенмен, хан тукымы, аузы дуалы аксуйек. Найман улысын кептен уысына устап келедс Онык устже, Шыгай хан эулет1, арысы узын окты Онданнан. 6epici Кешек султаннан тарайтын Барактык кейде карашы Tyrin ханга да ырык бермей кететж сыкар езулiri тагы бар. Ал енд1 Барактык ерлюнде, кайсарлыгында капы жок. Кабанбай оны сол касиеттер1 уш'ж сыйлайтын-ды. Асау султан каз1р кай жагына беттер екен? Жок, кептщ аукымынан ол да шыга алмады. Кабанбай жакка жалт е т т 6ip карады да: - Калмакгы туре кумасак та. 6ip табан болса да шы-гыска таман жылжып, салмак сала, иыктасып отырганнык a6ecTiri жок, - дед1 жасы елудщ iuiiHe тж се де, сакал-шашына кылау туспеген, ецсегей бойлы, карасур Барак. - Эзер болса, арада аздаган кактыгыс туар. Онда турган не бар? Кайта улы аттаныс алдында ер кайратын сынап, колтыкжазып каламыз. Алда-жалда Ордага сез келлрмейм1з десек, - деген Эбтмэмбетке карап сэл nine Tycin. - Жердщ таршылыгын, кейбф рулардык амалсыз жокгар шеб1нетаяу барып жайлайтынын хабарлап, Ойратордасына елш1 ж1бере салган артык болмайды. - Шыгыска езщ де коныс аударасык ба, Барак султан? - дед1 Абылай оган сынай карап. - Жок. Мен Найман атакнык езге ауылдарымен 6ipre Улытауда кала турам. BapiMi3 б1рдей копарыла кешсек, жау секем алуы мумк1н гой. Бар eciKTi тугел жаппай, шыгар ауызды ез1м1зде калдырайыкта. TyciHiKTi. Демек, Барактык да 93ipre жокгармен жулкысып жаткысы келмейдь Мундайда жау бетше жумсайтын сол баягы кара кылыш Кабанбай бар, сонык колымен от Kecerici келед1... Осы туста жиналган журтты тегю кулд1рт, 6ip cepriTin тастаган кызыкжагдай болды. Бупнп хан кекес1не 6ip емес, e«i Бегенбай катысып отырган-ды. Bipi - эйгт'| батыр Канжыгалы Бегенбай да, eKiHiuici - Жэн1бектарханныкагасы, Шакшак Бегенбай. EKiHmici де - батыр. Эз-Тэукенщтусында, 1710-жылы еткен Каракумдагы кекесте 6ipa3 уакыт казак жасагына колбасы боп сайланган - осы Шакшак Бегенбай едь Канжыгалы Бегенбайдан 6ip мушел улкен, жасы жетп1стен аскан карт батырлардык 6ipi. Сокгы 20

жылдары iHici Жэжбек тарханмен 6ipre, кебЫесе, Эбжкайыр ханнык тежрелнде журет'ш. 1731-жылы кузде орыс елшю А.И.Тевкелевт1ел1мненарашалап калган, Акпатшага бодан болам деп алгаш ант берген адамдардьщ 6ipi... Осы еж Бегенбайды, арада б1рнеше гасыр еткенде тарихшылар мен жазушылардьщ шатастырып журелжндей, кейде ез замандастары да жж ауыс- тырып ала беретЫ. Ана жылы Шакшак Бегенбайдьщ жылкысын шаппак боп келген Башкурт барымташылары цапылыста Цанжыгалы Бегенбайдьщ ауылына соктыгып, таяц жеп, колга тускен1бар-ды... Эбшмэмбет хан Ордада аттас ею батырдьщ отырганын акдамады ма, элде адеж сынагысы келд1ме, туткиылдан: - Бегенбай батыр, неге ундемей отырсьщ? Сез кезеп - сеж- кН - деп калганы. Цое Бегенбай 6ipiHe-6ipi карап антарылып калды. Ocipece, Шакшак Бегенбай iHici Жэжбек тарханнан кейж езже сез тиед1 деп кутпесе керек, саскалактап берекеЫ Keiri. - Таксыр... Хан ием! 5i3 мунда ею Бегенбай бармыз гой, - дед1уялган тек турмастьщ кебж к е лгр т. Эбтмэмбет ханньщ былайша ж жумсак, алды кек болганы- мен, ез эулетЫе тэн каталдыктан ол да КУР алакан емес efli. - Сен, Шакшак Бегенбай, жасьщ улкен болганмен, кептен 6epi б1здщ ордамен араласпай кеттщ гой. 1шю жагдайымызды бше 6epMecciK- ByriH 6i3re жауга карсы кунде кылыш сермеген Цанжыгалы Бегенбайдьщ ne6i3i кымбат! - дед1м1збакпастан. Байгус батырды будан еткен корлау болмас. Шакшак Беген- байдык екжде 6ip тамшы кан калмай, сурланган куж темен карап Kerri. Ал жасы алпыека келсе де oni кайраты кайтпаган Цанжыгалы Бегенбай тумысынан сезге кумар адам емес-Ti. Уйекюнщ тубждей тертпак денесж жеп-жецт козгап, алга таман умсынды да, шуйдеа куж-куж, каугадай басын кекжите, Эбшмэмбетке куле карады. - Хан ием, маган сез сейлетт кайтесщ?! Меж сез 6epin дау- га салланша, колыма кара тамак найза устатып жауга сал. Сенщ жарлыгьщ - мен ушж зак, хан ием. TinTi бупн аттан десек де e3ipMiH. Bip тумен ескермен ту тубжен табылам! - деген кыска кайырып. - БэрекелдП Айдыньщ аса береж, Бегенбай батыр! - деп Эбтмэмбет те разы боп калды. Аты аталып калган сок, ундемей кетуд1 намыс керд| ме, оньщ ce3iH Шакшак Бегенбай inin экетп. 21

- Kepin отырмын: акылга кендеемесандер. Дегенмен алыстан келген агайынга да 6ip уак кулак асындар, - деген ашумен аптыга, жылдамдата сейлеп. - Туйенщ таныганы - жапырак- Казактык ацдыганы - калмак кой, баягы. Дуниеде казактан езге ел жок па, калмактан езге жау жок па?! Ак патшадай арыстан- га арка суйесек, Жокгар жолбарысы esi-ак куйрыгын кысып, жолын таппас па едг Орыстык от карулы мык аламаны кемекке келсе, калмакты туре куып тастауга сол да ж е тт жатыр. Ол ушж Ак патшаньщ кузырына бас жкдер. Оган ез колдарьщ жетпесе, Эбткайыр ханнык беделж пайдаланыкдар!.. Экпме осы туска келгенде, манадан 6epi 6ip сурланып, 6ip кызарып, эрек отырган Барак султан каркылдап к у л т ж!бердк - Бегенбай батыр, жасыц улкен агасьщ. EpniriK мен кай- ратыцда капы жок. BipaK акгалсык-ау! - дед! кулшсж тез тиып. - «Батыр - акгал» деген осы да... Эбткайырдык ел-журтты алдаган epTericiHe шынымен-ак сенж журсщ бе? Жолбарыстан кашып, арыстанныкаузына барыптус дейсщ. Арыстан жутпайды деп KiM айтты? Казак даласын басынан бастап мужнин бе, элде аяк жагынан кем!ргежм жен бе деп, каз!рдщ ез!нде-ак степей! шубырып, жалактап отырган жок па? Сендердт! - anri «елет!н бала молага карай кашады» дегенн!к nepi гой! - деп сэл бегелд! де, кенет eKi сурланып катайып алды. - Сонан кей!н 6ip айтарым: мен отырган жерде элп ез!к nip туткан eni жузд! сумырайдык атын атаушы болма. Эбткайыр - ар-уягган безген, халыктык каргысына утыраган адам. Сол арамдыгы, опасыздыгы уш!н эл!- ак сазайын тартады! Дау-шар будан ары созыла берсе, агайын арасы ушыгып кету! де мумкж efli. Сондыктан Эбтмамбет те Барак пен Шакшак Бегенбайга ceHini дурыс, ceniKi бурые деп тэптштеп жатпады. Ек киыны, Барак та, Бегенбай да жалгыз емес. Мундайда екпеле- ген агайын e3i гана кетпейд!, казак ymiH каскалдактык канындай б!рер мык сарбазды сокынан ерте кетед!. 5 epene-6ipniri жок, батуасыз елге хан болган адамныц да макдайынык соры бес ел!... Эбтмамбет Алаштык алтын тагын кезге куй1к кылмай, осыдан бес жыл бурын Абылай аман-есен туткыннан босап елге оралганда, соган 6eprici келген. Бул тшепн сонан 6epi де сан рет кайталады. «Так Myparepi - Абылай- деп ел-журтка жа- рия eTin койгалы кашан! Алайда не ойлаганы барын юм 6mciH, шебере tHici эз!рше улы такка отыруга асыгар емес. Орта жуз 22

ханы жэне бас сардар мждетш канатат тутып, ж урт жаткан жайы бар. Баятыда «Абылайлап» жаута шапкан туйеил баланьщ ерл1гш капысыз танып, батын ашкан - осы Эбшмэмбет кой. Сол жаксылыгын умытсын ба?! Сондыктан Абылай: «Эз-Тэукенщ эулел Tipi туртанда колындаты асасына жармаспаймын» деп ант eTinTi десед1 бжетщдер... 9йтсе де, ¥лы хан аузымен айтылатын кеп жарльщтардьщ туп-TepKiHi кайдан шыгып жатканы бул кунде apKiMre-ак аян еда. абшмэмбет бул жолы да Абылайдьщ атын этап, тусж тустеген жок- -Тубжде так neci - езщ той. Мына халкьща не айтасьщ?» дегенд! сэл Minin, айрыкша мэн бере караган i3erri кезкарасыен- ак уктырды. Журт назары б1рден улы ханньщ оц Ti3eciH баса жай-гаскан Абылайга ауды. Отыз жел мушелж биыл тана толтырган, тула бойында артык ет жок, 6ipaK суйеп тутас, ciKipni келген, суцгак бойлы Абылай ycriHe ещрже жжу теккен кызыл камка шапан, басына сол тустес айыр калпак KMin, кос жанарын манаты 6ip нокаттан айырмай, кадала карап отыртан-ды. Оньщ перемел де - октай кадалатын осы кос жанарда. Шаншылып тура каратанда каймыкпайтын, назарын бурып экетпейтж пенде баласы, эй, жок шыгар. Ат жакты аксур жузже куп жараскан кылаусыз сакал- мурты мен eni кастын арасындаты eMipi жазылмайтын кос сызык оньщ бет-элпетж api сулу, api суеты eTin керсетедк Ол б1рден сейлеп кетуге асыкпай, таматын кенеп, Ордада отырган журтты тэты 6ip рет кезбен шолып етп. - Асыл Te«Ti хан ием! Ел атасы султандар мен билер, айбарынан жау ыккан каИарман батырлар! - деп аз 6erenic жасады. - Жака ci3flepfli тьщдап отырганда матан мынадай ой келдк Казакты куртатын жау — сыртта емес, ез бойымызда, ниет-питылымызда. Оньщ аты - ала ауыздьщ, береке-б1рлжтщ жоктыгы. Cipa, осы дерт Ty6iMi3re жетелн шытар 6ip куж... Аргы- 6epri тауарыхка кез ж1берщ1здерил: кара калмак кашан казак- тан жогары турып efli?! Keiueri Тэуекел ханньщ тусында Торгауыт пен flyp6iT босатамызда журген боданымыз емес пе efli? Уакыт оза келе терт ойрат 6ipirin, Tepe3eci тек елге айналды. Жай тене- nin кана койтан жок, казак жержщ как жартысын басып алып, тулымдыцды тул, айдарльщды кул erri. Айтьщыздаршы, курмегп ел агалары, осынык сыры неде? - деп тэты да кепшшжке караган. BipaK суырылып жауап айткан ешшм болмады. - Мен б'лсем. кун1 бупнге дейж жоктардьщ KVflipeTi ауыз 61рл1Г1нде, 23

эскер арасында орнатцан тем1р тэрлбжде болып келд1. Жекпе- жек майданда, шагын шайкаста ap6ip казак калмактан кем туспейд1. TinTi кайраты басым, аруагы устем болуы да мумкж. Ал туменнен тузем курып, каптама шабуылга келгенде калмактар кашанда ортамызды ойып ту с т отырады. Немесе казак жан- жакка сауын айтып, жасак жинап болганша, калмак капияда басып Kipefli... в зде р И з бшеаздер, казакта туракты эскер жок. Б1здщ аламан эскер дел жургежм1з - колына амалсыз кару алган кешеп малшы, бакташы, немесе кыз ацдыган бозбала. Ал Жокгардык букш халкы - эскер. Бала-шага, мал-жанымен 6ipre кешт журген эскер десе болады... - Ka3ip -Актабан шубырынды» аталып журген улы боскын жылдарында да ойраттар б1здщ осы бейкамдыгымызды, етекбастылырымызды пайдаланды, - дед1 Абылай колтыгы жазыла Tycin. - Дэл iprerwe турган жаудык саган карсы эскер жасактап жатканын сезбеу, He6api уш тумен эскер ел шетше тжгенде сонык жолына кесе-келденец тура алмау деген сумдык кой! Будан еткен бейшаралык, бейгамдык болар ма?! Мже, сонык зардабын эл1 тартып келем1з... Ардакты аксакалдар! Кад1рл1 Теке! - дед1 сонан сок терде отырган Теле бите бурылып. - Мана ci3: *ел коргайтын ер кайда? Бостандыкуш1н басын берер батыр кайда?» дел ел уранын кетердщ1з. 6 рендер1к1зге екпе айттыкыз. Орынды. ддей1 намыска ти т , кайраганыкыз шыгар. Б1рак дэл сондай екпе-назды мына 6i3 аздерге айтсак не дер едщ!з? Сол жылдары, жаны жэннатта болгыр Тэуке хан о дуниеге аттанганымен, Орда макында сол Kici б и л т басына койган 6ipa3 улкендер бар едщ!здер гой? Осыншама соракылыкка калай жол бердщ!здер? Халыкка калкан болу, кауттщ алдын алу, эскерд1 33ip устау - с1здердщ парыздарыкыз ед1 гой?! Тер алдында уназ мулпп отырган Теле би осы туста селт е т т басын кетерт алды. Калай-калай с1лтейд1 мына Абылай хан? Жаудан жек!лген1м!зге, шегЫген1м!зге алдымен, aFa урпак, сендер жнэлысыкдар дел отыр-ау мына кекжал 6epi. Сезшде кисын жок емес. Сез TepniHi Телеге каратылганмен, онык 6ip ушыгы жасы улкен Жэн1бек тархан мен сол карсацда казак acKepiHiK колбасшысы саналган Шакшак Бегенбайга да т и т жатыр efli. Олар да козгалактап калды. Ал Телен1к кез алдына осыдан жиырма неше жыл бурын, «Актабаннык» келес1 жылы ез ауылына кел1п, туйе баккан он уш жасар Сабалак деген бала елестедк Айтпакшы, шаш-тырнагы ескен, алба-жулба турже 24

царап, «Сабалак» деген аттыда 03i чойган еднауосыган... Сондагы ешгамнен кэймыцпайтын отты жанар, сондагы шалцак кеуде, тэкаппар кезчарас. Туйеил баланын тепн адам емес екежн бул сонда-ач чапысыз таныган-ды. Б1рач оныч хан тучымы екежн, болашакта елге тутча боларын им болжай алган?! Ауылда 6ip жаз журд| де, женш айтпай, сырын ашпай, жумбач кужнде кете барды-ау! Осы мапттН iumi сырын каз1р де дал ангарган Kici бар ма екен?! Теле чарт бойын тез жинады. Абылайдьщ жауап купп отыр- ганын ацдап: - Е-е, хан Абылай! бкпеч орынсыз демеймЫ. Б1рач Тележч чай екшшн тугендейж деп ед1ч? Бармач шайнап, сан согып, чусамен еткенем1ргой - бул да 6ip. Ачыл айтарТеле чашанда бар efli. Б1рач, сез 6ip, чулач екеу болганмен, кейде соны тындайтын ленде табыла бермейд1 гой,— деп тереч KypciHfli. - Айыпча буйырма, чад1рл1 би! - дед1 Абылай басын сэл иш. - КезЫде айтылмаган сезд1н aKeci елед1. Табалаганым емес, орайы келгенде айтып отырганым... Рас, аз жылдан соч чайтадан ес жинадыч. Корганыс чажет1 чазачтыч басын epiKCi3 6ipiKTipfli. Жиырма алтыншы жылы Улытау, Буланты багытында жаудыч бетЫ чайырсач, отызыншы жылгы Ачырачай, Алакел согысычда мерей1м1з устем болып, чалмачча кеткен есем!зд1 мычтап 6ip чайтардыч. Тубегейл1 жечю TinTi жачын, ез чолымызда турды- ау! Егер содан ары жочгарга ес жигызбай, жаппай аттаныс жариялап, шабуылды удете тускенде, басчыншы жаудыч халыч чаИарына тетеп 6epepi-6epMeci екчалай efli. BipaK. амал чанша, чазачтыч 6epeKe-6ipniri 6ip жеч!стен артылмады. Кеш1кпей Казачордасы ушке бел1нд1. ¥лы жуз жер1тугелге жуычжау чолын- да чала 6epfli. Жолбарыс хан халычты чанды кекке шачырып, жаумен шайчасчаннан repi жочгарга алым-салыч телеп, бодан болганды артыч санады. - Одан басча амалы чалмады гой, хан ием! Халычты чанды чыргыннан аман сачтап чалудыч жалгыз жолы сол болды емес пе?! - дед1 Теле би оныч сезж бел1п. - Иэ, солай да болды... Цапыда жау басып чалган елд1ч Ke6i босчынга ушырап, ал кешпей чалгандарыньщ чарсы аттануга чаучары жетпед1. Kaflipfli Теке, ci3 де ел амандыгы ymiH Халдан Церенмен бейбп- б тм ге Kenin, соныч чузырында он еж жыл бойы Ташкентте эк1м болып турдьщыз... Жарайды, муныч 6epi лажсыздан болган нэрсе гой. Казачча еч чиын тигеж бул да 25

емес. Ен киыны - iurreH шыккан сатнындын- Болаттын орнына мен: уш жузге хан кетермед1ндер деп екпелеген Эбткайырдын. e3i бас колбасы бола тура, сонынан ерген Kiuji жуз жасатымен 6ipre Ацыранайдагы урыс даласын тастап кеткеж цазакна аса ауыр тид1. Мен Збшкайыр ханды Ак патшамен эмпей болып, ез елж сырттай саудалаганы уш!н де емес, ен зэру шанта ел imiHe ipiTKi салып, 6ipTyrac казан колын ыдыратканы ушж кеилрмей- MiH. Лагынет! Лагынет жаусын Эбшкайыр ханга! Осыны айтканда Абылайдьщ даусы каттырак шыгып кеткен. Орданын 1Ш1дурлюп барып, кайтадан сабасына тусп: - Мже, содан 6epi де жиырма жылта жуыкуакыт erri. Рас. осы уакыт шжде 6i3 тараптан улкен аттаныс болтан жок. Kiuii-ripiM урыстарда калмакты б!рде женсек, бфде женшт. алма-кезек куй кеш т келем1з. Кырык ушжил жылы амалсыздан теназ 6iTiMre барып едж, биыл оньщ да мерз1м1 аякталды. Кэне, жонгардын жонын тшем, ойратордасын талкан етем дейт!н мм бар? Жолына кесе келденен турмайык— Б1рак женю к т Л - тек аттаныста, кан тегюте тана ма? Кейде онтайлы caTri кутт, жаудын анысын анду да сотые амалына жатады. Мэселен, осыдан бес жыл, не уш жыл бурын жауга карсы аттаныс жасай алар ма едж? Жок. Басында 6ipa3 ойран салтанымызбен, акыры жен1люпен 6iTin, онсыз да кансыратан халыкты текке кыртынта ушыратар едж. Ал бугж, байкатан адамга, жонтардын баяты айбыны жок. Халдан Церен елтелI араларына ж ж туст, олар да казф казактьщ кебж киюде. Былтырдан 6epi калмакпен куилм1з тенелд1. Алдаты жылы асып тусем1з. Демек, ата жауга карсы аттанар кун жакын деген сез. ¥заса 6ip жыл, элде eni жыл. Алаш уранына шаппаган, ту тубже жиналматан хан мен султанды, би мен батырды сонда керт аламыз! - Б1рак ойрат ордасыньщ куил эл1де мытым, - дед1Абылай. - Шытыс Туркютан уйтырлары ойраттарга осыдан жетпю жыл бурын карсылыксыз батынтан. Содан 6epi жонгарды астыкпен, бул-шаймен, жемю-жидекпен камдап келе жаткан - Кашцария калалары. Бул кунде Кокан мен Кыргыз да - жонгар боданы. 0 здерщ1з бжеаздер, кыргыз манаптары каны 6ip казакка кол ушын берудщ орнына калмак нояндарымен ауыз жаласып Kerri... Бурын шытыс жактан окта-текте Маншын хандыгы шабуылдап, жонгарды жулмалап алушы едЕ сонты жылдары олар Халка- монголды бауырьжа басты да, ойрат ордасымен бейб1т 6iTiM жасасты. Ойраттар орыс ел1мен де достык катынаста... Демек, 26

дэл каз1р Жокгар хандыгымен Tipecin турган казактан баска халык жок- Bi3re тек ез куилм1зге суйенуге тура келедс Сырттагы керш! елдерден кемек куту - кашпаган сиырдьщ уызы. Немесе, калай ед1 элп, коищардыц 6ipfleneci yemin Tycefli деп соцынан салпактап, аштан елген каскырдык кеб'1... Барган жерщ - Балкан тау, ол да 6i3fliK керген тау. Осы журт «Ойбай, Эбшкайыр хан акыл тауып Kerri! Орыстармен сауда ютеп, кару алып, жыргап жатыр» деп дурл1кпрген сок. кыркыншы жылы орыс 6eKiHiciHe 6i3 де барып кергенб1з, - дед1 Абылай куэга тарткысы келгендей, такта отыртан Эбтмэмбетке карап койып. - Bapi бекер, алып-кашты экг1ме болып шыкты. YMiT узе бер'|цдер, орыстар 6i3re жэрдемге андыз аскер де, от кару да бермейдь Дайын coFbic каруын бермек тупл, жуырда Ак патша буратана журттарта суык кару жасайтындай шалгы, орак, курек, балта ceKinfli TeMip буйымдар сатылмасын деп жарлык шыгарыпты. Жай кара TeMipfli кимай отырран олар 6i3re от кару беретж бе efli?! Эбткайырдьщ халыкка берген тэты 6ip yafleci: Едш-Жайык - eKi езеннщ арасына ел кондыру болатын. Ак патша ол тте гж де кабылдамай тастады. Сумдык кой: api-6epi еткен казак малы жайылмасын деп Жайыктык ок жак капталын элденеше шакырымта дейж от койып, ертеп ж1берген! Ал, шьтыска карай жылжып кешу женже келеек, Дорабоздык бул талабын куптаймын, - дед1 Абылай. — Б тсе барымта, бтмесе сырымта... Ойраттан енд1 урейленбей, шама келсе iiuKepmen ене берген жен. Баркытбелдж кунгей, тершкеш — каз1рДабашы мен 8м1рсана нояндардык карауында. Тек сезжтудырып, ур ктп алмасакдар болганы... ByriHri экИме осымен б1ткен. Рулар арасындагы жер дауы мен жеар дауын, epic-коныс жайын сез еткен хан Keneci тагы eKi кунге созылды. Сокгы куж кешке журт конак уйлерде арнайы айтып сойылган кеккасканьщ етж жеп, эн мен жыр, кызык думанга кезек 6epin, тун ортасына дейж отырды да, ертенжде ез улыстарына карай бет тузедкI II Осыдан арада тура он бес кун еткенде, Балкаштьщ терюкей жагасы мен Токырауын жэне Аягез езендержщ eKi аралы- гын кектеп отырган калын ел шьтыска карай дурк кетертдр Биыл кар кетт, жаздык шеж жылт ежамен-ак Найманньщ Телегейтайдан тарайтын терт арысы: Каракерей, Садыр, Матай, 27

Тертуыл ауылдары Улытау еКржен шыгыска карай жылжып, осы 6ip урымтал влкеге эдеж цоныс аударган-ды. Жылдагы тэ р тт бойынша кеил-кон женждеп хан жарлыгын кугсе де, ттектержщ кабыл боларына ceHiMfli efli. Сарысудагы хан кекесжен кайткан Кабанбайдьщ «квшем1з»деген жалгыз ауызce3i жагалай отырган кал ын елд! 6ip-aK кунде атка кондырган. Казак ушж кешу деген де сез болып па, тэжрк Казактын жаца коныска кешкеж - канатты кустын ушканы тэр1зд1. Кешпендтер ушж жазаньщ улкеш - жыл бойы журт жацаламай, 6ip жерде отыру. Туз кусы канатымды калай кагам, кек жузже калай кетершем деп ойлап жатпайтыны секшд1, жуздеген ауыл, сан мындаган адам ит аркасы киянга калай жетер екенб1з деп, булар да бас катырып уайымдаган жок. Осы 6ip кеш шеруж кептен Kyrin, буынып-туйжт отырган ауылдар кеше ел агасынан хабар THiciMeH терт тулж малый тугендеп, туйелерж комдап, кеш аттарын матастырып койды да, буг'ж так ата уйлерж жыгып, биенщ 6ip сауымындай уакытта жуктерж артып та болды. Арада тагы 6ip сут nicipiMflefi мерз1м еткенде, кора-кора мал мен лек- лек туйел1 кештер кайткан каздай Tiainin, шыгыс-солтуспкке карай буйда созып бара жатты. Атам заманнан 6epi калыптаскан кешпендшердщ ем1р машыгы, жедел кимылы кейжп жаугершшж жылдары Tirni кемелже келт, бурынгыдан ары ширай тускен-дк Енд1 6ipep сагаттан кейж келер жау болса, кеше гана осы елкеде шимандай боп отырган калык ауылдьщ журтын сипап калары сезаз. Булар да - ез кэсттержщ нагыз шеберлерК Атан туйелерге бастыра жук артып, кыл арканный 6ip ушын белдерже шалып алган Mirinep, 6ip-6ipiHe «алдысык ба, артысын ба?» деп алып, илрене тартканда, кимылдарына кез теспейдк Ал эйелдер жагы сабакты ж1бж, сынык бурауын журтка тастамайды. Азаматтарга кыска-кыска буйрык 6epin, эр затты ез орнына койгызады да, ец соцында 6eciKTeri баласын ат успнен inin алып, туйесж жетектеп журе беред1... Рас, бупнп кержюте жаугершт1кте болатын ондай ала бетен карбалас, уркж-коркьж байкалмайды. Бул, acini, бейб1т елдщ алые жайлауга карай бет алган салтанатты, салкар кештершщ 6ipi efli. Мана шыгыстан кулан иектеп так атканда ортадагы улкен ауылдан аттанып, касындагы 6ip топ адаммен Аягез езенжщ сол жак капталындагы 6niK тебенщ басына кетертген Кабан- бай батыр етектег1 елдщ осындай кауырт TipniriH тугел шолып, 28

Kepin турган-ды. Бас сардар азаматтардыц ж т цимылына дан риза болды. Карауындары журт бакуат, бейбп- турмыска бой алдырып, салбекселент калды ма деп efli, жок, кайран ел ежелп жауынгерлт салтынан айнымаган екен! Бул кунде жасы елудщ iuiiHe енд1 1л1нген батыр, басындагы алтынды болат дулыгасы кекжиектен жаца шыккан кун нурына шагылып, жаздыц камка бешпент сыртынан тортай кез ак бадана сауыт киген алып денесж ж ецт козгап, журт «Кубас» атандырып ж1берген жал- куйрыгы суйыктау, туйедей торы аттын услнде узецпге илрене сэл кетершд1 де: - 8й, мыналар ерледП Журттык 6api жупн артып болып, Teric-ак атка конып калган екен. Жолымыз болгай-ак! - дед1 касындагы cepiKrepiHe бурылып. Ka3ip Кабанбай касында Каракерейдщ Байыс тармагынан шыккан аруакты жырау Актамберд1, оныц аталас жакыны, жт1т агасы Ку дауысты Куттыбай, Мурыннан Боранбай би, Тертуыл Тебет би, Кызай Есенгелд1 батыр, тагы баска Найманньщ басты Kicmepi бар ед1. Осылардьщ imiHfle бэржен жолы да, жасы да улкеж, 6ipaK жетп1стен асып кетсе де эл1 кайраты кайтпаган, узак eMipiHfle бухармен де, калмакпен де талай кидаласкан, акындыгына батырлыгы сай, кеггп керген KOHeci осы Актамберд1 болатын. Мына кужынаган калык елд1, сап тузеген лек-лек кеш шеруш керген жыраудын аркасы козып, шыдай алмай тур екен. Цапсагай ipi денесЫ жылдам жинап, i/ie тш калы: - Мен де соны Kepin, суйсж т турмын, ж1пттер. Кайран ел аядай жерде кысылып-кымтырылып, канатын еркж жаза алмай келген екен-ay! Кеш лзпж колга тигенде, кырандай дур сшкжуж карашы! Мынадай ужымдаскан улысты кандай гана жау басынар?! Не дейж, лл-аузым — таска!.. Кешin кел1кп, к°- нар конысын кутты болсын, Дарабозым! - деген сезжщ соцьж Кабанбайга арнап. - Айтканын келсж, жырау! Бул жай кеш емес, жорык кеш1 гой. Bip тэжрдщ e3i жар болсын! - дед1 Цабанбай да, алды созылып бел асып кеткенде арты ошарылып ойда жаткан кеш керуеннен кез айырмаган куй1, толки т т катып. Осы кезде орньжан жылжып кеткен шогыр-шогыр кеш ' 1збег1нен у з т т шыгып, осылай карай етектерж жел кетере акдыздай шапкан аттылардык да карасы керж т efli. Булар эр РУДын аксакал агасы, кол астында жуз-жузден аламан acnepi бар жас батырлар-тугын. Осындайда кайраты тиелн атпал азамат- 29

тар тац аткалы аз ауылыныц жупн артысып, кеилн тузеп берген сон. енд| бас сардарга сэлем 6epin, жагдайды хабарлауга келе жаткан 6errepi. Bapi де жакындай бере журютерш тежеп, тебе басындаты улкендерге: - Кеш KeniKTi болсын, сардар ага! - TaKip жар болсын! - Шел жутымды, ак мол болсын! - десш жамырай сэлем 6epicTi. Алдымен жеткендерд1ч катарында Кабанбайдьщ руластары: Жумыкган Дэулетбай, ToFac Косай, Сыбаннан ер Еспембет, Тумадан Шынкожа, Токпак Касабайлар бар едЕ Ек1нш) 6ip жактан Тертуыл батыры Баймурат пен Байгана Шерек, Матай Тентек, Бер1бай батырлар келдЕ Булардьщ 6api де алды кырыкка, арты отызра жаца ininreH дэупер1м жастар болатын. Ж1гптердщ жуздер1 жайрац, кецтдер1 мейрам. Эркайсысы емен-жаркын т т цатып, куш-келжлч жеткш)кт1 болтаный, кешкен журтта сынык бурау да калмай, Teric жолга тускенш баян erri. Кабанбай бастарына болат дульца, устерше жекс1з кебе киген, белдерше наркескен кылыш байлап, иыктарына корамсак- ты жак асынган батырларга жагалай карал erri. Bapi де - KyHi кеше e3i баулып ecipreH, нагыз сен тур, мен атайын, сайыпкыран азаматтар. Таяуда эр рудын, ец жанкешт! деген карулы, мерген ж1гггтержен жузд1ктер ipiirrenin, кеп жылкы мен калыц кешл коргап-коршап журетш ертауыл жасак курылган-ды. Колбасы - Дэулетбай, ок колы - Шынкожа, сол колы - Баймурат болсын деокен. ¥зын саны уш мындай адам ат-келж, кару-жарактарын сынап, аламан ойындар eTKi3in жатканына да б1ршама уакыт болтан. Кеше буларга Шьщгыстаудан бес жуз колмен Еспембет ке л т косылды. Кабанбай енд1 сол ж1г1ттерге кезек карап алды да: - Калай, сарбаздарьщ сай, кару-жарактарьщ капысыз ба? Bi3re енд1 аламан эскерлер1цд1 керсетпей&чдер ме? - дед1 езу тартып. - Bapi дайын, сардар aFa! - Карулы жасак мына белдщ астына жиналып жатыр, - дест| Дэулетбай мен Шынкожа катар жауап катып. - Бул TeKipetcreH 33ipre кезенген жау Ke3ire коймас. Деген- мен сак болыцдар! - дед! Кабанбай TyciH суытып. - Ойрат шебже тым жакын Kenin турганымызды естер!цнен шыгармандар. - Алан болмачыз, сардар ага! зо

- Tempi, жонтарды жана Kepin жур дейаз бе?! - деп жИттер тым ceHiMfli тур. - Эй, дегенмен байкандар. Bip бужрден ubiFa ке л т, 6epiKTipin журмесЫ! - дед1 Боранбай би де сактыц айтып. - Шолгыншылар Баркытбел жактан кеше тана оралды гой. Акшэулщен 6epi Tipi калмакушыраспапты. - дед1 Баймурат батыр журттын KenmiH б1ржола орныктыра сейлеп. - Лэжм, солай болсын. Эйтседе, «жаужокдеме - жар астында» деген той. Жоктардыцжол басар 6epmepi ойламатан жерден сан соктырып кету1 тажап емес. Сак болындар, кырандарым!- деп Актамберд! де сезге араласты. Осыдан кейш Баймурат, Шынкожа, Дэулетбайлар аламан эскерд'1 жорык алдында тэты 6ip рет тэрттке келпрмек болып ж урт Keni де, улкендер сол орында турып калды. Кеп етпей жер куйкасын топылта басып, eKi-уш салтатты косылды булардык тобына. Бул келгендер - сардардьщ ез ауылыньщ кецлн жолта салып, колы енд1тана босатанШаталакжэнеКабанбайдынкенже улы, он бес-он алтылар шамасындаты жас улан Элi болатын. КекЫнщ астында танадай тана тебел1 бар, курен 6ecriciH жайтан каккызып, бурынырак жеткен балан жют улкендерге сонадай- дан дауыстап сэлем 6epfli. - Орта толсын, кад1рменд1 экелер мен аталар! Кеш байсалды, коныс жайлы болсын! - деп Лзпн тартканы сол ед|, астындаты курен тебел де сэлем eTKici келгендей, алдынты eKi аятын кекке кетере, л к шапшып барып, кайта тусл. - Айтканьщ келсЫ! - Ортамыздын кем жер'1езщмен толсын! - Эй, мынау - Кабекеннщ кенжеа ме? - Кайдан шыта келген хас батыр десек, ез1м1здщ 9ni екен той? - flecin улкендер жаты каукылдасып калды. Айтты-айтпады. бойында бес каруы тугел балан ж И тин сырт тултасы журт назарын б1рден аудартан. Басында кун нурына шатылтан алтынды болат дулыта, успнде кылауы туспеген ак берен сауыт. Beniне кайкы кылыш татынып, иытына корамсак- ты жак асынтан. Бшекте - калкан, такымында узын сапты кек cyHTi. Осы каз1р жекпе-жекке шытута бата сурай келген батыр дерсщ. Кабанбай баласыньщ мына пошымына карап, муртыньщ астынан жымиып кулд1де: - Балам-ау, б1зден ani жау карасы алые кой? Жайшылыкта атыннын жупн ауырлатып, бар каруынды тугел асынып алтанын не? - дед1жай еркелеткен унмен. 31

- Ер каруы цыз жасауы емес - кашан узатылганша сандыкка салып цоятын! - дед1 eKi K03i шоктай жайнаган бала экесже каймыкпай карап. - Жорыкка аттанган ж П тгН бес каруы бойында болуы керек. - Жаумен шайкасар кун алда. Куш-кайратык толганша сабыр ет, балам. - 03ini3 калмац батыры влжежыргалды кум каптыр-ганда неше жаста efliKi3, кеке? Кабанбай каркылдап кулш ж1бердк - Кап, мынау бупн меж олай да, былай да аунатып жедиау!... Осыныц 6apiH уйретт койган сен емессщ бе, Шагалак? Шарга бойлы Шагалак уйелмеш уйдей, жалдас кокырдык устжде экелнбалалы екеужщ экпмесж куле тындап, тубжде сез TepKiHi ез1не согарын сезгендей, насыбайын атып койып, уназ кут1п турган-ды. Бегелместен т е жауап капы: - Е, бержщ бе/iTipiri азу Tici шыккан сок койга шаппай тура ма! 0Keci - Кабанбай, наташысы - Малайсары болса, бул баладан будан баска не кутесщ?! Одан да кур сезге жубатпай, жас батырдык сауыт-сайманына кер1мдж бер! - деген, кашанда Кабанбай алдында еркж сейлейтж адепмен. - Э, басе, КУ Шагалак, манадан осылай демейсщ бе?! 0лжщ кару-жарагыньщ KepiMfliri - атан туйе болсын! - дед! батыр сезге келместен. Бала ж тптщ вк< бал-бул жанып, кемейжде айта алмай турган тагы 6ip даты бар адамдай, экесже жалтактап карай берген. Бул тте п н де Шагалак жетк1зд1. - дп\\ бупннен бастап аламан эскерге косылам дейд!. Сол ушж жака гана шешесжен руксат алып шыкты. Енд1езщнен бата сурай к е л т тур. - О, дурыс-ак! - Талабьща нур жаусын! - Сапарык ок болсын! - д е с т жапы былайгы улкендер. Кабанбай сэл ойланып калып, касындагы Актамбердте бурылды да: - Жырау, аузьщыз дуалы, к е к т Н з хак еде Балама бата 6epiK'3mi! - дед! бакандай колдарын алга созып. Актамберд! бегелген жок. Булд1ргел1 камшысьж ок колына !лген куй! ат устжде алаканын жайды да, шубырта женелд!. Эуел/ кудай оцдасын, Ок жолына бастасын. 32

Цайыперен, цырык, шттен, Эулиелер цолдасын! Нарсы келген душпаныц Ta6aHFa тyoin сорласын. Атасы баска цалмацтыц Эмке жолы болмасын! Атартына M'mrecrip Элпештеген ханшасын. Экен Дарабоздай батыр бол, Журтына салган олжасын! - Аллауакбар! - деп бепн сипады. Кабанбай кара коныр жуз'| 6ip атарып, 6ip бозарып, капы толкып тур efli. - Айтканьщыз келсш, жырау! Аузыныз пер1штенщ аузы болтай! - дед! даусы туткырланып. Сонан сон баласына бурылды да: - Ал жолын болсын, улым! Дэулетбайдын жасатына бар. Айтнанын тында! - дегенд! носып койды. Тебе басындагы топ елдщ ен сонты леи мойын созып, кеш жолына тускенше тэты 6ipa3 байыркалап турды да, орындары- нан дурк нозгалып, 6ip белдщ астында куралып жаткан жасак- ка карай бет тузедс Айткандай-ак, булар келгенде Деулетбай. Баймурат бастаткан батырлар аламан эскерд1 жуз-жузден б е лт, тузем курып жур екен. Жалпы каралдысы уш мьщнан кем болмас. Сонау шетте Еспембет бастап келген Сыбан, Мурын mirinepi 6ip белек тур. Кабанбайлартобы аркан бойы таятанда аламан эскер даланы басына катере: - Алла жар болсын! - Дарабоздын данкы артсын! - Жаса, Актамберд1 жырау! - Кабанбай!.. Кабанбай! - де с т кеп дауыспен урандай карсы алды. Кабанбай, Актамберд! бастатан топ касына ер рудын батырларын epTin, катар-катар сап куртан аламандарды кезден Keujipin, жаталай карап шыкты. Ежелден келе жаткан урдю бойынша, казакта эскер курамы ру-тайпата карай жасакталатын. Русыз epic-конысты белюу, эскер жинау мумюн емес-Ti. 8 р рудын атасы - эскердщ де басы. Бупн де сол жоба сакталтан. Мандай- да Кабанбайдынезауылы - Мэмбет-Каракурсакжузд!п,Жумык. Тогас жуздттер! болып, БэйжИт колы б1рынтай тур. Дэл ортата зз

Найманньщ улкен аталары Матай, Тертуыл, Кызай жузд1ктерж койыпты да, одан ары Тума, Токпак, Сем1знайман mirirrepi орын алыпты. Ал агайынды Kemipicin, жаца журтка жетмзж салу ушж сонау Шыцгыстау, Ацшатаудан келген Байыс атацныц балалары ек соцында, сол канала белек тур. Бул, acini, алые жорыкты максат туткан аланые та, не жау шабуылын куткен кортаные та емес, былайша сактык ушж кеш калканы рет1нде курылган ертауыл жасаты efli. Улкен аланые кезждепдей: ок кол, сол кол, туткауыл, тоскауыл, бакауыл жасаты дегендер мунда карастырылмаган... Кабанбай эр жуздктщ алдында сэл-пэл аялдап, жюлердщ жай-куйж сурап келе жалы. Bip байкатаны, неменеге жетют туртанын мм 6'mciH, anTeyip, жауынгерлердж кекшдер1 кетерщм екен. Араларында талай жорыкты бастан кеилрген, сан рет калмакпен кидаласып, сотыстык ащы-тущы дамж таткан жасамыс сарбаздар б1рталай болганымен, кепиилН ani жаумен бетпе-бет к е л т кермеген сэры ауыз жастар кержед'1. Арадаты Kimi-ripiw кактытыс, барымта- сырымта болмаса, казак-калмак арасыкда улкен кан тепстер етпегел1, MiHe, бес жылдан асып барады. Мына 6ip мурлары тебждеп, иепне eHfli тана тук шыгып келе жаткан жастардын, Ke6i - сол соцты толас кезжде ержеткендер. Кырык жыл кыргын болса да, халык курымайды екен той. Алдыкгылардык катары селд1ресе, оныц орнын ертенге шыккан алшындай, кей)нг1урпак басады. Ka3ip, несж айтасыц, осындаты талай жастыц жаумен тез1рек шайкасып, ез талайын сынатанша тагаты жетпей, асытып турганы анык. Аламандардьщ кмм ynrici, сауыт-сайман, кару-жараты да ала-кула. Bipey кебе, 6ipey бадана, енд16ipeyflepi тот баскан ecKi мреуке к и т алыпты. TinTi болат сауыт колдарына туспей, cipi куяк, кшз туткыр к и т алтандары каншама. Дулыта дегендерщ уштщ 6ipiHfle тана. Кару-жарак та солай. Bipey найза, 6ipey шокпар, 6ipey айбалта устатан. Тек кылыш пен калкан, садак жаты жалпыласыпты. Тобыршыгы алуан турлг сауыт бузары, козы жауырыны бар, кайьщ окты корамсактары толык кержедл Кабанбай жас сарбаздардьщ б1рнешеуж ортата шакырып, элгтердщ кылыш, найзаларын кылпытып Kepfli. Жактарын nin байкады. Кейб1реулерже кец'т'| толмай, штен тына KypciHfli. 8 йтеу1р, жан алкымта алып, жагаласып туртан жау жок, эз1рше кеш калканы болугажараптур.Текб1рнешеужщаттары жарамсыз екен, бупн-ертек ат ауыстыруга кецес 6epfli.

- -Жаманатжауга калдырады.жаман катын дауга калдырады» дегенд1 естущ бар ма? Мына кек шолакпен не тындырам деп журсщ? - деген, жауыр кек биесж желцомдап мжген, успнде ки1зтугкыры бар жудеу ецд1 егде жИтке карап турып. - Жорыцта ер канаты ат екенж умытгык ба? - Бары осы болды, сардар ага. Тэу'|раты KVPrbip колга туспей... - ж!г1т мщпрлеп темен карады. - Кай ауылдансьщ? Жузбасьщ не карап жур? Кек биел1 сарбаз Токпак руынан екен. Жузбасы Касабай батыр шырылдап арага TycTi: - Эй, Куркебай-ай, карадай жерге караттьщ-ау адамды... «Жортуыл ceHin нетенж? Ауылдагы малга кара» деп талай айттым осыган. Тыкдамай inecin алган езК.. Кысылганы болар, Куркебай ырсындап куле береди - Tayip KeniKri калмак жылкысынан устап мжем!з гой... Сонан сок. сол жактан катынныкда ьщгайы келж кала ма деп... - Мэссаган, керек болса! Оу. сен катын 1здеп шыккан Kici болдык гой? - дед| Кабанбай мырс-мырс култ. - Катын алсак, былай нетем1з бе деп... Былай уй болып дегендей. Калмакта кыз-келжшек кеп деген сок... Куркебайдык мжез1 жюттерге канык сиякты. Bapi кыран- топан кулют жатыр. - Жарайды, талабыцды кайтармайык... BipaK саптык сикын кепрмей, мынаган дурью ат, ер-турман тауып бер, - деп жузбасыга тапсырды да. Кабанбай атын те бж т, келеа топка карай ж урт Kerri. Бул елдщ элде багы, элде соры: казакта ежелдщ ен кунжен- актуракты аскер болмаган гой. Карулы жасак осындай аттаныс, не ксрганыс кезжде жол-женекей, атусл жиналады. Kni3 туырлыкты Алаш eni eni лек1 аскер шыгаратын Касым ханнын кезжде солай болган. Ka3ip де солай. Казактык улы хандары Хакназар мен Тэуекел, EciM мен Жэкпр де туракты аскер устау- ды канша армандаса да, колдары жетпей-ак Kerri. Оган казак­ тык бытыраккы. Kemneni Tipniri мумкждш бермеген. Эз1рше кешпендшерден туракты эскерге кол жетжзгеж - жокгарлар гана. Канша айтканмен Шыкгыс каганньщ салып кеткен жолы бар емес пе, букт калмак кауымын тутасымен кеилп журген аскер десе болады... Ал казаклж - узын аркау, кектусау. Мунда 16/рлек- туз мыц. 35

жасактын, накты санын белплеген де ешюм жок. Жалпы жоба бойынша, тутш басы 6ip сарбаз деп мелшерленедЕ.. Улы аттаныс кездершде Наймандар кашанда 6ip тумен аскер шыгарып келген. Кабанбайдьщ e3i де тумен бастап, Алаш туынык астына талай барып турган-ды. Цаз1р де сол сан кем1ген жок. Егер кун1 бурын жаушы шаптырып, шындап дабыл кагылса, бул кунде кара агаштай кальщ Найманнан 6ip емес, уш тумен кол жиналатыны кумэнсыз. BipaK Найман улысы жаугериллшке, epic- коныс таршылыгына байланысты дал каз1р ушке б е лш т жатыр. Жонгар шабуылы басталганда Аягез, Балкаш бойынан ыгыскан Балталы-Баганалы Улытау, Жезд1 e^ipiHe ауып барды да. сол жакты мекендеп калып койды. Ертю бойын кулдай, Алтайдан ауган: Терютанбалы, Сарыжомарт, Кекжарлы, Бура да ani кунге дейш жау басып алган ата конысына жете алмай, Шыцгыстау мен Цызылсу-Шардын, ортасыцда сыгылысып зорга отыр. Ал 6ip кезде Баркытбелдщ кунгей1 мен тер1скейше симай сыцсып отыратын, TycTiri Токта-Барлык, Алатауды жайлаган Каракерей, Тертуыл, Матай мен Садыр эулет1 жокгардан ыгысып, Аркага ауды да, акыры «Актабан шубырындыга» тап болып. катты тозып кеткен. Содан кеп жылдан кей1н ес жинап, бытыраган елд1ц басын косып. кешбк бет1н шыгыска - атамекенге карай бурганы осы еде ' ) ^ ~ Кабанбай аскер жасагын будан ары устап тургысы келмедЕ Туземдег1 жузд1ктерд1 жагалай кезден кеилрт шыккан сок. батырларды шакырып алды да, кыска-кыска жарлык бердЕ Карулы жасак кештен тым кара у з т кетпей, бес-он шакырымдай алда ж урт отыруга тию. Жан-жакка шолгыншылар ж1берт, олардан тускен мэл1метт1 сардарга хабарлап отырулары керек. Колбасыньщ руксатынсыз 6eft6iT елд1 шабуга, калмак шебж бузуга болмайды. Тек ойда жокта жау шабуылына тап болганда гана кылышсуыругаepircri. Осылардыкбарш кадагалай тапсырып, ж1г1ттерге жол болсын айтты да, e3i касындагы аксакал, билерд1 е р тт, кеш сокынан жур1п Kerri. Бул кеш - баяп>1 Касым хан заманыкдагы, одан берп Хакназар, Тэуекел, EciM хандар тусындагы кек куймеге MiHin, келден-келге конып, Сырдан - Е стге дейж. Бал-каштан - Баркытбелге дейш жол бойы сан тузеп, сауык куратын, соныга мал оттатып, асыкпай айлап жылжитын, салтанатты салкар кеш емес-Ti. Казактан ондай сан калгалы кашан! Сокгы жарты гасырда эр он жыл сайын сокпа дерттей, тойымсыз жуттай 36

кайталап отырган жаугерштж халыкгын, канатын кыркып, урд'ю, салттардьщ талайын уз!п wi6epfli. Ежелг1 кеш жолдары бузылды. Кайта мынау - урыс-кагыссыз еткен соцгы бес жылда халыктыч ес жинап, етек жапцаны рой. Эйтпесе, кешег'1«Актабён шубырынды» заманында казактыч талай тайпасы кешке тесе алмай, жаяу-жалпы босцынра айналган жок па efli?! КЛрюн, цайткан раздай лз тге н казактыч сол 6ip кеил-ай! Казак урымында, кеш - салтанат, кеш - бэсеке. Осынау жарык дуниеге паш етер TipuimiK кермеа. Казак жоргасы мен жуйр1пн кешкенде мжеди Б1ркиер асылын кешкенде киедь Кшем-ктшес'|, оюлы сырмары жук yciiHe жабылады. Сейтт жасыл жайлау. була табират аясында езжше 6ip бой жазады... 9йтседе, бупнп мына кештщ, еткен кундермен салыстырранда, тым жупыны, жудеу екенш сырт кез б1рден-ак акрарар efli. Эр л е к щ алдын туйел1 кештер бастаранымен, арт жары eri3re арткан, атка тендеген, ырдуан арбаларга тиеген кара шобырга айналып кетедь 0 з алдарына ат тауып м!не алмай, жук успне жабыскан, кебежеде отырган кемтр-шал, мойындары кылкиган бала-шага каншама! Амал не, кабыргач канша кайысканмен, жугаган журтты немен жеберсщ? Аш-жалачаш кедейд! байга калай течерач?! Кабанбайлар тобы эр ке и тч тусынан еткен сайын, ауыл агалары алдарынан шауып шырып, сэлем бер'ш, Tinflecin калып жатыр. Sip Tayipi: букара журттыч e4ceci KeTepiHKi, ке ч т ауаны жаксы екен. Улкен-Kiiui демей, 6api де ежелг1 атамекенге 6ip табан болса да жакындатып, жача кеч коныска экеле жаткан бас колбасыгасэулел1ум1тпен межрленекарайды. Эрине, жаушебше жакын барып конамыз дегенге элдеб1р коркынышпен кобалжып келе жат-кандар да жок емес. Соган орай, кеш мачындагы былайгы халыкта камсыз емес сиякты. Ер-азаматтыч кебш1ч-ак сауыт-сайманы устжде, бес каруы бойында. Bipep каут тенсе, осы кеш бойынан-ак жуздеген сарбаздьщ суырылып шыгары кэмш. ByriH кун де шайдай ашык efli. Бултсыз аспан жасыл тудай желб1реп тур. Балкаш бойындары шок-шок таранты, жьщрыл ескен еспе кумнан узап, тескейге таман жакындаган сайын, жер куйкасы калычдап, боз жусанды, бетегел!, кек майсалы кеч алкаптар басталган. Кун кыза келе кек жузше бозторгайлар кетершт, мына мынгырган TipiumiK иелерш куана карсы алгандай, берекел1 бейб1т кунд1 мадактап, жырга коскандай болады. Биылгы улу жылыныч кысы карлы, кектем1 жачбырлы 37

болып efli. Кун нурына цаныкцан жусанды дала, босанган эйелдей бусанып, ем1рене б е р тт жатыр. Алды аяидап, арты ж е лт, алшандай басцан Кубас аггын булан к¥йрык жур!с!не Боранбайдын боз жоргасы зорга mecin, Ацтамберд1 бастаган 6ipa3 журт арт жакта селкектеп ж е лт келе жатты. Ti3riH тежемей, атынын журюн кызыктап. шылбыр бойы алда келе жаткан Кабанбай цаз1р ез кежрегшде де элденеге алабурткан тагатсыздык барын сезед1. Элдене жур- журлеп шакыргандай, алые кекжиекке жж карагыштай бередК Дал мандай алдында, сонау 6ip киыр TepiCTiKre шеке тус'т жата кеткен жолбарыстай, тумсыгы суж рлент бпетж Баркытбел жатыр кесш т. Бул онын аласа адырга айналган батыс cineMi рана. Ал осы тауды бектерлеп журе берсен, сонау Сауырга де й т мыкты атка жет1 куншшж жол. Соньщ 6api - бул кунде жонгар иелтжде... Ал шырыс жакка караса, кун астында caFbiMFa оранып, сонау алыс-алыстан жонгар Алатауы мен eTeri Алакелге малынып жаткан Токта-Барлыктаулары мунарткандай болады. Кайран Алакел! Алакелд1кермегел1 кай заман?! Сэл жел турса шарадагы кымыздай Ke6iri сынып, бейне кел бетше сан мьщ акку конып отыррандай, ап-ала боп жатушы efli. Сол KepiHicKe ата казак Барлыктьщ жотасына шырып карал турган да, “Алакел- дел ат коя салган. Эттен, дуние-ай, езщтуыл ескен сол келдщ жайсан жаралауын жау ойнагына 6epin койып, Кабанбай басьщмен сен де Tipi журещ-ау! Батырдын, мандайынан суп-суыктер шыкты. Бадана сауыттьщ бас mreriH агытып, басынан KimiripiM казандай дулырасын алды. Баркытбел жактан лупin соккан самалра омырауын тосып, сэл тыныстады. Еж кастьщтужскен жержен азжогары, дал мандайда бтжер-бшжбес коян-тобыгы болушы efli. Кабак ту й т катуланран кезждепдей сол тобык api-6epi ойнап Kerri. Ойлал караса, дал осы елкеге казак кешжщ i3 салмаранына кырык жылдан асып барады екен. Калмак колы осы расырдын бас кезшде-ак Баркытбелдщ кунгеж мен Токта-Барлык, Алакел манынан казак ауылдарын ыгыстыра бастаран. Ойраттар казактьщ жайбаракат, бейгамдырын пайдаланып, кашанда капыда coFbin келд1 емес пе. 1702 жылры Барлыктары алрашкы айкаста рой, мунын aKeci Кожакул батырдын аз адаммен коршауда калып, акыры ауыр жаракаттан мерт болганы. Онда Кабанбайдын, Кабанбай емес. Ерасылдын жет1ге жана толран Ke3i. Сол жыл ел уржкенде, тунрыш рет жеке атка MiHin, Ti3riHiH 38

03i устап жургеш есжде. Арата 6ipa3 уакыт салып, ятни 1711 жылы калмакгар Жоцгар какпасынан тары 6ip рет асып тегтд1. Осы жолы жылкырэ шапкан жау колынан агасы Есенбай каза тапты. Сонан кейж кеп узамай казак ауылдары Токта-Барлыктан туп копарылып, батыска карай ауган-ды. Содан 6epi кальщ Каракерей де, Матай мен Тертуыл да ол жакка аттап баса алтан жок- Рас, аламан эскер сапындагы жаракты ер-азамат жортуыл- жорыккездерждеб!рнешереткалмакколынтыксырып, Алакелге дешн барып кайтканы бар. Ал туран жерж сагынган кэрнкуртац, катын-калаш пен ол елкеш тек улкендердщ эцг1месжен рана бшелн жас эулеттщ кеп жылдан кейж шыгыска ат басын бурганы осы едь Кабанбай, АктамбердЬ Боранбайлартобы суытжур'ш отырып, 6ip мезгтде кештщ алдьщры лепн куып жетл. Булар - арысы Мамбет, 6epici Цожакулдан тараран, Кабанбайдын езже табиры ауылдар ед'|. Ат-келИ, азаматы сай, салтанатты, сэнд1 кеш. Жаксы жарактанран жуздей аламан кешл жан-жарынан коршап келед! Бестен-оннан 6ip-6ipiHe лркелген жукп туйелер, кумю ер- турманды, жуан-жуас ат м'жт, кеш буйдасын устаран салауатты бэйбше, сулу, сэнд1 келжшектер. Жол-женекей аткарылатын жауапты мждеттен ада, тек кештщ сэнж Kipriey ушж жаралтан- дай, алтындатан ер-турманы кун нурына шэрылып, саусылдап бос журген, жарау атты кыз-бозбала езжше 6ip топ кураран. Улкендер алдьщры кешке жакындаганда, устже аппак берен, басына алтынды жец'т дулыга к и т, садак асынган 6ip жас улан жакагы кызылды-жасылды, дулы топтан белжд1 де, астьждагы сул1ктей жирен жоргасьж тайпалт-кан куй! карсы алдарынан келденекдей бердь Жакуттай аппак лстерж жаркырата. сонадайдан аксия култ келедс - Армысыздар, кекелер? - дед1 булар eciK пен тердей калганда даусы сакк елп. - Бар бол, балам! - Кеш Keaitcri болсьж! - десл разы болтан улкендер. Б1реулер! шырамытып, eKiHui 6ipeyflepi накты болжай алмай тур. Бул келген - Кабанбайдьщ к'шл эйел1 Майсарадан туган, жасынан улша KWHflipin, шолжьщ ecipreH ерке кыз - Назым 39

болатын. Шшкентайынан мына турган улкендердщ алдына талай отырып, иыгына шыгып ескенджтен, ешюмнен кысылып- кымтырылмай, езж тым еркж устап тур. Эйтсе де экенщ цырагы KG3i Назымныц кабагындагы Kip6infli б1рден андады. - Назыкенжан-ау. жайьщ жараспай, езщ б1рдемеге ренжт журсщ гой? - дед1цызын айналып-уйртт. - Жэй, эншейж... - CeHi 6ipey ренж1ткен-ау! Айтшы, KiM ол? KiM де болса, Баркытбелден асырып ж1берейж! - Апам! - дед1 Назым езу тартып. - Апамды асырып ж1берщ1зш1... Аламандар косына Элж1 ж1берд1 де, маган келген- де тютей катып отырып алды. - 8 , солай ма? - Кабанбай каркылдап кулю ж1бердк - Бэлем, апацтура турсын!.. BipaK кешл коргауга да Kici керек кой. Ka3ip KepiHin TypFaH жау жок. Сол 8л1 аламан эскер боп, б1рдеце 6iTipep дейсщ бе. Оньщ есесже ceHi алгашкы жорыкка ез1м е р тт шыгам. - Шын ба, кеке? - Элбегге. Мен ceHi кашан алдап ед1м?! - дед1 атын тебжш, журе сейлеген Кабанбай. - 8л 1 сайыста менен талай рет утылган, - дед! Назым да катарласып. - Ол жуз кадам жердег1 тулакка он октьщ жетеуж зорга тиг1згенде, мен тогызын туйред1м! - 9л1 де болса жаттыга туе. Нагыз мергеннщ аткан огы жерге туспеуге тию, - дед1 кекеск - Ал енд1 б1здщ кешке барып айт: мына шелдеп келе жаткан «icmepre сусын эзйрлесж. Назым жирен жорганьщ т1зпнш босатып, салдырта женелдь Боранбай би сокгы 6ip-eKi жылда Назымга тустеп карамаган екен. Ka3ip оньщ солкылдап бой жеткенш, толыса келе нагыз хас супуга айналарын ce3in, нитей суктанып калды. Кенже улы Мырзатай жиырмага толганша уйленбей, кыз тандап, булгакгап жур еде Соган мына Назымды керсететж екен!.. BipaK сырттай сыр бермедь Кабанбайга бурылды да: - Мына балан да болайын деп тур-ау! Кудайым кумыр жасын узак кылгай! - дед1 узанкырап кеткен Назымньщ сонынан карап турып. - Айтканьщыз кележ, биеке! Тентектщ улдардан калыекы- сы жок, - дед1 Кабанбай да кызыньщ сокынан куана карап. - Майсараньщ e3i гой - осы баланы сайыс пен садакка баулып журген! 40

Эркайсысы жеке ауыл боп кеткен Кабанбайдыц улкен улдары: Умбетей, Eflire, Байток, Сырымбеттер кеш басында жур екен. Bapi жамырап алдарынан шыгып, сэлем 6epicTi. Жолаушылар да ез тарапынан бэйб1шелер мен азаматтарга «кеш байсалды, коные жайлы болсын!- деген тшек айтысты. Кабанбайдын, бэйбшеа, керей кызы Ханбиб1 бул кунде жасы елуге келю, улын уяга. кызын цинга кондырган, 6ip елдщ анасындай 6miKii адам ед|. Кабанбайдан тараган жел ул, бес кыздын, кепиллИ - осы ХанбибЫщ цурсагынан. Мал-жанга ие болып отырган адуын бэйб1ше кешт'1 сэл KiflipTin, азык-тулж, сусын артылган туйеден юшшеу сабаны алдырды да, журпншшерге улкен сырлы аяцпен кымыз усына бастады. Ап бул кезде жасы цырыкка Kenin цалса да нуры таймаган, суцгак бойлы, цызыл шырайлы Майсара сонадайдан аттан туею, жаяулап келю, Актамбердь Боранбайдай улкендерге эдеппен Ti3eciH буг'т, сэлем етю турган-ды. Бэсентиж Малайсары батырдыц карындасы, Цабанбайдын жорыц жолында табысцан cyfliKrici, кезжде журт -Tayhap цыз» этап кеткен атакты Майсара осы едь Кимешепнщ ею жагы мен мацдайына оцалы зер журпзген, ydiHe тобыгына тускен кос етекп кекторгын кейлек, курен, катила камзол киген Kasipri калпында да жаца тускен келждей сызылып тур. Мына туржде Майсараны садак тарту мен семсерлесуден алдына жан салмайтын, сайыстан куш сынаскысы келген кайындарыныц камау TepiH сыгып алатын хас жауынгер десе ешюм сенбейтждей. Улкендердщ алдында ибамен салем етю, сырлы аякпен майысып турью кымыз усынганда, жетпюке келген шалдардыц e3i куйрыктары коные таппай, каукалактап калды. Еркектё'р атка конарда, Майсара уялы нэркес кездерж тундыра, куйеуже жэуд1рей карал алды да: - Батыр, бупн еру болатын жер1м!з ani алые па? Bip кун де болса бала-шага куйзелмейтж, суатгы, жайлы коные болса ип ед1?! - дед1 назы да, Tineri де аралас, аса 6ip биязы унмен. - Оган кам жеме. Осы жургенде 6apiMi3 де сол жайлы коные ушжкележатканжокпызба?!-депКабанбайжуресейлеп,атына карай бет алган. Майсара уйдеп эдетжше Кубастыц сулулыгынан устал турып, куйеуж колтыгынан алып e3i атгандырды. Аттын белю суытып, кымызга канып алган улкендер енд1 кештен озыцкырап, ездержше 6ip ошарылган топ курап. суыт журю кетп. Эр ауылдыц ру басы аксакалдары мен беделд1 41

билержщ енд1 6ip алуан энпмеа алдагы epic-коныс жайына ойысып едг Мелшермен кай рудык кай туска конатыны энегунп 6ip бас косуда алдын ала белгшент цойылган. Енд1 соны жер Kepin, журт шола келе, кеш женекей ic жузже асыру керек. Ел туткасын устаган улыс билер1 мен аксакалдары аргы- берпге ой ж1бере отырып, акыры мынадай бэтуага келген. Ана жылгыдай емес, халык ecin-eHin жатыр, терт тулж малдьщ да басы кайта куралып калды. Мундайда, эрине, Найманньщ калыц ауылдарын тар жерге катар кондыру мумкж емес. Сонымен 6ipre жаугериллт заманда, ecipece, жау шебже такау отырган кезде, epKiM эр жактан коныс i3flen, тым бытырап кетудщ де peTi жок. Казак пен калмак арасында улы атганыс. кыргын согыс болмаган куннщ езжде жылкы алу, барымта, KiiuiripiM атыс- шабыс толас таппайды. Сондыктан аталас агайын iprenepiH тым алшак устамай. канаттас, катарлас конганы макул. Жэне де кашан дуние тынышталганша ат белдеуде, бес кару керегенщ басында туратын болсын! Элдекалай ел шелне жау min, «аттан!» деген уран кетертсе, колма-кол атка м ж т, ту тубже жиналудьщ 6ipfleH-6ip жолы осы. Сонымен 6ipre \"лрлжте - жерщ кек болсын, елгенде - керщ кек болсын» деген бурынгылардык есиетж де умытпаган жен. Колдан кетсе малдьщ орны толар-ау, жердщ орны толмайды. Осыньщ 6apiH есепке алып, акылдаса келгенде, Кенже Матай мен Каракерейдщ Байыс тармагы Шьщгыстаудан шыгыска карай созылган Ka3ipri конысында калганы жен деп тапты аксакалдар. Ал Цызай ауылдары солармен иык суйесе, Аягез, Акшатау алкабын коныс етсш. Телегейтайдьщ 6ip баласы Тертуыл мен Каракерейд1н, Байж1г1т тармагы, Аягездщ шыгыс капталына е тт, калмактан босаган Мьщбулак. Акши, 9кпет1ге дей1н барып, Баркытбелдщ батыс стемже ат басын TipeciH. Ал былайгы Тума, Токпак, Сем1знайман аталатын Байсиык эулет1 Алакел мен Балкаштьщ ewi аралыгындагы ен жазыкты коныс е тт, жокгарга жон керсете такау к е л т отырсын. Сонда ертек атганыс, не корганыс кезжде б1ртудьщастына жиналатын Найман улысы 6ip- 6ipiнен кол у з т калмайды, api жерден де утылмайды. Балкаштьщ батысынан - Улытауга дей1нп аралыкты Балталы-Баганалы жайласа, Ертют1ксол жак капталындагы Калба мен Кызылсу. Шар бойында Кекжарлы, Бура, Тер1стакбэлы, Сарыжомарт отырады. Булардьщ 6api де - шекара бойында жокгар шапкыншылыгына ек алдымен ушырап, ата коныстарын амалсыз жау колында 42

калдыргандар. Biрац, оныц есес!не, ертец Жоцгарга карсы улы аттаныс басталса. жацын жерден жауга алдымен шабатындар да. чалмактан босаган коныстарга бурыныракбарып жететждер де осылар болмак- Демек, Кабанбай батырдыц бул жолы улыс квш1н шыгыска буруы тепн емес. оныц астарында болашак урпак цамынан туган талай жайттар жатыр едк Сонымен. Аягездщ теменп сагасынан копарыла коз-галган калык ел алгашкы кундер! туйдепмен тугае келд1 де. арада апта еткенде, алдьщгы лектщ мойны озгындап, кеш катары сирей бастаган. Жол-женекей талай ауылдар ездерже белжген мекен-коныстарга кеш басын бурып. б е лж т калып жатыр. Ай, Таксык, Шацырау, Каракол тусынан ет!п, Мьщбулакка жакында- ганда уш БэйжИт пен Тертуыл, шнара Тума, Токпак ауылдары тана ipiKTenin калып едк Булар енд1 6ipep ай бектерде отырып, ел ipreci тыныш болса, жерди кеп ж етте аргы Баркытбел TeciHfleri жайлауга шыкпак- Мундайда кепке корган, журтка калкан ретжде, осылардыц бэржен озгындап барып, елдщ шел, жаудык бетже Кабанбай ез ордасын кондырмакедй Алга барып- келш журген шолгыншы топтын, айтуынша, Акшаул1ге д е й т жау карасы кержбейд1 десед|. Теменп Илшпестщ Алакелж жагалап, кальщ копаны кыстап шыгатын дурб!ттер биыл бул жакка ат 13ж салмаган. Эйтсе де, сактыкта корлык жок, ел шетжде Кабанбай карауылда турса, былайгы журт тыныш уйыктайтын болады... Неше куннен 6epi жер жадысын багдарлап, жайылым-суаты мол булак-бастау макына жол бойы ел кондырып келе жаткан аксакалдар тобы 6yriH сэске туе шамасында Мьщбулактын етепндеп кек адырда 6ip тебенщ басына шыгып, тец1рекке кез салыл турган-ды. Кенет 6ip кырканьщ астынан айкай-сурек салып, келденендей шапкан топ агтыга кездер1 TycTi. -Бул не пэле?- дегендей, журт елендеап калган. Жау дейж десе жауга уксамайды. Кырык-елу адам булай enipin шаппаса керек. Былайшакекпартартыпжургенеладамдарынадакелщжремейд!. Бул не сонда? Bepi таяганда мэл1м болды: каекыр ма, тулж ме, айтеу'|р, б!р акды утылай куган таяудагы 6ip кештщ жастары екен. Араларында тай-кунанга мжген балалар да каптап жур. Барлыгы даурыга сурек салып: - Yp! Урып таста... - Алдын орай шабыкдар! - Кабанбай! Кабанбай! - десю куйгыта шауып барады. Бас сардар унатыцкырамай кабагын жржитт, Tepic айналды. Айгай-уран тынар емес: -Кабанбай!.. Кабанбай!- 43

- Эй. кайсьщ барсыц? Бейб1т кунде жаман ырым бастап. журттын журепн алган анау саппастарды токтатындаршы! - дед1 сол тунерген калпында. - Кекжал гой, сардар aFa... Мыналар кекжал куып барады екен! - дед1 аткосшы жИттердщ 6ipi e3i де елецдеп, улкендерд1 де efliKriprici келт. - Кекжал болса кайтейж?! Куа 6epciH, тек уран шакырмасын! - дед1 сардар. - Бул не? Жауга шапса да «Кабанбай», кекжал куса да \"Кабанбай!» Баска сез курып калган ба?! Сез мэнган енд1 тусшген cepiicrepi жамырай Kynicri. Кабанбайдык e3i болмаса, бул уранга баскалардын кулацтары алдекашан уйренген. Бэлендей секет ке р т турган жок. Осы тургандардык б1рталайынан жасы улкен Тебет би лекпе култ алды да, 6ip басалкы сез айтты: - Шырагым, Дарабоз-ау, оган н есте ренжисщ? Куда каласа, улыстьщ ураны болды деген осы. Енд1оны ештекемен де токтата алмайсьщ. Казакта каз1р Ke3i TipiciHfle уранга айналган ею-ак адам бар. Абылай мен Кабанбай! Енд! ол ауыздан-ауызга кеилп, урпактан-урпакка жалгаса бередг - Каз1рше екеу болганымен, кейш тагы косылады гой, - дед! Боранбай би оны костап. - Урпакулгая келе, улыстык гана емес, эр рудьщ ез ураны болады. ByriHri эр елден шыккан аруакты батырлар куж ертек уранга айналмасына юм кепт?! Булар аттарын баяу бастырып, журе сейлест келе жаткан- ды. Кабанбай eni бидщ экпмесш акырына дешн тьщдамай, алга тусе берд1. Жастардьщ жанагы айгай-cypeKi кулагында эл1 жакгырыгып тур. -Кабанбай... Кабанбай!» KiM ол - Кабанбай деген? Буган катысы жок бейтаныс ес1мдей кулагына буртурл! тосын есттед!. -Кабанбайдьщ» буган косымша ат болып лркелгенше, MiHe, табаны куректей отыз жыл. Актабанньщ алдында, ойраттардан ойсырай жежлген Аягездег1 сэтс1з урыс кез1нде алгаш рет осы атпен елге танылып ед1, содан 6epi талак боп жабысты да калды... Ол аз болгандай, енд1 «Дарабоз» дегенд! шыгарыпты. Bip кюшщ атын куйкылжытып езгерте беруге неге Кумар екен осы журт? Ата-анасыньщ бес1кке саларда азан шакырып койган аты - Кабанбай да, Дарабоз да емес, Ерасыл болатын. Осы аты шмнен кем efli? в з 1не керемет унайтын. Ойлап отырса, уайым-кайгыньщ не екенш. б!лмейт1н, ек алансыз, бакытты шагы да сол Ерасыл боп журген кез1 екен. Ka3ip муньщ бала кунп атын 6ipey бшсе, 6ipey бжмейд!. Муны Ерасыл деп 44

атайтын - кУРДасы Шагалак пен бэйбшес! Ханбиб1 гана. Онда да уй-iiiji боп оцаша отырганда... Журт кезжше олар да «Сардар» деп сызылып калады. Кудауанда, адам кейде ез атын естуге зар болады екен гой! Эй, бул казак 6ipeyre ат койып, айдар тагуга келгенде алдына жан салмайды-ау! Ек алдымен буган ат коюды ауылдагы жекгелер1 бастады. Салт бойынша кайнысына ат кою кажет болганда «Нар бала» дегенд1 ойлап тапкан - солар. Кудай бутан кара куш пен денеж о бастан-ак аямай берген гой. Он уш жасар кезжде-ак бойы улкендермен тецест, ауыл арасына мжген та кунанньщ белж кайыстырып, ею Ti3eci кел1ктщ мойнын кагып журетЫ-ди Осыны керген жекгелер аясын ба, муньщ сорайган бойына карап, «Нар бала» деген айдарды такты да ж'1берди Кайранжастыкшак, олда 6ipдэурен екен гой! Тула бойга симай кабындап туратын кушт! кайда жумсарын бшмей ержкенджтен, жел1басындагыасаукулындардытырпетк!збей куйрыгынанустап тура калганды кызык Kepymi едК БертЫ келе кектемде жылкы такбалаганда, кулагына кол апартпайтын He6ip шу асау денен- бесттер Ерасылдык колына тускенде жыны Kafылып, калш-калш е т т турып калатын-ды... Тек кара куш кана емес, coFbic енерже де ерте жетшдК Жел жасынан жактартуды уйренген. Анау-мынау жют икемге келлр т ие алмайтын, execi Кожакулдан калган кара садакты бул он уш жасында адырнасын аныратып ерюн тартатын болды. Жас ecnipiM балалар еюге бе лж т, «казак-калмак» болып кидаласканда Ерасылга ешкайсысы тетеп бере алмайтын. Ал «карсыласына» найза сштегенде кимылына кез inecneyiui едг Ат уст1нде шауып келе жатып жердей туйенщ кумалагын найза- мен min кете беретш. Жастайынан суйекке сщген сол машык кейж кэдеге асып, тетелей тенген талай ажалдан куткарып калганы анык. Алайда, кудай куэ, улкейгенде батыр болам, кол бастап, ту устаймын деп бул ешкашан ойлаган емес. Ал енд1 дос болсын, кас болсын, адам канына ортак болу, Kici елт1ру дегенд! бул TinTi елестетт те кермеген. Сейтсе, бойдагы артык кайрат алдагы жаманшылыкка, жаугершшжке KepiHin тур екен гой. Содан 6epi талай кан теплдь Жаусырап келген дулыгалы бастардьщ талайы канжыгада Kerri... Мына керегарлыкты койсайшы. керек десец13, Ерасыл бала кезжде согысты букт болмысымен жек KepeTiH-fli. Бул жел жаска шыккан жылы 6ip шайкаста кал- мак колынан окбай жекшт, бастары салбырап, иждер1 туип

кайтцан ауылдастары тула бойы аяусыз кесктент, цансырап елген a«eci Кожакулдьщсуйепн езшщтел аты Текбшкекке артып экелгенде, жас бала согыстьщ не екенш жан-тэжмен сезжген. Демек, согыс дегежм1з - каарет-кайгы, кез жасы, жет1мдшекен гой. 9niM хабары сумдьщ суьщ боп ееплген. Эйтсе де, эке efliMi жанына цанша батса да, элде балалыгы шыгар, оншальщ жасып кетпед1. Тез жубанган. Батыр Kici согыста елмегенде цайтушы ед1?! Осылай ойлаган да койган... Кейш ержеткен кездеп агасы Есенбайдьщ eaiMi гой, Ерасылды намыс отына KySifljpin, кезаз ерлжке жетелеген... Батырдыц ой желюн сэл арт жакта келе жаткан сержте- ршщ гу-гу ce3flepi белin кетп. Ацылдасып койгандай, олар да адам аттарына байланысты экпме айтып келед1 екен. Сьщайы, 6ip алуан сез Тертуыл Тебет бидщ тегррепнен ep6ice керек. АктамберД! 6ip сездщ кезепнде кад!рлi бидщ аты неге Тебет Койылганын сураган ба, калай? Текек соган енд1 жауап айтып келе жаткан сектдк - Сурап калдык гой, Ака, айтайын. Жалпы б1здщ TypiK эуле- тшде ежелден батыр улдарыньщ атын алып куш neci - жырткыш жануарлар eciMiMeH атайтын 6ip кызьщ эдет болган. Сол дэстурд1 аталарымыз aai кунге устанып келедк Элri аттардык ш нде: Бука, Бура, Арыстан, Жолбарыс, Кабан, Тебет, Барак дегендер жи! ушырасады. Найман улысыньщ алгашкы атакты ханы - Тайбука екенш бшеаздер. Одан берп заманда еткен Букалар каншама. Мэселен, мына Баймурат батыр екеу1м1здщ аргы атамыз - Жекпр хан тусында еткен Бука батыр... Ал Тебет - менщ азан шакырып к°йган атым. Экем1здщ бурынгы балалары токтамай еле берген сок, меж туа салысымен каншыктык бауырына салып eMi3inTi де, атымды Тебет койыпты... Е, бул аттык ман-магынасы сез сайысы кезшде алдымнан талай шыкты гой. Айтпакшы, ана жылы кызьщ болды, - деп алып Тебет би басынан кешкен 6ip жайды экпмелеп Kerri. Бурын шет-жагасын ecrice де, Кабанбай да атыньщ басын тежеп, экпмеге кулак салды. Ана жылы Аргын-Найман арасындагы 6ip дау кезшде атакты Каздауысты Казыбектщ баласы Бекболат би эдеж сезден cypiHflipy ушш осы Тебетке мынадай сурак койыпты: - Найманнык батыры - Кабан, султаны - Барак, би1 - Тебет боп KeneTiHi Heci? Муньщ 03i жай ма, жок, элде аттарык затта- рыка сай ма? Кара агаштай калык Найман, KenTiriKfli керсетт, кара кушке салганды кашан коясыкдар? - дептк Сонда осы Тебет би бегелместен: 46

- Жен айтасыц, Бекболат. Ею аяцты, терт аякты, кос каналы деп жшегежкнз болмаса, жалпы жан-жануардын Ty6i 6ip гой! Ty6i 6ipre болмаса, экек Казыбектщ дауысы казга уксар ма ед1?! Батырым - Кабан болса, калмакты камыстай шалып кырган шыгар. Султаным Барак атанса, котанын каскырга бермей, алысканын алып урган шыгар. Ал менщ атым - Тебет, ел1ме айбар, жауыма багет. Сырлагы ел басынбасын, ешюмнщ сезж басынан асырмасын деп эдеж койган шыгар! - деген екен. Сонда манадан 6epi екеу'жщ сезж уназ тыкдап отыр-ган Казыбек: - Кой, Бекболат,жецтдщ.Жуйел1 сазжуйес'ж табады, жуйеаз саз кайта айналып иесж табады. Жаткан жыланныц куйрыгын баскан ез'щгой. Сол айыбыцушж, конактардыц шаруасын 6iTipin, жолга сап! - деп баласын вз'| жыгып 6epinTi... Бурын да талай еспген, канык жайлары болса да, ат устжде келе жаткан улкендер Тебет бид1 катермелеп, Каздауысты Казыбектщ эдшдИне суйсж т, дабырласып калды. Осылайша, ежелден белпл1эцпмелердщ 63iH кайталап, пысыктап отыратын аделер!. Сол урдю бойынша жагалап отырып, eHfliri энпменщ беталысы Кабанбайдын калай Кабанбай аталуына ке л т Tipenfli. Соны батырдьщ аз аузынан 6ip ест1мек. Жастар жагы тже тте к айтуга батпай, жасы улкен, api сардар алдында азш ерюн устайтын Актамбердж! алга салган. - Кабанбай атыц бул кунде улыс уранына айналды, Дарабоз. Осы б!р касиел! саз о баста, юм де болса, 6ip дуалы ауыздан шыкканы хак, - дед1 карт жырау самбырлап, калы сайлейт!н адет'1мен. - BipaK осы окиганы журт кубылтып эр Typni айтады. Bipeynep алгаш жауга шапканда «Кабанбайлап» шауып, сол ат калып койыпты десе, енд1 6ipeynep «баягыда Керей iujiHe бой тасалап барганда, ез1н журтка Кабанбаймын деп таныстырып, жат жерде солай аталып KeTinTi» дегенд! айтады. Осыныц аныгы калай? Соны аз аузыцнан 6ip ести!кш1! - деген шын колка салып. - Дарабоздык жас кез!нде ел 1шжде турактай алмай, Керейге жылыстап кету1де 6ip кызык хикая. Соны мына кейжг1жастардьщ 6ine wypreHi артыкболмайды, - деп катар келе жаткан Боранбай би де костаган рай тынылы. Кабанбай улкендерд1к сезж жыга алмады. Атыньщ басын тежеп, аяцга Tycipfli де: - Ой, тэй1р1-ай, ол кайб1р жетюкен экг1ме дейсщ. 1шказандай кайнайды, куресуге дэрмен жок. Жаудан кайтсек кек аламыз

деп жанталаска тускен заман ед! гой! - дел сэл ойланып калды. - Алдымен Кабанбай деген аттын калай лайда болганынан бастайын. Маган бул атты койып журген - эулие де, машайык та емес, ез1мнщ жездем, осы ер Жэжбектщ экеа - Бердэулет маркум гой! - деп алып, узын сонар эцпме бастады. Онда Ерасылдьщ он алтыдан он жепге жаца шыккан кезг Осыньщ алдында гана калмак шебже жасырынып барып, ойраттын влжежыргал деген ноянын кум каптырып, i3 жасыру уимн шалгайдагы Керей елже елп кеткен-дь 0з агайындарына екпелеп, керейдеп апа-жездесжщ колында б1рнеше жыл турып калган. Ел азаматтарымен 6ipre жылкы кузетюп, ара-тура журт катарлы жортуылга да шыгып кояды. Умытпаса, муньщ кудалар ауылына алгаш барган жылы. Bip куж Зайсан кел1 жагасында жылкы кайырып ж урт, ойда жокта 6ip тобыр жабайы шошкага тал болганы бар. Камыс арасынан шыга келген кунан епздей кара кабан Ерасылга карай октай атылды. Ек! уртынан сорайып шыгып турган аппак азу Tici, эй, жарты кезден кем болмас. Бул да жан дэрмен енд1ршектен найза салып улпрдь Арам неменщ даусы мундай ащы болар ма, найзасын бойлата сугып, кайта суы- рып алам дегенше калын копадан eKiHmici шыга келдь Бул жолы найза сштеп улпрмедЬ азу Tici сойдиган элп пэленщ жанап ете 6epreHi сол efli - астындагы аты кекке шапшып барып, омакаса кулап тусл. Сейтсе, пышакгай азу лспен шаптан шалып еткен екен. Жануар шек-карны акгарылып, коркырап кала 6epfli. Бул жыгылган аттык узечпс1нен аягын босатып, турам дегенше, элп сонадай жерге агындап ете шыккан кабан Kepi бурылып, енд1 буган карай екмендеп ушып келед1 екен. Енд| не де болса жаяу айкасуга тура келдс Ак сояу Tic пен ак найзаныц кайсысы бурын TMepi белпаз. Кас пен кезд1ц арасындай гана уакыт. 8л i eHTiriH басып улпрмеген efli, енд1ршекке кезелген ак найза тайкып KeTin, такыр колтыктык астынан кадалды. Ерасыл да найзаны бар куилмен сермеген-fli, оган агындап келе жаткан кабанньщ enniHi косылып, уцгысына дей1н eHin Keiri. Cipa, найзаньщ ушы журект1жарып еткен болар, кара кабан серен е т т кулап тусл... Мунын касында журген e3i куралпы балан >KiriT мана кабанньщ карасын KepiciMeH-ак, ауылга карай тура шапкан екен, сол барып б укт enfli flypniKTipinTi. Ауыл адамдары шапкы- лап жеткенде, Ерасыл шабы жарылган атты бауыздап тастап, 6ip тастьщ уст1нде демалып отырган-ды. Ек( жерде еш кабан жатыр TeHKnin. Ерасылдьщ аман отырганын кергенде, Бердэулет 48