Қаратаев

SaI j Л ■x « . ^ tc e 1Я Л Р / 1 Т / 1 Е В T Уf AH ЭЛЕБИЕТ ТУРААЫ ОЙЛA P М ацалалар ж инагы f k it ап когага са к тау J__________е -э л гч г, 0 (^азaicjiibiH , М г м л г к £ г г ч ^У\\ьуч\\йм Э Э е (Ги e m Eba с АЛМАТЫ -1958 ААМ *-Ативс..ая о , - ДЕТСКАЯ

«КЫЗЫЛ АТ» ЖЗНЕ СОЦИАЛИСТА РЕАЛИЗМ Kefimri жылдары эдебиет1м1з кеп ж ана mbiFapMaFa ие болды. Олардын ш ш д е «Кызыл ат» дастанындай ке- 6ipeK сез болып, кеб1рек талкыра тускеш болтан жок. Осыган Караганда да дастанда Kici кызыгарлык, назар тартарлык 6ip касиет барлыгы сезьпдь О л кандай ка- сиет? «Кызыл атта» журттыц назарын аударарлыктай кандай cyftciHeTiH жай бар? Ж ок, злде ат тонды ала кашкандай элем! болгандык- тан ба? «Кызыл атты» сынаран Kici ж ур т айтканына нана бермегенмен, к ул ак койып осы ж агы н ескермей ете алар ма? Эрине, вте алмайды. ©йткеш «Кызыл ат­ та» езшше сыр бар. Сол сырды ашканда рана «Кызыл аттын» шын бет1 ашылып, накты барасы беришек. «Кызыл ат» манындары сынды эдебиеттщ жалпы агымынан жырып алмай, каза к эдебиетш щ KemericiHe кайырыла карап болашагын нысана eTin алсак, nri icKe колгабыс еткен боламыз. Ce6e6i «Кызыл ат» казак совет эдебиетшдег1 KefiiHri 6ip басты ж аналык. Оны ж аналык етет!н д е эдебиет1м!здщ сол еткенi мен ертецп бола- шары. К азакстан басшылырынын еткен eKi-уш жыл бойын- Дагы ауыл шаруашылырында, ул т мэдениетшде ж!бер- ген кейб|р кателж тер! эдебиет шырармаларына да сал- кынын THri3reHi кепке мэл!м. Алайла, осы уакытка дейш эдебиет тулгасына жабыскан, будан былай эдебиеттт сапа жагынан ecyiHe бегет боп отырран кате-кем ш ш к- * терден ажырарлыктай тужырымды, сын болган жок. Со- 3

нын салдарынан, эдетке айналган ж ам ан дэстурлер K»3ipri жаналыгы бар шьтармалардын езжен эл1 шуба- ландап калмай келедь Ж акы нда каралран Ралым Малдыбаевтын «Малы» тары баска б(раз шьтармалар дез бояушылыктан, куррак кикудан эл1 арылмараны- мызды KepceTTi. «Кызыл ат» элг1 айткандардан кол у з т , соны такы- рыпта, ж ана толраумен жазылран ш ьтарма. ©лкелж комитетт1н бурынры басшылыгы ауыл шаруашылырын- да, acipece мал е а р у д е Tepic саясат ж урпзсе, жазушы- лардын эдебиетте малды мулдем кубыж ы к санап кет- кендер1 аз болтан жок. Бул эдебиеттег1 басты кемютж едк Сэкеннш алып отырраны «бай-кулак, алдаушы бел- сен дм ер жайларан Gip колхоз», ондагы Кызыл ат. «Кызыл аттын кетерем, мугедек болуы, HeGip ат, айрырлардын как таспа халге Tycyi, зиянкес кулак, ал- дауыш б е л сен д тер д ш колхоз малый iujin-жеп, баса кектеп кету1 жэне олар алдында аттын «лау» сиякты, (кедей ш аруанын «лау» сиякты) журу1 — еск! басшылык- тын кателгктершен туран, Казакстанда болтан уакытша, ерекше жардай болды. Мундай хал мал ecipreH, кешпе- л\\, шала кешпел1 аудандарда, кеп ауылда болран. Ж ан а басш ы лы к осы киындыктарды жойып, кате- лжтерд! жендеп, колхозшыларды аукатты ету ушш бас­ ты м ж деттер к атар ы н д а ,— мал ecipy, кектем п ericTi дурыс втю зу, ат, туйе сыкылды куш-келштерж кутш, 1ске ж егу, ауылды жаксы б м у жэне кеп ш ш к жумысы мен езара сынра epic беру, тары сондай мэселелерд1 ул- кен байлам eTin койса, ол К азакстан ем1ршде тарихи Ictih басы едь Сэкен осы ерекше жардайды, жаналыкты адымды, байламды шарттарды кезшде керш, м езгш нде TyciHin, «Кызыл атта» соларды мал мэселесж е «зек eTin алды. Осыларды дастанда б елгш саламен суреттеп, басалка- лы такырып eTin алу аркасында эдебиетгеп д эм аз рапортка карсы. шындыктын келеккесжде — ауырдын асты, женкпдш уст!мен калкып кетуш ш кке карсы 6ipiH- ш( рет бас кетердк cyfiTin eMipre cyHrin, шындыкка бой- лай шомылып, тандаулы такырыбын тапты! Ленин сылдыр сезге yfiip болу майда байшыл интел- лигенниясынын б е д н а деп к е л т «журтшылыкка ашы (горькая) растыкты дэлдеп ашып айту керек» (Ленин.

XXII том, 509 бет.) дели Бул жерле куреак кикудан Сэ- кен арыла алды ма, ж ок па, шындыкты дэлдеп, ашык керсете 6\\ла\\ ме. жок па, ол жарын свз кылмай турып, алдымен осыларды акын дастанла каншалыкты максат е т т койеанын пролопнен байкаура болады. «Куррактау жазылыпты кенес!н» деп Кей 6iDev 6inriuicin кам жемес!н деп, Сулуым толran ceni cyperreniM Куй1мд1 «жалак упт» демесш деп. Мунда, эрине, Сэкен «жалан упттен», денест аулак салып, алып отырган такырыбын «mnFan» суреттеуге зейш canFaiiflbiFbin керем13. Такырып т ш м е н айтканда, Сэкен «мшде шаптын» кебшен кашып: «Кур жалан айкайлама. желше жосып, Атынды екатпе тек бопбайга осып Бапиенен епске айда, маркау болмай Айпалып, жем бер салып. кант косып»,— дейдь Ал, шынында, Сэкен Кызыл аттын хал1мен, куй|мен санаспай, аркасынын жауыр болып, ж ау колына душар болуына вткенде не себеп болганын, кайткенде конаяты- нын аныктамаеа; Кызыл атка таяу турып, жаксы 6ijiin жазудын орынына сыртта ж у р т , «ой-тэйр1 енлене жок, жаян жуп-жумыр, кулпырып турсын, «eriHre шык» деп кику салеа. одан ештене шыкпас ель онда дастанда да Kiel тартпайтын, шындыкка жанаспайтын, идеясыз жел сезден баска ешнэрсе таппас ен. Сэкен олай етпедк Кы­ зыл атты 6min жазды, толрап жазды, ат такырыбын, мал проблемасын лурыс идеямен коршады, тап куресш сол идеянын колкасы erri. Mine, бул накты шыншылдык «Кызыл ат» касиетЫ н 6ip тармагы болып саналады. Сэкеннш «Кызыл атт.агы» улкен езгешелМ-ак: «не болар екен», «турайык», деген мешандык калыпта мойы- нын жиырып отырып калмай, бул мзеелеге эдей1 б1лек сыбанып Kipicyi, кателттерд! кез1 Kepin, кеюреп сезсе де ашып айтуга большевиктж ерлш куаты желепей келш, жана баешцлыкка кулагын т у р т , жаналыкты склтеу ку- Tin, канатын комдап отырран кеп окушылар арасында «Кызыл ат» Мнрзоян жолдастын сездершен кейшп ке-

зенш, такырыбын тапкан, жана басшылыкка шесе езара сынды кетере б1лген, жаналыкты KepiHic боп шыгуы. Сондыктан да «Кызыл ат» ж урт арасында шу кетерш хй б ер д к «Хал)'мд1 бьлм едт, зиянкестер булд1рд1 рой» деп ауыл- дан шыккан «Кызыл аттын» жудеу даусына: «Мирзояч ic басында кунд1з-тун|, * Козгады енОекш! елд| салран ун1, Сулуым, екпеши рой, кетерЦ»— деп б а с ие к е л т турмын мен де MiHe, деп акын «Мирзоян унше» ун косады, Кызыл атка куш, куат бередь «Кей жерде жаудын ecrin кылыры асты. Свйтсе де, жау сумдыгын партия ашты: бзгерткен TyciH, iciH жауды ку» деп Квсем! партиянын уран шашты... Парт бастык кыран кезш кадап отыр, Кунарым, шын кимылда егкке енд1, Орранда шат боларсын мол астыкты. Кызыл аттын ш ат болуына партия ураны улы Т1'рек екешн тусж д 1рген. Булай ету Сэкенге куш, бел болды, алдына койран мэселеш партиялык кезкараспен шешуге мумкждж жасады Т акы ры п— улкен. Идея — терен. Такырыптын эдс- биетте соны, шаруашылык курылысымызда курдел! буын болуы — акын алдына киын мждеттер койды Оны жырлау унйн ынгайлы эдК керек. Прозада айтура бола- тыНнын бэр in б 1рдей поэзияда ж етм зе камту киын, мум- кж емес. Сэкеннж «Кызыл атта» малдан баска да, ауыл шаруашылырындары малмен байланысты коп мэселелер- AiH басын т у й т , шумактап алып шешу уин'н дастанда взшш катынасуы, атты суйгенджтен Кызыл атпен кара- ма-карсы сейлесу1 ж эне алдындары npoaori 6ipa3 ж е тл - дж турызран сыкылды. Атты сойлету — атка джиплдж урыныс беру ушж керек болтан жок. Буй|’рден турып энпменж сыртын сипап отпей, ой мен сез1м аркылы сыр козрап, казак аулында болран кателж тердж себеб|‘н ж э­ не жаналыкты улы мждеттерд!н бетж ашу жолында ко- лайлы эд|'с болран. Бул жерде Сэбит М ука нов, Кулмырза втепов жол- дастардын таяуда басылган сындары туралы 6ip-eKi

ауыз саз айта кетуд1 жэн кэрдш. Оидары максатымыз дастаннын жетюкен, ойсыраран жерш кврсетуден бурын, сыннын оарынынын езш дурыс багытка бей1мдеу, ейт- кеш сыншы шырарманын образын e3i жете тусшбесе, ол сыннын Tepic болуында сез жок. ©тепов жолдас Кы­ зыл ат — ат емес, ауыл кеде ж дейд1. М уканов шын бел- сенд1 дейдь Былайша Караганда болса болар, ауыл ке- деш мен шын белсендмердщ басынан киындыктар ке- uiiprem рас кой дейсщ. Аныгында олай кар ау шырарма­ нын шындык туррысына деген накты пш р д ен тыскары. aHuiertin жорамал сын болып шырады. Р ас, ат басында болтан жудеулж ауылдары кедей шаруа мен шын белсен. дьлерде де болды- Ушеушщ б1рдей ж удеуш щ себептер1 сабактас екеш де t>ac. Мал санынын KeMyi ауылда ж алган белсендшер шырып, киындыктар тууы, байлардын зиянкеспк icin журпзу1 — осылардын кайсысы болса да шаруаларра он- ай тиген жок. BipaK оларды шатастыру сыннын объек- тивни тарихшылдырын жояды- Ce6e6i ат пен ауыл ке- дейлершщ \"басынан еткен киындыктарды белил! 6ip кезенде рана уксата аламыз. Эйтпесе ауыл кедейшщ о б ­ разы вне бойы атка сыя бере ме? Е кеуЫ н ем1рлш poai де, тарихи рол1 де вз жолымен емес пе. Сэкен Кызыл ат- тын зиянкестер колына туспей турран кундерде конды, куйл1 болганын еске тушрдк Бул ж ерде аттын куйл1кезш еске TycipyiHeH кедейдщ вткен кунш квксеу деген урым дурыс емес, арасында жер мен квктей айырма бар. Mine, атты ауыл кедешне, немесе белсендше отастырмау керек дейтш!м1з осыдан- Туе жорыгандай атты анаган 6ip, мынаган 6ip жо- рып, кигаш киялдын даласына «бошалап> кетудш орнына аттын накты образын акын калай бере алганын, аймарындагы тап куресш калай керсеткенш кадаралап, кортынды шырарсак, сын одан канша аксар едь • Ж орудын аяры неге сокты? Bipey белевши, 6ipey ке­ дей дедк Bipeyaep тары б 1рдене дер. А л, мундай сарым куудан не шыкпак? Эршм ез бетшше лагу шырарады. Бас неге кулак емес, эйтпесе бас неге бас екенш дэлел- деп жатудын каж ет1 жок. Ол аксиома. Тек б 1здш кауып- танатынымыз 6ipey турып б1здщ сыншы жолдаска ал, Кызыл ат ж ум бак болсын (Сэкеннщ Маржан сыкылды жумбак айтуына таптык-элеумегпк жагдай болмаса да ) ат емес, ауыл кедеш бола-ак койсын, сонда «эулие»

болсан «ж уйрж су л у кара айгырдын» юм екенш, с э ­ ры айгыр, сур жорра ат, cy rri мама боз биешц KiM еке- нin табыныз лесе, не баксы болмай. не дурыс сын бере алмай, ынгайсыздыкта калмас па едь Ендеше сыншынын Кызыл атка: «сен ат емеса'н, ке- дей ан, баскаларын кайда, неге жалгызсын; колхозшык KiM сешн, жекешен KiM, саналын кайсы, санасызык кай- сы деп жатып турып тыксырып, таба алмаган сон; акын- Fa: Кызыл атын «абстрактный», бурын Кызыл ат куйл1, жалды efli дегенщ кедейдщ еткен феодал, бай колында- ры кун1н кексегеннш, Kepi тартпасын!— деп киянат (зде- yi — элг1 «эулиелж тш» элегь Эрине, будан «Кызыл ат» дастанындагы бар кате- кемшЫ ктер актала алмайды. Муны тек шыгарманын идеялык жел'ю не уш кайнаса сорпасы косылмайтын жанылыс ж алалардан араш а деп тусш у керек. «Кызыл аттын» кемшЫктер1 бойында, оны ж урт алдына жаю сыннын мшдетй «Кызыл ат» казак совет эдебиетшде айта каларлык- тай ж аналык д еу уш ш такырыбынын колайлы, мазмун- ды болуы жеткмпкыз. Шындык бар да, шындыкты дурыс танып, дурыс корсету бар- Шындыкты зерттеудщ 03i шын болу керек деп, уйретед1 6i3fli улы Маркс. «Кызыл аттын» зерттеу ж е л ю осы айткандай ма? Дастаннын объектив ауыл.шаруашылыгы. Ауыл шаруа- ш ылы ры н акыннын калай суреттегешн аш у ymiH алды- мен партия кезкарасымен танысайык. ©йткеш проле­ тариат дуние тануында партиялык пен объективен кезкар ас 6ipiHe 6ipi кайшы емес, eneyi 6ip бутш болып киысып келсе FaHa шындыктын нагыз келбет1 дуры с та- нылмак. ©лкелж комитетт1н V I пленумы 6ipiHuii бесжылдыкта К азакстан едэу1р табы старга жеткенш, ipi eHflipic орын- дары курылганын, тем1р жолдар салынганын жэне eric келемШ н кебейш, 6ipneuje ж уз ipi совхоздар курылып, колхоздар, ауыл шаруашылырында басым орын алга- нын — ауылдагы ipi элеум егпк езгерютерд! KopceTin ке- лш , ecKi басшылыктын кателер!нен, ауылда к е п ш ш к — TyciHiK жумысынын жоктыгынан ауылдын накты хал in, ерекшел!гш бммегенджтен, озара сын болмагандыктан, партия уйымында тап кырагылыгы кемесюлешп, тап душпанымен курест1н нашарлаганын толып жаткан

жалган белсен ш лер— байдын к 1шлер1 шырып. «Казак- стан мал шаруашылыгында улкен ойсырау туды» дейдк Дастанра сез берешк. Алдаушы белсендмер б!зд! куртты, Бул калай песен боктап, шайнады уртты. -- Оларды бай-кулактар айдап салып, Акыры куйзелтт! иттер талай журтты, Суйтш жургенде: <Меш де тым болмаса есще альт, Куш 6epin, кеп журмедщ кез!ц салып. Жолдасым умыткан жок демедш сен Киналып жургенде мен елш-талып,— дейдк Кызыл ат куш 6epin. eciHe алып ж урм едщ дейдь Оны акын мойнына алады. Бул Кызыл аттык колхозында болтан шындык. М у­ ны корсету repic емес. М унда акын FaHa емес, елкелш комитеттщ ecKi басшылыры да колхоздын накты халын б 1лмегенд1г1 дурыс айтылаан. BipaK, Сэкен осы сарьга- мен кете берсе, «Кызыл атпен» 6ipre жылап: «енд1 сенен ештеце шыкпайды деп б т р с е » , «Кызыл аттын» Мар- жаннын е ск ш к п коксеген квз жасынан еш айырмасы болмас едь Мал шаруашылырында болран ойсырау со­ циалиста шындыктын тулрасы емес. О л с о ц и а л и с т жуйенщ жем1с1 емес, жеке кателштен, терштжтен бол­ ран ойсырау,— кешег‘1 кетш жер, ол 6yriH толыгады, шарасынан асып та кетед1. К азак ауылынын 6yriHrici мен болашарын салыстырранда ол дариядай табыстын тамшыдай KeMicriri. «Нэрсемен 6ipre онын зерттеу aAici де езгермей ме, жаркын кулш турса ол байыпты болуы керек, нэрсе жупынсыз болып турранда ол жупынды бо­ л у керек». (М аркс, М. F. жинэры 1928 жыл, 113-бет). Социализм сатысына ермелеген улы топты кермей, болашактан у м т н узш, киындыкты рана хорее, киын- дыкты артка салып, большевикт1к ег1ске шыккан Кызыл атты аузына алмаса, он д ай . шырарма с о ц и а л и с т ре ализм эдкимен, партия кезкарасымен уш кайнаса сорпа- сы косылмайтын, еск1л1кт1 кертартпа таптардын санасын жырларан шырарма болар едь Сэкен «Кызыл атта» осы ек1 саланыц кайсысымен кетт1, кай эд1сп колданды де­ ген cypayFa жауап беруд1 алдымен Кулмырза ©тепов жолдастыц сынынан бастайык. Сыншы Сэкеннш батпан- дай бармакпен басып тура алмастай жетштжтерш кор-

сеткен кем ш ш ктерш ж дуры с екенд!гш айткан болып келш, акырында сонын бэрш жокка шырарады. М умюн, Кулмырза ж олдас Сэкеннш кайшылыктарын алып сынарысы келген шыгар. О л ж аксы талап, 6ipaK энпме «Кызыл ат» кайшылыктарын калай керсетуде рой. Кулмырза ж олдас сыннын жуан ортасына д е т и Сэ- кен колхозда болган киындыкты, онын себептерш д у­ рыс керсетп дей отырып, корытар ж ержде большевиктж колхоздарды, eaaipicTepfli кермед1 деп юнэлайды. «Ка- вакстан ауылын жалпылай карангы кылып суретгед1, шындыкты кермей терюке лакты» дейдк Сейтш, «Сэкен еткенд1 мактап, кетермелеп, бугжд1 жамандап суретте- ген. Бул еткенд1 кексеу болады» дейд!. Сонда Сэкенде ж етткен не калды? Сэкен колхоздын жудеп, жадауын, еткенд1 кексеу уш ж алса, кемкгпк-п толыктыруды максат етпесе, онын киындыкты теружен не пайда? Олай болранда «Кызыл ат» ж акалы к емес, кез бояп, кей1нге серпкен есшннлдж шалры болып шык- пай ма? М уны н memyiH тары дастанра салайык: Жасааы неше турл! машиианы, Талкан боп коларылды жердщ кеш. Салынды бетпак швлге тем!р жолдар, Жен1лд1 киыпы жок жердш сень Отарба, аэроплан, тракторды Жыр кылдым уялтсан да квптен мен!. V I пленум керсеткен тем 1р жол, кендер «Кызыл ат- та» да аш ык керсетьпген рой. бш и р ш табы стары осыдан артык калай айтылушы ед1. Кеп колхоз тап жауына берйшеген, Жумыла ic 1стеуден ержбеген. Сендердей кей колхозам баскаррандар Зиянкес тап душпаннан жершбеген. Кеп колхоз душпанра эсер етюзбеген, Малынын манаайына шертк1эбеген... Бул не? Б ул V I пленум айткан ауылдагы басым орын алтан, кеп колхоз емес. пе? Б ул тап жауына берж- меген, малынын мандайына шертжзбеген, большевиктж колхоздар бар екен ж керсеткен! емес пе! Кызыл ат кол­ хозы «зиянкес тап душпанынан ж ержбеудж» салдары- нан ж уд е уш ш к к е ушыраран, кей колхоздын 6ipi екенж сокырра тая к устаткандай айтканы емес пе? Талдап айт­ кан. «Кермес т у й е т де кермеспн» кебiне Tycin, эдей! Keprici келмеген сыншы болмаса, аш ы к-ак сыкылды. ю

Кызыл атты aKbiHFa дастаннын 6iTep жершде: Сезлерш вюмд! шын желЬтрд]. Жарыска encuiiiii eniicnpai. Уранын уюметНн куйге косып. Жупрттш тал бойыма злектрд!. Эрине, сезше енд1 тугел нанам, Жаркырап кунше ашылды кешл-санам. Тек керсем KVfiai аттарын кушт| ауылдын. Намыс кып, iuiiM Kyftin назаланам. Солардай 6i3 де куйл| болмас па едйс. Жауга жол бермес ек деп ызаланам. Тезфек жау кастытын кврмед! деп Ыза боп, кейде эшейш куШп-жанам,— деп жауап кайыруы Кызыл ат колхозынын айырыкша ж удеу болуы — тез1рек ж ау кастытын кермей кетуден болранын Кызыл ат жаксы тусж едн «К уи ш ауылдын» куйл) аттарындай ipi куатпен епске Кызыл аггын жан- тэнш салып Kipicyi акыннын киыняык алдында бас иш турмайг мэселеш жупыны шындык жел!с1мен партиялык туррыда дурыс шешю, сынга алгандырын дэлелдейдк Ендеше дастаннын бойындагы кайшылыктарлы дурыс керсетт, акынра жолдастык кемек кврсетуд1 былай ко- йып, жок жерле есш ш иш к тауып ала кою — сынныц мойнына артылеан парыз емес, парызды етеу ушш ка- лай да е ск ш к 1здеу мшдет емес. Мешан сынаушынын eHepi «Ура», «Карауыл» деп айкай салатын жер карас- тыру болью келедь Мундаты максат, кай-кайсымыз болтанда да, осын- дай салттан кашуымыз каж ет дегенд1 айту. Салт-сана тармактарынын кайсысын алсак та терен мазмунсыз epiuin, все алмайлы. Оран дуние империа- лнзмжш imiHen жидю, кудайшылдыктын, киялшылдык- тын торына шырмалып, сикын ж оталткан сумырай эдебиет1 дэлел. Элеумет шындырына етене араласып, шырармада шындыктын терен, нагыз революиияшыл марнасымен eMipaeri киындык, кемютжтерд) туйреп иер. сетю, женуге шакыру, осыларды санада ашып, айнадан жаркыратып керсету (Л енин), пролетариат эдебиетж ш салты. Бул мазмунды езж е сэйкес адам баласынын колы жетю кермеген керкем образымен коршау — дуниен| ре- волюпия жолымен кайта курып ж аткан пролетариат ба- FbiTHiiaaFhi совет жазушысынын рана колынан келедь Керкем енердш 6yriHrici мен болашары пролетариат 11

колында. Сондыктан да с о ц и а л и с т реализм эд ю баска таптын тусж е де Kipin шыкпайды. Енд1 6i3 сынымызда совет шыгармасынын элеумегпк барытын б1лпм|'з келсе, эдебиегп эдебиет ететш езге- шелжтер (керкем образдар) мен шырарманын саяси ба­ рытын 6ip туйдек е т т алмайынша, екеуш eni ашанын басына койып шешу киын; идеясыз образ жок, образсыз идея эдебиет емес. Идея мен образдын арасын дурыс тану керек. «Кызыл атта» Сэкеннщ идеясы кайсы, образы кан- дай, «Кызыл аттын» элеумегпк барасы неге прелед1? Д астанда 6ip образ «Кызыл ат» 6ip образ акын. Сэкен 6ip мэселен! ineiuKici келсе, не атка, не акынра сейлетш барып, кебшесе акын свз1 аркылы ез кезкарасын белп- лейдй Свйт.п, шырармадары шын-шытыркай образдардын арасында акын кезкарасы нын аркауын таб у каж ет. Мы- салы Кызыл ат акынра сырласу ретшде мынадай мналар кояды: YkImct элде 6i3ai керме деп пе ед, Аллауыш белсенд|ге epiK 6epin: «Малды курт, тез титыктат. жерле!» деп пе ед? Куларра, совет 6i3fli «жалма» деп пе ед, Аузына Кызыл атты алма деп пе ед? Сатан тек тракторды айт, кекке заула, Ат иприт ауызга алар мал ма деп пе ед? Эрине, булар максатсыз айтылган сездер болмау ке­ рек. Сэкен 6ip мэселенш басын козрарысы келгенсыкыл- ды. Ал, енд1осы сурактарра акыннын калай карайтынын суракты н жэлрыз е з 1мен аны ктауга келмейдк Оны ашу уш 1н «Кызыл атка сурактар койрызрандагы акыннын максаты не? Ол максатын калай шештг Акынра булай алу не уилн керек болды?» MiHe дастаннан осы сурау- лардын ж ауабы н алу керек. «Уюмет элде 6i3Ai керме деп пе ед» деген cypayFa: Ук!мет малды ешюмге курт демед!, Куйзелан енбек кылран журт демед1. Сендердей колхоз малый жау боп курткан Сумдар! a eTipix айтып кырт демедг «Саран тек тракторды айт, кекке заула деп пе ед» деген сураура: Отарба. азроплан. тракторды Жыр кылдым уялтсан да кекеп меж.

BipaK та кеиллмейтш ауыр кунам... Бакылап журе алмадым досым сеж,— деп жауап бередь Анйу — сурауы , мынау — жауабы. Суйтш, Сэкеншн сурау коюдары, акынра кжэ тарудагы максаты, 6ipiHiui жарынан, мал шаруашылырынын ойсы- рауына YKiMeTriH, партиянын жалпы жолы Орталык Комитетлн юнэл1 емес К азакстан колемшдеп ecKi бас- шылыктан бастап, акыннын .жэне сол сыкылды жеке коммунистердщ бакылап ж уре алмауы ауыл шаруашы­ лырынын халш накты бьпмей, сырттан кету! k iHaiti еке- HiH TyciHfliprici келедг, екшип жарынан, аэропланды, отарба, тракторды жырлаудын да каж ет болранын, оларды жырлаута жардай тураиын ескертедг BipaK, мал шаруашылырына назардын бэсендеуш е аэроплан, отар­ ба KiHani емес, машинаны жырлаумен 6ipre Кызыл атты жырламаран акыниын кеилришейтш ауыр KiHaci екешн урындырады. вйткеш , индустрията бет бурран жардай атты (малды), жалпы ауыл шаруашылырыи тукке керек- ci3 етш -тастаран жок, муратка ж ету жолында машина да, ат та, eric те керек едк Кекке ушлай аскар таудан вту киын, Отарба, автомобиль, тракторсыз Муратка алыстагы жету киын, Бул жолда ас та керек, ат та керек, Тары да неше турл1 зат та керек. ©нд1ре епн салу, acipece, Бул тшл зор мэселе турран ерек... Кызыл аттын аркасын жауыр кылран, колхозный баска да таралы тайын калдырмай жеп курлсан ук!мет те емес, индустрия да емес, акын д а емес, — ол: ©згерткен боямалап душпан тусш, «Жау кайяа» деген унге ун коскан боп, . Каскырша салран малра канды Ticiи. MiHe, акыннын максаты деп, идеясы деп осыны ай- тады. БЬдшше мунда машина мен атты карсы коюшы- лык жок, кайта Тронкийдщ индустрия мен ауыл шаруа- ш ылырын кайшы койрысы келген душ пандык теориясы- на эдей1 карбы шырады. Партия жолыныц дурыстырын дзлелдейдг Кызыл аттын машинага карсы емесшн деген сезш керместен, энпменш жуйесш тары туа'нбестен Са- кен машина мен ауыл шаруашылырыи кайшы койды

деуиллер, не к е з а з шаларайлыктан айтады, не улкен ки- сын кателштерш жариялайды. О л кандай кателжтер? М акаламыздын максаты соц и али ста реализмнщ кейбip мэселелерш ж анап кету болтан сон, мына cypayFa жауап бере кетешк. Сэбит М уканов ж олдас е з Ы н «Социалис- TiK реализм туралы» деген макаласы нда объект! мен субъекта шн арасын тусшбеуден Переверзев кателерш кайталаганын e3i де байкамай калган ед1. Шындык ту­ ралы Сэбит былай дейдк «Керген нэрсенш. сезген нэрсенш 6api реальды (шын) емес». Олай болранда eMipaeri керген, сезген нэрсенш ш ш д е шындыкта (реальды) жок, тек сез1мде рана ж урген жалран нэрселердш болраны. Сэбиттш мы- салымен алганда, асыра сштеуиллердш булд1рген id шындык емес, ейткеш ол пролетариат устемдшшш шын- дыры емес. Р ас, ол пролетариат у с т е м д т н ш жем1с! емес, 6ipaK, ол пролетариаттын улы куресшде болтан жеке кедергшер, каптал шындыктын rep ic жары. Олай болса, шындыктын ж аксы жарын рана шындык деп, про­ летариат пен партия баста п узэк куресте жешп кеде жаткан капитализм калдыктарын шындык емес деу — OMipre диалектикалык туррыдан карамарандык болып табылмай ма?1 О сы б 1рж актылыктан мынадай Tepic кортындылар келш шырады: « с о ц и а л и с т реализм пролетариаттын с о ц и а л и с т курылысты орнату гстершде жэрдемдес бо- латынын, тап тартысына кемектесетш шындыкты жаза- ды. Не нэрсе с о ц и а л и с т курылыска, тап тартысына бегет ж асаса, ол шындык емес, ол сондыктан ондай- ларды жазбайды> мунда TinTi ашык айтылран. Кулактын ici с о ц и а л и с т курылыска ем!рде кемег1 тие ме,— онын 1'степ келе ж аткан карсылыгын ауызбен айту киын. Ендеше, Сэбиттш шюршше, кулактын касас- тык, зиянкестж ici социалист!к реализм шырармасында 6eTi ашылып ж азы лм ау керек, кенес жазушысы кулак- тын Typi езгерген ж ана эдштерш журтшылык алдында элемдемеу керек. Б ул байкамай айтылран арат ninip. Бул шюрдщ туп тамыры Переверзев теориясынан шы­ рады- Б ул теория бойынша, 6ip таптын жазушысы екшип таптын iciH, OMipiH, турмысын тани алмайды. керсетем десе, кайта айналып, ез табынын шанырарына тусед!, шырармадары образдар жазушынын ез образы т. Т. Сэбит теориясында соц и али ста реализмнщ револю- 14

цияшыл жазушысына д у н и е т кай та кур удан я киындык- тарлы, душпан элементтердш iciH кермеуге, танымауга беш мдеуш ш к бар. MiHe, осы теориянын тэж ри беа «К ы ­ зыл ат» сынында да кержедк Машина мен ауыл шаруашылырына деген акын кез- карасын кермей, Кызыл ат сездерж е карал бул акынныц теориясы деу, сол су б ъ е к т М (ж азуш ыны ), о б ъ е к т е (об- разга) шатастырудан шыккан кателжтер. Э лп айтылрандардан «Кызыл ат» нагыз с о ц и а л и с т реализм шырармасы деген ой шыкпайды. Олар тек со­ циалиста реализм aflicme 6ipAeH-6ip каж ет, жазушынык идеялык TyciHiriaae ойсыраран кате ж ок екешн рана дэлелдейдй Сэкен шындыкты тутас куйпнде дурыс тусж - генмен, терен такырыпты ж алан жэне ж алпак суреттеп, кулаштап кармап кана еткен. ©м1рдж белдеул1 окира- сын туб!рлеп керсету жарын аксатыккырап алган. 0 Mip жетегжде курескен, белдескен тал KicuepiHiH айырыкша кейпж, iciH, мжез-кулкын айкын образды атаулы Kici- лерден бж у киын. Бай -кулак ©TipiK белсенд1, ауыл ке- дей] дел сырттан айткан ж алпылама т у а ш к п аттыц аузынан рана естисщ. Ж аллынын магынасын жалкымен, жанды жене т а л е р аркылы корсетпеген сон, окушыньщ ойын б о л т , ce3iMiH козрарлыктай жер1 жепмслз екеш байкалып турады. Сондыктан дастанныц кеп жер1 баян- дама сыкылданып, 03ineH 03i шындык бетшде калкынкы- рап кеткен. Сондыктан да ауылдары таптык куш тж та- рихи тулрасы кемесю болып калган. Бул «Кызыл аттын» эд ю н деп улкен KeMicTiK — шырарманы накты идеяра курып, накты адам образдарын жасамарандыктан б а : рыл ecKi басшылык пен жалган белсендж ердж жер мен кектей арасы нактап ашылмаран. Акын «Кызыл ат алдына ecKi басшылыкка барабар 6ipa3 кателерд1 мой- нына алады, сейте келш, сендерде Kopi райком ani бар болса, yKiметке eTipiK цифр 6epeciH foA дел Кызыл ат кекетсе, акын одан ез басын арашалаура эрекет жасай- Ды. А т жалраншысын десе акын ыршып туседц мунда Сэкеншн жаладан акталуы кате емес, Казакстан партия уйымынан жеке басын жырып алып, баскаларды жалган белсендьпер катарьжда калдыруы кате. Будан Сэкен К а­ закстан KOMMyHHcrepiHiH ш ж д е езжен басканыц барж жалран белсешйлер катарына эдеш койды деген ой. эри- не, тумауы керек. Бул ecKi басшылыктын ауыл шаруа- шылыгында кпеген кателерш, оныц себептерж талдап, 15

ашалап алмаудан жэне к а т е т пайдаланып, зиянкестж ic журпзген жалган белсендтердщ кейшн дэлдеп кер- сете бьпмеуден epiKci3 шыккан объектив™ кате. А л, енд1 дастаннын керкемдж кем ш ш ктер 1 де осы- FaH тьты з байланысты. Накты адам бейнеа айкын ке- р»нбеген жерде, адамнын iuJKi мжез-к¥Л1Ш терен ашыл- маган жерде керкем енер ш ьтармасы нын куны кеми бермек. «Кызыл атта» осы жарынан олкылык турызар- лык кемш ш ктер бар. Акын мен аттын диалог сезше ку- рылган дастанда адамнын imm дун и еа терен кершбей- д ь Сырттап топшылау, ж алпылама уйгарым сездер басымырак. Сондыктан д а шындыктын накты суретшен repi, yrirriK сарындары уэж д 1 сездермен мшездемелер Ko6ipeK орын алган. Эрине, тэж рибел1 акында орынды айтылран ойлар, табылып айтылган татымды сездер, KepiKTi елен шумактары аз емес. Эйткенмен, т ут ас алган- да дастаннын образдык жуйес! тар, шолак. Сол ce6eim мунан алатын эстетикалы к эсер де шагын. Ендеше «Кызыл ат» неамен кызыкты, нендей каси- елмен тартымды деген бастапкы суракка кайта оралай- ык. Бул жеш нде жорарыда айтылган ойды туйсе жет- KiлiKTi. Сэкен Сейфуллин дастанында партияра i.iece, ун коса, елке ©Mipiaaeri улкен жанды мэселен! кетерд1, же- дел жэне батыл кетерд1. KyHi кеше, Голощекин тусында, кате-кем ш ш к тура- лы ештене айтуга болмайтын efli Foft. K ypecci3, киын- дыксыз, бегетс1з, MiHci3— 6api б1рдей жып-жылтыр, жып-жылмарай ет1п ж аткан сиякты, жоспар д а ез1нен e3i орындалып, тап душпаны д а оп-онай ж е ш л т , калын журтшылык та теп-тез колхоз бола калып, жеп-же!пл еск1л 1ктьн калдырынан арыла койган сыкылды. 1930 жыл мен 1933 жыл арасында жазылган кептеген казак эдебиет1 ш ыгармаларында осы сарын, осы салдар деген болатын. ©Mipfleri кайшылык кер1не бермейт1н. ©ткен жылы 17 сентябрьде О рталык Комитет каулы алып, мал шаруашылырында орын тепкен орасан ол- кылыкты керсеткеннен кейш, елкел1к комитегт1н жана басшылыры кешег1 кател1ктерд1 жендеуге ж умыла Kipi- cin езара сынды ер1стеткен кезде эдебиетте алгаш осы манызды партия шараларын колда ран Сэкен болды, ол шындыктэры кайшылыкты ашып керсетуге тырысты. Кате.и'к болран жерле тап душпанынын бел алатыны, ал жалган бе л сен д ш к сол душпандыктын 6ip Typi екен-

^65 { д 1п дастанда жете керсе-плдк M i не, бул эдебиетте даг- дыдан тыс батылдык, жана бет алые едй Сондыктан шындыкты унем1 жылтыратып кайшылыксыз керсетуге эдеттенген ©тепов се к и ш кейб1р эдебиетиилерд! «Кы­ зыл ат» урк'Т'п те алды. Бул калай? Мынауы кубыжык. емес пе екен?! деген сыкылды куджпен олар байбалам салды. Содан барып талас туды. Талас «Кызыл атка» кэ- 6ipei< назар аударды. Соииалист1к реализм эд ю М н б и т тургысынан караса «Кызыл аттын» сын тагарлык ж ер1 аз емес. О л туралы айттык та. BipaK дастаннын кемш1л 1г! ж урт шошырлык- тай автордын ниетшщ бэтендИ нде емес, кебiне — кеп эдебиеттж жет1спеуш ш ктерж де, социалиспк реализм aaiciH акыннын ж ете игере алмауында — мше, осынын нэтижесжде кейб1р суреттер, мысалы, Кызыл аттын жу- деулш Kyfii, шынайы шындык сипаттан repi натуралис- TiK енпатпен бер1лгенджжде. Соц и алиста реализм aAiciHiH кептеген салада, кеп- теген мумкш ш ш ктер! мен ерекшелжтер1 бар. Соларды 6i3 ic ж узж де, ж азу тэжрибесжде, acipece поэма жан- рында менгер1п кете алмай жатырмыз. Бул мэселе эл1 кеп 1зденуд1, укыпты енбек етуди тез1мд1 творчестволык тэжрибеж керек кылады. Эа'р есе eMip кубылыстарын жаксы зерттеп, дурыс угыну кажет. Ж ана колхоз eMipiHiH кубылыстарын Сэкеншн терен бж м ей тж дИ дастан бейнелер1нж шэрындыры мен рен- ci3fliriHiH Herisri ce6e6i Foft дейм1з. «Советстан» мен «Альбатрос» тын авторы «Кызыл атта» ж ана манызды такырыпты ауыл шаруашылыгынын ен жанды мэселесж дер кезшде кетере отырып, алдына койран максатын кен!лдепдей орындап шыра алмаран е й т к е т жазушы- нын дурыс идеясы бул жерде керкемдж жагынан кеме- лж е келген шын магнасындагы реалиетж шыгарманын xceniciH тарта алмаган. Алайда «Кызыл ат» дастаны осындай кем ш ш ктер1 бола тура, казак совет эдебиетжде жана колхоз такыры- бына жазылмак болаш ак шыгармалардын кунды бас- тамасы болып орын алатынында кумэн жок. 1933 А лмз-Атинс 4а av . 2-М . Карам

КАЗАК ЭДЕБИЕТ СЫНЫНЫН, М1НДЕТТЕР1 • (Казац Совет жазушыларыныц 1-пленумында жасаган баяндамасы) «Сыннын дэреж ес!— жалпы эд еб и егп к бмпмнш дэре- жесш к е р с ет е д Ь — дейш Пушкин. Бул эр! туаж ктп, api терен niKipt Будан не байкалады? Будан, 6ipiHiui, сын эдебиеттен ipreci аулак , ез алдына дуние емес, Kyfti де. жайы да элебиетпен байланысты екеш, еюнпл, сын эдебиеттщ е ст-ер кен д еуш ш улкен, н еп зп шартынын 6ipi екеш байкалады. Сондыктан да сын дэрежесшш кай куйде тургандысынан жаАпы эдебиеттщ бетш тану- га болады. Тарихта керкем енер мен эдебиеттщ кай кезенш алсаныз да осыны керешз. Кашан да болса ес- келен здебиет езш щ б и т керкемдж мунарасына сай бшк теория, эстетика, сын белгю н калдырып келген. Ерте эамандары Гректщ зэул1м классиктш керкем enepi Арис- т о те л ь д т ешпес «поэтикасын» калдырды. Франиияда X VII расырдагы дэу!рлеген классицизм заманы Буало- нын «поэтикалык искусствосш ицж азды рды , XVII Facbip- да эдебиеттеп жана арынды буржуазия-демократиялык арым api жазушы, api сыншы, api кисыншы етш Фран- цияда Дидроны, Германияда Лессинг™ турызды, орыс эдебиетшш Пушкин. Гоголь flayipi Белинский, Черны­ шевский, Добролюбов сыкылды сыннын алыптарын ту- рызды. Мысалдарра айта берсе сан жетпейдь Корытып, жанрыртып айтсак: ж ал ан жерде, эдебиет ж ок жерде, куррак кисьпща суйенген сын— сын болып жарытпайды. Толы ксьпан эдебиетт!н бай материалына тиянакталып, кисынды, занды, эдюД сыннын улп'лершен тудырып жа- саган сын рана непздк iprejii сын болады. Сыннын дэре- жес!не карай эдебиеттщ дарежес!н бш уге болады дейтш

ce6e6i осы Пушкиннщ. Сын эдебиеттщ сыйкын керсететш кур айнасы, яки сонын не барын т1ркеп кана отыратын «есеп штабы» емес. Егер сын шын пайдалы, жанды, acepni сын болса, ол каш анда керкем эдебиеттщ бе л гш 6ip кезеншщ нэтижеш бола тура, сол эдебиеттщ басын- даты барлык кубылыстарын толык зерттеп, терен тусщ у аркылы онык алдын болжайды, жен алтейдц эдебиет козгалысына дем бередц кетермелейдц жетектейдц С ей- Tin эдебиеттщ болтан, бар жатдайынын туындысы болу- мен 6ipre, e 3i сол эдебиеттщ ж ана жагдайда ecyiHe эре- кет жасайды, курал болады. 1824 жылы ж ас Пушкин «Б1'здщ шамалы болса да э д еб и ет п з бар да, 6ipaK сынымыз жок» лесе, артынша осы «шамалы» эдебиетке лайык Полевой, Надеждин сыкылды сыншылар шыта бастады. «Шамалы» эдебиет­ тщ тебесше шалкып Пушкин куншщ шыкканы сол-ак екен, артынша Lne Белинский шыкты. Белинский Пуш­ кин дэуршен туып, Пушкинге дейшп, Пушкин тусын- дагы эдебиет кубылысын iuiTi-тысты угынып, одан туй- шш кортындылар шыгарып, эдебиетп тары д а ж ана са- тыта кетеруге бас болды. Белинский сыныньщ мундай куш'ш, мундай ерекше касиетш Чернышевский «Орыс эдебиет'шдеп Гоголь дэурш щ очерюлерЬ деген енбегш- де ашып дэлелдеген. Белинский сынынын эдебиеттщ эрмен карай ерктеуш е еткен эсерiнiк т т т е н куш л бол­ таны емес пе, эрьберщен сон Белинскийд1 Чернышев­ ский Гоголь дэуршщ басшысы деген. Натыз ры лми сыннын кейде кемекил тана емес, эде- биегп белгЫ 6ip нысаната жетелейтш квеемше болып кететш кездерц эдебиет сынынын тарихында кеп ушырай- ды. М!неки, жолдастар, сыннын тарихта туатын жат- дайлары мен эдебиеттеп ролi осы сыкылды боп келедь Енд1 осы ретпен отырып, б 1здщ казак эдебиетшдеп сыннын пакты туу жатдайлары мен всу жолдарына аз- дап квз ж 1берсек— аса киын, айыра алмайтын шым- шытырык- ештене ж ок сиякты, сын тупл эдебиетт1н вз1- нщ тарихы б1зде келте, барлыты алаканда тэр1зл1 керГ нед1. Революцията дейш «сын ж ок болды, эдебиет1м1з жас болды» десек, осы кыска формулата барлык бата снятый шамасы бар. Б 1рак энпме фоомулада емес кой. C o h fh жылдарта дейш эдебиет уйымынын басшылытын- да келген кейб|р жолдастар баянлама. макалаларынла K33ipri ескенд1п м 1зд1 дэлелдеу ymin революцията дейш

эдебиеттш e3i болтан ж ок деп келед'к Bipan,. мум а й узм д Р кесш й «жок» деп еткенге топырак лактырудан пайдалы ic шыкпайтынына каз1р бэр1м1зд!н де K03iMi3 жеткен сеюлдк К азак эдебиетжш тарихын зерттеу, эде- би мураны дурыс менгеру мэселелер1 Ka3ipri ipi м'шдет- тер1м1зден саналатыны даусыз. Суры пталтан бай эдебиет болматанмен, Пушкин айткандай, «шамалы» эде­ биет б 1зде де болтан керш ед1. Халык жасатан бай фоль- клорымыз бар екен, тарихи, революцияшыл жырларымыз бар екен, Абайымыз бар екен, таты-таты ipi-ii-Kiuim, жаксылы-жаманды жазушылар болтан екен. Осыларды 6Lnin, TyciHin, дурыс бата беру— мура есебшде пайдалану iciH тана емес, э д еб и ет п з д щ Ka3ipri KyfliH ашык керуге каж ет болып отыр. Ж алпы соц и али ста мэдениет 6i3re кектен тускен ж ок деген Ленин, сондай-ак казактын совет эдебиет! де кектен тускен жок. Ол еткендеп мэ- д ен и е тт т зацды жолымен дамып кеп шыккан ж ана биж баскышы болса, каз1рпде е т к е н т н кейб1р урык-дэш болу керек кой. Ендеше, осы дэндерд! ашу, утыну, ка- 3ipri эдебиет улплер1мен тамырлас жактарын керсету алдымен совет сыншыларынын, эдебиетинлерш т м'ш- деэт жэне бул Ka3ipri 6ip олкы жер;м1з. Осы осал же- piMi3fli пайдаланып, ултшылдардын еткендеп халык творчествосына Kip жатып, 6i3re кубыж ык етш, тонын айналдырып керсетуге эрекет ж асаулары туралы, эдеби- егп н тарихы женшдеп жэне мураны пайдалану женшде- п сыннын мшдет1 туралы дэл бул ж ерде сез козгайык деп отыртанымыз жок. Эшешн атуст1 ауызта Tycin кетш жа- тыр-ау. Айтайык дегешм1з бул емес, осымен байланысты б1здж сыннын еткен батыттары туралы. Кайталайык, энпме «революцията дейш сын болтан жок, революция- дан берп сынымыз нашар болып келед!» деген пайда- сыз формуламен шешишейдь Р ас, сыннын бурын бол- матаны, eaairici нашар екеш TinTi дурыс-ак. BipaK бул жалпы сез. Сын жок, сын нашар дегеннен сыннын жак- сарып к е тк ет де шамалы Kepineai. Bip кызык нэрсе— осынын салдары болу керек: пленумла сын жумысынын мшдетгер1 туралы баяндама койылады дегенде басы Раббас Тотжанов ж олдас болып, кейб-ip аты бар сыншы- ларымыздын 63i: «ау, ол баяндамада не айтылады, сын­ нын кем ш ш п , мшде™ осы айтылып журген ж ок па, белпл1 емес пе?» — деп тебе шашы тж турды. Бул, эри- не, сыншыларымыздын сын туралы э л п турде жалпы- 20

лап сейлей-сейлей, акырында сол сездершен нэтиже кере алмай ыгыр болып, мойнына су кетуге айналуы- нын. керен кулак болуынын белп сь Екшил, бул кезка- рас кейбф думше сыншылардын сыннын Ka3ipri мшде- TiH TinTi тусшуден калып, ездерж ш анда-санда, «сэт тус- кен» мезплде жазатын балдыр-батпактарына мэз болып, осы дагдыса бойы уйренген Дерттш салкыны. Bi3- дщ енд1 эдебиет сынынык нашарлыгы, к е м ш ш п туралы ак-кула айкайлаудан icae кешетш кез1м1з ж етп. 1ске кешу деген— ж ана улы асудары, улы дэуф дег! жана ■ плектерден туатын улы мшдеттерд! дурыс танып, дурыс ж узеге асыру деген сез; ол уш ж ен алдымен казак эде- биетшдеп сын жумысынын бупнге деш нп хал-жайын талдап, маркстш рылми тургымеи карап, партия керсет- кен улп бойынша большевиктш езара сыннын талкысы- на салуымыз керек. в т к е ш и т д ! дурыс баралап, езара сын аркылы эдебиеттеп, сындары кателж-кемшшктердш туп-тамыры болып келген ултшылдык, жж нйлдж ; надан- дык, саяси бейкамдыкпен байланысты пасык, зиянды кертартпалык жэне тары баска бэле-батрандардын лай- ын apuiyFa катты жумыла KipicceK — жана мш деттерд1 орындаудын ен 6ipiHiui шарты болар eai дейм!з. Сыннын мшдел туралы баяндамада бул айткандарды тепс- камту, эрине,. мумкш емес. Сондыктан ол буюл пленум- нын, бэр1м1здщ алдымызда турран ipi М1ндеттер1м1з foii деп тусшем- Сын алгаш туа бастаган кезпе Bi3fliH эдебиет1м1з ж ас десек, сынымыз TinTi жас. Сондыктан 6i3 сез!м1зд! сын жумысынын б!зде э деп бой керсеткен кезшен ба стасак — алые тарихка кеткен бол- маймыз. К азак эдебиетжде сыннын белгип 6ip орын алура умтылуы тек Совет ую м ел тусында, айналасы осы он, он бес жылдын iuiiHae. Окхябрьге дейш б1зде сын атаулынын болмауы TinTi занды нэрсе. Ж азба эдебиет- TiH ipreciH калаган, казак поэзиясынын классип болран Абайдын езш алсаныз — онын тусында сын былай турсын, акыннын кез1 л р ю н д е 6 ip штабы шыкпаранын б 1лем1з. Васпа орынлары, эдебиет ортасы жок жерде сын кайдан болсын! Дегенмен, дэл осы жерде 6ip еске- рет1н тамаша нарсе мынау: Абай.еонын ез.нде сыннын, былайша айтканда, эдебиет туралы niKip болуынын ка- 21

ж етпгш бьлген- «Сезш тындатып уктыра алмай» «жал- Fbi3 уйде кунренген» Абай ез елеш нш болаш ак тардыры туралы сене карап, ен болмаса «жылай, жылай» елген- де «арттарыга» сез калсын, сезш ойланып, тол сан ып «К!м таныса сол алсын» деп еленш куйттеумен 6ipre, сол еленнш кисыны, заны боларлыктай ninip де айткан. ©лен туралы жазган елендерш де акын ж ана поззиянын касиеттер1н сипаттаумен катар, езж ен бурынры акын- дарды сынра да алып отырган. Bip еленЖде «мал yiuiH тинн безеп, жанын жалдаран» жане «кер-жерд1 жоктан кармап елен кылран» надан акындарра MiH тарып келш, тагы 6ip еленжде: «Шортанбай, Дулат пенен Букар жырау влет 6ip> жамау, 6ipi курау. Эттен, дуние-ай, сез угар Kici болса, Кемшшп эр жерде-ак керша тур-ау»,— дейд!. MiHfli Kepin, сынды кетеретш сез таныр ортанын жоктырына Абай кайрырады. Бул ж енж де е з ж т ар- манын айтады. Будан б!з казак здебиетж ж Абай дэу!- рж де сынра деген п л ектш болып, сыннын ерктеуж е жардайлын болмаранын керем1з. Ал, енд1 эдебиет1м1'зд1н осы тьпегж KefiiHri ултшыл эдебиетиллер долга алды ма? Ж ок, алган жок. Ырнеше жыл шыккан «Казак» газет! мен «Айкап» журналында алдекалай шыккан бфлКжа- рым суйык макаласымактардан баска тук таппайсыз. М унда да Абай шырармалары мен халык творчествосы туралы сез бола калса, олардын терен мэшн, халыктык сыоын буркемелеп, ж уртка таныткысы келмей, еленнж «уйкасы жаксы» деген сиякты сездермен жалан сипап ете шыкканын керем1з. Абайлап караган Kicire Абайды «м актауы » Абайды мактау емес, ездерж мактау болып шырады да, сосын олары А бай га Kip жару, акыннын ата- рын езд е р ж ж тар, са яз келемж е бей1мдеу боп состиып турады. CeftTin, э д еб н егп халы к максатына жуы ктатар- лыктай, казак эдебиетж Абай жетмзген жердей wrepi бастырарлыктай ултшылдар да жетекий, ашык-жаркын пiKiр болмаган сон, О ктябрь алдында ж 1б 1 тузу сын да бол Faн жок. Абай ансаган, Абай бастаган сыннын эле- MeHrrepi Kepi кеткен байшыл-ултшылдардын батларына ушырап, еркендей алмалы. М ж е, революнияга лейж эде- биет1м1з сынра сусап келсе д е, сыннын орын тебе алма- 22

уына басты себеп болтан осы сыкылды тыс ж ардайлар. Муны 6 i3 тарих уш ш айтып турранымыз жок. «Сын бол­ тан жок» деп cbipFbin етуден де сыннын кандай себептер- мен болматанын аш у— эдебиет сынынын 6yriHriciH тусш у ушш, acipece, сыннын совет ую м еД тусы нда epic алран тарихи, табити жардайларын терен угыну ушш каж ет кой дейм1з. ©йткеш эз!р сез болайын деп отырран <Й!здщ бу- riHri совет сынындары табыстарымыз бен кемшшжтер!- м1здш 6ipa3bi осы шекарадан басталады . Б 1зд1н совет сы­ нынын тарихи тиянакты табысынын 63i ен алдымен сол казак эдебиетшде болмаган сынды болдыруында емес пе? Эдебиетп де, сынды да еск1 дуниенш ииркеГп eTKici келш, етектен тартып, лайра суйреген ултшылдык- ты тумсыкка сорып, ж ана жардайда ж ас ер1мтал совет эдебиет1н ecipyre жэрдемин болуында емес пе? Олай болса, Октябрьге дейш халыктык эдебнегпн, сыннын аярына KiceH салран ултшылдыктын совет yKiMeTi тусын- дары зиянды эрекетше эдейигеп токтап е ту керек. ©йт- KeHi осы ултшылдыктын туш рш калдырмай унтап, кул1н кекке ушыруда ен улкен саяси мшдеттер1(.мздщ 6ipi. Бул 6ip. Екшоб эдебиет сынындары болран ултшылдык­ тын жуан тамырын аш у — тары да осы зыянды ултш ыл­ дыктын Tepic эсерМ н жеке совет сыншыларынын енбеп- не танба тус'рген жерлерш анырырак керш , с а к б'олуы- мыз ушш керек. Бэр1м1зге аян, А зам ат соры сы тусындаеы актармен 6ipre революцията карсы курескен ултшылдар совет yKi- мет1 орнаганнан кейш енш айналдыра койраны белгш . Олар бул кезде курестщ ш т ен ш алу aniciHe кеш едь Со- нын !шшде олардын, acipece, белсене араласкан жер! эде­ биет майданы. Акын да, жазушы да, сабак беруш! де, фольклоршы да ездер1 болуды олар саяси apeKerrepiHiii 6ip улкен амалы етш алады. Патша тусында каж ет кер- меген сынды енд1 олар совет салт-санасымен куресуге келгенде нарыз колайлы курал деп б ш п . Сондыктан са- ныраукулак сиякты Кошке де. Досмукамбетов та, Екеу де, Мустапбаев та «сыншы> болып шыра келдй Булар- дын эдебиеттег1 Heri3ri ниеД — ж ас тенкер!сш!л эде- биегп туншыктыру, унш emipy, Акмет Байтурсынов, Дулатов, Маржан Ж умабаев сыкылды байшыл жазушы- ларды дэрштеп казак эдебиетшщ пайрамбары ету. Сма- гул тш мен айтканда, казак эдебиетшщ «аяк-колы» ету eKeHi айтылып журген сез. К азАП П сынынын ен tayip

пайдалы болтан ж е р ш н 63i — осы душпандык ннетке кезшде соккы беру ед1 foA. Б1здщ айтайык дегежм1з бул эн пм еж н баска 6ip жары. О л — ултшылдардын eKi жуз- д т к саясатына сол к е з д т ез1кде меньшевизм мен троц­ кизм эбден сусын болранын ескерту. КазАП П -ты ц сы- нында ултшыл сыншылардын (Екеу, Кошке тары бас- калар) пролетариат эдебиет1 болмайды, эдебиетлц саясатка катысы ж ок деген тж рл ер 1 Троцкий ninip^epi- мен уштасатыны айтылады. Б iрак. осы уштасуды, тамыр- ласуды терен тупн бегендж тен Р абб ас Торжанов сияк- ты сыншылар карсы курескен боп отырып, ездер! ултшылдардын какпанына тускенш байкамай калып отырран. Ж еке эдебиет кубылысы туралы, жеке жазу- шылар туралы ултшыл сыншылардын шжрлергжнсырткы KepiHiciHe, кортындысына рана карсылык 6Uflipin, оныц астарын, терен Ty6ipiH ж ете казып карап, кайдан шык- канын аша алмаран. Сонын салдарынан Раббас 6ip жагы- нан А ймаутовка карсы шырып, М аржан байшыл жазушы деп отырып, екший жарынан М арж анга кушарын жаяды. М аржан шыгармасын окындар деп упттейдй EcKi мура туралы ултшылдарды н талгамай ал у керек деген ninipine карсы болып отырып, Ж умабаев, Дулатов, Байтурсынов шырармалары «жана журтшылыкка мура, осылардыц бэр1мен де каза к енбекиллер1 танысуы керек, 6inyi ке­ рек, пайдага асатынын icKe жаратып, пайдалана 6uiyi керек» ( 175-6.) деп ултш ылдарды н мунарасында ту- рып азан ш акырады. Тогж анов Аймаутовтын эдебиеттеп ежж уздйпк бетш айыра алмай, 6i3fliH TiperiMi3 «жолби- ке» жазушы болдьг деп алакайлады. Мундай тузакка Баббас калай т у сп ? Онын ce6e6i Раббас ултшылдармен эдебиет тэжрибеЫндеп Kefl6ip мэселелер женшде сал- рыласканмен, эдебиегпн Heri3ri теориялык кезкараста- рында олармен 6ip туррыда болды. Раббастын Ka3ip карсы болран нэрсесш кайтып айналып келгенде, жак- тап шыруынын улкен сыры осында жатыр. Пролетариат эдебиетше карсы болганда, саясатка карсы болганда Троикийдж де, В ор он ски й дт де, оларра арка суйеген ултшылдардын д а квбш е аяк TipereH философиясы 6i- реу. О л интуитивизм. Интуитивизмжн 6ip ж ак ушы эр- мен Кантта жатыр, онын 6 e p u eri улкен казыры Берг­ сон. Бергсоннын эдебиет тэж рибесш де интуитивизмш icKe асырура тырыскан жазушы М арсель Пруст. Осы философияны керкем енерге непз eTKici келш Ворон- 24

ский «дуниеш керудш искусствосы» деп м т ап жазды. Бул интуитивизмшк кыска тези<п мынау: Кеокем енер сырткы шынлык, болмыс дуниесш бейнелемейд!, адам- вын iuiKi сез1м дуниесш суретке туЫредк Адамнын сана- сынан, ой-niKipiHeH, пигылынан тыс тек журектш сез1м кубылысы рана керкем енердщ TeTiri бола алады. Осы- дан келш, керкем енер ем1рд1, шындыкты тан у емес, мунын салт-санадан TinTi ж1г1 баска, саясатка eui6ip катысы жок, сондыктан ол ашык пролетариат жырын жырлай алмайды. MiHe Воронскийдщ интуитивизм фил'ософиясынын куятын жер1 осы. Б аббас езш щ «эдебиет жэне сын мэселелер1» деген ю табы нда проле­ тариат эдебиел болмайды деген ултшылдардын— тронкис- тердш niKipiHe косылмайды, пролетариат эдебиет| бола- ды дейдь Сейте отырып, Раббас олардын философия- сына кол кояды. Р абб ас жазады : «Керкем эдебиет жаз- ранда акын кебшесе журекпен, сез1ммен жазады. Ж аз- ранын акылга салып, тергеп, Tencepin, талгап, ойлап отырмайды», м1не Раббастын ютабынын барлык туй1ш осында. Ал еши мунын anri Воронскийдш философиясы- нан не айырмасы бар? Раббасгын карсы болтан Аймау- товы да Маржей туралы макаласында осыны айткан жок па? Мундай философияга пролетариат эдебиетше ж ау KiciHiH 6opi куанып, кол коюы се зп з. Л ениннш от­ ражение туралы теориясы былай дейдк адам баласынын санасы болмыстын бейнесц сонын отражением. Болмыс KiciHiH ce3iMine эсер етед1, ол acepai ой корытады. Сей- Tin сез1м мен ой eKeyi болмысты тануда б 1рдей каты- сады. EKeyi 6ip процесс. Ж эне KiciHiH санасы араласкан- дыктан ол активный процесс. Бул познаниенщ канша- лыкты дурыс, каншалыкты активно екенше элеум егпк тэжрибе таразы. MiHe керкем енер философиясына шын маркстшлдердщ кезкарасы осы. Керкем енер сананык кеп TypiHiH 6ipi болгандыктан да, болмыстын кэркем от­ ражениес! болгандыктан да ол таптын улкен куралы. Ен- деше Раббастын керкем эдебиет акыннын санасы, ойы араласпайтын тек сез!мшщ, журек кимылынын нэтижеа деп отырып пролетариат жазушысы болындар aeyi езше ез! кайшы келетш сез екенш к!м бшгейд!? Б ул к’исынныц ic жузшдеН нэтиж еа— Ж усш бек санасымен, кеше тенке- pic душпаны болса д а бупн сез1ммен жазган «Ак бКпек», «Кунжейдш ж азыры нда»б1згеткпектес болып отыр деген- ге соктырды, яки болмаса Сэкен, Сэбит, 1лияс, Ьеж мбет-

тер санасымен пролетариатшыл болранмен, эл! ce3iMi пролетариатшыл емес, сондыктан олар эл1 пролетариат жазушысы бола алмайды деген емнил кортындыра экел- fli. Раббасты н айтысынша: «Квп коммунист акын, ж азу- шыларымыз, ocipece жумысшы табынан шыкпаган, жу- мысшы казанында кайнамаран жазушыларымыз акыл- мен, оймен гстелген жумысында саяси пролетариат жо- лында болып отырса да, пернемен, журек, сез1ммен жа- зып отырран энпме, елешнде пролетариат жолын жаза алмай, айта алмай калады . Акыл-ойы мен (логика, соз­ нание) ж ур е п , ce3iMi (под сознательный процесс) 6ip жерден шыкпай калады» ( 129-бет). К е р д т з бе, эцпме- Hin куйрыры кайда жатканын? Раббасты н кателер1, 6i3- де кеп сез болган. 9cipece, оньщ Байтурсынов, Ж ум аба- ев, Аймаутов туралы кателер1, казакта эл1 пролетариат ж азушысы ж ок деген кателер1кеп айтылды. К ате болып. ты деп Торж анов та aTycri айтып ж уре береди М аксат осыларды кайта мылжындап езу емес, осылардыц тупю тамырын, тудыреан себептер1н, фнлософиялык жактарын айкын ашып керсету. 0йткен1, Р абб ас сынынын осы уа- кытка fleftijiri кателш терш щ теориялык Ty6ipiH не вз!, не баска ешюм айткан жок. Тек болган кателерд1н ecin жет- кен куй1нде сырткы керппсш алып, бутарын сынап келд1к, Ty6ipi кала бердь Ty6ipi кала бергенджтен де азд ерд щ назарынызды мэселенщ тарихына аударура тура келд1. Торжанов сыныныц фнлософиялык Ty6ipi онын сынына соцынан д а каншалыкты зиян еткенш кейш керераздер. К аз1р осы аркылы мынаны еске Tycipe кетейж. КазАП П тусында сыншымыз ултшылдармен белдес1п куресуде недэучр енбек спйрдк Кызу тап тартысында казак эде- биет1н1н улы курылысты жыр ет1п тез ш ы н ы ры п , тез квтерЫуше жэрдемдест1. П ролетариат салт-санасынык ныгайып, жетекпп болуына, пролетариат кадрларынын ecyiae ат салысты. Эдебиетте партия саясатын кже асы- pyFa тырысып, бурын сын тэж ри беа epic алмаран, улт- шылдар билеп-тестеген манданда жана эдебиетлк. жана сынныц туын кетердк BipaK осымен катар, КазАП П т у ­ сында сыннын толып ж аткан шаларайлыктары болды. Eaui соран келешк. 2в

КазАПП сынынын кате-кемшЫктер| Ж олдастар! Бул кездеп сыннын сикын, сымбатын кезге елестетж, THicTi 6aFa беру уш ж эдебиегпн жалпы жай-жапсарын шолып шыру жен сиякты. Ж орарыда айткандай, сын эдебиеттщ куйж керсетсе, кайтып сын­ нын куйж керсететш эдебиет болады Fofl. Сыннын куны эдебиегпн дурыс барытта езж ез1 угынып, алдын aHFa- рып, тын, тузу жолдармен еркендеуж е сыннын канша- лыкты жэрдем еткежмен елшенбек. Ал, канша каж ет болранмен, эдебиегпн тарихын айту бул сын такырыбы- на курылган баяндамада еш мумкж емес. Алайда, эде- биеттш кейб1р тарихи белестерж еске туЫрмеске амал жок. взд ерЫ зге мэл1м, казак совет эдебиетж ж есу жолдары, еткен кезендер1 Казакстандары тап KypeciHiH басынан кенлрген ipi жагдайлармен байланысты. Сон- дыктан ол 6ip сыдырры типыл, дэнрыл жол емес, ол жолда бж к асулар, ауыр сокпак, киын кезендер кеп кездеседь Б1здш совет эдебиет1м1зге улкен мактаныш бо- латын фактынын е з 1— здебиепм1з жастырына, нашар- лырына карамастан осы сыкылды киындыктарра мо- йымай, жасымай, бэрж де басынан Kemipin, тынымсыз тырмысып келе жаткандырында емес пе? Ендеше, осы- мен 6ipre, кемшшг1м1з де жанары киындыктармен бай­ ланысты. Марксизмжн каридасына караранда, кандай схема болсын, онын KeMiuLniri болмай турмайды. Сонда да казак совет эдебиетжж тарихын схемага салып ша- мамен алганда, уш дэу1рге белжед! десек, шектен шык- паспыз деймж. BipiHiui жана тутан совет эдебиетжж ipreciH ултшылдык-байшылдык сарыннан аулак салу Asyipi. Екжнм сезбен айтсак — курылу aayipi. Бул д э у1р- ге революниядан бастап 1927—28 жылдардын арасы Kipefli. Булай дейт1н себеб1м1з мынау: бул кезде совет эдебиет1жн басты кадрларынын еск1 жупнен жен1лден1п, жана кадрлар 1925 жылы ез алдьжа уйым болуы былай турсын, олар шытармалык жарынан да енбекш1лерд1н жырын жырлап. ауылда журген саяси-элеуметт1к мэж бар совет уж метж ж улкен шараларын каламдарымен колдап отырды. К азак халкынын еткежн, жанасын су- реттеуде жазушылар жана кезкарас, жана турры белг1- лей бастады. Мэселен, ултшылдардын KipniK шешендей жиырылып караран советтенд1ру, жер бел1с, кэнпеске сы . кылды кундел1кп такырыптар жайында жазушылар ул- 27

кен куанышпен жазды. Эр-бершен ecni ауылдын езш, казактын ертелж окираларынын езш Совет жазушылары жана квзкараспен жазура тырысты. ¥лтшылдардын кнп айналдырран эйел моселесж ле б 1 з д т жазушылар баска кезкараспен ш е и т . Бул кездег1 совет эдебиетшш керш болып «Тар жол, тайрак кешу», «Кызыл сункарлар», «Ж«р казрандар», «Октябрьдш еткелдерЬ, «Кешег! жалшы мен 6yriHri жалшы», «Сулушаш», «Советстан», «Туларан толкында», «Кэнпеске», Бей1мбет aHriMeaepi тары да кептеген елен, энг>мелер шыкты. Осы айткан- дардын бэрш коссак, бурын ултшыл, байшыл жазушы­ лар менгерш келген эдебиегп майданда сырып, кез ал- дында ж ана куш, ж ана эдебиет канатын жайганын жэне онын уйымдастыру жарынан да, идеялык жарынан д а ултшылдыкка мыкты соккы берерлш дэрежеге жет- кенш керем1з. MiHe осы марнада 6ipiHiui aavipni жас революнияшыл эдебиеттш ултшылдык эдебиеттен ж|'пн эбден айырран, ipreciH аулак салран, куралып бешген flayipi дейм1з. Ж анары айткан шырармалар кезкарас жарынан рана емес, ж алпы творчестволык жарынан да казак эдебиетш бурын болмаран сатыга кетерд! Он т а к ­ ты белд1 шырармаларра асылып жана аяктанран жас совет эдебиетшш алдында есею, ер жету мшдеттер! тур- ды. Ал, осы 03repicTi, осы мшдеттерд! жете тусшген, ашып керсеткен, алга тускен б1зде эдебиет сыны болды ма? Ж ок, дэл осындай сын бола койран жок. Жанары шырармалар б1здш ж ана эдебиет1м!зге ipre болран шы­ рармалар десек, соларды жан-жарынан алып толык нак- ты талдау берген адам, эдебиет творчествосын кете- руге кортынды шырарран сын болран жок. Шынында ол шыряпмаларымыз мезгЫ нде канша табыс болса, сонша кемипл1'ктер1 бар едГ К ем ш ш ктер кебше жазушылао- дын тэжпибе ж узш де жаетырынан. мэдениет1 т е м е н д т- нен. вмфд| ж анаш а TyciHiriHiH саяз, жабайылыгынаи, е ск Ы к тш саркыншырынан арылып болмарандырынан шыкушы едк Ал сын осы шырармалардын не жаксысын, не жаманын дуры с айткан жок. Е стер Ы зле болсын, ол уакытты былай койып, «Тар жол, тайрак кешу», «Сулу­ шаш», «Туларан толкында» ж эне Бей1мбет энг1мелерше рылми сын осы уакы тка деш н эл 1 жок. Булай деумен, мен 6ip кездеп «Тар жол, тайтак кешу» туралы ¥сенов, Ор- манбаевтапдын сынын умытып турран жокпын. Тереку- ловтын сыны дурысында «Тар жол, тайрак кешудш» 28

сыны емес, Сэкеннш сыны eai рой. Сэкен романында ез!- HIH кымыз ш кен ш айтады, домбыра тартканын айтзды деген сыкыллы uibiFapMaFa характерный емес жерлерге байланып, соларды агаш аттын басына win, хакш йш к жошмен, жазушыны мукату, cypiHflipy, максатын кездед!. Ал, «Тар жол, тайгак кешудш» нагыз рылми-эдеби сыны кандай женмен болуы керек ед!? Романный Tayip жагын да, Tepic жагын да керсетш, онын казак эде- биет1нде кандай орын алатынын белг1леу уипн сы“ ею турл1 Heri3ri межеш алга устауы керек едк Bipi — романса мазмун, объект! болып отырран улы О к­ тябрь революциясы мен А зам ат сорысыньш шындыры- нан аттанып, осы шындык cypeTTepi, романды тутас ал- ранда, жеке бел!мшелер!н алранда, каншалыкты рас, каншалыкты терен, каншалыкты айкын, нанымды, мира конымды е т т бер1лген, улы окигалардын нарыз марна- лы тушндерш тусш ш суреттеген бе — соны корсету. М 1не, осылай келсе, 03i революцияшыл коммунист жазу- шынын ете актуальды манызды такырыпта улкен штап жазуынын 03i жэне А зам ат с о ры сы н ы н коп эпизод- тарынын («Атаман Анненковтын ел1м вагонында») айнага туаргендей niiuiHfli cypeTiH беру — суйсшерл1К табыс екеш оз1нен ез1 аныкталар едь Осымен 6ipre, романный схематизм!, коп материалдардын шим берьл- renfliri, cypeTrepiniH суррылт, окираларынын койыртпак, стил!н!н протоколдыры, цифр бастылыры, тары баска Tepic козкараска да апарып соктыратын к!таптын мш- aepi ашылар едк EKiumi, к|'тапты казак эдебиетшде бурын-сонды болтан эдеби жанр турлер1мен жалрас- тырып алу. Роман жанры одан бурын казак эдебиет!нде дамымараны, scipece, мундай мемуарлык роман гуршщ болмаганы еске алынса, «Тар жол, тай гак кешудщ» тур, жанр байыту жарынан кандай маж барлыры белпленер eai. Содан келш, орыс эдебиетшде болран TepucHHin «Былое и думы» сыкылды яки болмаса классикт!к романдар ynrici сиякты казак эдебиет!нде бурын улг1 болмагандыктан туган «Тар жол, тайгак кешудвг!» композиция кемшшктер!, жазушынын тэж рибеаздштер! KepiHep eai. «Тар жол, тайгак кешу» былтыр eKiHtui рет басылып шыкты, 6ipaK элг1 сиякты сын бул ютап- ка осы кунге дейш жок. «Сулушаш» сыны да TinTi томен дэрежеде болды. «Сулушаш» казак поэзиясынын бурын- ды-соцды жазылган шырармаларьшыц ш ш д е п кернекп 29

6ip Y^rici екеншде Ka3ip еи ш м ш н дауы ж ок сеюлдь BipaK осы ул п ш ц кврнекл болатын сырын дэлеллеп ашкан, ксм-KCTiK жерлерш дэлелд! керсеткен дэреж еа бшк, назары кен сын б1зде болды деп айтпассыздар деймш. ByFan не себеп? М унда жшннлджтен Kepi сын- шылардын б ш м тайыздыгы болды- Сыншылар жазу- шыдан темен турып сынамакшы болды. Олар «Сулу­ шаштын* етек жарындары салпыншак кемшшктерд! кармады да, жагасынан устаура epeci жетпедк Сондык- тан «Сулушаштын» кунын да, м ш й де олар тусшбедь Айналып келгенде сын «Байдын кызы кедей баласын калайша суйедь тап курес! тек байдын кызын алып кашумен тына ма екен» деген сыкылды жабайы биша- ралыкты керсететш сурактар манында ызындады. С уракты мундай турде койран сыншылар ойлады: «Эй, бэлем, жанды жершнен устаган-ак шыгармын. Калайша сен кедейд1 байдын кызына cyflnipeciH»,— буран Раббас мынадай «теориямен» кортынды жасайды: «Пролета­ риат табы бай табымен буйтш куреспейд1». Р ас, байдыц Кызын алудан тап Kypeci шыкпайды. BipaK, осы тап тар- тысы поэмада кандай тарихи жардайда алынып отыр- ганымен есептессек, Р аббас ойынын келтел1пн керем1з. Эйел т е н д т м э с е л е а — тап тартысынын м эселеа екенш TyciHreH Kici ж эне онын Д ул атовты н «Бакытсыз Ж ама- лында» калай койылуы мен Беш мбеттщ «Шуранык б е л п сЬ мен С эб итпц «Сулушашында» калай койылра- нын салы стырган Kici сынды баскаш а курар едь Тап KypeciHiH дуры с кесюнш керемш деген сыншы поэмада- fh тарихи шындыкка суйенер едк тарихи шындыктык акикат сурет! поэмада калай берьлгенш белплер едь Осылай еткенде сыншы к е м ш ш к п кайта кеб1рек тапкан болар едь Мынауын растыкка жатпайды, мынауык шындыктыц суретш бузып керсетед! дер едк Осыран коса сыншы «Сулушаш тын» ecxi ауылдын шынайы су- ретд мен поэманын кеп романтикалык жерлерш салыс- тырып салмактап, ж еке образдарды терек зерттеп сы наса, поэманын 6ip ж ак тамыры каза к кысалары мен шырыс поэзиясынан шырэтынын, екшш! тамыры Пуш ­ кин, Лермонтов поэзиясымен катысты екешн аныктаса, поэманын niKip, ce3iM байлырын казып керсетсе, поэма­ нын HeciMen KepiKTi, н еам ен кызыкты екешн бнпер eai. О сыган in ece поэмадагы сю ж етш ш созбайлыры, K'efi6ip кеп сезд1лш, олешндеп кездесш отыратын жасандылык.

6ipa3 киюсыз романтикалы кетер ш кш к, тары баска iplni-Kiuitai кемш ш ктер де квзге тусер едк Б ул да б 1зде болган емес. «Тар жол, тайгак кешу» мен «Сулушаш» сыкылды 6 ipiHiui дэу1рд!н ipi енбектерше кандай сын болранынан. сол кездеп жалпы сыннын кандай сатыда болсанын еюи байкаран шырарсыздар. 1928 жылы Раббастын «Эдебиет жэне сын мэселе- лер1» деген штабы шыкты. Жазылран уакытына кара- ранда, алран мэселелер1не караранда, Раббастын штабы сепз-торыз жыл ш ш д е п (61зд1н условно болу1м1зше, 6ipiHmi дэу1рдеп) эдебиегпн кубылысына, тэжрибесше дурыс сын 6epin, кортынды жасап, м1ндеттерд1 корсетед1 деп сенген к1тап. Б 1рак ол ойларан жерден шыкпады. Эдебиетте болган езгер1с, жорарыда керд1н1здер, Р аб­ бастын Воронскийш1л кисык айнасына тускен сон не болсын — 6api де карикатура болып шыра келд1. Раб- бас е зж ш Воронскийнпл теориясына суйен1п, Сэкенн1н «Тар жол, тайгак кешуж» сез1ммен ж азбаган, акылмен ойланып. жазган, сондыктан ол корнем шырармаларра тук катысы ж ок деген болу керек, ютабында Сэкеншн шырармаларын сез кылранда, «Тар жол, тайгак кешу» туралы лэм-мим демендр Э лп айткан кез1н1н корнекп шыгармасы деген «Сулушашка» Раббас былай деп крест кояды: «Кекей кескен» болмак турсын, тары не «кескен» куй1 болса да Сэбиттш бул поэмасында да улп кылар- лык ештене ж ок (91 - бет). Бул кездеп Раббас сынын- дары 6ip тэу1рл1к — ол Сэкен, БеГпмбет, 1лияс, Сэбит шырармаларындагы кейб1р саяси Tepic кателердр дурыс- бурысы аралас, ез1нше керсеткен болды, мезплж де сигнал берд1. Mine- жолдастар, бул кездеп эдебнеттщ жалпы кушмен байланысты сын жумысынын откен жайы. Ек1нш1 дэу1р 29-жыл мен 32— 33-жылдар арасын алады: Бул дэу1рд1 613 казак совет э д еб и ет ж т камдану, карбану aayipi дер ед1к. Бул кезде буранасы жанадан бешген жас эдебиет ернект1 жолра Tycin, келед1эдебиет- ке айналура кам жасап корлану керек болды. Осыган сэйкес эдебиегпн м1ндеттер1 улрайып, оран коп салалы киын мэселелер коп ушырасты. Соныи 1ш1нде эдебиет, scipece, торт мэселен1н токтамын 1здед1. 1 — тек эдебиет мурасын пайдалану, 2 — озынкы эдебиеттерд1н улпсшен уйрену, 3 — совет эдебиепнщ откен тэжрибесжен ер- TenriciHe т т м д 1 нэтижел1 сабак шырару, 4 — жаиа ом1р-

ден такырып алып менгеру. Эуел| эдебиеттщ творче- стволык тэжрибесш е токталсак, бул кездеп эдебиетте ауызра тусетш шыгармалар: Бпиястын «Даласы», «КэнпескеЫ», Сэби ттщ «Е кппш Ф », «К ем1р-коммунизми, «Адаскандары», С э к е н н т «Комбайн мен тракторы», «Току фабрикасындакысы», «Кекшетауы», Бей1мбетт1н «Он бес yfii», «Майданы», Тайырдын «Нефтстаны», «Бес- жылдыктын балгасы», «Коммунизм танындасы», Рабат- TiH «Bip адым w repi, eKi адым кей1ш», Аскардын «Берлин кеш есш десЬ, тары-тагылар. Kepin турсыз- дар, мына Ti3iM еткен дэу1рдш Ti3iMiHeH толырырак. М унда сан жарынан да, сырткы тур, сосын такырып жа- рынан да анарурлым a.nFa кеткендж бар. К арап отыр- саныз, осы айткандардын Ke6i ж ааа eMip, ж ана езгерф- тер такырыбына жазылтан. Бул езгер1стер кайта курылыс flayipiaae улы коммунистж партиямыздын бас- шылырымен ж ур пзм ген улы бесжылдыктын, колхоздас- тырудын жэне барлык майдандагы атакты шабуылдар- дын нэтиж еа efli рой. Б1з д ш жазушылардын осы езгерютерд1 жырлаура ден салып жумылуы, эрине таби- fh талап едк Ж орарыда айткан терт мэселешн luemyi .айналып. уйрипп к е л т осыран т1релетж едь вйткеш , эдебиеттж мураны пайдалансын, баска эдебиет улпсжен уйренсш, ж ана тур 1зденан, осынын барлыры жана эдебиет-riH улы курылысты тен дэрежеде турып жырла- Fbicbi келген талабынан шыккан тжектер. Осы тмектерд! эдебиет орындай алды ма? Ж ок, орындай алмады. «Эдебиет1м1з сониалистж курылыстан калып койды» деген кэд|'мп кеп айтылатын сез сонан туады. flayipaiH дэреж есшде болу былай турсын, бул кезде эдебиет1м1зде орасан улкен кемпмлжтер мен Tepic тусМ ктер тамыр жайып Kerri. Э л п шырармалардын Ke6i курылыс такы ­ рыбына жазылран шырармалар. Б 1рак сонын шннен 6ip асуды айкын кярсететш керкем енердш б е л п а болар- лык ул п таппайсыз. Мунын ен басты себептер! мыналар: 1) жазушылар заманнын кубылыстарын терец тусш е алмады. ем1рдж дэл ортасына барып отырып, улы езгер1стерд1 кез1мен етюзбед! Сондыктан олар ем1рдш ез материалдарын бакылап, зерттеп, ryfiiHiH та- уып сырын аша алмады. Эрине ipi асудаты eMipain шым-шытырык диалектикалык кубылыстарын жэне он- дары уштаскан кайшы.пык курестерлк басым куштердн есу, жену тенденцияларын осылардын адам санасында- 32

гы керМ стерш кабинетге отырып, газет аркылы, каулы, рапорт бойынша яки 6ipHeuie кун атуст1 нелш кетумен дурыс суретгеуге болмайтын едь Будан тек успртш жалац, д элелаз, схема шыкты. Сэкенш ц «Кызыл атта- гы» ауылдан колын узген акыны осы ем1рден сырттау- шылыктын нэти ж еа болатын. 2) жазушылар эдебиегп эрленд1ру, турленд1ру дегендк ewipAi угынып. eMip шындыгынын шын суретш беру максатына багындырып алмай, поэзияда онай влек курылысын таб у деп тусш- ген. Бул ретте жазушыларымыз уйрену мэселесш rim i саяз, Tepic TyciHin кеткен жерлер1 болды. Мэселен поэ­ зияда Маяковский, Демьян Бедныйлардын п ш р л ж , иде- ялык, ем1рл1к, саяси етш рлж жактарын тутас алып угынып, уйренудщ орнына Маяковский елендерш щ сырткы шшшше жармасып, елецш ц ж ана заманга ла- йыктылыгы елец ш ш д е п сездерд1 бышыратып, шашып ж1беру деп бглген. MiHe, булар эдебиет1м!зд1Н всу жагындагы квлецке жактары. Камдану кезещндеп тал- пынудык,_1зденудщ cypiHicTepi. Ал осындай кезевдерде сын эдебиегпн творчестволык жумысына ж етекш ш к ете алды ма? Ж ок, ете алмады. Ж ан а кезендеп ipi Miидет болган ж огары дагы тер т мэ- селен!ц сын 6ipiH де дуры с шешпедй Эръберщ ен сон ол мэселелерд1 журтшылыктыц талкысына коймады. Элде- калай Kefi6ipeyi ауызга туссе, ол жеш нде Tepic кортын- дылар шыгарды. Мысалы, мура мэселеа дегенде, алдымен квп свз болган Абай. М унда б!здщ сыннын туШрдей Tayip ж ер1 болса, ол оныц Абай ж внш деп улт- шылдарга карсы дауы с KQTepyi. Абайды тапка т ук ка- тысы ж ок деп, жалпы эдебиегпн «тапсыздыгын» дэлел- flerici келген ултшыл М устанбаевтарды ц niKipiHe М ука- нов, К абы лов сиякты коммунист сыншылар карсы шыгып, Абайды ц тап акыны екенш айтты. О л ж агдай да бул ете керек едй B ip aK бул ж олдастар А бай мэселесш езде pi дуры с TyciHin коймагандыктан объективно сол езде pi айтысып 'отырган ултш ылдардын отына байкамай май куйды. Сэбит Абайды «Ултшылдыктыц туп казыгы» дедй 1лияс (Кабылов) «Абайдын енбекнплерге т у к Keperi жок» дедй Б ул не деген сез? Бул Абайды улт- шылдардыц ж апкан бэлесшен араш алап алып, дуры с зерттеп, б1здщ мэдениетке пайдалы мура болатын жерш керсетудщ орнына, Абайды н кол-аягын байлап алып, мурасыныц ж ауы ултш ылдарга устап беру деген осы

емес пе? Д ер е м тйпмен айтканда: «мунын 6i3re ке- peri жок, Абай сендердщ кубыжыктарын, пожалуйста, ездерш алып кет!пдер, аулак» деген сез гой. Бул, эрине, орыс мэтел1мен айтсак, Абайга «медвежья услуга» бол- ды. Dip ренжитш нэрсе, кейш жазган 1лияс (Ж ансуп- ров) пен Баббастыц енбектершш ез1 э л п Tepic шмрлер- ден эл1 кеп узап кетпегеш керш едь Баббастын «Абай туралы» ютабын мшеген макаласында Сэбит бастапкы niKipiHeH кайтып, Абайга дурыс карай бастаган сиякты. Б улар женшде толыгырак кейш айтармыз. О ку, уйрену деген проблеманы сын TinTi колга алмады. Ол РАППпен 6ipre эдебиегп «Демьяндандыру» деген Tepic уранды костаумен болды. Елштеу, уйрену ж еш ндеп осымен байланысты тур, мазмун мэселеа жайлы эдебиет тэжри- бесшде болган кате угымдарды сын кезшде Kepin, тузетш , дурыс жен ал тей алмады. Эдебиет1м*здщ бу- рынгы еткен AoyipiniH дурыс кортындысын шыгарып, са б ак етпеу ез алдына турсын, ж ана дэу1рд1н бастапкы кезшде иге шыккан Tayip деген «Дала» поэмасынын езь HiH мэнш, манызын туаш и ретш сын атаулы болмады. «Кокшетаудан» сын 6ip езулеп «феодалдык» 1здед1. Дурысыйда «Далада» да, «Кекшетауда» да улп аларлык суреттермен 6ipre астарсыз, жел1аз услртш калкуш ы лыктар аз емес кой. «Ke.vip — коммунизм», «Коммунизм танында» сиякты толып жаткан цифрдын, схеманын, т1з1мнш, рапорттын поэмаларын, тагы да осындай кептеген суйкылт энпме, елевдерд! мезгш нде сынап тойтармады. Осы сез кып отырган дэу1рдеп эде- биеттщ халш , киындыктарын сын дэл Kepin, дурыс Tyci- Hin, талдап 6aFa берерлш, эдебиеттш жалпы агымы туралы тушщп nixip б 1лд1рерлш дэрежеде болмады. Шы- нында сол уакыттагы эдебиетке дурыс талдау беру — сол тек кемшЫктсрд1 керу деген сез емес. Ойткеш, эдебиегте уакытша болган кемш ш ктер, киындыктар ке- pi кетудш салдары емес, есудш KCMiui.airi мен кнындык- тары eai, сондыктан эдебиетпн к е м ш ш п канша кеп болса да, онда табыстын да дэш тамыр жая бастаган- ды. Ж ана туыиды шыгармалардын да шет жагасы Kepi- не бастаган болатын. Б 1здш сынымыз осыны д а тез тауып, ойдагыдай енеге шыгара алмады. Мысалы, бул кезде жазылган БеГпмбеттт «Майдан» пьесасын алы- цыз. Бул шыгарма дурысында эдебиеДм1здщ успртшдш- тен терендшке ая к басуынын нышанасы едь Бурынгы 34

•«колхоз жасасын, кулак курысын» деген ж алан сезге курылган ж адагай шыгармалардан шыгып, Бей|мбет «Майданда» сол колхоздын уйымдасып, еркендеу жол- дарын, кулактын куру жолдарын уакигамен ic аркылы, курес аркылы жэне энпменщ астарына Kipe iiuTi-тысты кайшылыктарды, киындыктарды керсетуге беШмделген. «Майдан» эд'ебиегпк-драмалык ж агы нан д а жаналык- тын ушкыны едь Алдагы жылдарда epic алган драма- тургиянын бас казыгы сиякты шыгарма едн Емздш сынымыз муны б1рен-саран, жешл-желш макалалар- мен мактап ете шыкты, шындыкты суйешш кылып отырып, пьесанын драмалык кунын коса алып, не ушш мактап отырганын e3i де жете айырмады. «Майданный» жацалыгын, сонымен 6ipre, мунда д а арылып болмаган схематизмд1 кадагалап ашкан мэдени сын болтан жок. Расын айтсак, 30— 31— 32-жылдардагы сын эдебиеттщ ecyiHe жэрдемдеспек туп л , кайта эрРберщ ен сон кедерп де болтан жерлер1 болды. © здерш зге б е л г ш , бул жыл- дар РАП П -ты н д э у1рлеп турран жылдары eni Foft. Р АП П уйымынын жумысында болтан кателштер туралы Орта- лы к партия Комитетшщ РАП П ты жойып, эдебиет уйым- дарын кайта куру туралы 1932 жылы 23 апрельде шы- FapraH каулысында ашык айтылды. РАП П ты н ic жузш - д еп эюмншмп мен ж ш и и л д т марксизма! бурмалайтын б 1ркатар «жанды адам», «Плеханов артадоксиясы ушш», «тетен эсер» деген сыкылды Tepic теорияларымен уш та- сып, Орталык Комитет айткандайын, эдебиеттщ ecyiHe кедерп болса, осы айткандардыц 6api б1зде де орын теп- Ti. Б1здеп К азАП П РАП П ты н бул кателерш кайта те- рендете TycTi. Б 1здщ эдебиет сын кадрларымыздын жастыгына, мэдени дэрежесшщ темешйгше, блкелщ KoMHTerrin ecKi басшылыгынын, ул т мэселесш бурмала- FaH саясатынын нэтижелер! косылып, К азА П П уйымы­ нын кателер1 ете-мете ерескел т ш ш алды. Осы ерескел- д!ктер КазАП П ты н сынында тштен баттиып керш дг Акы ры адам айткысыз, эдебиет шенберше сиымсыз соракы- лыктарга сокты. Бул сын эдеби егп еркендеуге, жазушы- лар кадрын тэрбиелеуге т ук жэрдем етпей. онын есесше жшннлдщ отын маздатумен болды, эдебиетте ур шок- парлык саясатын ж урпздн К азА П П сыны дегенде, б 1зде кептеген сыншы болды деп укпацыздар, сыннын туткасы КазАП П ты н басындагы 6ip, eni, уш KiciHiH колында бол­ ды. Алдымен К азАП П сыны Кайыпназаров сыны болды.

РА П П -та жаксы айтсын, ж ам ан айтсын, эдебиегп бш етйг сыншылары болды Рой. Б 1зд ш Кайыпназаров Мустафа керкеменердщ теориясын, тарихын б ы у былай турсын, сынайтын шырармасынын езш кебш е окымай, баска б!реуден сурап алып сынайды екен. Сынамайды-ау, тан,- ба басады екен. КазАП П ты н ол танбалары «пролетари­ ат жазушысы», «байшыл жазушы», «жолбике •жазушы» деп кун бурын дайын турады. К езеп келген жилыста Кайыпназаров КазАП П ты н басшысы болгандыктан, сол себепп сыншысы болрандыктан, жазушыларды кез ал- дына Ti3in койып, эл п танбаларын ж аралай шыжыл- датып басып шырады екен. Соиымен жазушылар «6aFa- сын» алады екен де, оны Кайыпназаров партия жолы деп танытады екен. Ен «терен» кеткенде айтатыны «Typi жаман, мазмуны жаксы», «мазмуны жаксы, Typi жаман» деген косымшалар ж асайды екен. Осы айтканнын манын- д а кеп к ул к ш анекдот сыкылды фактылар табар едпнз- дер. Мен буран кеп токтауды каж ет демеймш. КазАПП сынынын кандай сын болтаный бай кау yniiH осы да жет- к ш к т й Kopin отырсыздар, К азА П П та шын марнасында сын болмапты. Болтаны э л п сыкылды, надан кол Fa бе- р1лген «сал сойыл» болтан. Сондыктан бул сыннык терен i3 калдыргандай теориялык Tipenrepi болмагандыктан, экг^мешн бул ж агын казбалам ай , тек К азА П П сынынын керкем эдебиеттщ еркендеуше, acipece, онын cohfh жылдарында зиян icTereHiH ескертумен канараттандык. Тарихи каулыдан кейш Ж акары айткан О рталы к партия Комитетшщ 32- жылры 23 апрельдеп тарихи каулысынан кейш бук ы С о­ вет О д э ры н ы н эдебиетшде, онын ш ш д е казак эдебиетш- де ж ана д э у 1р басталды . Оде б нет Р А П П басшылырынын KefliHri жылдарындагы эю м ш ш к , шарындык, ж жпллдж кеселдершен арыла бастап, кателерд1 сынап, совет жазу- шыларынын бэрш 6ip катарра жинап, ж ана заманнын дэреж есш е ж етуге умтылды. Совет эдебиепш к 6ip мак- сатка жумылып, заманра сай санлактанып, кен творче- стволык жолмен есуш е нарыз кереки жардай жасалды. Осымен 6ipre, совет эдебиет сыны д а ж ана ' сатыра кетеривд. 36

Б1зде К азА П П жойылып.онын орнына совет жазушы- лар уйымынын icrefl бастараны д а сол 32-жылдыц ор- тасы. Осынын. артынан 6ip жылга жетпей б л кел ж Коми- тетш щ басшылыры ауысты. М ш е осы ею зор окирамен байланысты казак совет эдебиетш щ yuiiHiui flayipi 32— 33-жылдардан басталады . Б ул Ka3ipri ек сонры д э у 1р. К ай марнасында болсын, бул сонры терт-бес жыл карыш- тау дэу1ршщ басталран жылдары, умтылу, е су сатысы- нын 6ipiHiui улкен баскышына адым жасаран жылдар. Бул адым эуел1 еткеншн кем ш ш к кателерш сынра алу талабымен icKe юршедь Совет ж азушылар уйымынын 6ipiHini пленумы осы ж аца жардайра бей1мделген пле­ нум болды. М унда бурынры К азА П П уйымынын жумысы сыналып, эдебиет1м1зд1Н откенше езшше кортынды жа- салран. К азак эдебиет1 туралы Мусреповтын жасаран баяндамасында дардыдан ты с кеб1рек ж еке шыгармалар сез болран. Соларра кы ска талдаумен niKip айтылып. баяндама накты сынра мурындык болран тэр1здк Bipaic мунда да езара сын нагыз кен epic алды деуге симайды; ейткею мунда да эдебиеттщ, К азА П П жумысынын, сын- нын ecKi басшылык тусындары К азакстан жардайынан туран киындыктармен катар, кемш ш ктердщ жерше жетш айта алмады. ©лкелж Комитеттщ басшылыгына тиетш кеп мэселелер кулбштеленш кан а айты­ лып, б у гш п калды. Б ул пленумда тары 6ip дарды­ дан тыс нэрсе — мунда 6ipiHini рет социалистж реализм aflici сез болып, совет эдебиетшщ ол Heri3ri sflici екеш айтылды. Осы пленумга йпе-шала ©лкелж Комитетке жана басшылык келдй Ж ан а басшылык езара сын ура- нын кетерш, ул т мэдениет жумысын ж анадан катты колга алды. Осыран сэйкес 6i3flin эдебиет1м1зде де, сы- нымызда да улкен кимыл, серпш пайда болды. Ж азуш ы, сыншылардын рухы кетеркидн ж ана кайратка мшдй Муны «Кызыл ат» поэмасынын манында кетершген сын- нан байкайсыз. Сонан 6epri Одактык, Казакстанды к ж а ­ зушылар съездерк Казакстаннын 15 жылдык мерекеск М осквада еткен керкеменер OHKyHfliri, KeftiHri Пушкин кундер1 — мунын 6api осы сонры жылдарда э д е б и ё т п з - ДШ карыштап ecyiHe кэд1мг1дей катысы болран оки- ралар. Бул арада мен эдебиеттщ е с у кейпш мшездеп, I обзор жасап жатпаймьш. Муны Сэбит ж олдас баяндама- I сы!нда кен керсегп. Мен бул айтылрандарра ж ал гас Каз- j АПП-тан 6epri сыннын бет алыстарына токтамакш ымын.

О зд е р д ш н азары ны зды 6ipa3 тарихи кезендерге аудар- раплаты м аксат та осы беталысты у гы н у упн'н ель Белин­ ский айтады екен: «Bi3 сынымызда кебшесе Ka3ipriniR себептер1н еткеннен 1здеп, кубылыстардын тарихи бай- ланыстарын ашып nepyni, табиии каж ет деп бьлдж» — деп. Bi3flin сынымызды ссылай алу каж ет cei<inai корше- д ь О рталы к партия Комитетами тарихи каулысынан 6epi Элкелж партия КомитетМ н ж ана басшылырынын ту- сында квркем эдебиеттщ едау1р котерьлгенш айтып отыпмыз. Сонын езш де заман тьдегЫен m i томен, кеше- унлдеп калианын ж эне квп кесел-кемш ипктерлт шыр- мауынан шыгып болмаианын таиы айтып отырмыз- Ал сыниа келеек, бул жумысымыз коркем эдебиет тэжри- бесшен де калып койып отыр. Сыннын ен артта калган двигелск екеш айдан анык, мунда еш юмnin дауы жок секш дь А л енд| осыган не себеп? Сын б 1зде неге аксай б ер ел Р Кайткенде сын катаора енедь кайткенде алга шы- гады? Пленум осы мэселетепге ж ауап 6epvi керек. Ме- нщ ш е сыннын б1зде ене бойы ней in «ел е ж атуы нын ен ipi себебпйн 6ipi наданды к дем ей-ак кояйык, сауатсыз- дык кой лейм>н. К азА П П сынынын coHFbi жылддола тэж рибеа танба, теориясы сауатсыздык болды дедж. Р а с олан 6epi сын коп w rep i ж ы лж ы ды , о д ак колемшде вткен теориялык айтыстарра езппне тырбанып дауыс коскан болды. С о ц и а л и с т реализм ofliciH ту е ш д тге н болды. Б:рак. жолдастар, сыннын мэдени дэреж еп Каз- АПП тын сауатсыздырынан эл1 о п т а алые кеткен жок. Эдебиеттен маглуматы жок. 6uiMfli жазушы тугм жай окушынын дорежеешен томен болмаса, артык емес юешер д е б!рдемелерд1 кобыратып газетке бастырып, сыншы болып шыга кел етш бар. М ундай кездейсок сыишылапдын эдетте узак баяны болмайлы, бупн ш ы кса ертен ж ок болады. Егер 6ipeH-capaHbi сын жу- мысында ipre тебе калса, олар эбден сыннын багасын Tycipin болады. Сондыктан, сыннын мундай кушнде н алагай Kici сыншы болам лесе коп киынлыкка сок- пайтын сиякты туе ш ж туады . Эдеби б ш м 1м ж ок болганмен ж азуш ы ларды н мш ш тапсам сыншылык MiH- дет1мд1 аткарраным ем ес пе, дейтш, аурудын, ел1мшн квбею ш тш ейтш молдалар сыкылды, яки аттын жауы- рын андыган сауы скан сы кы лды кокы р сыншылар шы- рады. Bip кезле Л ессинг оз заманында рылми элебиет сынынын ж оры н айткысы келш : «б1зде, кудайра шуш р,

сыншылардын школасы бап. оларды н сынынын ек жаксылыгы сонда — олар ■ Kicinin cbiHFa деген ceniMiH ж ояды »— депть Сол айткандай, 61‘зде сыншылар бар да. 6ipan сын макалаларынын Ko6i сауатсы з колмен жазылгандыктан. сыннын сапасы еспей келедь Б ул кал- пыкда cbiHFa се ш м а з карауды ц бары да рас. Белгнш 6ip сыншымыз 34-жылы ©тебайга сын жазды. Онда ©то^ай- дын «Май майданы» деген поэма'-ын м актагая б т ы п - ты. Сондары барлык талд ау дэле-ni мынау: «Капитал елдерш деп naaipri хал-ж айды козге толык елестетедн Муны елен к е л й р т ыс.паттап отырмаймыз, к бай ты окы- FaH Kici керер».— дейдь Муны кандай сын деуге болады? «Капитал елдерш деп Ka3ipri хал-ж айды кезге» калайш а толык елестететш ш сыншы айтпаса. оны «штапты окы- Fan Kici e 3i керет:н болса» онда сын ж азуь1нын не Keperi боллы? Сауатсы з сын осы сыкылды. не ж ам андай алмай- ды (жамандагысы келсе балагаттай ды ). не мактай ал- майды Ал мактайын лесе- озш ш тук укпаганы н корсе- Teai. CefiTin «балыкты ала а.пмагян суды лайлайдынын» кебж киед! де кояды. Сыншы ©тебай о л ен д ер ш т «кем- uiuiiriH» де керсетпекнл болтан. Ондагы жазраны мынау: «рас, ©тебайдын шырармаларынын санына сапасы сай емес, санына Караганда сапалары кем, томен жатыр. ©тебайдын сапа жагынан жетшкешнен жетшпегеш. кем- Ш1Л1п' коп». Ол не ш л и ан толып кеткен сан мен сапа, олар калайша сай емес, неге кем? Heci ж елспейдн соны б!р «кудай» б живее, сыншы да. 6i3 де бишейм1'з. С ез жок, осы макаланы жазып болып, элг! сыншы ойлаган uibiFap: «Енд1 не кыл дейд1 маран. Объективно- ак айттым-ау. Сан жагынан да, сапа жагынан да, ж енс- пегешн де атадым емес п е Н деп. Эрине, мундай сын ма- каласынын жазылуынан пайда шамалы. Тары 6ip мысал, 1935 жылы журналда « э д е б и е т п зд щ 6ip катар мэселе- лер1» деген макаласында ©тепов Кулмырза сыншы жал- пылама турде эдебиеттщ с у р е т тш п н насихат ете кел1п; кортыидысыида мынадай туйiнге токтайды: «Беш мбет, 1лияс, Сэбит, Рабит сиякты жазушыларымыз «басты жазушы» деген атакты, эрине, улкендшпен жэне коп жаз- гандыктарынан алып журген ж ок: шырармаларынын са- палы дэрежелер!мен алып ж ур. К азак эдебиетш де, acipe- се, cOHFbi уакыттарда коп табы стар болтаны К азакстан ж уртиш льтына бел п л ь Б iрак бул табы с ж е т к ш к п емес. Ж ет к Ы к п болмайтыиы, ойлаганымыздай салалы шырар-

ма e«i шыкпай жатыр» ( 1935, № 7— 9). О сында эдебиег- Tin 6ipHemeyi т у п л 6ip м эселесш ш бет1 ашылган ба? Bip ryftip накты ойдын, п т р д щ дэн 1 бар ма? Ырымра жок. О ры с мэтел1мен айтканда: «не акы лга, не ж урекке» бе- рер е ш тен еа ж ок. Куш мен айткан кисынынын казактын ipi жазуш ыларыны к шырармаларына кандай катысы бар, к'ортындыда айткан «сапалы лы к дэрежелер», «кеп табыстар» дегеш не, «жеткш гсп болмайтыны» кай жер. кандай жер «ойларандай сапалы шыгарма» дегеш кандай шырармалар — т ук дерек ж ок, 6ip ауыз мысал жок, бу л сауатсы з, парыксьтз сынныц, niKipci3 суйы к сыннын 6ip Kepinici. ©тепов К улм ырза кернект1 сыншымыздын 6ipi. K a 3ip сыншылардыц ш ш д е еш-уш сыншынын аты аталса 6ipi боп ауызга Кулмырза тусер едп Му- нын жэлрыз жаксы касиет1 — узбей одебиет жаналыкта- ры тур ал ы эл1 келгенше niKip айтып отырура тырысу- ында, мунык м акалалары нда ж алрыз-жарым кейб1р пайдалы п ш р д щ ушкыны д а калкы п KepiHin кояды, А лайда, элп сиякты тиянаксыз, марнасыз «кисындар», «сындар» бул сыншыда д а аз кездеспейдк Айтайын дегеш м — б1зд1н сынымыздын модени теориялы к дэре- ж есш щ ете темешйгшен туатын кеселдер: сынды жа- зуды н д а, коюдын д а онайлыры, жазран сыннын ж ауапсы з, калай болса солай ж азылып, ж алпы сыннын кунын KeMiTeTiHfliri, беделгн Tyciрет!нд1г1. Осыныц 6ip нэтиж еск ж алпы жиынтырын алганда, б1зде наш ар болса д а сын бар, 6ipaic ipi ж азуш ыларым ызбен катар койып, одак колемшде керсететш ipi профессионал сыншымыз жок. Сыншылар санарында бурын-сонды болган Tof- ж анов, YcenoB, К ен ж ебаев сыкы лды ж ол дастар еш жыл, уш жылда 6ip макала жазады. Кайыпназаров болса, ол К азАП П пен 6ipre сын майданынан TinTi гайып болды. Ж олды баев Саматтын ушн де енпрдг Уэделес- кендей e3i де ундеуш койды. Кабы лов пен Ж усш беков сынмен элдекаш ан кош айтысты. Э з1мбай Лейеров 6ip-eKi кэршш, куйрырын устатпай Kerri. Ел ж ас Бе- кеиов 20 расырдагы к аз а к эдеби ет1 мен «Айман — Шол- паннын» тарнхи ш ындыктан кандай орын алатынын» таба алмай шарш ап койды. А нда-сан да ah урып мещаннын «арманын» айтып Кудайбергенов деген жур. « К аза к э д еб и ел » мен «Ленишшл ж ас» газеттерш ш бе- тш де 6ipeH-capaH б е л п а з ж астар тш п-каш ы п ш абактай шолпыддап кояды. Керкем эдебиет баспасынын шыгар-

ран ютаптарын сылап-сипап етю з у максатына бе^м де- лш Ж аманкуловты н информациясы шырып турады. Кемшипктерш, кателерш ез алдына койранда, сыннын сонында шурылданып журген тек бтепов пен Смайлов. Ж азуш ы лардан сынра жен! келгенде араласы п коятын М ухтар мен Сэбит, ресми ретте рана 1лияс пен Рабит- Tin катысатын кездер1 болады. MiHe б 1здщ сыннын ка- дрлары! Бар сыннын сапасын айтпай турып, осынын езшен ■ керуге болады, б1здщ сыннын неге артта калып отырганын. Сынды кэс!п кылып, мамандыгым деп са- нап, осы ж олда б ш м ш кетерш , керкем енердщ тари- хын зерттеп, (зденген, талаптанран сыншыны KepceTi- шздерпп! Ж ок, таба алмайсыздар, ондай сыншыны. Осы уакытка дешн сынды еткен-кеткеннщ кездейсок жолы тускенде coFbin кететш станциясы кусаты п карау- шылык болды. «Кеп тую рсе кел» мунын д а пайдасы бар. BipaK жалрыз осы жол-женекей согумен сынды аякка коя алмаймыз. Муны езара сын туынын астында шакырылып отырран пленумымызда катты айтуымыз керек. Б1зхын жумысына кептеп жумылып жэрдемде- cin отырумен 6ipre Маркс-Ленин теориясымен кару- ланган партиялык бш м дк мэдениегп профессионал сыншылар тэрбиелеп ecipyiM i3 керек. Бул энпменщ 6ip жары. Енд1 осымен байланысты сыннын нашар бол у се- 6e6iHiH екшпй жары бар. Ол сыннын ролш, эд к-ам ал- дарын Tepic урынудан шыгарды. Баяндаманын басында Торжанов сынынын теория- лы к Ty6ipi Воронскийдщ интутивизм!мен тутасаты н жэне содан туран кате кортындыларды айттык. Бул теориянын acepi Раббасты н сын эдшш туснуш де де бол­ ды. Онын «Эдебиет жэне сын мэселелерЬ деген ютапша- сын алсаныз, мунда Р абб ас бастан -аяк Воронскийдш акыл мен сез1мд1 карсы к’ойран теориясына лайыктап Плехановтын атакты «ею актысын» бузып алады. Плеханов ез!рпн абстракт тур ш де айтылган теориясын- да сыннын ею актысы болады деп бш едь BipiHiiii — шырарманын мазмуны мен идеясын ашу, еюннп — кер- кемдж Typin ашу. М арксиплдер бул екеуш eKi баска уздш нэрсе eTin алмайды. EKeyiH 6ip актыньщ eKi тар- магы деп карайды. А л, Р абб ас сынында екеуш eKi айы- рып тастайды. Мэселен онда мазмуны 6ip теб е де, Typi 6ip тебе. О л 6ip еленд1 сынап отырып, «мазмун, niKip жары жаксы, б!рак тур, эдем ш к жары ж ам ан»— дей- 41

Д1. Шынында сындагы турпайы социологизм мен фор- мализмнж тяппя б а с котепетш жеш‘ осы чазмун мен тур д! ею айырып тастайты н ж ер яой. Eneyi осы жепде енпп алысады. Bipeyi мазмуннын, exiHinici туг»дin К ула­ ги н а мшедк Раббас 6ip б у я н Hppceni ею билумен со- циологизмге де, фоомализмге де язык берелг Fa66ac оны ез! де айталы. ЭлН «мазмуиы ж аксы. Tvni жаман» деген е л е к ш — Ж ирмунский мен Ш кло тки й т о г е тер- гетсек. тяс-талканы н т ы га р я п ел ь — д ей я . Bi3 айтяр ек: оны Нусинов пен бп д ш М устаФяга берсе. мактар едг в я-гкРН! к р й !н п Р Д П П пен КяяАПП-тын сыны ля осы eKi айы ру жолында болды; туппяйы сопиологиянын кол- тыгына c v 6vniKTi. О сыдан к е л т б 1зл'н М устаФа «Сдбит- тш такы пыбы мен мазмуны ж аксы. б:р зк сапасы жаман» деп сычайтын. Тлияс Абай туралы жазрян енбег'чде: «6 i3 бул макалам ы зда Абайды н мазмуныня i<e6ineK опын бердж »— деп ескепту ж яоады. Сыннын afliciH огы ляй t v c ih v рсы ю/нге лейш кеп сынты мы зды н суй еп н е ciHin келедк Телеш ев деген сыншы Тайырдын «0 Mip сей лед1» деген ж инагы ндагы е л е н д е в ж т мазму- нын сынап к е л т : «Тайыр акыннын якындык кушш, шы Faпм ал ары нын т ур жары, ке п к е м д Ы п н айткамыз жок. М э се л е н т бул жягын ж олдастап ж аза ж атап деп се н д ж » — дей д ь К удай бергенов деген са баз сыншы А скар ды н «©Mip» деген поэмасын эбден cerin алып, бы- лай лейл!-: «ен.я 6i3 «9 м1вД1Н» поэзиялык к аси ея н е ке- лел ж . Б ул ж агы нан Караганда. с©м!р» торт аягынан б1рдей аксап жатыр» Оран мысал к е л я р уд ж каж ея бол ар ма екен? Оран р е я келгенде 6in оваламы з: енд1 6in мысалмен танысып керейж . 9 . Л екеров Тлиястын «Куй» почмасы туралы мынадай ж аналык ж асамак бо- лады. «Куй» ете керкем жазылран. Тур жарынан, кер- кемдж жарынан казак эдебиеянде тиш я орын алады (!? ). 6ipaK мазмун жарынан ол бупынры эдебиеттен узап кете алмаран» дейдь Ал буран не айтасызляо? «М азмуны бален, Typi тулен» деген онай эд1С, б!зле сондай эдет болган. мунда тук кате жок сыкылды керВ нелг К у л я р ы м ы з TinTi уй р ен т кеткен. Дурысында те- penipeK кар асан . бул ж ол манаты социологизм мен формализмю н 6ipeviHe апарып сокты рады. Квпкем шы- рарманы яки ж азуш ыны н бую л творчествосын тутас алып м я з м у н ы мен TyniH 6inre алып оынямаса. вида кер- кем шырарманын, диалектикалы к б1рл1гш ж ымдаскан

куй ж д е алып сынамаран сын ж ал ан сын, Tepic сын бо- лады. Б|'здш ж олдастар ойлайтын uibiFap: А байды н шы- рармасынын тек мазмунын айтса да жетпей ме. Тайыр елеш нш акындык, керкем дж турлерш TinTi айтпаса да сын болады деп. А скарды н «0Mip» поэмасындзры^кер- кем тур сыкылды «чепуханы» б а ск а 6ip ж олы айтура да болар, «Куйш Ь поэмасы мазмун жарынан ecKi эде- биет катарында бола турса да, тур жарынан эдебиеть М1зде улкен орын алады деп. Булай д еуде сыншы ж ол­ дастар 6ip нарсеж ескермейдк керкем шырармада мазмунды ж алан айырып керуге болмайтынын, мазмун кандай да болса б е л г ш 6ip тур ге салса рана KepiHeTiHiH, сонсон exi нэрсеш шатыстырмау керек: 6ipi жазушы- нын KepceTKici келген шындык мазмуны, e^iHiuici — сол мазмуннын корнем шырармада калай берйшен, орын- далган куй!. О сы ш аты стырудан туаты н нэтиж е баска мысалмен айтсак былай шыгады: акын колхоз турмы- еын мазмун кылып шырарма ж азса, 6ipaK шырармэсы- нын сапасы ж ам ан болса, онда ол шырарманын м а з ­ муны жаксы да, 6ipaK Typi жаман. Ж ок, дурысында булай болмайды. Ш ырармада ж аксы, сапалы боп кершбеген мазмун жаксы бола алмайды. Колхоз турмы- сы болмыста ж аксы мазмун, ол ж аксы мазмун шырарма­ д а ж ам ан KopiHce, ол ж аксы мазмунды ж азуш ы не эдеЙ1, не эл1 жетпей бузып ж ам ан кылып KepceTKeHi. Сондыктан шырарманын мазмунын ж аксы д еу ге си- майды. Ж азушынын мундай шырармасын сы наганда, онда шындык Tepic керсет1лген, шырармадары мазмун шындыктын мазмунына жатпайтын Tepic, ж ам ан маз­ мун деп сынау керек. Сыннын нег!зп таразысы (крите­ рий) шырарманын шындыкты калай керсеткен1н ашу. Ендеше Абайдын 6i3re кунды жер1 болса, ол акындык тур аркылы 03 заманынын шындырын ш ы рармаларында дурыс мазмун eTin корсете алуы нда болады . О лай б ол ­ са, Абай шырармасынын мазмунын туршз aiuyFa бол­ майды. «К уй ш Ь поэмасы б 1зд ш поэзиямызда белгШ 6ip орын алатын болса, ол керкем тур мен eCKi ауыл- дын шындык ш пптм ен дурыс кЗртиналар бергенд1гшде болады; Куйш ш ж куй!, элеум еттж халы аркылы ет- кенн1н шындык кершкггерш поэзиялык турмен бере ал- рандырында болады. Эйтпесе Л екеров айткандай «К уй­ ш Ь мазмун жарынан, шындыктын керМ сш алу жары­ нан бурынры эдебиеттен асып кетпеген бол са, онда ол

кандай турмен б 1зд щ эдебиет1М1эде «тш еп орын ал а­ ды»? Ж ок, Лекеров жолдас, квркем здебиетте булай болмайды. Квркем эдебиеттщ баска салт-санадан езге- uiefliri тек осы TYpiHiK е з ге ш е л т н д е . О лай болса, тур- пайы т ур д е муньщ е р е к ш е л т н е киянат етпещз. Леке- ровтын мунысын кергенде, П ушкинищ 6ip айтканы epiKci3 еске тусед г Эдебиеттен хабары ж ок сыншылар- ды акын былай мшездейдн «Олар эдебиегп политэко­ номия кусаты п сынайды... ягни ecTyi бойынша, eui6ip н еп зс1з, T3pTinci3. маглуматсы з, кебш е ж еке басынын ece6iHe суйеп сы найды» дейдц осы сыкылды Лекеров «Бей1мбет усак буржуазиянын ауылдагы белегшщ, Сэкен каладаты сы ны н жыршысы е д Ь ,— д есе, Абай ен- бе к п , мал табуды , окуды айтканы yuiiH, оны саудаш ыл байдын акыны десе,— эд еб и егп тусш бей П ушкин айт- кандай, политэкономияньщ 3HiHe басканы емей Йеме­ не, мазмун мен Typfli eKi айы руда турпайы социологизм мен формализмнщ тагы 6ip соракылыгы бар. Олар мазмун мен тур д щ 93iHiH магнасын бузып алады. Мэ- селен турпайы социологизмнщ сыны, мазмунды калай TyciHflipefli деш з, мазм ун ж агы нан алып сы нау дегенд! ол калай угы нады дещ з; турпайы социологизмнщ сын- шысы шыгарманы алдымен шындыктыц отражением деп карамай, жазушыныц вз идеясынын отражением деп карайды. Э з идеясы емес-ау, бую л 6ip таптын салт- санасы ны н KomipMeci д еп алады . С ей тед! де, ол мше бул маркмшлдЬс э д к , вйткеш ш ы гарманы ц 6ip TanTiKi екен!н аштым деп кею репн кагады. Шынында турпайы социологизм марксизмнщ жауы. Турпайы социоло­ гизмнщ философиядагы атасы турпайы механиснк ма­ териализм. М еханиснк материализм философияда са­ на болмыстыц (бытие) ж ал ац айнасы деп, сана мен болмыстын арасындагы диалектикалык кайшылыктарды есепке алмаса, сойтш шындыкты солгындатса, турпайы социологизм кершем эдеби еттщ ба ск а салт-сан а сала- ларынан ерекше тур езгеш е л тн жэне онын взгеше алып суреттейтш таптык сананыц болмыстагы кайшы- лыктарын ескермейдн Турпайы социологизм жазушы­ ныц ж еке басынын ерекш елж терш койып, тап де- геннщ езш ж ай д ак, ж алпы лам а турде тусш едц оны баска таптарм ен кур ес устш д е алмай, д ер бес (Ирынгай, катып, сенген куш нде, 6ip калы пта алады. Сейтш , шы- FapMa тап пен тапты н куремн, бую л когам шындыгын

тап кезкарасымен суреттеген активный айна емес, 6ip рана ж ал ак кескш ш керсететш шындыктын камеею келецкеа боп шырады. Турпайы социологизмге былтыр «Правда» катты соккы бердг Бул зиянды эдш бэйынша Пушкин, Лермонтов, Гоголь тары баска классиктер элеу- метт1к корамныц iuiKi шындык, кайшылыктарын керсеткен улы суретш ыер б'олмай, дворян табынын кайдагы 6 ip iiu- Ki топтарынын тайыз, тар, тапты к санасыньщ сакшысы болып бараланран. Сондыктан «П равда» б у л эдкпт марк- сизмн1н атарын буркенген ж алган «марксизм» ж эне диа- лектиканын жауы дейдц Kepin турсыздар, турпайы социо, логизмшц сыны шырарманыц мазмунын сы наймыз деп, мазмунныц ез1н бузып керсетедь Эдебиеттщ элеум егпк таптык 6eTiH ашамыз деген боп, оныц шын таптык жэне объектив™ мэнш жояды. втепов ж олдас 6ip мака- ласында сыншылардык тары 6ip турпайылыры акынды сынай калса, тек тап жарын карасты рады дейдд. Бул Tepic TyciHiK. Олардыц катес! тап жарын карастыруда емес, тап жарын дурыс карасты ра алмай, мэселешц эцш айналдыруда, таптыкты турпайы тусшуде. Турпайы социологизм, acipece, б1здщ сында коп жайлап келе жат- кан эдю. Оныц ете занды ce6e6i бар. «1здегенге сура- ран» дегендейш сынга сауаттылык жетпеген ж ерде бул нагыз оцай, нарыз колайлы эдш. Э й т к е т турпайы социо­ логизм ушш эдеби егп ц егжей-тегжейш б1луд1ц каже™ жок, бул эд1с бар ж ерде терец зерттемей-ак, ж еке жазу- шы шырарма туралы уз ш д ь к е ал д ! бара беруге болады. Тек жазушыныц кай тапка жататыны аныкталсын. Ар- ж агы Tin™ оцай, жазуш ы не ж азса д а , калай ж азса д а сол таптыц ж ем1а ры п сыншы ж апсыра салады . Со н ­ дыктан б1здщ Кайыпназаровтарра пролетариат жазу- шысы ма, ш аруа ж азушысы ма, жолбике жазушы- сы ма соны айтып берсец болтаны, аржарын ездер1 61- летш едц А бай мацындагы сынныц д а эл! кунге дейш жандшш жетпеуше Heri3ri себеп — осы турпайы социо­ логизм aflici. 0 3 iH оцай сынап отырран нэрсенд1 бьлме- сец д е бул эдю бойынша ацш айналдыра са- луга колыцнан келедк Абайды сынаганда Лениншц Толстойды сынаган эд 1а м ен сынаран болсак, А байды ц заман шыидырын калай керсеткеш н, тапты к кайшы- лыктардыц кеекшш керкем шырармасында калай ту- cipreHiH аныктап, Ленин соз1мен айтканда, к аз а к хал- кыныц «керкемдж дамуында» алатын орнын белплеп, 45

Абай мурасыныц кымбатты кунын аш уга тырыскан болар ед 1к, ж эне осы аркылы Абайды н тарихы кезка- расынын кеп жерлерде акыдоа шырмау болганын онын шыгармалары аркылы зерттеп таныган болар едж. M i- не, е студ щ орнына б1здщ сыншылар кай таптыц акыны деген ж адагай суракты н маны нда уйлыгумен келдй Bip кезде К абы лов 1лияс пен Сэби т М укан ов Абай жуан жудырык феодал — Keperi ж ок десе, Ж ансупров 1лияс косылып Абайды керек кы лу уш ш , ол феодал- дан шыкканмен жана сауда капиталынын жагында болван екен, сондыктан жанашыл екен деген сыкылды тезисп карсы койды, оган кешшрек политэкономиялык дэлелдермен барып Л екеров Эз1мбай косылды. Соны- мен кеп уа кы т айтыс «Абай феодал ж азушысы ма, улыттык сауда капиталынын жазушысы ма» деген бос сезден узап шыкпады. Абайдын таптык багасын онын жазганы аркылы терек зерттеуден, заманындагы жа- зушылык, элеум егпк мэдени куйлермен салыстырып шыгарудын орнына сыншылар онай жолмен баганы схем адан шыгаргысы келген. А байды н феодалшыл, яки капиталшыл екенш «ашып» алып, сосынгы ж ерде онын ж азгандары н мурнынан Ti3in шыккан. Сол себептен де 1лияс Ж ан суп р о в А байды канш ама арашаламакшы болса да, араш алай алмаган, акырында мына сыкылды танкаларлык кортындыга келгенш e3i де байкамаган болу керек: «Кдлмакан акынымыз Абайдан озык, Абай- дан 6i3re ж ана сез табы лм айды. А бай ce3i 6i3re ecni. Kemeri кешкен ж урттагы калган койма сыкылды казан. А бай ез заманына канш алы к манызды келешек мезге- се де, онын барлыпя д а 6i3re ecKi, 6i3re кертартпа. Сонды ктан 6i3 А байды н мазмунынан 6yriHri eMipre карайтын жаналык таба алмакшы емесшз». Ал ендеше керек болса! Заманы ерте екен деп сыншы т уп л 6ip кучер ujbiFbin алып, Пушкиннен жарып озып: «Пушкин 6i3re кертартпа» деп тур са, б 1здш пионерлер1м1з кан- дай кул‘,<1 кылган болар едк Шынында Абайдан не калды? А втор айтар: Typi калды деп. О лда 6i3 ай- тайы к Абайды н халы ктык, реалистж магналы cypeTi- нен сылып калды рган т у р 1ш зд1 Р аббасты н Ж ирм ун­ ский! мен Ш кловскишне-ак 6epini3! Б ул — бул ма, мас- каранын улкешн алда керес:здер. «Bip кызымнан 6ip кызым соракы» дегендей 1лияс niKipnepi кайта 6ip capi екен. 1лиястын туткан сыншылык эдйпш н TepicTiri-

нен элНндей т е р к кортынды ж асап алганы болм аса, 1лияс, e3i акын адам — Абайды ж аксы бм ед н ж аксы тусшедн Сондыктан Абайдын акындыгы туралы кеп кунды пш рлер де айтады. А л Тогжанов Раббастын дэл былтыргы шыккан «Абай» деген кггапшасын окып отырсацыз, денещз турилгедП Раббастын еткендеп ipi акынымызга арнап ыонографиялык ю тап ж азган фак- тысына каншама риза болайын десем де, штаптагы ерескел концепцияны кергенде лаж сы з: бул не деген надандык, не деген д ею рл :к1 дейсш . Тогж анов эцпм еш казакты н байынын тарихынан бастайды. Б ул ж енш д еп е з1н1н схемасына токтайды. Муны не максатпен ктеп отырганын байкасаныз,— оны Тогж анов А бай шыгар- масына мазмун, объектив™ болган элеуметтж ем1рдщ KecKiniH керсету уш ш емес, А бай табынын, hfhh бай та- бынын мшездемес.н беру уш ш icTereHiH K0peci3. Сонда Тогж анов Абайды н бурынры сы ншыларына Караганда, тыннан тапкан жаналыгы, каза к байынын тулгасы на феодалдык касиет пен капиталдык каси егп сигызу, сейтш, Аба.й феодал мен са уд а капиталыныц у э к ш деген «туш ндЬ мэселеш езшше «uieujin» алып, Абай феодалшыл деген К,абылов ceHiKi д е кате, капитал- шыл деген Ж ан суп ров с е н ш д е кате д еу, ейткеш Тог- жановтын тезис! бойынша, казакта е з алдында феодал 6ip тап, буржуазия 6ip тап болган жок, eKeyiHin туйш- flici казакты н байы; ендеше А бай осы к а з а к байынын жазушысы. Мше, Тогжановтын тезис1 осы. Тогжанов- тын 1лиястармен сонша айты скандагы тапкан тын ж а ­ налыгы д а осы. Абайды н бай табынын ж азуш ысы еке- шн дэлелдеу. Мэселенщ нагыз киыны, нагыз TyftiHi ш еш и ш , Абайды н акындыгынын KUiTi табылды. Бул K u irri алып Абайды н «коймасына» шргенде Раббасты н Абай бойынан тапкан е с к ш п , жаналыгы, жамандыгы, жаксылыгы, улттыгы, реализмп эрнберщен онын акын­ дыгы — мунын 6api э л п каза к байынын жем|С1, таптык менннп боп шыгады. Ешй карай калыиыздар: «Абай­ дын елецдершде кеп кайшылык» болса, ол кайшы- лык онын «шыккан табында да бар» (39-6.) Абайдын жаксылыгы Раббасша онын бай табына кесем болуын- да: «Абай ез тусында казак байынын ен жаксысы, ул- г1л i, ерн ектю едн Абайды н тарихта аты калганы, Абайдын жанашылдыгы — осы бай табын )лrepi бас- таймын, тузеймш дегеншде. Абай е з табынан асып еш- 47

тене к т е у г е талаптанган ж ок» — д ед1 Р аббас. Сосын: «Абай 63i бай табынын акыны болгандыктан, басканы ол не кере алмайды, «е керсе де бай кез!мен керед1», Сонан кейш Р аббасш а, А бай ды н енбекке, б ш м ге ша- кырганы халы к емес, казактын байы болады, ал сол шакыруынын 63i «казактын капиталдары бастаран байынын программасы». (45 б.) болады. Раббастын тары 6 ip «аш кан Америк а-сы» «Абайдын ш ын ды ры , р еа­ лизм!, бай ш ын ды ры , бай реализм Ь . (66 б.) «Абайдын кай мэселе жешндег1 сынын алсаныз да, осы байшыл- дырын, ycTipT сын керешз» (65 б.) дейд1 ол. Енд1 6ip жершде Раббас: «Бай болып отырып, елд1 алдамаска, жемеске болмайды. Бул бай турмысынын заны. Абай муны уклады , уккысы д а келм едЬ (64 б.) дедь «Абай кедейдщ жаман халш кере алса д а, кедейге icTereH ракымы: «Абай кедейге сол езш щ жазып отырган мейь piMci3, са р а н байынан артык карамайды». (84 б.) «Абай еш уакы тта кепке сенген акын емес», (85 б.) Осы- дан келш , Р аббасты н тиянактайты н niKipi мынау: «Абайдын тапты к ж олы — саяси жолынын KefliHri Эли- хандардын жолынан айырмасы жок, Абай да, Элихан- д ар д а 6 ip таптын баласы , eKeyi де казакты н капитал- даскан феодалдарынын жокшысы». (72 б.) Сондыктан «¥лтшыл акындарра Абай niKip жарынан да, акындык жарынан д а aFa болады». (79 б.) Кггаптын мазмунын бьпу унпн осы айткандар да жетер. Сонымен ч е р т отырсыздар, байда не болса, ол А б ай д ш де, Абайда не болса, ол бай дш . Будан артык казак байына, казак ултшылдарына кошемет, курмет ету болмас! Бук ш К азакстан болып казакты н халы к акыны Абайдын елгенше 30 жыл толран мерекесш етшгеннен кейш де мына сыкылды керер кезге ултшылдыктын отына май куйып отырран, зиинды ютапты н басылып шыруы — чуй ш ер лж ic! Ж о л д ас та р ! Т о рж эн о в ты н сонры сын ю табы н а ке- М л дер Ы зд! к е б 1рек белд1м. Оны н MOHici бар. Онда Р аб б ас кай жарынан болсын бар сыншыларымыздын ш ш д еп бас кетерерш щ 6ipi. Б!зде эдебиеттщ жеке жа- зушылары, жеке мэселелер1 туралы жаксылы-жаманды улкен ецбекпц шет-жарасын керсеткен Тогжанов («Зд^ биет ж эне сын м эселелерЬ, «Абай») деп М уканов («XX

■ расырдары каза к эдебиет1»)> acipece, Р аб б ас, Сол с е б е г т J-'аббастыц сын aflicrepi туралы ж ш т октау керек болды. Ж ане осы ретте сауатсы здыкпен астаскан «жалран» со- циблогизмнщ эдебиет ж узш де ленинизмге каншалыкты знянды екен1Н Раббасты н соцры «Абай» туралы ютапш а- сынан корсету кажет сеюлдендй Р абб ас niKip женшде де, эдеби сын’ oflici ж оншде де соцры енбепн 1929 жылы жазган «Эдебиет жэне сын мэселелерш деп» калпынан квтер1лмеген1и б 1л д 1р д1. Р абб аска, эд ет бойынша, тап деп коп айтылатын соз эн пм еш ц алдамыш сырткы бояуы екен, ал niicip ж уйесшде онысы шын тапш ы лды кка, марк. оизмге, оиын пакты диалектикалык эд1С1не кираш концеп. циянын сырткы буркеу1 екен. Р аб б ас туралы енд1 6ip ауыз соз айтып, бул баш мд1 аяктайык: Раббастын знянды oflici тек Абайды рана л астап коймапты, ол б1здщ фольклорымызды да дэл сол эдюпен ластап, байларра, ултшылдарра 6epinTi. Э л г1 «Абай» туралы кггапшасыиыц 6ip ж ер1нде Р абб ас халы к поэмаларын- дары халыктыц арман еткен у л г ш эйелдер образдарын былай дейдк «Козы Корпеш — Баяндай, Кыз Ж 1бек, Енл1к — Ке- бек, Кобландынын К урткасы ндай болу казакты ц бай- шыл жастарына арман едЬ>. (78 б.) Екшип ж ерш де сыншы осы niKipineH занды теорнялык казырына келе- Ai. Ол антады: «Жыр, кисса, айтыс е л ен дер — 6opi де казакты ц феодал табынын т1лег1н жырларан олендер едЬ>. (120 б.) Мынаган TinTi соз косуга болмайди. Был- тырры Демьян Бедныйдын пьесасы ж айында котеры - ген плбрлермен таныс болсаныз, Раббасты н кай жер- ге барып Tvpraiibiii кореЫздер. Мундай ерескел п1к1рлерге торкш болтан турпайы социологизм мен формализмн1н туп непзш ашып эшкере- леу жошнде коммунист1к партия совет эдебиет1 мен керкем oHepine улкен комек керсеттр сонымен эдебнет- -т1ц маркст1к сыны мен рылымыныц тез1рек ныгаюна жол . ашылып отыр. Эдебиет тарихыиан жазылран улкен енбект1н 6ipi Сэбиттщ «XX расырдагы к аз а к одебиет1» деген к 1табы. : М езплш де сусап отырран окушыларра мундай ipi ен- бект1ц iiibiFybi ете Т<ерект1 нэрсе ед1. Бул к1тапта Сабит XX расырдыц басындары ултшыл ж азушылардыц, сон- ссн демократшыл жазушылардыц эдебиет материал- дарын толык зерттеген1н керсетть Bipai< к1таптын рыл-