Мұқағали т4

I

дцггмелер Повестер Пьеса Макрлалар Аударма Естелт ЛебЬдер

торт томдык, толык, жинагы IV ТО М

ББК 84 (5 К,аз) М 16 ^АЛДЫКОРРДН O f АЛЫЦТАНДЫРЫЛРА1 К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 Макдтаев Мукзгали М 16 Шыгармаларынын терт томдык толык жинагы. 4-том. Курастырган - Л. Эз1мжанкызы, О. Аскар. - Алматы: “Ж алын баспасы ” Ж Ш С , 432 бет, 2002 ж. ISBN 5-610-01528-6 Бул томга акыннын экпмс. повестсри макалалары. Дантенщ \"«.yaiperri комсдиясыныц аудармасы, акын жарыныц ccTeairi. 6слпл1 каламгсрлсрдщ леб1здср1 eiui. Республика тсатрларында yncMi койылып журген \"К,ош, махаббат\" пьссасы да осында. Kitan копшинк окырманга арналды. м 4702250202-07 408(05) 2002 ISBN 5-610-01513-8-(4 Т) © \"Жалын баспасы\" ЖШС, 2002 ISBN 5-610-01528-6

ЭЦГ1МЕЛЕР1 К ,¥ Л П Ы Т А С - Эй, папа-ай! Ауылдан неге козгады екен б!ЗД1?! Жаксы ещ гой ауьш... K,a3ip егщщ ж инап болтан шыгар. Ш обш орып, егшш жинап алганнан сон, дала да каникулга шыккандай, рахагганып дем алып калады-ау 6ip, б1зйн с е п з ш ш класты колхоздын картошкасын жинауга биыл ю м бастап апарады екен? Былтыргы Смагул а га й д ьт эйбатын-ай! Еш ю м нен де коркпайды. Bip-exi сагат жумыс ю тетей де: “Жетед1 ещй, балаларым шаршады”, — деп класты ж инап алып, ауылга тартады. Алтыншы “А ”-ньщ ж етею ш й Телin агай: “ Бала шаршаушы ма ед1, 6i3 булардай . кез1м1зде...” — деп б1рденелерд1 айтыц ул тгей бастаса: - Э й, Токе, койынызшы. Сдздщ окушыларьщыз м енщ балаларымдай кунш е ею сагаттан emripin icrece, ею -а к кунде бггетш жумыс кой бул. Б уп н л жоспарларынды асырып орындадындар, боталарым, журпщ ер, — деп, Смагул агай 6epiMi3re бас боп думандатып уйге. кайтатынбыз. Жарым жолга келген1м1зде, артымыздан тебед ей жирен каска атьгаа мшген дерекпр агай куып ж ететщ. Ол Kici келген бойца: “К,айда барасындар? К,айтындар кейш!” —деп ашуланатын. BepiMi3 класс жетекш1м1з С магул агайга карайты нбы з. Агатайымыз ypKin-уй р м ей -а к , сабырмен: “Ж уре бер1ндер, кекелер!м, журе бер1ндер”, - дейтугьш . Bi3 жайымызга кете барамыз. Дерекпр агай ат у сп н де, Смагул агай ж ерде калып коятын. Д ерекпр агай колын сштеп, камшысын нускап, кэд1м п жиналы стагыдай б1рденелерд1 сой л еп жататын. Агайымызга карайлай беретш ек. Ол Kici 6ipa3 туратын да, басынан кепюсш алып, 6i3re карай аявдайтын... Осы жагдайды былтыр ею рет кездеспрдлк. Сонгысында агайымыз тым муцайып оралды. Эдетгегщей 6i36en кулю пей де. Ауылга жеткенше 6opiMi3 унс1з кедшк.

\"Дерекпр урысты ма ci3re, неге квнш азсЬ?” - деп Kopin ед1к, “в с е а н д е р - бш есщ дер. сабактарынды жаксы окысандар, енбек ешкайда кашпайды, естерщде болсыннан” болек ештене демедг Кдйран агай. К д о р кдйда екен?.. BipiHuii токсаннан кейш ол KiciHi кайда ауыстырып ж1бер/и?! Торгын кайтш ж ур екен... Биыл да класком болды ма екен? Бюрократ, нагыз бюрократ. Bip баламен достаспайды, 6ip адамга косылмайды. 0з1мен e3i журедд де кояды. Оз1мш1п. Сын жумысында, емтихан тапсырганда, елден бурын орындап болады да, тош регш жинап-тернеп, орнын тазалап, тайып о ты р ад ы . Е ш ю м м е н о й н а м а й д ы , к у л м е й д г в з iciH тынды рганнан кейш, ешюмге жауап та бермейш. Смагул агай да кызык, соны н нееш жаксы квред1 екен?! “Акыл —акылды. Акыл азамат болады. Сендер Акылды ожуалай бермендер” , дсп дорш теп-ак жургеш. Ал ол болса сол баягы калпы, 6ip ж ады рам айды , мэнг1л1к кенш с1з, еш н эрсе оны кызыктырмайды. Былтыр картошканы тепе жинап б таенде, бригадир агай келш: “Ал, балапар, сендерге кеп-коп рахмет, карактарым! 03flep in ocipin, ездерщ жинаган епндерш лщ енд1 жем1сш алындар, кане ю м канша каласа, сонша алсын, алындар, ыдыстарын толганша алындар”, —деген. Таудай уюл1 жаткан картошкага балапар лап койып, ыдыстарын толтырып жатыр. М ен де ал1мнен тыс коп алып койыппын. Сонда да Акыл бюрократ сыртга калды елден ерек. Turn ыдыс та апармапты. Мугап1мдер де, бригадир де, 6ip-eici рет ал деп ьшыс тауып 6epinefli, ишмей койды. Двреы... К,ап... Сонда экеле жаткан картошкамды неге оган котертпм?! Кемегш е рахмет, e3iM- ак жетю зем, ж эйщ е тарта бер деп неге айтпадым?! Дорею... Балалардьщ сонында калып койган екем. - Шамана неге карамайсын? Осынша толтырмасан кайтер ед1? - дед1 де, м енш дорбамды иыгына кагып салды да, кете барды... Дыркы Зекен кыздарга б1рдеме деп сы бы рлап, сон да неге жыртындады? К,ап!.. Неге барып дорбамды жулып алмадым?! Ол обден уйге ю р пзш бергенше артынан Inecin неге журе берщм?! Кундегщей сабагын тамамдап, уйреншисп трамвайда келе жаткан тогызыншы класс окушысынын б у п н п ойы б1рншццен сепзш инге дейш ауыл м ек геб а де 6ipre окыган Акыл дейтш балага кедщ де, прелш турьш алды. Неге булай?! 6

Ражап! Кдншама кластас курбыларыныц арасынан сол 6ip томырык кара бала есш е неге жш келе беред1?.. Ocipece бупн? М ш е, ол тагы да кез алдында тур. Зияштьщ уш калага кешкел1 жатыр. Мулнс машинага тиелш болып, коршшер э ж ео м ен , мамасымен, папасымен кезек-кезек cyfticin кош тасып жатыр. Э ж е а абысын- ажындарымен кайта-кайта кушактасып, козш сулап жур. К,анырап калып бара жаткан журтына карап е к с т н баса алмайды. Терлеп-Tenmin жук тиеп ж ур ген папасынын анасына бурьшып: - М уньщ ы з не?! Ж ы лаганы Heci?! Ж о к ырымды бастаманызшы, - дегеш Зияшка тым д е р е и корщш. Улкен icicire неге зекш сейленш?! Э й, папа-ай!... Зияш сол сэтге мына журген курбылары сиякты Акыл да коштасуга калайда келеда гой деп домеленш. Дэмеленш, 6ipaK мунысы ундн езш соншама шггей жеб1рледа. Tic жарып сейлеспеген, сырласпаган, 6ipirin сабак та даярласпаган сол 6ip туйы к бала Heci оньщ . Келмесе келмесш, коштаспаса коштаспасьш... Осы себеп болды ма алде папасынын ожес1не элгш де зеки-еш м е, Зияш машина козгалып, ауылдан атганарда, oirreyip, агыл-тегш жылаган, жубанбаган. Машина белден аса бере Зияш кшдш каны тамган Кдрасазьша Караганда, эппак мектебшен болекеш тене козше uiire коймаган, содан кайта егшген... К елеа аялдамада трамвайдын алдынгы баскышынан капшыгыи суйреткен 6ip картанжарымжан адай Kipai. О ны д отырганы да сол еш, кондуктор эйел билетш кулаштап касына барды. К,арт ынгайсызданьт калды да, колы шршдеп, 61рдеме деп жатгы. К,асын сурмелеп тастаган ceMi3 кондуктор картгы тьщдагысы да келген ж ок, дереу оньщ капшыгын ж улкып, иыгынан тарта бастады. К арт карсыласпады, тэлпректеп орнынан турды. Сем1з эйел трамвайдьщ т о п н ш жулка тартып, токтатгы да, жол женекей олп адамды Tycipin тастады. Отырган улкендердщ 6ipi де араша айтуга батылы бармады, терезеден сырткд карап, мелшшп отырган калыптарымен гана калды. Зияш кондуктордьщ внменш ен оты зе еш пендш кпен 6ip карады да, алдагы аялдамада тусш , уйш е кедщ. Уйге долдана келсе, эжес1 одетгегшей парылдауыкты тутата алмай ауре боп жатыр екен. Бетз-колы куйе-куйе, жагармай сасиды. Э бден ыза болтан, 6ipaK онысын Зияшына бшддру кайда, KOHinci3

келген немересш щ ау-жайын б1рден ангарган еж е еубастагы жайма-шуагына басып, жуып-ш ейш жатыр. _ Осы дырылдауыгы кургыр бузылган, Зияш. Кэшмп алп 6i3fli KGuiipin келген шопырдын кшмтжкшпндей (ожей машина деген енесш щ eciMi болгандыктан, мотор атаулыны к тм т к к п и дейтш ) пар-пар erin, быксиды да, ouiin калады. Зияш эж есЫ н примусы кургырга уйрене алмай-ак койганьга эбден тусшедЬ Мектепке апарган асай-мусешн устелге койды да, шеиишп, ж еш ж ок уй кейлепн иыгына ше салып, ауылдан келген сэры мыс самауырды аулага апарып койды. Зияшынын муншама ашуланганына куйпккен еже: “Мен! не кара басты, парылдауыгымсн алысканша, оуелден- ак самауыр неге коймадым?!” —деп 6ip ойлады да, тунеугуш Зияипы н алдында келшшщ кызартканы есше тусш басыдды. К е т ш : “8 ж е , не десещ з о дещ з, 6ip тал шырпыны да унемдеуге тура келеш, баланыздын тапканы... Осы кыспакка эк ел т камаган сол”, —деп едг Зияш самауырды тутатып, одан шыккан будак-будак кою тутшге карап, ауылды тагы да есш е алды. Трамвайдагы ойы н epi карай жалгай бергенде, олгшде гана кондуктор айдап шыккан кария коз алдынан кетпей турып адды. Ол уйше бурылганда, жарымжан кария капшыгын суйретш, колы калтырап, кеше бойлап бара жаткан. Тагы 6ip сотте оньщ коз алдында 6eTi кокипл тартып таргылданган еркек дауысты сем1з кондуктор эйел, сыртка карал мелши]п отырып алган мангаз еркектер мен манызды ейелдер турды. Bopi де папалар мен мамалар. Олар неге карт адамга араша тура алмайды?! Улкендер де кайырымсыз бола ма екен?! Зияш осы купияларды езш ш е саралап, оз1нше екшеп отыр. Борш ойлай-ойлай, бугш п кунн1н уакигаларына Kinoai 6ip-aK адам деп 6Lrai. Ол озш щ OKeci болып шьпсгы. Борще кшол1 — сол. Егер ол болмаса, ауылга деген осыншама сагьшыш та, ож есш щ басындагы оуре-сарсан да кездеспеген бол ар едк Трамвайдагы э л п 6ip колапайсы з куй!н1шт1 жагдайды кездест1рмеген болар едг Kocuiin жаткан кен дуниеден жур1с1н-турысын есептеулi-шотгаулы, оралымсыз окы с кимьшы датгаулы осы кысылтаян кезенге суйреп экелген —сол. Зияш экесш е ызаланып кетп, солден сон океге де ге н м ун дай ойы уш1н е з !н ж ер б е т ш д е п е н опасы з балалардьщ катарына апарып койды, каны бет1не теуш, ду

ете каллы. Ж ез самауыр бу атып, асып тош пп жатыр. Аулада OTwpFaH шанырак иесш щ ежесше: “Арка суйер азаматымыз жок, кулаги, осы 6ip торт кабырганын аркасында жанды жанмен бшъш отыргаи жандармыз. Мшеки, eid ай отп, баланыз не ойлап жур?” - деген созш ecriri, оны н потер акысын сурап отырганын Зияш б!рден TyciHe койды. — Р ас к ой , рас, б э й б ш е . Б эр ш д е Kopin оты рмыз, бермеймш деп жур дейс1з бе, тиыиы кургырдын ретш келт1ре алмай журсе керек. М ен б у п н айтайын, - деп жатгы эж есг - “Эй, папа-ай!.. Ауыддан неге гана Kouiipin келдщ? Жксы ед1 гой ауыл...” Зияштын бугш п ойы осыган орала бердг Т уш ин 6ip кезшде оянып, козш ашьш ед1, OKeci ea i отыр екен. Кдлпакты шырагдан бар сэулесш жазу устелш е гана ceyin тур. Ш еш еам ен 6ipre жаткан iHici ыныранып, 6ip аунап Tycri. Жарыктан ба олде узак отырыстан ба, OKeci боп-боз. Шаштары уйпалаиган. Жазганынан да ойланып отырысы коп. Bip сотте колжазбасыньщ 6ip парагын алып окы п корд1 де, сол жымигансып, 6ip жерш em ipin, кайта жазды. Кдпамын устаган калпында тагы да отыра Kerri, б о п -б о з. О, уятсыз мамасы! Он жастагы туиггакай кызга усап жамылып жаткан корпесш Teyin, ысырып тастады д а , к а л а й 'б о л са солай iuiKHiMmeH калды, уйкысьш алансыз жалгай берд1 ж оне OKeci орынан турып, мамасьшын корпесш кайыра жауып койды. Мамасы козш ашып, аунап Tycri де , кшкентайын тосш е алып Tepic карап жатгы, OKeci кайта отырды. Ауыз уйде жаткан эжес1 уйкылы-ояу б1рдене деп едк естшмед1. Эй, папа-ай. Саган тусш сем буйырмасын. Ауылды тастап, кора-копсы, уй-жайды тастап, кен-мол дуниеш тастап iieciHe кызыктыц мунда? CeHi мунда суйреген кавдай куш? Ауьшдагы кызметщ мундагьщан олдекайда жаксы, олдекайда KonLiwi ед! гой. Жазуьшды онда да жазатын е ц гой. Жазу?! Бажап, осы папам не жазады екен?! 0ifrreyip, мен ес бш геннен 6cpi Kapaii кунд1з-тун1 (кобию тунде) каламын 6ip а л ь т , 6ip койып отырганын гана бшем, 6ip 03repici ж ок, 6ip штабы ж ок ол1. М ундай жазуш ыиьщ барын ол1 ешк1м д е ести ен жок. Осы папам кызык, тус1нбейм!н. 0 й , мумк1н емес, колынан келмес icKe папам текке эуре болмаса керек... 9

Уюнщжунщдей аппак, шашы кобырап, жсггеледыбыс 6cpin, ауызгы болмеден э ж е а юрщ. Kipai де, ойын б о л т койдым ба дегендей, дол 6ip KiHoni адамдай отырган улына ссш коз киыгын тастап, Зияипъщ тосепне кешп, онын кекшш сипап тур. Зияш уйктаган боп жатыр. Бул уйге ожесшщ Tirrri де Зияш yuiiii юрмегенш бшеда ол. Эжесшщ манадан 6epi уйктамайжаткдньш да сезедь Табан астында ойлаганы кедщ, аж са тулымынан 6ipcp сипап меюренш де, папасмнын касына барьш, сап турып: “Карагым-ау, таи атып калды, ani отырсын, дем алсай азырак, жотелш отырсын гой”, —деп. баласынынбасын бауырьша кысьш, шашьш сипады. Осы са п е Зияшка папасы тым жадау, там мусегар пушайман корщщ. Э ж еа кетп. Зияш алп ойын кдйта жалгай бердь Осы мамамнын не 6Lnreni бар?! Неге сонша ашуланшак боп кетп? Муидай мшез1 жок ед1 гой?! Болар-болмас нэрсеш сылтауратып, уй аш нщ шати>1н кагып-акжурген1. Bcipece байгус папама дегенде тебе шашы тж турады. “Жылы орьшымнан козгап, балаларды жылы уясынан адастырып, акыры 6ipeyaiH босагасына окел1п юрштар етпн- Семья асырай алмайтыньщ бар, калага неге Komipin Kenecin?! Талангым, галантым... Талантыц юмге керек сен1н?! Неге кедшм, неге аддандым!” —деп жерден алып, жерден салып жаткдны. Бишара папам! 0 з iciHoci оз1нде, жумган аузын ашпайды. Алдаркатып кулимен гана женедь кулюмен гана кутылады. Сондагы эжемшн кейш-ай! Мамамнын аж ан огы папамнан асьш барьш соны жаралап жаткандай маган. Мамам ос ыны неге ескермейш?! Эжетайым! Момакдн ожетайым менщ! Есептен сьш жумысьи i шыгара алмай отырган окушьщай екеуше кезекпе-кезек жауган-жауган етедг Эй, мама-ай! Coiibi да баггкамайсынба? Булан-талан боп ж^ргешнде ожемнж кейпше 6ip рет назар аударшы, кандай калде сгтырар екен... Ж о, жок... Мамам ашуланганда озш де, озгеш де умыгады. Булай болмайды екен, мен бул жайларды мамама 6ip куш калайдаескергупм керек... Зияш коп ойланды. “Но, ио, папам, мумюн, боска оуре боп журген шыгар. Оган да ескертсем бе екен”, - деген 6ip коркыньшпы суракдаты елец етюзш ещ, папасынын кунделшнен жуырда жасырып окыган: “Эз1рге бул душ 1еде меш тусшепн 6ip-aK жан бар, ол — мешн кызым Зияшым” , - деген создер одцекайдаи сап ете калды есше. Папасьш тус1нгенш папасы тусшгенге ырза болтан Зияш окесш огаш ойдан оцаша устап, рахаттана уйктап кепт. Ю

Папасы диванда туяк серш пей уйктап жатыр. Мамасы ума-жума, орнынан енш турып, бай патын киш отыр. Зияю кундегщен кеш оянды. Сагат сепзге сабагы басталатугын. Абыр-сабыр жуынды да, ертенп шайга карамай, семкесш алып уйден асыга шыкканда, калбалактаган о ж е а кагазга ораган адденеш колына устата бердь - Ас ш т е й капай шьшайсын, ботам, кара басып м ен де бугш уйктап кальшпын! Кун булынгыр, кеше кещ лаз екен. Сап-сары жапырактар тундеп жауган жанбыр суымен шыланып, батпакка батьш жатыр. К еш е жасауынан айрылган у йдей ж ап-ж аланаш , кулазып тур. Аялдамадагы терт-бес адам трамвай келетш туска мойын созып, елсш-ел1 карап, эбнерленуде. Трамвай Kopiitai. Зияш ушып келедь К,алайда осыган rniryi керек, келеа трамвайды к у п и туртанда сабак басталып кегель Румырын кызык-ау, адам, сенщ. К,айда, неге асыгасьщ соншама? Бшесщ бе кайда асыкканымды? Неге сонш ам а асыкканын Зияш кайдан бш сш , ол емес, б!з кайдан бш емЬ... Трамвайга енш жете бергенде, кандай ку и ш н калпактай ушырганын да сезбей калды ол. Болар-болмас eci юрген 6ip сотге: “8 й , папа-ай! Ауылдан неге экедщн? Ауыл ж аксы е;й гой”, - деп айткысы келд1, 6ipaK табан астында ол ойынан да адасып, сэл езу тарггы, 6enrici3 баска 6ip ду н и ен щ Ty6i ж ок тунгаыгына рахатгана батьш бара жатгы,_ Сонымен, тагы да 6ip ашылмаган ой, актарылмаган арман сондь Трамвай eMip аяпдамада 6ipep минут токтады да, конырауын сыддыратып алга карай жылжи берд1. К уздщ суык жел1 ты рбиган уй ен ю агаш ыны н 6ip тал кураган жапырагын жулып а л ь т , кендлаз кеш емен куалай жонелд1. Элпнде гана эж ей кагазга орап берген 6ip жапырак нан мен 6ip TiniM ш ужык жол бойы нда кала берш , онда еипом ш н шаруасы да болмады. Касиенннен айналайьш ата-ана-ай, олар да 6ip бэйтерек- ау, Ty6ipnepi мыкты болып, кектей берсе болганы... Ал 6ipep жапырагынын мезгшс1з уз1лш тусуш ен бэйтерекке не задал. Эйтсе де Камал мен Комшат o c in келе ж аткан онд1рлер1 капел1мде киылып тускен де, катты-ак кайыгырган Зияштьщ oniMi ойсы раты п-ак кеткен оларды. BipaK 6 opi де е з кезшде екен. TipmuiiK, уакыт нен1 умыттырмасын.

каигырган, кайгырган да койган. Tirrri араларыидагы дурдараз сод Зияш казасымен 6ipre жогалгандай болып, босагалары беки тускен, 6ip-6ipiHe деген сыйлары арткан. Зияштын басына кулпытас орнатамызбен жургенде, арада бес-алты жыл OTin те кеткен. Акыры калган каргаларынын тшеуш тшеп, сабырмен калган-ды. Тек жылда жаз айында, Зияштынтуган кун1, оны н басына барып, ш еп баскан моп-момакан Ka6ipm унс1з аймапап кайтатын. К,айтар жолдарында с э н д к ymiH ем ес, собилерш е ескертюш ymiH ол1 кунге куйтгай кулпытас орната алмагандыктарын екеуш щ де iiui ce3in, 6ipiHeH 6ipi уялатын. Eipme 6ipi карай алмай капаланатын еда. Б ул и олай болмады. Exeyi e c k алдына унсЬ жакындай бергенде, Камал: — М енщ де л рш ш ек етш, жер басып жургешм-ай, Комшат... —деп калды. Уйлерше келсе, эжей мунайып отыр екен. —Элл ауылдагы Зейнептщ Зияшпен 6ipre окыган баласы келш , ойымды ойран-топан етп ... Азамат бопты... Зияшым да Tipi болганда... — деп, э р п жагын айта алмай кемсендей женедщ. Жаульнынын ушымен козш сурпп, орньшан турды: — М ынау ез1мн1н жазган ютабым дейд!... Эжей кайтадан босап кетп. Баспадан жанадан шыккан юшкентай ютапка Камал м ен Кэмш ат б!рдей уншд1... — М ынау Акыл гой. Б есе, бо се, одан 6ip нэрсе шыгатынын мен бш гем, — деп жатыр Комшат. Ютаптын 6ipbnui беттш нбас жагында: “Зияш, ceHiH кипкентай Ka6ipiHe улкен кулпытасты кей1н орнатам, 03ipre осыган риза бол!” — деген coaai окы п, ерл1-зайыпты eKeyi Tepic карап кетп... М АРУСЯН Ы Ц ТАУЫ Алматьщан ертенп сагат онда шыккан жолаушы таситын корапты Г А З-51 машина Нарынколга бет алып зулап кслед1. “Коргогайга Kipe асфальт 6iTin, гас жол баста!шы. Ж упш н жецш дш неи бе. машина шоршактай 6epcai. Машинада бар болганы торт-ак адамбыз. Еюкабат жап-жас орыс ойел1, ею студент, редакниянын шугыл тапсырмасымен келе жаткан мен. К,ыс. Кегенге келеек, алай-дулей боран екен. Асханага 6ipa3 а;шдап, сагат тор тпн шамасында журмекпп болдык. 15 •

- Баллоньщнын бедер1 6iTirrri, оньщ устше ебщ де ж ок екен. Байка, таксипм! Маруся бугш ашулы, еш ш алып журмесш. Аягы ауьф эйел бар екен. BipiMi3/ii 6ipiMi3 суйрелеп 6Ь озерге астык, _ деген шопырлардын ескертпесше йзд ш шопырымыз кулак аспады. —Маруськамен бурыннан таныспын, б 1рдеме гып келгсе жатармыз, —деп, ол жолга шыкты. Кар аралас боран уйткып тур. М ш е, “М арусяньт тауы” деп аталатын ж умбак асуга да жакындадык. Боран жолга кар урлеп тастапты. Машина ышкына тартьш, ыцырсып келеш. Ш опыр 6ip жылдамдыктан 6ip жыдпамдыкка ауыстырып тыным таппайды. Асудьгн орган белите келгенде, машина какалды да калды. Б1здержерге тусш, далбасалап, m ep in комекгескен болып едж , онымыздан нотиже шыгар болмады. К ун Keuncipin барады, боран шп толастар емес. 0 p i ж ак, 6epi жакта кылт еткен кара кершбейдг Мысы курыган шопыр амалсыздан Kepi кайтпакшы болып маш инаны iuerim upin еда, 6ip д е бедер] калмаган жалацаш баллон сырганап барды да, жол ш етш деп омбыга тусш, ш онкиып отырды да калды. Оган да ш уюр, ейтпегенде машина аударыльш, сайга тусш , быт-шыты шыгатын еда. М эселе киынга айналды. Осы боранда Кегенге карай Kepi жаяу баруга мум ю н емес. Аягы ауыр эйедщ кайтпк?! Ыза кернеген шопыр: “Тфу! Вот тебе... М аруська!” — деп , машинаны шыр айнальш жур. 1стер айласы жок. Ымырт жабьшайьш дед1. Н е icrey керек? К енет улыган боранньщ арасынан кой кайтарган ш опан уш санк ете Tycri. Кайдан шыкканын ангармай да калдык. Элден уакытган кешн 6i3 турган жоддын о н жактагы кыркасы у сп н е карайып 6ip салт атгы шыкты. Ею студент —ушеум]з косыла айгайга бастык. К,ас-кабагьш кар жапкан шопан касымызга келд1. Жагдайымыздын жайсыздыгына K03i жеткен ол анау турган кырканьщ астында кыстауы бар екеншгш, койдын шубырындысына Tycin тура журсек, уйге апаратындыгын айтып, кадрмей кайтып KeTri. Малы и е а з Kopinefli. Bipa3 кут-riK те , ш опы рдан баскам ы з ш опан уй1не тарттык. Бар ки1мдт шопырга калдырдык. Ол машинаны иес1з тастагысы келмед!. К,ыстауда уп еткен жел ж ок. К,и nici анкып тур. Bip-eid ит абалап б1зге карсы жур1п едг шопан жеюрш тастады. Итгер KiHociH мойындагандай, куйрыктарын булгап, тым-тырыс бола калысты. 13

К,ойын жана коранап болган шопан 6iani уйге epTin юрдг. Ш опан yfii жып-жылы. TeMip пештщ устш деп мыс шоупм сызылтып э н сап тур. Бурышта, ошактагы кара казанда, ас кайнап жатыр. К им еш епнщ куйрыгы аркасын тугел жапкдн етженш ш еш ей тер аддындагы жуктен текемст алып еденге тосед1 д е , терлетщ вДер дегендей ишарат бщщрш, 03i сел енкейш , кешн шегшдь Белагашта аспалы шам шуш. —Биылгы кыстык нышаны жаман, - деп, шопан iiniriH шешш босагага ицц де, басындагы тулю тымагын алып, eciicri ашып турып, Kipe 6epicTeri белмеге сuiKin-curKin ж!6ердк Шаруасын жайгап, пеиптцтуб1не кел1п отырып, кыздырьша бастады. Сол колыньщ саусактары жок, доп-домалак. Домалак жудырыгын сау колымен сыгымдап жылытып отыр. Кдбагы туксиген, орак мурын, селд1р сакал, енгезердей адам екен. Бойы жылып, 6ip есш еп алды да: — Ж ол б о л сы н , азаматтар? К,ай ж ак к а б е т алып барасындар? —дед1. Б13 жон1м1зд4 айттык. —Bip тэул4ктен асып барады, кун ашылар емес. Qcipece бугш тым кагынып кетп. Мана, туске жуык, он машина 6ipiH 6ipi суйреп, кар куреп озер дегенде асьш едк сендерд1н неге сенш осы боранда асуга келгендер1не танданып отырмын. Кашан жол тазалайтын трактор келгенше тургандарын турган. Ш опырларьщ кайсысын? —Ол машинасын иес1з тастагысы келмед1, - дсдш мен. — Бол1, машинасын каскыр жей ме оньщ?! Оларын ycin олейш деген екен. Ещц жол ашьшганша ешкандай катынас жок. Оданда 6ipeyiH атка м1нщдер де ертш келшдер, бостан- боск а елш калар. Ш опаннын акьшын ж он кердж, студентгердш 6ipeyi атка мйпп, шопырга Kerri. Шай келш. 0 3 i де озер турган болу керек, кшрмей шопыр да кеп калды. Ол eciicreH rcipe: “Вот, Маруська непутевая, изменила, отомстила меня” , —деп, белгклз Марусяны жазгыра Keaai. Ылги орысш а ceiinerici кеп туратын кукыл студент бэр1м1зден бурьш: — За что она тебя?.. —деп шопырга карады. —За то, что когда-то мои друзья ее, на этом перевале... — 14

деп, орыс эйелше 6ip карады да, алаканымен аузьш баса койды. Ол Маруся тауы туралы бурыннан айтылып келе жаткан бэ д ж кауесегп кайталамак болганын б э р М з де туЫнщк. Оньщ узьш ыргасы былай едь Совет укш етш щ алгашк,ы жылдары болса керек, кыс айларынын 6ipireie жанадан уйымдасып жаткан колхоздарга бес-алты машина ауылшаруашылык саймандарын экеле жатып, осы асуда 6ip кун аялдап калыпты-мыс. Ш опырларда азык-тулж, арак кел-Kocip болтан кершед1, iiuin-ж еп, кашам журт кеп жол тазартканша жата бередь Араларында Маруся атгы орыс келшшеп болыпты-мыс. Масайып алтан шопырлар Марусяга бш генш ютеп, акыры ycin елд1 деген сылтаумен асуга жерлеггп-мыс. Содан 6epi, ecipece кыста, асуда боранды кун бола калса, шопырлар: “ Маруська ашуланып калыпты, один алып жатыр”, —дейтш к ер ш ей . С одан бастап осы тау М арусянын тауы деп аталып кеш гп-м ы с. Таты сол сиякты эрю м э р сакка жулртш , э р турл1 жангыртып айтканын мен бурын да талай есп ген ед1м. Б1зд1н шопыр да соны кайталагысы к е л т ед1, арамыздагы орыс эйелш ен иметщ1 бш ем, аузын жаба койды. Бул кауесет шопанга да белши болуы керек, 6ipaK ол титгей де езу тарткан жок- Керюшше, езара жымындаскан студентгер мен шопырга карап: “Ж э, бапалар, оры нсыз ыржактамандар! Суыктан кслд1ндер, онан да ш ей алындар, - д е п , рею ю ген кей1п 6uwipfli. Ш опырга карап: - Не знаешь, зря не болтай!” — деп зеюп тастады. Оньщ орыс тшшен хабары мол екеш н туй1п калдык. Ш опыр шопанды сейлетк1с1 келд1 ме: “А ты что, знаешь что ли?” - де п eai, шопан: “Я не только знаю , а был свидетелем”, —деп калсын, орыс itiiH барынша о з акцент1мен сойлеп. Елен ете туст1к. Ш опан саусаксы з доп -д о м а л а к сол колыньщ жудырыгымен мандайьш 6ip сипап: - Бул таудын тарихы дал сендердщ ест1гендерщдей емес, балалар. Баскадан ecrireH кауесетке оры нсыз сен е беру - даракылык, —дед1 шопан. - Ты, старина, давай по-русский рассказывай, —деген шопырдьщ ескертпеЫне ол: “Ей, батыр, коя туршы”, —деп, колын б1р-аксштеп, узынсонар эн п м е бастады. Б1раз тындап. шопыр ж1пт уйктап кетп. 15

Экемнщ оз1мен 6ipre тугаи жанашыр жакыны жок болатын. TepiH сыгып журш тапкан азы наулак шаруасыь репм ен устап, еипомге аласы-бересклз о з кунш 03i керген адам ед1. Bip жылы кыста елге ж ут келш, колда бар уакжанды сойы п алды к та, ал 6ip б и е , 6ip сиырымыз, каншама тыртысканымызбен, кектем шыга котеремге шалдыгып, акыры олш тынды. Аталас деген аукатты агайындарымыз, колдан шаруа кеткен сон , сырт айналып сала бердг Агайындардан кенш! калган экем шешем екеушзш ертш, к оны с аударып, К,акпактагы казак оры старга барып жалшылыкка орналасты. Ш ахов Тим офей 6i3re жаман карамады. 1шер аска тарыктырган жок- Совет оюмет1 орнаганша, коп жыл бойы! сонда турдык. Сонда журш балдыр-булдыр орыс тшш де уйреншм. Жана оы м ет орнаганнан кешн кожайынымыз 6ip! тунде зым-зия гайып болды. Кайда, калай кеткешн бшмеймш.1 Эйтеу1р, е а м д е калганы, камбасын ортеп, корадагы нош опздерш елтзрш жолга тусйтп. Й м н щ ел, юмн1н жау екенш бш мейтш аласапыран уакыт. Б1здщ ауыл шекарамен шектес болды да, арлы-берл1 сапырылысып ©Tin жаткан ж урпнш ш ерш ж ш коретшЫз. Болещп пэщн тонап, тугенш олтзрш, болен ауылды шауып| кетшт1 дегендерда ж ш еститшб!з. Эртурл1 элементгер болып жаткан карбалас кез. Bip куш окем: “ Е сщ барда елщ тап дем ею ш , катын, болмайды. Кдлай-калай емес, елсек те ел шетше барып олешк. Кан куйы п, кара жамылып кетпеген едш кой, ойда, тартгык ауылга”, —дедь Елге келд1к. М унда д а бас-аягы ж ок 6 ip дурбелен. Bipeynep кашып кетш, б1реулер босьш келш жатыр екен. Эйтсе де жана ою м ет сай-сайды , тубек-тубекп куалап коны с етш, бытырап кеткен казактын 6ip ж ерге басын курап-ак калган екен. TinTi жиырма-отыз TyTini бар ауылдарга “ Ынтымак\", \"B ip n iK ” , “TericTiK” д е п ат койы п та у л п р ш тк B i3 де \"Ы нты мак” д е п аталатын аталас агайы ндарьш ыз турган ауылга бары п караша уй1м1зд1 тпспк. Ауылда кунде 6 ip жаналык. К унде жиналыс. К унде 6ip оюл. Bip куш м еш келш жаткан коп ок1пдщ 6ipeyi шакырып алып: “С ен баты рактын баласы eKeHcin, осы ауылдагы ком сом олдарды н 6ipi боласы н, ~ дед! де, еск ш к тщ калдыктарымен казакшылыкты тастамай, артельге юрмей 16

жургендермен капай куресепншпмщ тусщщрщ. —Белетщщ кейш алаеын, кедей таптын жастарын комсомолга тарт”, - деда. Тун еда. Эке-шешеме еш нерсе айтканым ж ок, уйге к е л т кисая кетпм. Не icTepiivmi, нсден бастарымды бш мей, тан атканша денбекшш , тан алдында к а п ы уйктап кеткен екем: —К уп ы болсыи. Балан еюмет болыпты деп естггпк, — деп дабырласып жаткан ауыл уйш н вйелдерш щ дауысынан оянып кетпм. Дсгенмен буркене тусш , жата берд1м. Элден уакьптан кейш далада шаруасьш ретгеп, курк-курк жотелш журген екем Kipin: “Тейт, epi! О ю м еп Hcci?! flep i соккан ба?!” —дед1. KopmiMi3 Токберген керияныч пысык KeMnipi б1рдеме деп тусшдармек болып еда: “Сапылдама, ей, сен катын! Оюмет сенщ ойыншыгын ба!.. С у р ш т журш ею м етп кайтеда екен, - дедаде , - тур, ей, еюмет!” —деп, куйрыгыма аягыньщ ушымен нукып калды. К,ипалактап отырып кищ щм де, сыртка шыктым. ©кшге берген уедем бойынша, кызыл отау жакка аяндадым. Барсам, ауылдьш бар белсендшер1 сонда отыр екен. Оюл оларга м енщ лауазымымды таныстырып жатыр. Ш еп шабуга когакгщ тапшылыгы соз болды да, белсендшер артельге юрмей отырган жекеменилктерден келйсалуга белщда. М енщ jулешме де 6ip-eid уй тидь С аканы н уй ш е ж акы ндаганы м да, eciKTiH алды нда куйбендеп 6ip норсе icrren журген К,алып шёшещи керд1м де, сашанын сыртында токтай калдым. MeHi байкап калган чалып шешей маган ожырая 6ip карап, етепн сол колымен гымтай устап, eciriHe умтьшды. - Ш еш е, М олдекен уйде ме? (Саканы ауьищьщ 6epi Лолдеке дейпн). — Негылайындеп едщ? Уйде. - Артельдщ ш ебш шабуга кедак жетпсй жатыр. —Жетпесе, негыл дейсщ , Молдскенд1 арбага жегейш деп е едщ? 0 pi жур, epi! TeKci3 неме! Эртш нмен од1ре калгыр. Тагы б1рденелерд1 айтып, долыланып уй ш е к ар ай '/ мтылды. - Ш еш е, меш ею л ж1бердк Bepi6ip келщтерщ1зд1 намыз, - деу1м м у н екен,^Ьчалып-ш еш ей-етергндег1 о п ш е п н ш ашып ж 1бсрш , tarn -PYpfdH к.аШУ?8 !кара i шбандап тура умтылды. 1711974

- Мэ! М о, алдыц мынауымды! — деп, саусагынын арасынан к ос бармагын б1рдей шыгарып, тумсыгыма такап жаты р. KeMnip к ояр бол м аганнан к ей ш , ыза кернеп. KOKiperineH сол итерш ж1берд!м. С ол-ак екен К,алып шешей ж ур еан ен отыра кетп де, жудыргымен жерщ ту й т : - Ойбай, М олдеке, ойбай! О йбай, балактагы битп баска ceicipTiii... —деп, топыракты уыстап шашып жатыр. К,олында жулыгын жамап отырган Mocici, белш де Kiceci, басында тер сщ ген жещл такиясы, бутында Ti3eci алга умтылган майлы Tepi шалбары бар, жотасы с е д ецюш теу, айыр сакал Сака карня аулага шыгып: - Ой, ант урган! Юмш жоктап отырсын? —деп кемшрше жеюрш тастады. - Ойбай, М олдеке-ай, балактагы бит... —дей бергенде, М о л д ек ен К длы п ш еш ей д щ иы гы нан жулка тартып тургызып, ж елкесш ен 6ip туш п ж1бердт Долы шешей жым болып, естш ер-естшмес б!рденелерд1 м1цпрлеп, шашылган ш опш епн етегше кайта теруге Kipicri. М олдекенмен окем курдас адамдар ед1. BipaK дэулетз тасып, шалкып турган М олдекен м ен1н экем дей курдасы барына намыстанатын сиякты болып кершетзн маган. Ел сыйлаган Молдекенд1 менщ экем д е “М олдеке, М олдеке” деуден opire бара алмайтын. Ал М олдекен болса, жиын I тойларда: “Ей, сасык! Ой, мешел!” —деп калжыцдагансып, аса таягымен окемн1н буй1р1нен турт1п, кыргыз орме камшы сы мен тартып кететш. Ж иналган жагы мпаз журт: “Жарыктыктын э з ш де жаксы”, —деп моз болысатын. Табак тартылганда М олдекен окемнщ колтыгына юрген маган: “М э, кулдын баласы”, - деп кулак усынатын. Мен алудан коркы п буга тусспнм1н. Ж ол-ж онекей кездесе калса да: “Мешел вкен кайда, ей, кулдын баласы?” —дейтш. Заманнын аумалы-текпел1 кезшде М олдекен туыстарын, мал-дуниес1н елдекайда аттандырып сап, 03i шагын шаруасымен гана дун и ен щ тубш багып отырган шагы ед1 бул. М шеки, сол Молдекенмен бетпе-бет турмын. - Ал, мырза, азамат болганынды Kopin турмын. Шешенш уры п жыгуга жарап калган KopiHeciH- М акул, макул... ©MipiHae ашыльш 6ip кулмейтш М олдекеннЩ KeKecinai болса да сэл езу тартканын ангарып, журепм орнына тусп. М олдекен кашаны ашып, уйге ертш юрд1. 18

Элгшде ram мешмен жанжалдасып, аптыгы ani басылмай Журген KeMnipiHe маган сусын окелуд1 тапсырды. Кдлып шешей сырлы аякпен 6ip im i курт каткан арпа кежеш алдыма салк eTKi3in койды да, босагалагы сырмакты алып 6ip-eid cuncin, кайта тесел, далага шыгып Kerri. Жэй-жапсарды менен сурап каны ккан Молдекен: “An,v буйымынды айт е н д Г , - деда. Келж мэселесш айтканым сол екен, манадан 6epri жайдары, момакан М олдекен cinipai саусактарымен жагамнан мьггьт устады да, кынынан кездапн суырып, кешрдепме такал: - Шалып ж1берейш бе, иттщ Kymiri! - дел алкымымды езш-ез1п калды. Карттын колы ani кайратгы екен. — Ататай, мен емес. Атыннын кереп ж о к — М еш екш xi6epm еда... - дел жалбарындым. К,итетсем, сур кездш киып ж1беретшдей Kepinai. — О кш нм ен косып е н е н ш - Бар! Екш ил б ул манга жуушы болма, итпн к уш п! —дел есж тен 6ip-aK аггы. Эллнде ш кен коже кешрдепме кеп локсы п-локсы п ж!берд1м. Оюлге барып шагынуды ар кордам де, тура уйге тартгым. Болган окиганы, М олдекеннен корген жоб1р-жапамды океме жасырмай айтгым. —Ой, жасык туган luipud С енщ оюмет болган ненда алды. Тур opi сум1реймей! —дел, меш ертш М алдекещ щане бетгеда. Экем бара-ак мамада байлаулы турган бурылга жармасты. Кдлып шешей уйге 6ip Kipiri, 6ip шыгып каргысьш жаудырып жур. Экем екеум!з бурыл 6ecTiHi кашадан а л ь т шыкканда гана М олдекен eciK алдында турып: - Кудайдан ж етон, доныз, саган! Огамет бо л э м к е турсан турдьщ, турмасан, iciM сеш мен болсын сонда! —деда. - Мал дел, мал тубщ е жетш отырганын Ы лемкщ, сен юнталак, Ак, патшан келш ажыратьт алганша, бурылды арбага жеге турамыз. Шыдамасан, жарылып ел! Ш аман келсе, алып кор кдне, - деда де, экем тарта берда. Неге екенш , М олдекен •>кеме бетгей алмады. Бурылды апарьш артельге тапсырдым. Б рнеш е куннен кейш М олдекеннщ уй iuii 6ip тунце гайып болды. Бурыл б е с т ш ц ыланы онай болмады. Оны соны ра еспрЫ ндер. Э ц п м е М аруся туралы ед1 го й , ен щ соган 19

оралайын. Бул 6ip айтса таусылмайтык, узы нсонар онпме Барынша ток. етерш айтуга тырысармын. - Ал. комсомол, мына шуйке баспен сойлесеййаш, — дед1 б1рде артельдщ бастыгы Бизекен жерплцеп шебер дом байлап жасап салган узы н с эк ш щ у е п н д е отырган, колында TCMip кобдишасы бар, бетш кун кактап курснггксн кара козд1 кызды иепмен нускап, - доктыр керш ей, шешекп емдейтш , (сол жылы ауылга ш еш ек келш, балаларды баудай кыркып жаткан). М анадан жымиып у н й з отырган кыз: - Агай, мен ш уйкебас емесш н. М енщ атым Маруся, - деп калсын. Устел басында айылын жимай отырган Бизекен дереу енсесш кетерш алып: - 0 й , айналайын. мен сеш... - И о, мен орыспын. Орыс кермеп пс едвдз? Неге шуйкебас деййз? Бизекен эбден састы, ейтсе де: - К ой , балам, ренж!ме... кенпр... М анадан 6epi неге осылай демейсщ ? М ен сиякты тулейге еу бастан-ак казакшалай бермейсщ бе? Ал ешн жагдайынды баянда, карагым, - деда. Маруся Eciicriaeri атам заманнан 6epi туратын шаруанын кызы екен. Алматыдаш 6ip жылдык дор1герлис курсты бгпрш, губерннялык комсомол ком игейнщ тапсырмасымен 6ipep жылга осында келйтп. Марусяга ем-домын жасау онайга туспедь Ауылдык советгщ председатели артельдщ бастыгы, тагы сондай ауыл белсендшер1 комекке келш кана б ул шаруа жонге келт!ршд1. Сэбилерда калайда ажал аузынан альш калуга Маруся барын сапып бакты. К ундер отш жатты. Элде басымызга ауыр кун тускенде орыс арасына барып жан сактаганымыздан ба, олде М арусянын казак т ш н ана т ш н д е й бшетшдйп себсп болды ма, ол б в д щ yiiai жатсынбады. Ж ш -ж ш келш турды. Bipa3 уакыт 6i3fliH уйде турды да. BipaK уШм1здеп булшрипндей ж ып-жинакы , тап-таза кы з алдында м енщ жагдайым м уш ки болды. М енщ ебедейоз журю-турысыма, кимыл-кылыгыма ол ылги карап туратындай болып кершетш маган. Онын алдында ез1мд1 корсынатын едам. А с йлкенде де бурьшгымдай апырып-жапыратын комагайлыгымды тыюга тура келдь 20

Кыскасы, к.ыз алдьгнда 03iM кы з болып мазам кетп. B cipece кшиимнен корланатын-дыгамды сурамакыз. Бутымда сауыс- сауыс сырмалы шалбар, жалацаш еззмде кара сэтеннен шешем ■пккен, терден жылтырап кеткен жейде. Bopi де еш норсе емес- ау, жы лкы ны н п уш п ак TepiciHeH э к ем ж асап б е р ге н шокаилыц корлыгынын еткеш -ай. К ю з байпактын сыртынан киген шокай ыссы кунде аягымды терлетш, буртурл1 кул1ми ию шытарушы едт К ебш есе жатар алдында, кашан Маруся жайгасып алганша, уйге 6ip Kipin, 6ip шыгып, ол уйкыга кетп-ау деген кезде кумандагы суды сыртка апарьтп, аягымды ш ей т жаланаяк уйге еш п, кымсына кисая кетемш. взгеш н казарында оз1ншн жадау халщщ жасыратын б1рде- 6ip суйенш ш ц жоктыгы намысына кадалган тйсенек екен. Адам озЫ н муктаждыгын озш ен irirepi турган езгенщ алдында гана сезш е ме дейм1н. Барды канагат тутып, ж окка жол 1здемейтш б1здщ отбасы енд1 гана, жаксынын жаршысындай болтан со 6ip кыз алдында оз турмысынын куй и л ш н е коз! жеткендей. Ол бар жерде энш ейш деп ашушан окем д е аузын багып, жуаси калады. Ac imin отырганда анам байгус та Марусяга 6ip, маган 6ip урлана карап, жш yhinen, озегш ен жалын атады. Cipo, оп-одемк тап-таза киш ген кыздын катарындагы менщ мусошр ускынымды корш, шггей тынады гой дейм !н. Ал М аруся болса, ол ку кы з, б1зд!н осынау жагдайымызды сезш , калайда 6iaai ынгайсыздандырмайын дегендей, озш барынша карапайым, барынша кшдпейш устауга тырысады. Асты 03iTycipin, rinri журе келе ш еш емнщ кимешек кейлегш жуып, майлы imeKiiie айналдырады. Ал м ен о з конш1мде ол кызга деген 6ip купия суйсйис курмет барын eunciMre ceaaipriM келмейпн. Ш1рюн, Маруся табигаты белек жан еш! Кью тустз. Оздерщ д е корш отырсындар, бул манныц кысы кы с емес, нагыз ж е н агайынды жут. Bip куга ауылдык совезтщ председател! келш: —Комсомол, мына Маруся дэр1-дормек 6irin калды дейдг Сарыжазга апарып, камендатурадан дер1-дормек алып кайтсын. Ш ананды жек те, барып кайтындар, - дед1. Ауьшдагы кондылау ат Бурылга шана жекззк те, Keren басып, Сарыжазга азтандык. Осы Жылыколазтан мьша турган Сарыжазга тзке тартудыц ынгайы келмеш. Суыктан шанагьшан шыккан карасуда сен журйз, откел бермейззн бодцы. Кегенган Konipi аркылы баруга тура келд1. 21

И т аркасы кдянды басы п, киыр айналып, Сарыжазга ел орынга отыра келшк. Жолда ат шалдырып, аяцдап дегендей. Ертеанде мынадай 6ip кызык болды. Кдшанда каз-катар байлауда турган, жонынан шыбын домалап тускендей солдатгардын атына карап кызыктап тур едам: — Саги, Саги! — деген М арусянын даусын есццм. Ол жец1п ж уп р ш келд1 д е , 6ip кенсеге epTin барды. К енсе im bm eri орта жастагы ж т-ж щ ш п се эскери адам аяк-басыма 6ip карап, 6ipeyai шакыртып алды. Оны н колында 6ip уыс к и т бар, меш ертш алды да, терезеслз уйдщ eciriH аш ып. Kip дегендей ишарат бщдарда. Ж ур ексш ш , TiKciHin кал ды м. — К,оркпа, ж т т , Kip, Kip, — деда, юрдам. Ол да шрда. Тендмен жаткан юпмдердщ арасынан 6ipmen шолак ак тон, 6ipiHeH кабулы шалбар, 6ipiHeH сырт жейде, койш ы, ofrreyip, н есш айтасын, ен аягы iat кш мге деш н алып, —enai киш! — д е м е а бар ма. Атам корсетпеген мундай жаксылыкка танданганыммен, акыры raiHin улпрд1м. Аягымнан басыма деш н су жана. Элл адам м еню шокпыттарымды аягымен ысырды да, онаша бурьш ж д уй ш койды. Коктен тускендей аягымды эзер басьш, командирдщ кенсесш е кайта ораддым. Маруся орнынан атып турып: “Ох, ты, оказывается какой Сагижан!” —деп балаша м э з боп , беддагвдщ тузеп, тумагымды дурыстап, о жагыма 6ip, бу жагыма 6ip шыгып ceidpin жур. Командир темеюсш буркыратып басьш ш айкап, KyaiMcipen отыр. “А на Kicire рахмет айт”, — деп, Маруся кулагыма сыбыр етп. “Рахмет, спасиба”, - деуге тш м озер кедц! куанганымнан. V М аруся колындагы дер н дэр м еп таусылганда анда-санда ауданга барып кайтып туратын. Сондай 6ip сапарында ауылдагы Сапар комсомол екеуш осы асуда бандылар устап алып onTipin к е тп . EKeyiHin д е н е сш Кы ргы зсайдан келе жаткан жолаушылар ауылга океп тапсырыпты. А т осы тау —маркум Марусяга казак табигатьшьщ тарткан м эн п сыйы. Ел-журттын койган ескертшил. Бул тау - М арусяньщ тауы. Ж аксы OMipain алгашкы карлыгашьшьщ монгшш м екеш . К дсиетп e ci\\w i кад1рлей бшу керек. Оны былапьп' сезбен былгамаса болар. 22

Бул окигадан сон. б1рнеше жылдан кейш , колхоздын 6ip кора койын алдым да, осы таудан кыстау салдырдым. Сол кыстау - осы. Тунгышым осы колхозда мал flopirepi, немерем бар. —Жазушы балам, есю коздердщ катары сиреп барады... Бул эц п м еш 6ip сендерге ем ес, осы oMipiMHiH iiJiinae мын адамга айткан шытармын дей ш , а мал не, б у ж урт баягы 6ip бедпс кауесетп ол1 кайталай беретш кершедк Жазгын келсе, осыны жаз. Халык бш сш. Элдеюмдердщтараткан бейпш ауыз кауесетше сенбесш . Маруся тауынын тарихы осы , — деп, карт орнынан турды. Б э р М з сыртка шыктык. Аслан ашык. Боран тыныпты. Тун шынылтыр екен, аяз леб1 куйдарт тур. Койшынын мац тобетгер! аппак кырауга оранып, тумсыктарын тосше тыккан калпыцда мынк етер емес. Саги карт ыктасында байлаулы турган атына, кора устщде б1рдецелерд1 айтып, ш оп тастап жур. — Кэрия, ели бандалардын жагдайы не болды? — деп сурадым атгын касына барып, тобедеп Сагига карал. — Е , ол ар THicTi ж а за с ы н а л га н . Ш екар аш ы л ар кашкындарды устап экел ш , халык оларга катал ук1м!н шыгарган, —дей салды. Ертесшде трактор туе ауа келдь Оган дей in 6i3fli Саги корня асудыц солтустис бийс жотасындагы жалгыз Ka6ipre eprin апарды. Ka6ipjj коршаган TeMip шарбактан болек донене коре алмадык. Шарбакты ак карга ш аниш салгац.сиякты , cipo, Ka6ip алдекашан жер больш кетсе керек. — Туган, олген жылын жаздырып 6ip кулпы тас орнатуыныз гой, —деп едЫ , корня каб1рден кез алмай: —Ио, сол тасынды койш ы, балам. Ж урт не д есе о десш , onreyip, осы тау Марусяныцтауы деп м эн п аталатынына мен сснемш. Будан артык ескертюштщ кереп не? - дедь Трактор машинамызды кезецге шыгарды, 6i3 кэриямен кош айтысып кете бардык. Э удем ж ер узаганнан кей1н, машина терезесш ен артыма карасам, корня Ka6ip басынан :wii кетпеген екен... 23

03ГЕРМ ЕПЛ \"...Окытушы барлыгыи да 6uiyi керек кой. оксм-ау, барлыгым да” (А. П. Чехов) Андып журген адамдай, дал осы 6ip жайсыз кордистщ устшен шыгармьш ба... К,алындыгы 6ip e a i к о п в д р тортбурышты эйнекке “Учительская”деп шебер жазылган eciicri кагал турмьш. Есиспн В ар жагында элдеюмнда дореюлеу зеюрген даусы естшеда. I - Сендер юм деп журсшдер меда, хайушщар! Танытайын | мен сендсрдан эк... —дей берхи де, менщ тыкырымды еспген | болуы керек, 6ip секундкиирш, узийс жасаган сон, сол арынымен: 1 —Да! —деп кдлып еда, кулагым шын ете тусть EciicriH Kipe6epic о н жагында, гатаптар турган шкафка аркасын бере ею окушы тур. Eneyi де маган жалт карасып, кайтадан мойындары босап, салбырап калды. И э еденге, и э омырауларыидага туймелерше карал турганы белпаз. Ал менда вдеп келген адамым осылардын карсы алдынаа тур екен. Elipine Minin алган. Ашулы редан сол-пал езгерткен боп, жымигансьш: - О..! Мукыш! Келу1нмен! —дсп, колын 6epin солемдесть | Окушьшармен оны н онаша отырганын керш, шыга турайьш j деген ишарат бшдард1м. - Огыр! Огыр! Мен K33ip... Мыналармен... Bip минут... - ' деп, табурстканы усынды да: - Tycip, ей, кольщды! МулэШмсуш кар;! малгунньщ! - деп барып, саусактарын укалап турган окушынын кольш кагып ж5берда. Жасыктау бала екен, козш сыгымдап-сыгамдап калып еда, кез жасы ыгкьш-ьпкып кета. - Сабакта тьшьил отырамысьщ енда? - Огырамын, —деда окушы кепкасымен козш суртш. - Бар, есдще болсын! Ал сен тур осылай 6eaipemn. Ой, жалмауыз! —деп, ею жатынан тозаны шыккан кайсар баланын иыгынан 6ip жулкьш, бурышка таканкырап койды. К,анша уакьгг откеш.ч ангармай да калыппын. Oiireyip, Эбен (оньш аты 24

осылай о д ) кайсар окуш ыга ш уйше бастаганда-ак, мен устелдан успнде турган глобусты еиш ейш айналдыра бершпш. Эбешм элп окушынын мойнынын узындыгын, мурнынын KuuLniriH, М ереке д е п койылган атыньщ оган лайыксы з екенш , акыр сонында экесш щ аукаттылыгын, соган Мерекенщ мастанып жургешн айта келт: —Э кен Асаубай анау, журген 6ip накурыс! Содан туган сен кайда барам дейсщ , “ дегенде Мереке: — Экемде cianin жумысыныз жок! —деп, ол ею уртын бултитып, шугыл бурылды да , eciicri сарт етю зш сшке тастап, тайды да отырды. —Асаубаев! Асаубаев! —деп Э бен умтылганша, Мереке курыктан кутылган кашагандай мектептщ ауласынан оргьш шыга бердо. — К ердщ бе? К,андай сумпайы , о? Жуз1 жанбайды гой В зулымнын, — дед1 М ерекенщ калып койган портфелш У шкафтын уст1не койып. М ен не жауап берерйш бшмей, енсемд1 KGTepin, турегеле I берд1м. —Макаренкон1ю дурью! —дед1 Э бен, —есш ен калгысыз I eTin 6ip жыгындырса, бшер ед1 сонда ю м нщ ю м екенш! — Олар панасыз, бузы к кылмыстылар гой. Тагы ол | уакьптын 03i де... —Бузыктьщ аты —бузык. “Аюга намаз уйреткен - таяк” , U таяк, _ деп, 6ip-aK кест1 Эбен. Коп жылдан 6epi кермеген курбыммен кездеспей жатып айтысуды ынгайсыз санадым, ундемедам. |Алматынын пединститутын 6iripin кеткеннен кешн Эбещй к о р т отырганым осы. Bip кездеп арзан матадан унасымды ттллген эдем1, э р уакытта тап-таза, студентик костюмда бул кунде сургылт коверкотган олпы-солпы niuilne салган гимнастеркага ауыстырыпты. Б елш жаппактыгы терт ejii былгары белдокпен кынап тастаган. Бутында кабулы, i ! макталы шалбар, аягында кара пима. Коктемнщ мына шуак 1 куш нде Э б е н н щ булай KHiHreHi баягьща, интернатта, оныншы класта окы п жургендеп кылыктарын eciMe туардо. “Жел1м устапты” деп, елпрщен iстелген кеудешесш, титл, жаздьщ кун1 устш ен тастамайтын. Физкультура сабагы еткен куш “жел1м устап капты\" деп койдьщ майын шыжгырып отырганын коретшб1з. Тым тамаксау еда. Аспазшы апай оган 25

“окпдны кен\" деген ат койып берген. Сауык-сайран, уакыт боста шахмат ойнау, кинога бару, б1реумен ш юр таластыру, керкем эдбиет оку дегендерщ Эбеннщ кун т е р й б т е енпзшмейтш. Кыскасы, айналасында болып жатканньщ барлыгьша “кажетз канша соны н” деп карайтьш. Онысына жараса, алан болмай, сабакты жаксы окыса... Ал Э беннщ ок,уга да кыры болмады. Bip куш тарих пэнш щ окыгушысы Декабристердщ KeTepinici туралы сураганда uiiMipiKnecreH: “Декабристердщ KOTepmici 1917-жылы К,ызыл аланда бодцы”, - деген осы Эбен едь Сол куш Э бен м е т ж !бермедь кондырды. Tycici шайды (шкеннен кейш узак ещтмелесгас. Ол маган уйленгенш, институтгы 1951-жылы б т р е саласымен осы е з т щ туган аулындагы онжылдык мектепке географ болып орналаскднын айтгы. Ш аруасымен таныстырды. Аукатгытуратьшы айтпаса да KopiHin тур еш , 6ipaK Эбен кара-курадан бастап, канша тауык, каз-уй реп бар екеш н санап шыкты. М емлекетген карыз алмай-ак енсел!, шатырын канылтырмен жапкан, торт болмел! агаш уй саддырьш Kipimi. Ауласы кен- - Жаман емес, ептеп Д рш ш к етш, нан тауып жеп жатырмыз, —дед! ол оз1не 03i риза болган niuiiHMen. - Ж экемнщ (окесш айтады) колхоздан он мын сом аласысы бар. Ол Kici ол1 малда, жылдагы согым сол кюшщ мойнында. Шаруаньщ жайын энпмелеп отырып-ак кунш батырьш алыппыз. Кей белые жарык, таза болганмен, цшндеп жиИаздар оншама сурьш юрпзбей тур. Еденде eciicreHторге деш н тоселген оюлары тозган текемет. Торде белменщ ею жак бурьииьша орналаскан ею кереуеттур. Kipe 6epic бурьшггагы жазу устелшщ усэтнде “ Родина” радиокабылдагышы, калам-сия, оку куралдары ж оне етпет1нен тускен будильник. Торп кабыргага, eKi кереуеттщ арасына усталган суры к сы з кестелермен шимайланып, колапайсыз туйшген узьш -узын шашакты ак болатнойдан жасалган кшмжапкыштын 6 yHipi шыгынкы. Тусьшда заманы откен конетоз тускшздер. Bip кереуетке гулф кызьш шьптан шымылдык курып койыпты, унасымсыз. О н жактага терезенщ алдында абажадай зор сандык, уст1нде ки1м TireTiH колмашина. 26

Болмеге ю р т отырысканнан кейш , Э б ен екеутшз 6ipa3 уакыт унс1з калдык. Ш ыдамым жетпей: - Bip-eid мортебе шахмат ойнауга ж агдайын калай? Шахматын бар ма? - дед1м. - Ей, М укыш-ай, осы сол кургырына заукым шаппай- ак койды, теп. Жатакханада да студентгер талай рет упттеп уйретш те бакты, 6ipax еш нерсе шыгара алмады. Сонында не касиет барьш тусш е алмай-ак койдым. Тун жарымына дейш отырушы еда жшттер. К^фкысып, кызыл кензрдек боп кялатын, нак 6ip атьш уткызатындай, кдж еп канша соны н, —деда д е, гимнастеркасынын тескалтасынан шуберекке оралган б1рдемеш алып ж ать т, — бес карта десен, кудайды н ж еш , — деп юрлеген, Gipax,тозыгы жете коймаган картаны араластыра бастады. Соны ермек етпк... Эбенш н келшшеп Нургайша сунгак бойлы, мурны зшшлеу, кара торы адам екен. Журда-турыс кимылы ж еп- жецш, аягына ш ан ш еспей, тынымсыз Kipin-шыгып жур. Киген KHiMi де озш е ып-ыкшамды. Y m бала тапты дейтш емес. Эбеншн ею ул, 6ip кызы бар. Байкадан арасына макта сальт, сырып, жукалау етп жасалган кеудешесш щ жогаргы ею туй м ем салы нбаган, TociHin ею жагы шагын гана шыгынкы, кеудешеш кеш н теуш тур. Аягында ыкшамды былтары еп к . Н елжтен екенш юм бш сш , K03i кыртыстанып, кабагы сол т у й ш п , солгындау карайды, ж уз! жабынкы. Bip затка риза емес адамдай кейкгп, акжаркын, жайдары емес, суыктау. Эбен баганагы 6ip онпм есш де 03i институтгы 6hipin келгеннен кейш -ак ата-анасынын: “Жанды-жакты жердщ баласы, карагым, катын алма, кайын ал” дейд1 казак. Б1здщ бурыннан келе жаткан сарысуйек жекжатгыгымыз бар, ата- анасымен келюкенб1з, коргенда бала, соган уйлен” , —деген кенесше карсы болмай, оны ншы класты сол жылы б т р г е н осы Нургайшага уйленгенш айткан. Нургайша карта ойнап отырган ерш щ жотасына келд1 де, тис турган калпымен, мшместен жой гана: - Ac 03ip, - д е п , кайта бурылып шыгып Kerri. Ала богестен мол кггелген дастарканмен буркелген колемда, аласа, донгелек устел даярланды. К,ол жуып, аска отырдык. Hici мурынды жара, жалпак, ак калайы табакта буы буркырап ет келда. Суык кузде сойылган жьшкьшын сэры казысы iiuerm e сыймай актарылып жатыр. 27

- Н иетщ калыс екен, М укы ш . Согымнын eri ада болмай турган жаксы уакытта келш калдьщ, ал, - деп жалгыз басты жуан ак бэю сш алдыма тастай 6epin ейелш е бурылып: - Й ем ене, б у п н уйд1 жылытпагансывдар ма, iiuiriMai enepiui 6epi, - дедт Нургайша iuiiriH окелш едк “жаба сал” дегендей ымдап койды. М енщ сол жагымда он алтылар шамасындагы rnici ет турап отырып, бармактай e n i Kecin алып, аузына ещй салып, шайнай 6epin едк - Турасаншы, ей! Ны сапсызын-ай, Kici ж е с т де, осы сен щ , — деп ады ран ете кап едк баланьщ 6eTi ду етш кызарып, шайнауын токтата к,ойып, кысылганнан ыржан ете TycTi. Э бен тагы да 6ip норсе деугс ынгайлантанда, оньщ назарын аударайын деген оймен, элп баланьщ аргы жагында отырган, он уш жастагы к,ыз баладан: - К,ай класта окисы н, шырагым? — деп сурап ед1м, кыз том ен карап, ундем ей буга бердт Жауапты Э бен айтты: - Е, оны кара бассы н... Эл1 тортш шщ е, мисыз! К,ыз сум 1рейген калпы мен шыгып Kerri, кайтып оралмады. Сурарым сурап а л ь т , мен де колайсыз жагдайда калдым. Дастаркан усттндеп мезгшЫз тыныиггыкты куалауга уйгарды ма элде кецш азд1кп сез1п, соны сейшту ymin бе, Н ургайш а оры нан лып eTin туры п, устелд!н у стш д еп радиокабылдагышты бурап калып ед1, казактын эн-би ансамбл! Кдракалпактьщ “Бибйул1н” накышына келаре шыркап ала ж онелдг - Ж э, ж э , TyciHiKTi, emipe гой ... Энсомб1л... Тым болмаса, тындауга турарлык норсе болса... Енбск кып турып барганына жараса, — дед1 де, Э бен мужып отырган кабыргасын устелге тастай салды. Э н “0...тан-га” деген жер1нен y3lnin, Нургайша орнына отырды. Э бен жарты литрдщ тыгынын ашты да , шолмектерге бол in куйы п, озш щ “музыкага кезкарасы” туралы анпмсс!н бастады. - Улардай шулатып осы энсом бш дегенд1 кайдан тапкан. “Молд1р су бар, ей” , - деп каксайды да турады кашан болса, молшр су бар ма? Алматыньщ базарындагыдай. К,ажст1 канша соньщ . кейде ана 6ip симфония дегеш бар, бал араньщ уясындагыдай, басы ж ок, аягы ж ок ызьпгдайды да турады. Э бен н щ создер!не epiKcir мырс eTin ж1берд1м. Тауып айтып отырмын десе керек, ол сезш жалгастыра 6epfli. 28

— С ол каланда ж ам анды -ж аксы лы тор т жыл OMip отюздш гой. Анда-санда, онда да ж тт тер болмай, ею -уш жетще 6ip кинога барганым бол м аса, анау театрына кызыккан пенде ем есш н . Bip кун! е л л осы ндагы эк ем н щ iHiciHin Консерваторияда окиты н кызы “А кку каш , А кку каш” деп шакырып болмаган сон, ерш барып маскарам шыкканы бар. О нш ен 6ip жаланаш ойелдер сахнада ты ран- тыран ж у п р т , буггарын соза ма-ау, буралып майыса ма- ай! Ш ыкканнан с о н карындасыма: “А к к у колiне ракмет. жаным!\" —дед1м-ау, содан кайтып операна баскан емесш н. Бшмеймш, халыктын содан кандай таш м-торбие алатынын. Бул туста мен Эбенге 6ip нерсе айткым-ак келш eai, 6ipaK еж елден келе ж аткан к о н а к к э д е с Ы н салтын сактадым. Bopi6ip ол менщ айтканымды сол сотте тусш е кояр ма едь... Тамактанып болганнан сон , жатар алдында, жазу устел1ндеп радиокабыллагыштын у сш де жатк,ан сыртында “Совет Одагы К ом м униста партиясынын уставы” —деген жазуы бар ю ш кене кызыл ютапшаны Kepin, жазда ауылдан барган, Эбенмен 6ipre ю тей тт 6ip жолдастан: “Э бен партия катарына етем деген едк саяси даярлыгын нашар деп аудандык комитеттщ бю росы кайтарып ж1бершть EidHmi рет даярланып ж ур”, — дегеш eciMe Tycin: — С еш партия катарына onceni ж ур деп естш ед1м, Э б ен , orriH бе? - дед1м. —Ею рет ic кып тырысьш багып ед1м, нэтиже шыклады гой соны ннан. Оган да суйеш ш керек екен.-~Б1ршде даярлыгын нашар екен деп едк екш пнанде уставын басынан аягына дейш жатгап барсам да , жолым болмады. Райкомнын уггг-насихат бел1мшщ Menrepyinici мактаншак б1рдеме екен, жаудыртгы кеп суракты, жаудыртгы кеп, кудайды н 6ip ж ок пелесш сурайды, “партиямыздын гимга - интернационалдын сезш щ авторы и м ? ” дей ме-ау, “ Коммунистер туралы канша, кандай романдар окыдын?” дей ме-ау, койш ы, эйтеу1р, cypiHaipxu гой, несш сурайсын... Партиянын аудандык комитетш е iurreft риза болды м, 6ipaK Эбенге: — Сен окытушысын opi жогарпл биимщ бар, уятгау болган екен, - деп салдым. Ертенп сагат жетще, Эбеннщ дауысынан оянып кетпм. Ауызгы болмеде iHiciH кыжырып, дабы рлап жур: 29

- Эш р! Ей, 0Mip! Мына неме олш калган ба... Тур, ей! Тур! Атгы сугар! Ана сиырдын астын тазала! Тур! Турьпщар бэрщ де! Оньщ зм!р1мен отбасындагы сол к ун п уйренш йсп xipuiLiiiK басталды: Нургайша лыпын кагып ертенп шайды эз1рлеп ж ур, карындасы тесек-оры нды ж инап, едендц сыпыруда. iHici токжарау бурыл атгы корадан сугаруга алып шыкты. 0 б е н 03i ecix алдында ш олак кара тонын желбсгей жамылып, атыньщ ж емш газалап отыр. М1неки, ж ел жыл узийстен кеш н кездескен 0бен замандас. Аукаггы отбасын курып, соньщ айбынды эюм1 бола б1лген, ал акыл-парасат, о й-сезш ше? бзгермепть 0Ж Е Bip куш студенгг кез1мде, Алматыда, М аксим Горький кош есш деп универмагган плащ алгалы бары п, кутпеген ж ердей ауылдын ею адамына кездесш калдым. С эл ем д ест болганнан со н созуар, пысыктау 6ipeyi: - Е, шырагым, елмейтш OMip, сынбайтын TeMip жок. 0ж ещ н атгандырдьщ бул окпрден. Жасьш езщ е берсш , — дегенде, койныма жылан Kipin кеткендей денем суып сала берд1. Не flepiMni бшмей сел юшржм де, терю а йнал ьт шыга женедщм. А як астынан естисн окыс суьгк хабарга нанарымды, нанбасымды бшмей жатакханага жетсем, жолдастарым да эдеггегщ ей ем ес, титл тереш е карсы а л ь т жатыр. М еселенщ растыгына кезш жетп. IuiiM езиип барады. Сылк етш тосепме куладым да, жастыкты каба -пстеп еп ле берд!м, егше бердам. Юм efli, кандай ж ан ещ м енщ суйюмд1 газиз ежем? Согыс жур1п жатгы.Мол кшп, мол imeriii заман жок- Жабагы жунш тастаган арык-турактай халык жана гана кегершт келе жатканда, согыс барлыгьш да жайлады. Онын успне с о 6ip жылдары куацшылык больш, астык шыклай калды. 30

Шуак коктем. К ун маздап тур. Ескек желмен ойнаган ерке сагым ен даланы куалай буран кзгып, коз ушында гайьш болады. К,ары кетш , ды мкылын бойы на cinip in алran аныз бусанып жатыр. 0ткен к узп орактан узшш тускен арпаньщ масак д о Hi бортш , с эл саргыштау тарткан. Анызак- К,ыстын сызы эл1 де арыла коймаган кез. Туе ауып барады. Э жем каншама уптгегеш мен, ансарым ауылга ауып, кетю м келш кынкылдай беремш . — Ж азган-ай, тым курыса, 6ip дорбаны да толтыра алмадыц-ау. Оз1ндей анау Айшаныц балаларын карашы, шешесш ертпей-ак ездеpi келш т е р т кетш жур. Толтыр дорбавды, кун aai ерте той! Б1разырак м ойы нсуны п ж урем ш де, кайта кьщкылдаймын. Эжем матан назарын аудармай, 6ip ттзерлеп отырып алып тере бередк тере бередк К,олындагы дорбасы н толтырып болы п, анадайда туртан ем1рш де 6yttipi шыкпайтын ала капка салады да , кайта тередк А х, осы ала кап пен эж ем дьай! Bipi - турып масакты канша окелсен де кы лш п жута береш , ал 6ipeyi - дамыл таппай иес1з анызда дуниен1н 6opiH есш ен шытарьш, ерш бей дон теред1. Сол сэтге ала капты да, эж ем ш де Koprici3 боп барып, эжем нытыздап койтан капты буйф ш ен теуш-теуш калсам, imianeri кы сы льт жаткан масак копсып, керер козге лезде толып кеткен сияктанады. Э ж ем ш н 03ip журе коймайтынына кез1м жет1п, мысым курып жарьиш ж<рдаймьга. Сусын куйы п апартан топатай ш електеп ipKirri куыс кураймен сыздыктатып соры п iiuin тауысам да, кайтадан буркеп, ту к кормеген пендеш е анызта шалкамнан туеш жата кетем. Эжем келедг Дорбасындаты масатын сальш басып-басьш койса, ала кап кайтадан томен туеш, ол1 де уш-торт дорбалык орьш босатады. О н колыньщ ту сырп>гмен белш суйеп эж ем yh дсп отъфа кетеда. Буркеущ туртан сусьпады альш карайд|>| да: - Балам-ай, дщ кем курып келгенде, 6ip жутым койсан HeTri?! — деп, шакшасын алып насыбайьш атады да , yHci3 узак отырады... Э й , балалык! Э й , итг1к!.. 31

Тун. К,анылтырдан майыстырып куыстап жасай салган майшамнын жарыгымен казактьщ эпосты к жырларын окып отырсам, эжем касыма келл: - Дауыстап окы шы , м ен де тындайын! —дейтш еда. - К.ысылып токталып калганымда: — О Heci екен осынын, жасы ксьщ -аудейм ш . К,ане, о к и гой енда, окышы дауыстап, тындайын, —дейтш маган жалтаруга мумшдш калдырмай. “Мунлык-Зарлык” па, \"Kj>i3 Ж бек-Толеген\" бе, “К,озы Керпеш-Баян” ба, efrrcyip, кайсысы болмасьш бастаганымызды аяктамай уйктамайтынбыз. Кдйратгы, салкын канды деген ожем жырдын жауыздык пен одшетгшк алысып, жауыздьпс, басым тускен кайгылы жерш е келгенде, e3iH 03i устай алмай булыгьш, унс1з кимешегшш алкымымен ары карай батып кеткен Kapi козш щ 6ip-6ip тамшы саран жастарын алып отыратьш. М уны корген меш и де жуйкем босап, аузымньщ киюы кашып, иентегш коз жасым мурнымнын сорасына косылып берекем кашатын. Сонда эжем: - Эй, сен бе, сен, —дейтш к ей т, жасык боласын-ау, осы! Басканы аяп езшген ж урек озш 03i аяй алмайды, балам, еркексщ гой, сол д е болса суыктау бол! —деп, орынан шугыл турып к етел н . М ен д е катайгансы п к1табымды таре жабатынмын. Согыстын салып кетеен ыланынан ж урт арыла коймаган 1946-жыл. Сол жылы оныншы класты аяктап, о з колхозыма жумыска орналаспакшы болып эжеммен, шешеммен акылдасып ед1м, шешем KefticriK бшд1рд1: — Осы сен тен курбысынан кем болмаса екен деп шеккен мехнатым, куткен у м т м осымен тынса, не дейш, мейлщ . BipaK кейш озщ eidHin ж урм есен бодцы. Э не, анау жоддастарынньщ кай жер1 артык сенен? Bapi де окуга кеткел1 жатьф. Э л ь а к адам б оп кетейш деп тур олар. Ал сен болсан, он жыл окьш , енд1 талкан мен су тп кимай, койш ы болайын деген ниет1н бар KopiHCfli. Жаксы, сен койш ы, мен кузетшщ болайын. Душ пандар етегш турш кулеш екеум!зге. 32

Уршыгын мыкынына таянып, манадан 6epi у н аз отырган ожем келЬинщ кеШ сттн оры нсыз к о р т , жулып алгандай: — К ой , сен д е кайдагыны айтады екенсщ ! — дед1 кабагын шытып. - Акылга салмай, куры далбактап баскалармен косыла ш апканы да куаныш па саган? Bipey тойып ceicipefli, 6ipey тоны п сею р ед ь О куга умтылганнын б о р т акылды легенда юм айтып жур? Ж ок акылын окумен голтырамыз деп ж ургендер де толып жатыр. QMipai керу, мандай тер1нмен тамагывды асырау —ол д а ок у. Еркек боп 03i солай ойлаган екен, оган 6i3 екеум1з неге карсы боламыз? Эуел1 ж ум ы с icTen кор еш , со н а н с о н окы сьга. Е р к ек п бетшен какпа! Э ж ем нщ сол араша TycyiMeH эуел1 6ipep жыл ж ум ы с ютеп, сонан с о н окуга Tycin ем. Окуы мды 6iTipreH сон, ожемд1 улде мен булдеге болеп к и ш дар т, аузы нан а к май агызып асырау арманым еда. Сонда, б эл ю м , эж ем н щ маган деген м еМ р ш ш , icTereH жаксы лы ктары н с ел д е б о л са отейтшдей корупл ем. Bopi бекер, 6epi балалык далбаса екен. Окем согыстан кайтпай калса да, жетзммш деп ойламайтынмын. 0з1м нщ жетзм екен1мд1 e nai сезд1м. Э ж е а з калганы мды сезд1м. (дцаМенщ аяцталганы, аяцталмаганы белгЫз).

ПОВЕСТЕР1 кос КАРЛЫГАШ EKeyiHin д е етене е н ж акы ны, е н курметпш М анас туралы ауылга таралган кауесетп ене м ен келш 6ipiHeH 6ipi жасырды. “Манас уйлеш п алыпты, баласы бар дейдГ, деген дакпырт ел аузында жургел! кашан. А з гана ауылдьщ санаулы адамдардьщ улкен-кш шл агайынын басына ic тускенде, аяк, астынан акылшы боп жаны аши калатыны ежедден б е л г т жэйт. Барьш б о л т бермегендершен, коз кырын салып басу айтуга келгенде, б1ршен 6ipi артылып туседа. Ал ендо ешюм олмеген-ош пеген мынадай жагдайда ауыл адамдары ене мен келшге не дер ш бш мей, тек шггей гана туйш ш , тек кенш уш ш аяй карайтьш. Акыры немен тынар екен дегендей, букш ауыл сыры н imiHe бугш , авдысын авды п, сулк калган. Не керек, абысын-ажын, агайын-туган сыбырласа журетш 6ip ермек элдекашан табылган бул ауылга. “Манас уйленш алыпты, баласы бар дейщ oyeni”. 0p 6ip адамнын; 6ip-6ip к ундеа бар. Туйеннщ ж у п ауган кезде кудайым солардын табасынан сактасьш. Корее де, кормесе де козще шукып, датгап журсе маекара гой. Ененщ де, келшнщ д е коркатыны осы. BipaK, амалдары не, журт назарынан каншама аулак жургеш мен, мерген кундестер1 сактанган жактарынан атьш екеуш де жаракдтгап улгерген; алдымен Зияштын озш , одан сон, м1не, бугш eHeci Жамашты жайратгы. Эдетте асын эз1рлеп, келий Зияштын жолын тосып отыратьш Жамаш эж eй д iн бу п н кипкентай HeMepeci Мвлпсп альгп, пеш тубш де б у к туеш жатканы да сонды ктан. М оселеш н аны к-каныгына ж ете алмай nlnripin журген Ж амаш ожей мана эз1рде зэуш айтан тандыр басында журген абысындарынын касьша барган-ды. Сонау келшшек кезшен 6ipre oc in , 6ip журген Ж уз1май да сонда екен, Жамаш эжейдщ 34

“ата жауы\" санайтыны осы Kici. Баяпыда “ Жамаш ул тапкан ж ок, жын тапты” деп шалуытгаган да осы. Не сайтаныньщ барын, Жамашты коргенде Жуз1май, eirreyip, 6ip нэрседен шо тауып, дереу жанжалга шакыратын. Табигатында момын жаралган Жамаш еж ейд ш тг а н шыгарып, ашындырган да осы Ж узшай едг Сол Жуз!май Жамай ожей тандыр басына жакындаганнан-ак салган жерден эж ейдщ аркасындагы Мелшке THicri: - Ит не жесе соны кусады демекип, екесш е айнымай тартуын карашы, —деп 6ip койган. Жамаш еж ей ш ннен “тш ще ш ок” деген д е , ундемеген. Кдйтсем ебш табам, кайтсем желкесше мш ш , журт алдында Жамаштын аузын аштырмай мерт етем деп ж урген Жуз1май осындай онтайлы кезенд! кептен-ак кутш баккан. К,ызык.. Байы бетен, бауырыпда казаны ботен Жуз1май Жамашка осынша нагып еппкп екен?! EKeyiHiH де epaepi жанында, ел аман, журт тыныш сонау келшшек кезшде де Жамашты корсе Жуз1майдыц талагы таре кететш едг Ещц, мш е, eKeyi д е еж е болды, ж еар -ж еп м кун encepfli бастарынан, сон да да болса Ж узекен баягы 6ip орак тш динпн тыймайды олг К,ызык!.. ЖузЫайдын 6ip полете бастагалы турганын Жамаш ежей бшмед! ем ес, бщщ. Бщщ д е , “н есш е итпен ит болам” деген оймен тандыр тощ репндеп абысындарымен енпмелесш , жайымен отыра берщ. Жуз1май тандырдан шыккан нанньщ топырагын жонып отыр. Бакканы - Жамаштын аузы, кит етсе, ба'С салайын деген ойда. Ж ок, Жамаш еж ей тургысынан еш нерсе шыгар емес. Te3iMi бггкен Жуз1май Жамаштьщ аркасына жабысып, кынкылдап турган кшпеене Мелпске тагы THicri: - Ырбима, ей epi! Тогыз боп кетсен де... Баланы естш те ocipefli екен, аркадан туЫрмей, —деп тагы койды. - 8кем -ау, Жуз1май-ау, сен щ н ен Kerri? - де п , Жамаш еж ей Мелпсп алдына алды. - К уш м менщ! М ен муньщ 6ip е р к е л т н котермесем, несш е Tipi ж урем , будан баска м енщ KiMiM бар? - Жатырынды жарьш шыккан е з ульщжаксылык корсетш, енш осы кдлып еда, - деп, Жуз!май 6ip шаншып адды. - Осы сенщ менде не акын бар, Жуз1май? Енш картайган шагымызда екеум1зшк шыпылдасып жаткднымыз уят болады, 35

кой енш, шалуыпай берме. Кудайга ш уюр. Улымнан еш жамандык коргешм ж ок oai, —дед1 Жамаш. —Ондай ул туганнан осылай кубас откешмнщ e3i артык... Ш еш есш куц етш, 6ipeyain колына каратып, кашып кеткен неменш де улым деп ж ур сщ бе?! — деп, етек-ж ещ н синап Ж уз1май орнынан турды. — Т ш щ й тартынкырап сойле, Жуз1май! К ущ Heci? Кашып KcnceHi Heci? —деп Жамаш анырып калды. — И э, зондемП Бш м ей-ак калганьщ! Токанны н кызы болмаса, олетш бе едщ? Келш мен балана неге кетпейсщ? —Мынаны б1рдеме соккан болар, журтым! Келшщ не, ей? —Балацньщ акылы оспей, асты ескеш н енш б ш п журсщ бе? Балан калада eKimni катын алыпты, тагы да 6ip немерен кутш отыр, ал ендеше! EcraiH дегенщ осы ма eai, —дегенде, Жамаш еж ейдщ тобес1нен жай тускендей болган. Мэл1пн аркасына салган да, уйш е к е л т пеш туб1не жата кеткен. Содан эл1 жатыр. Ж амаш 6ip жайсыз куб1р-сыбырды буры ннан-ак еспп журген, 6ipaK келш1 Зияш еш кандай сыр бермеген сон, оншама елен кылмай “осек шыгар” деген де койган. Ж уз1майдын ол п соз1нен кейш не icrepiH бш мей, б1ржола бугшш калды. Зияш уйге Kipin-шыгып шай эз!рлеп жур. Жамаш ожей оны н 6opiH де сезш жатыр, 6ipaK бас котермейш. Жуз1майдын манаты айтканынан кей1н е з келпине 03i караудан уялады. Борш е юнол1 03i сиякты. Зияш дастаркан жайьш, шайга шакырып ед1, турмады. Кешк1 астьщ уст1нде де ене мен келш баягыдай акжаркьш онпмелесе алмады. Мэлйс уйктап калган. Екеуден- екеу шошайьш отырды да койды. Эр HopceHi 6 ip энпмелеп керш еда, ешкдндай кисыны келмей, с е з opiciH табар болмады. Болмашы тамактанып, эж ей тосегш салды да, юшкентайын бауырына альш, е з белмес1не барып, ерте жатьш калды. Тун. Куздщ кара кошкыл кою туш. Жауыннын алгашкы тамшылары терезеш 6ip-eid ш ертш баяулап турды да, селден с о н бар eicniHiMeH cipidpen ала ж енелш . Ж ел турды. Желмен желпскен носер терезеш сабалап жатыр. 36

Зияш окушылардындэгперштексерт отыр. Оны тындырып, ергенп сабагынык жоспарын жазды да, кагаздарын ыкхияпап койып, орнынан турды. Шамды сенш рт, тосепне енщ. Ол денбею ш п уйктай алмады. Адам куш изп TipmuiiicriH елесш тосекке 6ipre ала ю репш Heci екен?! Оньщ коз алдынан бугш гш щ гана ем сс, бурынгы о з eMipiHiH OM6eci жылжып етш жатыр. HeHi ойламасын, каншама усак-туйекке кошл аудармасын, 6opi6ip, барлыгы да сол М анастын тош репне келш топтала бередь М анас кылыгьша ceHrici д е келмейдь Сенбеуге де болмайды. С енейнг десе, 6ipre отю зген жылдарьшын шннде, андап турса, Манас м ш езтде 6ipae-6ip кезге урган огаштык ж ок екен. Б1реулердей ж е л т , кыртын- сыртыны , с у й ы к жур1с1 ж ок- Ты м к ур ы са 6 ip рет те р е н ж й п е г т eKeyi. С енбейш де се , 6ipiHeH со н 6ipi борап жататын хатгар неге сирекс1п кетп? С ирексдеш бьшай турсьш, Tiirri сонгы айлары атымен жогалды емес пе. Ж урт кайдан бшш алган? Bipi емес, ауылдьщ 6opi неге соншама аянышпен муаркей карайды?! Э не 6ip куш 6ipre туган агасынын айткдны анау. “BopiMi3fli жерге каратьш кеткен и тп н отбасын неге багасын?! Бер uieuieci мен баласын е з колына! Уйге кел” , — деп efli ол. ¥ я т -а й , T im i окушылар да б1рдеме сезетш сиякты. Анау элп Мурат, К,урман сиякты бейбастак балалардын oaaepi де класка барганымда демдерш ппше алып, жым бола калады. Кьш ар... Айналайын кыздар! Bopi кабагыма карап, айнальт- у ш рш п-ак жургендерг Ж о, ж ок, бул байыргы i3eniniKKe, устаз бен окушынын арасындагы сыйластыкка уксамайды. Окушылардын коншшде баска 6ip нэрсе - аяушылык, MycipKeymiaiK бар сиякты. Окытушыларды койш ы, олар боса да жабыла камкор екен! акаикат кой. Энш ейш де буйрыгы мен cerici даяр туратын Эм1ржан дерекпр де: “ Зияш , хал калай? Кшнеентай тум ау-сыркаудан сау ма?” , — деп сурастьтрып-ак жургеш . “Ш ынымендорменаз, шынымен мугедек болганым ба?!” Ол орнынан турып, М анаска уза к -у за к хат жазгысы келд1, 6ipaK ж уреп сабыр-сабыр дегендей болды да, аунап rycin, терезеге карап жатгы. Жанбыр oai тыйылмаган. Дала тунек. У й бурышындагы тауык куркеде отеш канатын ж елпш -ж елпт ж1берш, азан шакырды. 37

Кун жексенбк Бейуак. Кешеп жауган алгашкы кобж кар куш боны сабынша Konipin, жердщ миы шыгып кеткен де, туе ауа катайып, тоназып калган. Далада су тондырар аяз. Уй imi жылы. Жамаш эжей ауызгы белмеде М элжпен сейлесш жур. Зияш терезе алдында М анастын сурет салган ecici альбомдарын парактап отыр. Карындашпен накышталган эскиз, этюдгерд! к ор т, окта-текте кулш ефеп кояды да, кенет сэл шытынса, жанагы жалт еткен куаныш кос кабагьпшн арасындагы жалгыз сызыккд сунгш гайып болады. Апыр-ау, муншама мол дун иеш кайда ж урш , капай тындырды екен?! 0 з т щ ескен е л к е с т щ ойы мен кыры, кысы мен жазы, куз1 мен к ехтеш , TinTi op6ip туп бутасы мен бурышы да ап-айкы н, каз-калпында Манастын сикырлы карындашына wirinTi. Bopi кезге таные, кеншге ЫСТЫК- “Ымыртта”. К ун элп нде бакан. Батыстагы “ KoMipmi” тауынын камкоршыл келенкеа гана кершеш. Ат тагасынын жарты сыныгына усаган жаца туган ай аспанда ininin тур. Э л ден еден ш ошыган у ш -тер т ш урегей уйрек ауыл iprecutaeri жылгадан енщ котериип ушып барады. Курыгын карына Lain, tcyniciH o;ii тастамаган жылкышы колжке MiHin, коз керш жердеп алаколецкеге сунгш кетаm i. Шамасы, тунп кузетке атганган болу керек. Желс1з тымык ауада болар- болмас курендтап тур. Коктемге уксайды. Ауыл тошрегандега орман да, кеше бойындагы агаштар да e3ipre эл \\ сыйдац, жапыраксыз, жана гана бурш1ктене бастаган. Ио, ио, коктемге уксайды... Ал enai мынау не болды екен?! Бул кай жер?! Exi капталы б1рдей кузар-кузар жартастар. Терек сай. Эр-эр ж ердеп жкраларды н тер1скей жагына коленке туеш тур, жыные ескен шырша коленкссг Сай, келш караса, 6epiK TycepniK кулама куз кереге таска TipeainTi. Тау езеш сол тастьщ иыгына асылып, бар екп1н1мен томен карай актарылып жатьф - саркьфама. Таска согылган тау озеншщ тунык суы айналасьша дым бурю п тургандай. Не деген дэлдйс, не деген ш еберлж! Бону, накышсыз карапайым кагазга карапайым карьшдашпен TycipinreH ep6ip сызыкта 6ip-6ip OMip, 6ip-6ip куд^рет. Ио, ио, баягы саркырама. Ал мына терен сай “Ш олак” деп аталады. 38

Ана 6ip жылы, жазда, Зияш пен М анас “Шолактын\" басындагы жайлаута кеп демалган. Мына cy p en i Манас сонда салтан. BipaK ол бул iciHe канагатганбаган. “Э скиздщ аты эскиз гой, Зияш. Мына табигаттыи муншама кудйрвтш тек кана карындашпен жетшзуге болмайды. Буган улкен полотно керек. С онау б е т п кордщ бе? MiHe, мына куд1рет сондай полотнога тана сьпоы мум ю н. Бар бо яуд ы нтусш сонда тана мейлшше пайдаланасын”, — деп, сайдын он жатындагы балауса жамылган жазы к бетп нускап едк Д ун и е-ай , сол сэтгер кандай т э т а , кандай куанышты едП.. EKeyi саркы раманын басы на кеп уза к отыратын. К ун нурына шагылыскан коз жасындай мелдор суда жалт-жулт шутыла пайда болатын да, ш езде адастырып, баска тустан кайта елее бе р е тш . Н ур м ен Судан ж аралган о р туст1 бояуларды багып отырган Манас: “Эне, кара!”, —дегенше жанагы алтын сэулелер лып гайып болып кеткенде, ол асылын жогалткандай мунайы п калатын. 0 3 i туш ш п , 03i сезш ген дун иеш Зияш ты н да антарганын калайтын efli ол. Зияш ол кезде Мол1кке жерпс. Таудын раугашына жер1к болды. Манас шалтыны белуарадан келген балауса бетке барып, солкылдак рауташтын 6ip куш атын екел ш Зияштьщ алдына кояды. Жапыракты жамсаткан туйеге усап Зияштын куртищетш-ак отыртаны. Ерш кегергенше ж еп-ж еп, сшекей1 шубырып, шалгынга уйктап кететш. М анас жумысымен айналысатын... Зияш ойында сатыныш. Айтса таусылмайтын, атса жытылмайтын сарыуайым. Ш ег1 ж ок , шет1 ж ок , канататы жок коматай кумарлык. О, кандай касиета кумарлык! М анас - Зияш уш1н OMip. Терезе алдында Зияш узак отырып калыпты. К ез байланып барады. Ол оныншы шамды жакты да, Манас альбомын кайта парактады. Мына 6ip сурет “М ахаббат” д е п аталыпты. Op Tycri бояу кары ндаш тармен салы нтан. Ш ам асы , к у з-а у . Bip киырдан 6ip киырта кеткен к ур ен сары дала. Айналаны комкерген аскар таулардьщ ушар басынын ор-эр жер1нде боп-боз кар бар. Аулакта орман карауытады. H eci3 дала. Айналасында агаш ем ес, бута да ж о к , сол иешз алкапта е п з eid терек ocin тур, жапырактары сартыш, 6ipaK ол! туспеген. 39

Аптап. Ж е л а з, ты нык куш салган болуы керек, жапырактар кимылсыз, салбырап тур. Элдекайда алыста, даланын шанын завод муржасынан олеметгене будактаган тупндей тас KOTcpin куйын келедь Тау жотасынан тунш ктей кара булт керщдк Cipo, коп кеийкпей дауыл турьгп, э л п тыныштыкты бузады. С онда орманнан ypicin кеп жалан ещ рге орналаскан мына е п з теректщ тагдыры калай болатыны oai белпс1з. Онсыз да озер турган мына саргыш жапырактарын тонап алып, екеуш де жаланаштап кету1 мумкш -ау... Е л а зд е е ск е н Tepeieri Зияш м ахаббат символы деп ту а щ н , ал анау куйы н, мынау куз, тунЫ ктей кара бултка онш ама мэн бермейд1. Тек 6ipa3 ойланыстан кейш гана: “Неге куз?! Жапырактар неге саргыш?!” —деп сол тосыркап калды. Суретге берл йен М анастын коркыныш фантазиясын угына алмады Зияш. Бул суретп М анас окуга кетер жылы салыпты. Суретке Зияш кайта уншд1. Сары бояу басым екен. “0p6ip бояу, Зияш , адам OMipiniH сыры мен куйг К,ат-кабат сезЫ шц к о р н ей куралы. М ысалы, мен оз1м кызыл бояу — курес, жасыл —жастык, кара бояу — кайгы, сары бояу - сагыныш деп угынам. Ж оне осылай колданам да ” , — деп еш б1рде Манас. “М ахаббат” д е п аталган су р е та н сикырына ендьещ и т у с ш г ен Зи я ш ты н о й ы н да 6ip э л е м е т басталы п Kerri. Э л пндеп тунш жтей кара булт тутасып, аспанды айкара жауып, алыстагы куйы н дауьшга айнальш, жапанда оскен к ос Tepeieri тутш бара жаткандай болды. Э зер турган саргыш жапырактар тым-тыракай желге уш ып, еп з терек шезде бутактары сидиы п, сидан калгандай Kopinai. Альбомды opi карай парактауга Зияштын шамасы келмед1. Ж удырыктай б о п кеудес!не туйш ген б1рдеме о зепн бурап келд1 де, алкымына тыгылып, буып ж1берд1. Moaiicri касына койып кеткен Жамашты ангармады. Орамалын алып, козш cypTin efli, KipniicrepiHe кептелш турган жас жум сак матага жармаса кетп. Юшкентай саусактарымен койлепн тарткылап, кынкылдап турган Moaiicri KOTepin алганда, ол уитдеп, Зияш ты д бет-аузы н сипап, куанып жатыр. - Бул журт не деп жур, балам? Осылай бпеу жара боп журем1з бе? 40

Жамаш эж ей сырттан сейлей юрщ. Зияш ундемедь - Д о с , душ панга таба гы п... - д е п , ож ей е з мунын ш агап, коз1н 6ipa3 сулап алды да: — Барыл, анык-каныгына жетш кайтсак кайтед1, балам? Осылай журем!з бе? Алда- жалда рас болса, амал не, ж етм 1зш табайык.., — деп, кайта босап кетг]. Ауыл тау сш ем ш е орналасы п, тещ з денгейш ен олдекайда би1кте тургандыгынан болар, осы олкеге кы с ерте тусетш де, жаз к е ш т п келетш. Октябрьдщ орта ш ен д ер в де- ак жанбыр, арты киыршык карга айналып, куннщ кулкы бузылып, кыстан хабар 6epin коятугын. Дабырлаган бакташы даусы Зияштын ертецп Torri уйкы сы н бузы п ж16ерд1. Т е с е п н е н ж енш туры п, жылы халатын ж ур е xniH in, баш магын ше сала терезен щ n ep flecin ашып ед1, эй н ек к е аяз туры п калыпты. А узын ейн ек к е такап, ып-ы сты к леб1мен коздей жерд1 ж1бгтп д е , тыска караса, кулакшьшын Tycipe киш , алкымынан байлап апган бакташы корня ат устш де тур екен. У зын сыргайга байланган узын сап камшысын такымына кысып алыпты. YcTi-басы , сакал-м урты , асты ндагы аты да а к кырау; екеуш щ танауынан да бу атып тур . К о з KopiM ж ер дщ 6 o p i аппак- С ен сеи ппекке оранган бакташ ы корня кысты 6ip туннщ шпнде алып келген Аяз Атадай боп кор1ндгЗияшка. Жамаш ожей сиырын корадан жетектеп шыкты да, бакташынып алдына салып бердк ол “ек , чо!” дед! де, ауладан шыгып бара жатгы. Кун демалыс. Ертен мейрам, жепнпи ноябрь. Ауызгы болмеде шаруасымен айналысьш журген енесш щ кимылын баккан келш осынша узак уйктап калганьша кейи отырып кшнш жатыр. Ене м ен келш KonLimepi ту н ы к , кок1ректер1 сарай кездерш де уй шаруасында ж урш 6ip-6ipiH iH артык кимылдаганын ангартып та коймайтын. Екеуш щ арасында гым адал, тым жакын туыстык бар е д1, риясыз туыстык ед1 ол. Эйел кауымынын менпппне тиген Tipinui истерт озара бал1спей-ак, кез келгеш аткарып журе берепн. T im i 6ipme- 41

6ipi жаны ашып, жаксатгана эареленбейтш. Ол 6ip кандарына бггкен табиги татулыктын ен еге ст д е й болатын. Ал бул кунде м1не: “Апырай, мьгаа аязда тонады-ау, эн е шелек алып суга кетп, реююр ме екен... Санасыз уйкыга неге сонш а берщщм, реююр ме екен...” — деп келйп отырса: “Аллам, акырын жаксылыкка соктыра гер. К енейш корсеткенщнщ бэрше... Уйктасыншы, демалысы гой, шаршаган гой, куш м. Л рщ ей байынан айрылган бейбак к о й , кенейш . Я , апла, ала коз элеметш нен сактай гор, реюютпейш бишараны, оньщ кабагы шытыла кормес1н”, —деп е н е а барады. Bepi6ip, ене мен келш 6ipiHiH кабагын 6ipi багып, 6ipme 6ipi ж ей ш п жастык. и ш п тосек болганымен, олардьщ арасындагы байыргы табиги туыстык, риясыз жакындык куннен-кунге алшактап барады, алшактап барады. EKeyi каз1р узак сапарга 6ipre атганган ею жолаушыдай, жол айырыгы кездескенде eKeyi д е ж е й -ж э й м е н ею жакка кететш тэр1зш болады да турады. EKeyiHiH де ет журектер1 сезеда муны. Сондыктан да 6ip- 6ipiHe сая болгысы келед1, тунгиыктан тош п келе жаткан Kayirrri 6ipiHeH 6ipi жасырады. От басьш, ош ак касын калайда аман сактагылары келед1. Зияш жылылау киш ш сыртка шыкса, дала аппак екен. Дуниен1н 6opi юршигаз тап-таза, боп -боз. Аспан бупнгщей кок болмас. К ун курык бойы котерш птт Желс1з, шынылтыр аяз. Шатырын кар ж апкан аласа уйлерд1ц муржаларынан ширатыла шыккан т у п н с эл жогары котерше бере шалкьш к е т т жатыр. Сиырлар ауыл ipreciHaeri кыркамен opicKe карай жалкау манып барады, окта-текте ауылга карап созылта MOHipewii. И ш агашты ею иыгьша тен котерген eHeci келехи суатган. Элдекайда 6ipey аязда ш еге боп калган муз агашты балтамен соккылап, эуре уст1нде. Ш абан курендне газет- жорналга толы ала коржынын арткан пошташыны к ор т, Зияш eciK алдында с эл аялдап еда, ол кайырылмай келес1 аулага бурылып Kerri. У м т тагы сош п, копий тэты кулазып калды Зияштын. EciK алдында ею кунге жетер-ж етпес отын калыпты. К ы с болса мынау, жана басталды, карып олттрт барады. - Суыкта негып турсын, Зияшжан? Ж амаш еж ей су экелдь Буркей басын ораган жаулыгынын ею жагына б о п -б о з ш ык турып калыпты. 42

—Мына кун кырар, эж е, м ен-ак экелер ед1м гой, —деп, Зияш енесш щ иыгындагы ею ш елек п лып устап, уйге алып юрщ. EHeci ею колын тем1р пешке карсылап жылыта бастады. Зияш жуынып-шоййпп ертенп шайды эз1рлед1 де, екеуден- екеу ене мен келш дастарканга отырды. Eiu6ip эн п м ен щ ушыгын жалгай алмай, eKeyi д е 6ipiHeH 6ipi жасырьш, Малш жаткан тесекке карап кояды. М эл к оянды. Ол басын KOTepin юшкентай жудырыгымен кезш укалай беред! де, терезеге карамак болады, 6ipaK жылы уйде музы ерпен ашык терезеден ак кармен шагылыскан кун ceyneci онын уялшак жанарын каратпай жаскандырып ж]бередг М вл кгщ оянганын 6ipinm i ангарган Зияш лып турып, орнынан алмак болып ezu, ол Зияшка келе коймай, карсылык 6uuipin, отырган эжесше карай талпына бердг — Келмесен, койдым, - деп Зияш кайта отырды. Жамаш эж ей Мэлиеп тосепнен Korepin алды. Ол арсалавдап, э ж есш е шолжандай бастады. —Балага суык карама, Зияшжан, —деп, эж ей дастарканга келдь Эдетге мын кайтара айтылып журген енесш щ бул ce3i де Зияшка дел каз1р м1рдш огындай кадалды. Осы сезш н аргы жагьшда “бала кшаги т е с , баладан мейтркшщ узбе!” деген 6ip катал ескерту бардай кершщ оган. Солай деп сезщщ де: “Эже, оже... мен свге не айтам. Кдлай деп тусшшрем core... Сладит аналык журек менде де бар. Э к е а з болар Мэл1к, 6ipaK анасыз бсшмас”, - деп шггей гаиа туШнш, сап болды. —Эже, ертен мейрам гой. Отьш калмапты. тойдын ырду- лырдуы ею -уш кун басыла коймас. Мен ал п шопырга, Эппрге барайьш. Тауда, пилорамдагы карагайларды жетюзш берер ме екен кешке. Бупннен калса, болмайтын суры бар, —деп, Зияш кшшп шыгып кетп. chnip шопыр муздап калган матормен ауре боп жур. Bipece кабинага Kipin, 6ipece сыртка шыгып,машинаньщ эр жерш 6ip шукылай береш. Bipaybuc, кемешнен кек жалын аткан оттык лспаппен жыльггып багады, машина от алмайды. Арка-басы май-май. Онсызда барбиган жуп-жуан саусакгарын суык карьш, одан бетер icinaipiri ж1беритп; асыклай, аюша корбандап, шабан кимылдайды. К,улакшынынын алды артына терю айналып кеткенш де байкдмаган Typi бар. KencipiriHe май жугып калган. Ауа туп-тунык, аяз шакырайып, ортеп барады. 43

8 u iip манадан 6epi касында турган Зияшты андаса да, кормегендей болып е з жумысымен жур. Зияшка назар аударып, ж ейш да сураган ж ок. Зияш машинанын от алуын кутуде. 8 u iip кабинага кайта ldpin, стартерш басып керш еш, мотор 6ipa3 уищеп, ызылдап барды да, пар-пар етш от алып Kerri. 8 m ip маш инаны барынш а гу ж т д е г п д е , соцынан баяулатып, кабинадан шыкты. М ашина тощ регш де жаткдн мук ом элктерш жинап, орьш-орнына койып улгерш. С этп кезенш багып турган Зияш оньщ касына кедш: - Хал калай, 8uiip? 0 u iip сол жылы шырай корсетпеген калпында “жаксы\" дегеннен болек Tic жарып жауап катпады. У йден улкен адамнынтелогрейкасьша оранган 5 -6 -л а р шамасьшдагы кыз бала шыгып, е с к алдында: - Папа, шойнцр iuj, мамам шакырады, — деда. Qiuip оган караган да ж ок, тек бара бер дегендей колын сштед1 де койды. - 0m ip , тауда, пилорамада, даярлаткан 6ipa3 карагай бар ед1, б уп н жетю зш бересщ бе? Б угш дк -ак отынымыз калды. Ертен мейрам гой... 8 iu ip томен караган бойда кункщдеп, ж ецщ жауап бермедь У йден пальтосын желбегей жамылган ©пйрдщ ofteai Нурыш шыкты. Зияш оны мен солемдескен болып ед1, ол назарын да аудармай, байына дурсе коя берда: - Неменеге сонш а м о л и т , ун ж у р га н ту ст кеткен?! Жур уйге, шай суып калды... Шаруам бар, елге уксап epirin журген адам жок. - К,олым тимейдк бастыктар кыстауга жем апар деп жатыр, — деп, 8 iu ip тайып турды. Зияш жасып калды, юлт б у р ы л ь т, жоШмен кете барды. Кун батар шак. Ауыл кешю п р и п л а т е KipicKeH. Зияш ен соцгы шоркеш жанкалап болып, eitai уйге тасьт жур. E neci корада сиы р сауып жатыр. Ш елекке курп-курп соргалаган сутгщ дыбысы есплеш. М о лк плита тубшде ойнап отыр. Кдйьпсгай кайкыбас шанага жалдас бурыл жеккен уш- торт ж т т KomcHi как жарып, г у т д е с т , в иделп барады, тым кониин. Еш -уш салт атгы таудан карагай суйретш келеда. 44

KeuiKi TipiuuiiK. Ауылдын муржалары тутш ш тутш ш е косып жатыр. Клуб жактан радио санкылдап тур. 0 зе н д е балалардьщ шуылы естшедь Элдею м баласы н шацырып к а р га п -степ жатыр. К ор ш тердщ 6ipi корасы нын тебесш е ш оп жинауда. Зияш жанкаланган оты нныц 6ip тал ш еп ш еп н де калдырмай, сыпырып-сиырып теп е уйге ю рпзш алды. Т ун болды. EHeci мен баласын жаткызды да , Зияш о з бопмесше xipin, колына 6ip жорналды алган бойы плитага аркасын берш , керпе уетш е отыра к е т . Окуга заукы шаппады. 03iH -e3i каншама зорлатанмен, ойы мулде баска жакка бура бер ет. Ертен мейрам. Ж урт теп е кешеге шыгып, кенсе алдындагы аланга жиналады. О йы н-кулю , сауык-сайран басталады. Кеш ке карай ерльзайыптылар к о с-костан 6ip- 6ipiHe конак болады. Айтсада, ертен кешке карай ауылдын атка мшерлер1 мен белсендшерш, мугал1мдерш атакты койшы конакка шакырып отыр. Зияшты да шыкыртан. Баласы Зияштын класында окиды. Куаныш и е а — сол. Квш л-косы тузйс кез1нде Зияш шакыртан жерден калмайтын. Ею айткызбай баратын да, 6ipa3 отырып, ж урт желшшеш, жнтгтер от ала бастаганда, лып берш сусып, тайып отыратын-ды. М анастын суык хабары естш гесш , Зияш онысын мулде тыйган. Эйтеу1р, сылтау тауып, сауыктан бойын аулак устайтынды шыгартан. Ий, ертен мейрам. О ш шалкып, ордасы шайкалмаган отбасылар барынша даярланьш-ак жатыр. Ал бул уйге ондай куанышты юм берйгп. Еркеказ отбасы - еейтнен де, т е с т н е н де жел урлеген, сацлау-санлау, есю , и е а з уй деген осы екен-ау. Онын санасы сан алуан сакка ж упрдк турактай алмады 6ip орнында. Bipece М анастын булынп>ф б е й н е а жалт етсе, 6ipece манаты ертенп Энпрщн суык к е й т елее бередг Ал анау Нурышка не жок?! Д эл 6ip байын тартып алатындай тулданганы неа?! Вершен де буп н п бауыры-Эл1мнщ кылыгын айтсаншы. Эийрден тауы шагылган Зияш мектеп дерекпрш е барган- ды. Ж ей-куйш айтып к о р т еш, дерекнр: “Айналайын Зияш, м е т кинап отырсын. Мейрам е п о м е н 031м бастап мугал1мдерщ ерпп, таудагы отынга барамыз. 03ip жок, KenreciHал”, —дегесш амалсыздан екесшжше келген. Эке мен шеше туган баласьшан неон аясын, есж алдындагы ж алгаз карагайды арамен теидей exire б о л т , Зияш енш альш кеткел1 жатканда бауыры келш: 45

\"Bip жактагы опасызлыц уй iiuiH мен бод1репме алганым жок. G3iMHiH д е бала-шагам бар. Тиме отынга! Мен сенщ колынды байлап, басынды матап бергешм жок, вз обалын озщ е. Hleiueci мен бапасын аттандыр да, кел уйге\", — деп жолатпаган. Салы суга кетш уйш е келген Зияш. Осындай шытырман ойдын тунгиыгында калган ол кос жанарынан калай жас акканын да бшмей кадцы. Журеп езшш, агыл-тегш, у н а з епле бердк егше берщ. Н эн кереге сагат “жьша, жыла!” дешц дамылсыз. Орнынан турып, устел касына барып ещ, ойнектеул1, эшекейл! жактаудьщ аргы жагынан KyaiMcipefi калган М анасты н с ур етш к ор дг Б ейк уно, момакансып калган жансыз бейне келекелеп тургандай керйод оган. Зияштын кос жанарындагы кез жасы кок жапыракта молтщдеген жанбыр тамшысындай шоршып кетп. Ол жансыз бейнеш кос колдай устап, жутьгна, лебш лише тартып сыбырлайды. К е з жасын тыя алмайды. “ Не icren ед1м саган, М анас? Н е жазыгым бар eai? Шын ба, Манас? Ш ынынмен кетгщ бе...?”. “Неге? Н е уш ш ?” деген киянат суракка ешюм де, Tirni Зияштын 03i д е жауап бере алмады, мига шанышкан казыктай катерл1 сурак турды да койды. 0з1н зорсынып, озгеш корсьгнатын немесе керюигше, езш корсыньш, озгеш зорсынатын пигыл Зияшта жоктугьш. Бул — езш щ де, озгенщ де дуниеЬуй, пендешш ж кылыктарына кеп м ен бере коймайтьгн, тек адалдыктан, адамдыктан opi атгамайтын момын, карапайым казак кызы eai. Ж ане де адалдык пен адамдыкты icreftiH деп те ойламайтын, бунын 6api Зияш бойьш ан езш ен-езк табиги танылып туратын. Ол ата м ен ананын, бауырдьщ аркасында ом1рдщ кысьштаянын кездеспрмей ескен. Ом1рден алгашкы алган “сыйы” осы. Жаксылык пен жамандык, i3ruiiK пен жауыздык дегендер енш- енш елее бере бастады оган. Клмнщ кандай екен1н ешп-еши туш не баста ганына танданатын болды. Б упн алгаш рет ол озш корсынды. Енш юке аспайтьш керексп буйымдай ce3iHai озш . Манас оган енш кол желтее аскардай, оры ндалмас армандай боп Kopinai. “Неге? Не ушгн?” оны айна алдына апарды. “Элде... эйел емес, еруей ш ыгармьш...” К езш су р л п , айнага карады. (Айнага караулы жек керетш). 46

Жок! Зияш эруей емес едк Перннтедей суду да емес еда. Бойы ортадан сол жогарыпау, шашы кара коны р, калын да кайраггы, сонгы кезде ептеп т у се бастаган, онш а узым емес. Жуз1 аксары, мурны сол конкактау, мандайы жазык. I Bip к ездеп толыктау ажары бул кунде сол солгы н тарткан. 1 Там-тум денестеу келген кабагынын астында ту п а з, терен. I тунгиык кол ж аткандай. К,ара да ем ес, онш ама коны р да емес, модшреген кос жанарыньщ eid ш ел сол-пол киыктау, отыккан козынын коз!идей туп-туны к. Я мун, я терен 6ip 1 сыр екеш белптаз, ortTeyip, к о с ж анар айнадан Зияш ка уреймен карап калыпты. 0 з ж узш айнадан алгаш рет | аныктап KopreHi осы Зияштьщ. Сусып самайы на тускен I шашын саусагымен ысырды да, айнадагы кезге Зияш кадалып тур. ¥ з а к , у н а з турды . К енет, к ос ж анар KipniriH кагып-кагып яйберш е;п, м онш актай мелд1р тамшылар ыткып-ыткыды да, айнадагы коздер гайып болды. Зияш апыл-гупыл ш еш ш ш , жарыкты cenaipfli де, теренге сунпген аппак сазандай тесегш е енда. Ол М анастыц жастыгын кушактаган калпында cm eci куры п уйктап Kerri. Элдекандай ауыр зат бар екш ш мен гурс етш кулаганда, | уй uni flipui кагьш, терезе сынгыр ете калды. Ш ырт уйкьща | жаткан Зияш та, eHeci де шошып оянды. Тагы 6ip нэрсе кулап тусп. Зияш жарыкты жагып ауызгы белмеге ш ы гь т еда, eHeci: I “ Бул кайсьгаьщ, ей?” - деп, далага шыгып барады екен. Ай гун белдеу1нен ауып, жамбаска барып калыпты, тун жарык, аппак. E ciK алдьшда маш ина турГ О ны н 6ip I жактауын ашып тастап, 6ipey оты н Tycipin жатыр. Ж амаш I ож ейдщ дауысына. “М ен, ш еш е, амансы з ба? BmipMiH. J Таудагы аздер дщ отындарьщызды экелд1м”, - деп дыбыс I бердп д е , iciH жалгай берд1. I Зияш далага шыкты. Эш1р ен сонгы карагайды домалатып Tycipai. - Рахмет, балам! О ркенщ occiH, уйге ю р , дом тат, тонган боларсын, жылын, шырагым, - деп, ажей курмет KopceTin eai. - О зг е де рахмет, шеше! Y йкыдан ол1п барам, тан атып кетер.уйге барып 6ip-aK дем алайын, — д е п , машинасына ! отырып отаддыра бастещы. Зияш кабинага таяу барды да: - Рахмет, Эпир!.. - деп оган 6ip нэрсе усынды. Bm ip 25 47

сомды к акдианы алгашында байкамай колына апып, коре саласымен дереу Зияшты н езш е карай лактырып ж берш . - М ен щ уятым ол1 оз1мде!.. Адамды кты акш амен багалауды уйренген е к ен с щ .—дехй де. машиннаны орнынан жылжытып, жайлап ж урю кетп. Зияш мелшшп турып калды, 0 и п р дщ маш инасыньщ артындагы Кызыл соуле т ш н шыгарып, келеке етш бараткандай боп KopiHefli оган. Кызыл соуле 6ip жанып, 6ip сонш , карсы кош едеп 0цирдщ ауласына Kipin, сап болды . А ш ы к аспандагы жулдыздар да 6ip сонш , кайта тутанып тургандай. Зияш ал! тур. Кораньщ ыгында жаткан Актос сш кш ш оррны нан турды да, кынсылап Зияшты н жанында сол турып, уй айналып Kerri. Зияш танатканша донбекш умен болды. Томырык мшез 0uxipi кургырдын б у п н п кьшытьша ойы орала бердь 0 iu ip м ен Зияш 6ip ескен, TinTi 6ip уйде турып, 6ip казаннан ас ш к е н , 6ipre окыган. 0Keci каза тапканнан кейш, 0ш1рд1н ауру шешес1 де кеипкпей ду н и е салып ед1, Зияиггын карт oKeci байыргы досы ны н жар дегенде жалгыз улын оз колына алып, мопелеп, ешшмге мандайынан шсртюзбей ocipreH-fli. 0ш 1рдщ шаруакор кабш епне карт суйсшет1н де. Оны н елгезек, тшалгыштыгы ел ш ш д е аныз болтан да, журт оны М акулбек деп этап кеткен. Юм неге жумсамасын, 0iuip “макулдан” болек еш норсе айтпай, ютегенш тынгылыкты орындайтын. Сабакка да сорлы ем ес-Ti. BipaK оныншыны 6iTipreciH о к и алмай калды. Алты айлык шопырлык курсты там аш ады да, о з ауылынын шопыры болды. Ол кезде окенщ не ойлаганын Зияш кайдан бшсш, om cy ip , Зияш отырган ж ерде кезш ш е де, козш ен тыс та мактайтыны 0 m ip efli карггын. Зияш еш жылдык мугал!мдер курсын 6iTipin, уш не оралганда, оке мен ш еш енщ куаньпнында шек болтан жок. 0ш 1р ол1 с о л а р д ь т колында екен. Зщ пттей азамат болыпты. Колхозды н мандай алды шопыры. Карт адамнын каукары белгш1 гой, Зияш ты н ш е ш е с т ш азам аггы н ycTi-басы на кадагалап карауга шамасы келмей калыпты. Оны н устше шопырлыктын 03i де 6ip ластау жумыс, 0m ipflin халi муш юддеу екен. Y cri-басы май-май. Жагасы юр. Hic-коныска уйр енш калган батырын TinTi 03m e-03i караулы да койган сиякты, шашьш да алдыртпапты. Кшмшю 6ip баска, ал шашты ш алдардын 6ipeym e устарамен кыргызып тастауга болар ед1 гой. (0xuip шашьш кайырмайтын). 48

М ше, сол Эпир Зияш келгеннен бастап курт езгердь Ептеп айылын жия бастады. Bip кун! езш е аудан орталыгынан бастан-аяк кш м сатып екелдь “С ен щ ок у б т р г е н щ е тартауым” , - деп, Зияш ка да б1рдемелер усы ны п жатыр. KeMnip-шал моз-мейрам. Зияш та бойы н булдамады, Энпрдщ ыр-коцын жиренбей жуып, тосек орньш мунтаздай етш, ретке келпрш журдь Кундер жылжи 6epni. Bip куш туе мезгш нде, дастаркан успнде, OKeci ш еш есш е карал 6ip nopceHi ымдады да, карт орынан турып бара жатып кемш рш е тагы да 6ip иек котерш калды. Кемш р дур се коя б е д а : — Отыр, кайда барасьщ?! М енщ балам болса, сен щ де | балан, отыр 6epi, —деп, екесш щ етегшен тартып калды. К,арт ! абыржып, ебедейш з кулана кулд1 д е , далага шыгып кетп, Зияштьщ nienieci кош ен байланып журген туйщщ шештг — Зияшжан, кудай койса бойжеттщ, —деп 6ip созып, | шэщн 6ip урттап койды. — Жаксыны жатка ж1берме деген. Экен екеу1м1здщ Энйрден айрылгымыз жок... Ку кы з KececiH коя бере сылкылдап, ал кеп кулеш . Кулгенш кулд1-ау, 6ipaK дол сол кезде Зияш кет opi емес едь Тек бауырьщдай 6ipre оскен Энйрден уялып, eid 6eri д у ете калды. Эпир уйде жоктугын. Энйр тургысынан бурьш-сонлы 6ip-6ip OMipaiK моселенщ ушыгы байкалмаган. Тон мш ез Энйр томсарып журетш д е коятын. Анда- санда урланып узак карай беретш д е , жой!мен кететш. M ine, сол куннен бастап Энйрге деген Зияш ce3iMi курт1озгерген. Энйрдщ алдында байкап басып, байкап сойлеуда шыгарган. К,ыскасы, сол куннен бастап Э нйрдщ еш й бауыры ем ес екендиш туешген. Балалык кезш деп Энйр мен Зияш ! жогалып, олардьщ орньш ержеткен мен бойжеткен баскан. Я, рас, 6ip шанырактын астында 6ipre турган Эш1рден Зияш 6ip HopceHi куткен, журекеш е куткен, делбетап куйде болтан Зияш онда. Дол со 6ip кездерде Энйр арманын айтьш, : барын алдына жайып салса, Зияш кайтер ед1? Бшмейдь Tirrri, к.аз1р де бтм ещ й... Энйр Moceneci Зияшка oai де жумбак. М акул, ата мен ана солай деп уйгарган екен, онда турган не бар?! К,арттар не ойламайды, олардьщ е з ecerrrepi оздершде. Элде MeHi Энйр шынымен су(нй ме екен?! С уйсе, неге туйы к калды?.. Акыл токтатып калган азамат ед1, неге оз1ме бетпе-бет келмеш?..