Б. Нұржекеұлы. т3

Ъвкоцтан Hyfnlceke-цлы______________________ К^ыйынсынып осы кдлпымызда ж уре берсек, онда оку- бшмнон, мадениетгеи, анерден — тугел кур кдламыз. Bi3 тау мен тасгьщ йнщде жургенде, езге халык, б1здерден озып кегед|. Сонан сон, крлынан тук келмейтш адам крлынан 6api келепндердрн, жумсауыеда журмегенде крйда журедд? Казак, кдлата бармаса, оньщ бар маселес! егнмен 6ipre далада крлады. Кала оны бммейда од каланы бьлмейд!, 6ipaK, непзп билж кдлада болсаи соц, кала бэрш сыргьшан шеше бередр Менсшбеу, кемспу деп сол сыртган шешуд1 айтады. Мен соны ойлап мазасыэданам. Маса шакдаш ан да маган сол РфЫН. — Канша айтсац да, сезщ мыйыма юрмейдр — деп, Байсакал 6ip-aK, Kecin тастады. — М енщ быеттшм: к а за н ы малдан ажыратсан, аштан крфылат та калады, 6iTri. — Оган дау бар ма? — 3apin 6ip турл1 тарыгып басын шайкады. — Бупип шындыкзы ерген туатьш щындыкда карсы крйуга болмайды гой. ByriHrini болашак, 6api6ip жеце/у.— О л езш ен oai сейлесш отыррандай, созшщ аягында тигп куб1рлеп кетп. — BipaK, одан не пайда, 6i3 ол кездд кермей олем!3, коргендер кенедр 0ю нсе де кенед. Оньщ коп сезш Байсакал рана емес, Кггопбек те туонбедр ЖацРазыньщ да ура крймаканына жапалакп'атан коз1 куэ. 03ipm e о з ьщгайын танытпай, ашып епггеце айтпай сгшрган адам — Огарбай. Оньщ Байсакал болысшн алдекайда акр.1лды. .зддека!1да зерен, екенше Зэрш Kasip эбден канык, Сол б1рдеме дей ме, десе екен деп, бетше сураулы кескшмеи карады. — М ен сенщ комейщд1 танып отырмын, 3apin. Ж ас болсац да сен сонау Сахаларщан тартып талай жердр талай ел/ц Kopiri калддн. Озык, елдщ салтын, талпынысын, кайда жегпек макратьш — бэрш, cipa, бцден артык, бш п отырсьщ. Казанцы да озык, елдщ кртарыпа шыгарръщ келедр сош.щ жолын уйреткщ келсуу — оньщ бэрш yFbm отырмын. BipaK, оран казак, коне ме, сол сенщ жакры ойьщды тусию ме? Халык;гыц 6ipi — м ы та езишз. С енщ нметтцдд, бшмдд ел болайык, дегеншд| — бэрш тусшш-ак, оплрпш сыйакцымыз, айтканьщньщ дурыс екешне каисемрз, ал &ракца icrey керек дегендерйщ щ 6ipin де кггемейшз. 1степм 1з келмейдд де. Кежегемьз кейш тар 1ъш жрбер.мейдр \"Эй, дал K33ip астац- кесгеч болып бара жазкан дэнене жок, крй\", - деп, байары калпымызбен ж ур е бередиз. Айналып келгенде, жанагы Байсакаддьщ жауабы дурыс жауап: крйдан айрылсак, крлрыльмI калатьш сыйакцымыз, ал баска кэсшке бейнеп

______________________ Ж ар окмадан аманда... кеп деп беттемеймз. М енщ б1лу1мде, куиггемейшше казак, айткдньща кенбейдд. О ны тек зацмен, кушпен кенддру керек. Одан баскд ein6ip оньщ дауасы жок, \"Ойбай-ау, келешек ушш керек екен, крйды мен багайьш, сен епн сал\", — дейтш кдзак, емге табыла крйар ма екен?! Бул ж ау ап т а З э р ш тщ к е ц ш н е н ш ы кдаран тэр1здд, кабакын туйе ойлаган куш сезге узак,араласпады. Ж елпше, кдлзына сейлеп отырган адам отын салы нбаган оггай бесецсш, басыла бердд, Э ц п м е т жацалауга ешюмнщ заукд1 сокрай, у н д е м е ге тм 1з жак,сы д егендей сы ц а й таны тады. Ойда жокуа басталган осы 6ip кдшын эцпм еден бер!нщ де ун-туназ кдшьтп кутылгылары келгеидей. Жылыкунгейден Кур Кайшыга тусш келе жатьш, жол ycrri Зэрш Q3i бЬ\\ет1н ж эйттерден е рненщ басьш 6ip шалып, жол ермек жасады. Оньщ айтуынша, Ж эркент уйезшщ адамдары Ж етк у обылысындага ец аукатты туратын аддмдар болып есептеледд екен. Т ес калтасынан юшкентай кек книжке альш, элпден е з сезш дэлелдейтш кеп есеп- кдлйсап окдлды. О л о ны о к д б астаганда-ак, Ж а ц г а зы Кпэпбекке карап кдлмьщ e n i. ©йткеш К пэпбекке кудай екш щ б1ршде жок, айрыкдна ж ад берген: езге ж у р т бес кайталаганда кдшналып арен; есшде сактайтын нэрселердд ол 6ip еспгеннен-ак, к атит алады ж ене каж ет бола калгандай болса, берш басган-аяк, сезбе-сез айньгш ай кайталап айтып бередд. Оньщ сол касиетш жакры б кетш Жандазынын, керек болады, жатгап ал дегендд ацгартканы едд. — Ж эркент уйезше патша ею меп торызышиы жылы санак, журпзйтп, сол бойыиша уйезде он ж е н мьщнан артык, шаруашылык, й а т и он ж ен мьщнан аргык, тутш болыпты. М эселецки, соны ц 6ipi К рж абай баласы К ем екбайга карастысы терт шаруашылык, екен. Демек, 6ipeyi ез уш десек, уш улы уш отау болып жеке тутш тутетш отыр деген сез. Дурыс па, болысеке? — деп, Зэрш Байсакалга бурылып ед(, ол танданып тандайыи как,ты: — Иэ, дел жазыпты. Уш ульш ьщ уш отау екен! рас. Агамды жазганда, меш ж азбап па? — дед! Зэрш пен кдтарласа келш кок кипжкеге к ез салган болыс. — Мен муны 6ip кпэптен Keuiipin алгам, онд а оздд де жазгаи болу керек, 6ipaK, мен берш емес, ишнен кейб1р е у т гана керек деп т е р т кениргем гой. Бул ендд осыдан он 99

Ш сцтан Щпквкй-цлы_______ с с п з ж ы л буры ю ы мелшет, одан 6epi 6ipeyAep байып жатады, кейбгреу кедейлешп жатады. Комекбайдыц жацагы тер т тутапнде барльпы отыз ею адам, оныц он алты сы е р к е к , он алты сы урташ ы болыпты. Рас па, болы секе? — Байсакдл басы н изеп, айта бер дерец/у ацгартгы. — Ж у з он жылщлсы, eKi туйесд, жетш с бес сыйыры, алты жуз он алты крйы, жыйырма алты eundci бар екен. — Апырмай, соныц бэрш жазып па? — Огарбай урейлене сурады. — Мынауьщ тш п тугш кдлдырмай кдразра хаггап крйыпты гой. — О-о, оны айтасы з, кдютауыцыздыц, кузеу мен коктеулуздиу кдйда екенш,' uieirri кайдан шауьш, малды крида жайагыньщызды, аульгцызды, руыцызды — бэрш Ti3in жазган. О л жагына патша еньче-п мукдшат болтан. Бас-кез жок, тарпа бас салмайды, есептеп, ескерш келш к,ол салады. О ны ацкду казак, ангара ма? Елд' билеу, б аскдру дегенд1 олар гылым д эр еж есш е котерген; 6i3 болсак, 6ip-6ipiM i3re ак,ырып-ш ак,ырранды д эреж е санайм ы з, 6ip-6ipiMi3Ai крркдп-ып-уркп'кен/ц б ш трлж , танкдфлык, деп тусшем!з. — С енщ осы ж азы п кеп крзак;гы жамандай берепнщ жакдайды маран. Ж аманды жаман десец, жалпайа бермей ме, неменеге сонша казак, байрусты сенщ суканьщ суймейдт? — Байсакал, Teri, Зэрш пен устаса кетуге сылтау 1зд е п к е л е ж атк д н ы н ж ас ы р м а с т а н ты рсиы п , кдтгы ашуланды. BipaK, ce3i одан баскрньщ б эрш е унап келе ж атканы н укдандык,тан, Зэрш аш уга аш у шащармады. Ж ас улкенддгше карал жымыйа жауап катгы. — Казак;гьщ надандыгын айтгы деп, м е т унатпасацыз унатлацыз, 6ipaK, казак;гыц надан екенш, сол надандыкден оз к елеш егш 03i Kecin ж аткдны н кэй тш кудайдан ж асы расы з? Bipeyai oripiK макц-ау акдгр тубшде 6ip бэлеге арандатпай крйм айды . Bip кезд е кдзак,тьщ Бегенбай, К,абанбай, Н ауры збай, Ы райымбек сынды айтулы батырлары orirrri. Ел солардыц соцьшан epiirri. BipaK, бушл казак, ол кезде де, K83ip де 6epi б1рдей Богенбей, Кабанбай больш кете крйган ж ок, Кун KopicKe байланьш, куйбец •пршЬйктен аса алмай жаткдн адамдар ецсесш KOTepin алыска карай алмайды. Куннен-кунге п р ш ш т п з тарыльт келедр ж ан б агы с к,ы йындал барады , оны кэй тш кормегенсим!з. О ныншы жылы, мэселецки, осы Турдымбст 100

_______________________ Ж ар о/смадан аманда... болысыцызда... — 3apin к ек кппж кесш таги адтарып кдрай бастады, — торыз ж уз елу ж е н ж ан болса, былтыр, йагаи он жегший жылы адам саны, иэ, ею мьщ ж е п жуз отыз беске жеппн. Сонда сепз жылдьщ шпнде 6ip мьщ ж еп жуз ж е т т с сепз жанра кебеш пп. Ал адам е с т жатыр, малкебешп жатыр деп, жер, жайылым кебеймейдд гой? Соньщ камын K33ip жемесек, кешн кеш болмай ли? Ж ерге таласып, 6ip-6ipiMi3AeH есе кдйырып, ата-бабамьгздан келе ж аткан татулык,ту-талакай боп кетпей ме? Сол унпн осы басган егш егудд, уй салуды ептеп те болса уйрене бергешмн акры гой. ©йткеш бщден баска да барлык, ж урт сейткен, сейпп халкрш сактап калган. — Tirepre туйагы жок, казак,жалпы казак,атаулыда балмадлы- Ондай уй не кдлрылып калады, не кадрып кайыр плел кегедЬ — Байсакал гажшш, ашына сейлдад. — ©зщ ойлашы, 6ip жылда он ею ай бар. Ал ep6ip казакцъщ уйщде жок, дегенде уш- терт ж ан болады. Сол уш-терт ж ан а й сайьш 6ip крй с о й ь т жесе, жылына он ею крй керек. Tiirri уш айда 6ip крй ж еп унемдеп кун керсе де, жылына торт крй жейдд. Крйдан баска жейтш казакцъщ Heci бар? Бидай екпейдд, oFan ешюм бекер акща бермейдд. Ай сайьш мал соймас ухшн курт, май, ipiMiniK жасап кун керелпз. Нан 6ip уйде бар, 6ip уйде жок, Мше, малсыз казакцъщ куш жок, дейпш м осы гой, Ал орыстар 6i3/VH жагдайымызды бымейдд, он крйы бар казакуы керсе: \"О, мынау бай екен!\" — деп тан калады. — О ны цы з шындык, бым еген Kicire он крй айдаган казакцъщ сумдык, бай боп керш епш рас. Ал, болысеке, а зд щ кшхкене пешл бергетндздд пайдаланып, ка-зарьщыздьщ тары 6ip эдепн айтып ж1берейш. — К ек книжке тары акуарыльш, тары кеп сьгйпыр сейлей бастады. — Орыстьщ зерптеупплер! акщара шагып есептегенде, казак^ъщ 6ip уйлгк жылдык, табысы 369 сом 37 тыйын болады дейдд. Жылдык, ишпыны 363 сом 25 тыйын. Сонд а таза табысы бар-жоры 6 сом 12 тыйын Faiia. Мундай еомдд баска халык, еш кеткен едбек деп есептейдд. Ал 6i3 бы лты рш бес крйымыз быйыл да бесеу куйнде турса, соган мазб!з. Кдзакхьщ буюл п р ш ш п , барлык, табысы тек крнакхы риза етумен етедд. © зш крнакдкай санамайтьш халык, ж ер бепнде жок, ал дал кдзакхай даракы крнакдкайы да жок, Буюл румыр бойы тек баскаларды кутш- багу унпн eMip суруге болмайды гой. Ж а н е 6i3 юмдд крнак, етсек те, жартылай кулы, жартылай кущ боп курдай жорралаймыз. 101

— Аурыс, мунынды мен де крсгаймьш, - дед! Байсакдл еленден. — Б!з юмге де болса, уюлизге Kipiii келген татарка да, орыскд да жанымыз кдлмай жалпактап жатамыз. Сейтш, бауырмалдык, корсетсек, одар да бйге бауырмал болады деп ойлаймыз. Ал олар тамакымызды ипедд де, табакымызды теуш кетедд. Сен жаца казак, жылдан-жылка еседд, сонан сон езд-озш к^сады дейсщ. Кдзак,ездд-озщ емес, 6ipre-6ipre оны орыс KjdCbm келе жаткдн жок, на? Айлап-жылдап келш жатыр, келш жатыр, крй дейтш юм бар оларта? Олар кеп жер^издд тарылтпаканда, оздер1мен 6ipre жерш де экелш жатыр ма? О сыны айтаайсьщ да, кулакда юрмештн кдй- кдйдакыларды айтасьщ. — О ныцыз рас, бурын солай болып келдд, ендд Ленин дал ci3 айткрн мэселеге айрыкдпа токцалып отыр, оган тыйым салынады. — Оньщ жаца вюметгщ патшасы ма? О л не дейдд? — Бурын патша оюмеп ашрлау сайасатын журпздд. Оньщ непзп мандаты — орысгьщ усгемддпн орнату. Усгемддк орнату унлн, олар коп болу керек, гондыктан жацакы а з айткдндай кошш келетш д е жататын. Тамагыцды iuxin, табакьщды теуш кететш себебк олар о басга-ак, бауыр емес, ж ер 1здеп келген адамдар. Аз халыктардьщ ак,патшага ец нараэы болтан себеб! де осы — ж ерш альш спырып жэне озш жеюп усгауында Еидд барлык, улт, халык, тен кукуа болады. Орыс кдзакуы кемсшп, казак, баскдны кемсгпп, 6ip-6ipinin ар-ожданына тимеед. Коп халык, пен аз халык, купгп мен алев — 6opi ген сыйласып, зац адлында да, ic жузшде де кукуары б1рдей болмакщы. Бурынкыдай oip халыкуы еюнип халыкда куштеп ciHipy, epiKCb араласгыру токуайды. Сол нддл заман уппн гой куанып, аздер де о к о н , коз1 ашылсьш, когарепнде халыкуык, сезтп ойансын деп шыр-шыр бон жургешм. — 03iM оньщ а эл! сене крймаймын, — дедд Байсакдл басын шайкдп. — Э нш ейш алдау соз, б1ржола кдратып алганша кана. Крратып алкан соц еж елп эддеше кдйта салады, коререщ. Этген, окан дейш и м бар, юм жок, — Э, - дедд Зэрш кок ю ш жкесш е кдрап кулш, — такы 6ip кызык, айтайьш аздерге. Байкдймын, аздерде коп эйел алушылык, к ен таракан. — Е-е, иэ, ендд тш еетш жердд дурыс таптьщ, — деп, Байсакдл м эз болды. О тарбай жымыйды да крйды, ундемедд. — Ж алп ы уйезде ж у з еркекке 92-93 эйелден келед| екен, сокан кдрамастан а зд ер д е, байкдймын, ею айелт 102

___________________________ ЭЮар окмадан аманда... барлар кэп. Демек, 6ipAe-6ip эйелге крлы ж етпей жургендер де кеп деген сез, Ал хальщгьщ келешеп ушш муньщ улкен зыйаны бар: ociMi KeMin кетедь А зайу дегенпцз — азудын, басы. Аздьщ айкдйын еш кш еспмейдд, ал кептщ кдбак, шыткдны д а ж е тш ж аты р. Э й ел алуды ц д а осы ндай елддк, халык,тык, сы рлары бар. — Eid айел алганды сексец, алдымен м ы н а О тарбай экецд1 сок, болыс болсак,та е зМ з 6ip айелдщ бетше кдрап отырмыз. Оны кэйтесщ, одан да мынаны айтшы: бай кдзак,тар б1рен-саран болса д а кдланда бар ма, соны б1лдщ бе? — дед! Байсакдл, а м сол байлар тещ регш ен шыга алмай. — Ж ок, — де/ц 3 ap in ойланбастан. — К дзакзъщ байы кдлада пайда болса, оны мен оты рыкд1ылык;гыц басы деп карар ем. Акдгалы байдан е ш к М ж ок, ецкей крйлы байлар екем1з. Акщаг'а ш еп те, су да, крраньщ да к д ж еп жок, — жутамайтын байлык, ал крй дегенщ к^рылы п та, жогалып та жатады, — бупн бар, ертещ бел л азд еу , ceHiMci3 байлык, Ж акдш да 64 бай адамньщ Ti3iMiH алдык, iuiiHAe 6ipAe-6ip казак, жок, K©6i уйгыр м ен татар, онан кеш н о ры с пен дуцген. CoFaH Караганда, кдзак,тыц б айльпы н ьщ ©3i — Kpyiirri байлык, К д з а к ^ , керек десегрз, кдлай бай болуды да уйрету керек. О тка куймейпн, cyFa батпайтын бай — акргалы бай. — И П ркш -ай! Балам-ай! — дед1 О тар б ай ек си Kypcmin.— Эттец, жасы рак, куш мде жолы краганьщ -ай! Сезщд1 тугел TyciHin келем десем , ©Tipiiaui болармын, б1рак,0зепн ук,тым. Тууьщтуган-ак,екенсщ, 6ipaK, крлдаушы таппай крр боласыц-ау. М ына К1тэпбек, Ж ацгазы ларды ц кдлай карайты нын шм б1лед1, еге р м ы на ш ал алж ы ды демесендер, Кдйшыньщ бел1 мен Китщ — орыстар кусатьш уй салуга жарайтын жер. Байсакал айткан масадан аулак, шыбыны рана бар. Аса ыстьпы да, аскдн сункы да жок, орташа белдеу. Ойлап-ойлап, оз1мше сол еш арадан уй салын корер ме efli деп келем. Ж ассы ндар гой, сендер бастап корсендер кайтед1? Зэрштщ зар жылап келе жаткдны сол емес не, бугш кусылмаранымызбен, 'ry6i 6ip кршыламыз. Б1зге кец керштон ж ер ертер баламызга тар болуы мумкш. Кггапбек Ж ацгазы га, ол 3apiriKe, 3 a p in Б айсакдлга кдрады. Еспмегенсш, к езш алдьнцы жак;ган алмай келе ж аткдн Байк,оныс кдна. Иэ, Байсакдлды, иэ 3apinTi крстайтынын ол ел! б1рде-б1р p e r ашык, ацраргпады. 103

Ъвксутлн Нфклкй-цяы Кдтапбек уйш шешеахшинен алыстау кдлкдга TiKripAi. Крраныц, гасуйдщ кайла болуы керепн Жыргалацга тусшдфд! АР, тощрисген гас жинауга дереу 63i де Kipidn кегп; малдыц орны жайланбай, озшщ де коцЬм жайланбайгынын тусзндх Оныц тас тасып жаткднын Kopiii, балагы Mai бьлепн lypin Ж акыпбаи да кемекке келдх Yui еркек болашак, крраныц орнына айналдыра тас уйе басгады. “Мен де тасиын ба?\" — дат Тэухрбала келш цед, оны Кптихбек е а жолатпады: “Сенщ керегщ кузде уй салгацда\", — дедх аалдеп. Крзак, квкек айын узьшсары дейдх бул кезде кун узарады, адам мен малга айрьждга купм кажет. Жуанных \\ жи ijiпкерт, ж1ндхженщ узхлетш кез1 — осы. Соны да ескерген болу керек, баламньщ кдсыма кешщ келхенше ерулж деп, Heci6eAi 6ip крйын сойып, Отарбайдйо мен Мерген кайнысыншндеп келшш шакрфды. Ол шакргрыска жалхастырх,ш содан кейш Кпэпбекке Огарбай ерулж бердк Олардан кдлса, мойнына карыз болатындай, Отарбайдш мен жецехиесш крсып Кггапбекке Кебекбайдыц эйел1 де ерулж ж епзд. Одан кейш бэр]гад басын крсып Кпвпбек кдрулык, кдйтарды, сойтхп 6ip сайдыц бойындахы уш у й аз уакрптыц ашнде араласып эмпей-жэмпей болды да кегп. Уйдеп жумысгарга карайлап, Кггапбек 6ipa3 кун елмен араласщды. Ж ылда жайлауха шьиып 6ip-aK, тйепн кгпз уйлх биыл кокгеуден тш п отыр; Bip ж а к ipiaAe шымыддык, курым Тэухрбала eKeyi жатады, Акаш пен Жыргалац крйындасып карсы ipi-еде уйкуайды. Элипа маркум уй шпн салакцау усхайды екен, Тэу1рбала бзрш тап-туйнакхай кргп тазалап крйцды. Жыргала! угьщ журю-гурысынах i жирехш рбреп, оньщ кихм-кешегте Элипа маркум крл типзбейпн, ез ктм ш Ж ыргалац 03i жуатын. О л тупл е з шпнен шыккан Акаштьщ да усп-басын Элипа унем кддагалай крймайтын. Оцдайына бул уйде тек Кггапбек тозбейпн, 6ip-enj рет: \"Йемене, жейде- дамбалымды езхм жуып алады деп журсхц бе?\" —деп жегаген соц, муньщ усп-басына маркум юршж жолатпай мукршат кдрайтын. “Кедейдщ кербезшеи сак,та\" демекхш, сондай 6ip мхнезшщ бар екенш Ютэпбек ixxrren o3i де мойындайды. Онысын 6ipey унатса, 6ipey унатпайтын. Кудай ттлеуш берш, дрп сол арасы Тэухрбаламен дои калит: алсш-ел! уй сыпырып, жш-жхп тесек-орнын кдгып-сьжхмесе, крлы кдхшып бара ж а тк д н д а й о т ы р а ал м ай д ы . О н ы ц Ак,ашк,а, ac ip e c e Ж ыргалацга жакры кдрайтыны iiuiH айрыкцха жылытады: 104

OfCat/ о/самдан аманда. жиренбейд, тыжырьшбайды, дап туталы 6epi олармен 6ipre турып келе жаткдндэй емен-жаркргн. Беске келсе де, ерган шауып кете алмай, TaATaK^an-TaATipeicren, кдры с ж ерге кцраландап 3opFa ж ететш Акдиггы э дегенде ойбайлатьш отырып зорлап шомылдырды. Кшмдерш жуып, бастан-аяк, тазалап кишддрдд. \"©з-з1м, у е з - з т \" , — деп безектегенш е болмай, Жырталацныц Kip сшдп, кун ж еп крйтан кммдерш де жуып, жамап бердь Ж ак,-жпМ байкдлмай, уйге эжеп-royip береке Kipin каллы. Кундер осылай етш жатгы. Кшмшец жата кетш, кез келген жерге отыра кепп эдетгенген Жыргалан, ептеп жинакриана басгады. Менипкп Kepneci, туракцы жастыгы пайда болтан соц, оган да 6 ip кулшыныс бгтп. \"Ата\" деп Ж ырталацга тана ат крйтан Акдш ендд Тэурбаланы “ana\", Heci6eAiHi \"эж е\" дейтшге кошт! Соньщ e 3i езгерю, езгерю болганда жылылык, экелгендей. Ш еш есш е Тэу1рбаланыц келген бетте-ак, унатанын Кггапбектщ inn сезетш, себебш де шамалайтьш: озше 6ip кр1лыты тарпф н адамды гам де болса rsyip керш турады, ал Тэу1рбаланын, тазал ы ты н ан H eci6 eAi а й н ы м атан е з ш керегшшде сез жок, Келш мен ененщ кеп шуйркелесетшш кез1 шалып, ынтымакуарына куанатьш. Тэу1рбала эцпмеипл. Ж а й айтпайды, а р жатдайдьщ езш е лайык, ушмен, кащл кушмен айтады. Бауырына тытылып булк-булк сейлеп жаткдн эйелш Кггэпбек те пейш м еи тьшдайды. ©зшен он ж ас raiui адамтгыц кейб1р балац ойлары оныц кулгасш келпредг Кдьлыгына кулген сайын боны да уйрене тусетш сеюлдд. Куйеуше сенш, бар еспген-быгенш oFaii апдр1лдап айтып жаткдн эйелде ергказ м ешр туаретш 6ip адалдык, бар. Таскрраны кдлап бггкен куш шаршаса да Кггэпбек кеш жатгы. Ел жайлаута шытатын кездн, де жакдшдап келе жаткднын ойлап, ер-турмандарды тугендеп, бутшдеп, сыщ райтан майшамньщ жарыгында 6ipa3 отырып кдлды. Шамды oinipin шымылдыккд гарген соц, Тэу1рбаланьщ сыбыры басталды. Кдшан кдсыма келед, кдшан эцпм ем д айгам деп, тататы кдлмай Kyiin жаткдндай. — Бупн апам матан барлык,оцпмесш айтып берд, — лрд! куанышыньщ себебш б1рден сезддрш. — О гасшщ шеккен азабьш, тарткдн бейнетш баска турмак, е з баласы сен де б1лмейд) екенсщ. Кдйдан б1лесщ, хал-жагдайын е зщ келш 105

Ъексцтан ЩпкЖл-цяы кермей, кобшесе сен де елден естш, сырт хабармен-ак, суы сьт ж у р т сщ . Суыкбас адамсыц гой деймш о:и? — Йемене, меш сойтш жамандады ма саган? — Апам, жалпы, 6ip жакрысы, адам жамандамайды екен. Креулердщ жаман iciepin соз ыцгайымен айтын кдлады. \"Ойбай, апа, ол o3i крндай жаман Kici?” — деп сурасам, \"Жаман Kici деймгац, бимей калады, б1реулердщ с о зт е ередд, com in куриды гой, ойтпесе жаман Kici емес\", - деп, алгол крлма-крл ак,тай жвнеледь Ceni сумдык, жакры корсдд. “Сыртган атын eciin, алысган тобесш к о р т журсем де, соган коцшм о ст, елддн, осек созш елемей кетегшмш\", - дейдд. Агамды макдайды. \"Кршмылы, кылыш догарлеу сдд, ойтаеш кррулы, Kyurii болатын. Крлыцнан жай усгаганыныц озшде, байкрмаса, саусагы суйехще батып кететш. Bipax, ошак, басында ете гашшетл, Kici кедами ауыртпайтьш Kici сдд, — дейдд. Атам адда Kicire де жакры кррапты гой. — Tayip6a\\a Ж ыргалац жакты иускддьд. Оны кормесе де, Кпэпбек ммдд айтып жаткрнын туа'пдд. — О Kiciiti не деп атарымдд,1 бммей ж у р м т. Атъш атасам, 6ip турм сыйакты, крнща деген,мен улкен Kici. \"Ата\" деуге тагы аузы м барьщкд>1рамайды, уйлеспейгшдей коршедд взше. Сен айшдьд, не дешн? — “Ж эк е ” дей салсац, еш тецкец кетпес. — Десем дейшпн. Апам р е н ж т журмей ме? Екеуш зорлаи некелеспрген бе, 6ip бэлелер1 бар коршед1 гой, рас дда? — ©3i не деп айтгы? — ©3i не деупп едд? \"Зорлап некелсдд. Крлдарынан к е л т кррлагандары сол болдьд\", — дейдд. Томен жадрд-a Кенддрмде стлрган атам коп комек жасапты, осдтп отырганым со гасшщ аркрсы дегендей болды. \"KppFac жактанмын, дуанньщ крдзымын\", — дейдд апам. Содддай ру бар екен гой, бурьш ecriMermiH, Атам Кулжага кетпд бара жатып апамды к о р и т де, крйтарьшда озЬден 6ipre а л ь т кеггп. Bip экедеи era кд>дз екен, ci4 -\\iM K03ip Алмалыда дедд. Эке-ш еш еа жок, (здеуоз коршедд. \"Журтдъщ ойьдна келгендд а й ть т басынатыны да с о л а р ты м д а 1з д е п к е п ал ы п к е т е т ш е ш ю м н щ болмар'аддд|,пъшан, —деп жылайды. — Пана боларлык,б1реу1м болса, кррлык, соз дддьдмбайьдма батып кегкенде, Кпэпбепмдд жетектеп кетш те крлар ма едим, гам бйдедд. Ж ок, болган соц, аландап ауре болмадым, ундемей кене берддм. Крита маган Ж ыргалац... — Ойбуй, атын атап крйдым, Жэкемдд айтады, — со Kici жакры крлкрн болды дейдд. Соган некелеп 106

_____________________ OfCat/ и/смадан алмнда... крйран соц, баскдларыньщ басы ауырмайтын болды, ал мына юсшщ менде ешкдндай шаруасы жок, ез бетшше мэцкшп журе бередГ', — дейдь Айтып отырып апам жылайды, тыцдап отырып мен де жылайым. — Ж ы л аган н ы ц Heci жак,сы ? О д ан да: \"Ж ы л ам а, апа!\" — деп жубатпайсыц ба? — \"Ж ылама\", — деп жубататын ж а с бала ма о Kici? Эйелдд э й е л крсыла ж ы лап кдна ж у б ата алады, есщ д е болсын. Ж аныцды тусш ген адам крсылып жылайды, тусшбегендер жылай ма? — Адам жубатудын, арнайы окуын окдпкдн гой дешм эке-шешец саган? М е т де жубатшы. — Еркекп е ш и м жубатпайды. Б1реуден ж убату куткен еркек — осал еркек. Кдйта жылаганныц бэрш еркектер жубатуы керек. Еркектен 6i3 ж убату кутсек, ал еркектер б1зден кутсе, онда не болады? Ж е р бет1 ец к ей жы лауывда тольш, ондай eMip eMip бола ма? Сондыкуан сен ешкдшан менен жубату кутпе. Мен саган жылатпайды, пана болады деп келд1м. — Ал ендд былай... жубатпаганмен, жылатып тасгамассыц? — К,алай, кэй тш ж ы латам ? Э й ел еркек™ ж ы лата алмайды. М ен ез1м сеш жылатпаймын, кррыкдай-ак, крй. — Крркып жатырмын. Алдайсьщ, жылатасыц. — Кггэпбек мырс етш кулш ждбердд. Эзглдеп жаткднын жаца TyciHin, Тэу1рбала OFaii тыгыла тусп. ^ Кеп уакргг дурдараз адам сыйакцы алысгап, араларында б ел псв 6ip перде бардай, ту сш ж аз ар а кдтынаста болып келген анасымен жакдгндасгырьш, оны ц сырьш кулагына сшдрпг кугууз-тут айгудан жалыкрайтьш эцпмеппл Тэурбала дал K33ip Кггапбекке аса 6ip кдгймас цдамындай коршдг Meffipi тусш, оны ыкщласпен бауырьша тартгы. Баркорнеу бауырындагы ел ец ерте кцмылдаганда, биылгыдай кектем жылы, жауы н-ш аш ы нсыз болса, жайлауга мамырдьщ бес-алтыларында-ак, шыга бастайды да, соцы маусымныц он бестерш ен ары кеиш ш ейдь Тынымсыз Keuiic-крныстьщ шпндеп ец 6ip айрыкдш сы — жайлауга кешу. Кдзакуьщ ж аны сонда 6ip тулейдд Адам мен табш'атгьщ аймаласып, 6ip-6ipiHe еркелесш, обден eci шыгатын рахат итак, Тау ишнщ газа ауасы, ю рш жоз кек шеб1, саумал mci, молддр суы — 6epi крзак, OMipiniH, 6ip-6ip 107

Ш е пт ан Н и Ш а -и /ш балшеп таркуу, — сеж белшепмен табысып буйнделгендей куанады. Баисакдлдыц анадагы айткдны рас: кеудейнде жаны бар казак, жаилауга ж епп елуге ынгыгады. Bip Kyiri куптеген жерде Маупл кеду. Ел болса жайлауга жиырма итакцы к униц ар жак, бер жаш цда шыккдлы сяыр, ал булар еггкендс Зэршке мшпзген ею аггыц жагддйын ем шешкен жок, Ол оны e3i экетаегенмен, ж1гптер экелш берер дегендей ыцгай байкрткан-ды. Алдагандай болмайык, апарып берем1з бе, жок, кдлай ю тейш з деп, акдмлдаса келшть Шыиыцда, ею б1рдей а п ы кдладагы адам кэйгш багады? Екеуш б!рдей сойып тасшмас жаме сойа крйатымдай согым уакрггы да емес. Ал eiep тауекел деп а л ь т ж е ш барса ше? KopiniAepi коредь кош едеп ел кдрайды. 3apim'i уйаткд кдлдырулары мумюн. ©гкенде 031 де айтпады ма, б1реулер пэре алды деу1 мумюн деп. Элде кэз1р емес, жайлаудан кдйгкрн соц кузде алганы жен бе? Эрине, ец ыцгайлысы — сол BipaK, кузге деши де коп уакддт бар, алп кдзакдар алдады- ау деп журмесе. Юм бжедй кэладагы кгаге жылкдм o'ri жазда дд керек шыгар. — Кдп, Тжеульай, анада бэрппц басын б1ржола ашып алмаушы ма едщ? — дедд Ю тэйбек эдетшше Мэуплдд атасыньщ атымен атап. — Сыртынан тон тп п п басымызды кдгырганша, эуел1 екеулйз салт бары п оз1мен акдялдасып келеек кэйтедд? Валким, уш не окелтпей, баекд 6ip жакдед апартар. — Эбден мумюн. — Кейнге ежтеп кэйгем1з, ертец-ак, ж у р т кегешк, — дедд Маупл. — Ж ург жайлауга эне-мше шыгамыз деп крнандап отыр, тез барып келгеш шз дурыс болар. — Онда, жарайды, Тжеулг Тацертец дайьш турайын. Ертеа Мэупл мен Кпэпбек Акдсудыкдсд келт Сураншыны- гане токц-ады. — Тжеулй саган мен 6ip акд»ж айгайын, —диад Кггопбек ат басын Акдеудыкдф Tiреген сон- — Экесз экецнщ кепи кутан соц, З э р т саган бауыр сыйакцы. Рас па? Ею ат бергенщмен ic бггаейдд, оньш ен OMip бойы сыйласып етуге тшссщ. Сондыкцвн екеулпз ертец сомпыйьш кур крл ушне жепп бармайык,: казацта жок, эдет. М енщ шамалауымша, Сурагпиыда ею жуцден аса крй бар, соныц 6ipeyin эдемжеп сойдыр, тушмен соргысьш, ергецпеш Tepicine орап, ала кетешк. 108

______________________ Ж ар э/смадан атанда... План С ураншы кедейлене крймайды, 6i3re крй соймаса соймай-ак, крйсын. Осы акддлым кдлай? — © зш де питай 61рдемемд1 умыт кдлдырган адамша крцылтакрып келе ж аты р ем, басе. Акдальщ дер кезш деп акыл болды, К леш . Булар атган тусш жаткднда байкдп кдлып: — Ж аным-ау, мьшау менщ М омыным гой. М омыным келпгп гой, — деп, М ерж ан М ауплге кдрай далбак,тап умтылды, \"Кдйран кдзакзъщ эйелдершщ бауырмалдьпы-ай! — деп Ютэпбек тан, кдлды. — ©зшен тумаган баланы осгш ©зшен тугандай жакры керегш баскд халык,бар ма екен ж е р бетшде, жок, па екен? М ьшандай шешеш егей деудщ e 3i куна\". Акдаык, пен Децкрраньщ арасы шамамен огыз шакрфым. Ал А ккудьщан уш шакрфымдай шьиысга — Кекгал, казак- орысгар оны Голубевская стансасы дейдд, атаман билейдд, K33ipri атаманы Зенченко дейпн жптг. О ны Кпэпбектщ 6ip- ею рет сыртынан к е р г е т бар. Оган атаманньщ аткр сггырысы унаган, кдйсьйхреулер кусал крпацддп желмейдд, кдзак, кусап ерге жабысып, узецпш ш р е н е теуш отырады. Акдудыкуаты ж урт ауыз суды кудыхцан алады. Атына заты сай жер: эр уйдщ ез кудыгы бар, бес-алты кулаш, ары кетсе жетх-сепз кулаш ж ерден моп-мелддр су шыга келедд. Кудык^ъщ айналасы тапталып ак, сортан, тартып жатады, бул араны Акдсудык, демеске амальщ да жок, Кдрауылтам — Акд<удык,тыц e p ri ш егар асы ic n erri. Эхшрарык, пен Ж ам бы л TOFaii аркр1лы келген с у осы арадан тус-тускд таратылады, Кдрауылтамдагы адам су 6eAiciH де бакдллайды. Бул арада Ж ану азы оты рады. К ун шьн-ар- шыкдхастан oFaH coFa кетудд Ю тэпбек ж о н кермедд, 6ipaK, ол ойы ойда жокда бузылды. Бойын аласа, турмысын кедей жарашфнмен, Ж ащ азы ны кудай дауыскд жарыткдн: ж ай сейлегехшхщ ©3i кдсындагы ю сшщ кулагъш ж ары п Ж1б ере жаздайд|>1, ал ол акдлрды дегенше корпи ауылдарыларды е л е п д е т дей бер. Кррауылтамга жакдшдай бере-ак, Ютэпбек Ж ацразыныц гужшн ест|дД. Мьшау таи атпасган Кулэндд куалап сабап жургениен сау ма? — деп кулдд. — Буньщ уйде урсыскднын букъч Аккудык, есгш жатады екен гой 031. MayiiA атыныц басьш таргыцкд,фап тыцдады. 109

Ш султан WvMceke-цлы Эй, бетон GipeyMen тебелесш жаткдн тэрщар сога кеггемхз бе, кэйтешз? Сокрак, согайык, Аласа нем ей бойы Йзын 6ipey сабан тасгап журер, ажыратып сауабьш алайык, Таллам 'lOKjjin крршаганкец крраиьщ иншде кекатжеккен арба тур. Кек атгыц басьш Ж ацгазыныц inici алты-жеп жасар Байгазы усгап алыпты, ал узын кдйыс делбе жирен муртгы ш епр кез орыстыц крлындэ. Орыстыц кррсысыцда — крлына сырык, устаган Ж ацгазы. Юмнщ жазыкцы екенш крйдам. Жанразьшыц екшш басым, езшен биж орысты 6ip-aK,Tairian тастайтындай тап-тап бередт ©з кррасында турып ол батырсынбаганда койтсш, аула толган бала-шага, кртын-крлаш жалгыз орыскр оны елее сабата ма? Кпэпбектерд! керш, Ж ац газы те з сабасьгна тусп. Ею атгы кдзак,тыц жет'ш келгеншен жирен мурт та журеконгендей. — Келгендерщ мунддй жанры болар ма, — дед! Жацгазы дереу жагдайды зуспедрт. — Мынау 6ip крлга туспей журген ку ед!, кудай айдап кррага e3i келшть Ж оркенгпц Tepi илейтш зауьггында icreiyxi, аты — Пауыл, экесМ ц аты BipanciK пе, Bipanrin пе, б1рдеме. Кдлай е/у, ей? — Павел Брянцев, — д ед орыс аты-жошн 03i дурысгап. Крзакща тэп-’rayip сейлейпн сыйацгы. — Былгыр кузде келш — 6ip, крюга келш — ею Tepi- терсепмщ/ц тугел сыпырып экеткен. Крзацгыц сырын эбден бш п алган, кузде той-томалак, кеп, крюга — согым, соныц аргынан ме-шала ел аралап келедд де, тср1лер1ч 1зд1 алдап- сулап арзанга не 'lirrri бекерге экстед. Епк пкпретш былгары океп берем, ер тауып берем деп, талайдьщ -lepicii1тепн акеткен. Байкрныскр, маган орыс ер экеп берем деп, екеумхзден 6ip- 6ip крй алган. Ер зурмак, е... ештеце де жок, \"Он куннен кейш тэты келем, ерлершдх сонда акелем, бэрш Kcyuciri крйдым\", — деп жылмандап бупн тэты кеп тур. Були де кудисгенбес пе едм, тунеукуш Крратобеге барсам, ондагылар кек атгы, жирен муртгы орыстан кдлай алдангандарын энш ейш ж ы р крш айтып жылап отыр. Ол жакрд кэз1р бармайды екен, бупннен кейн, кудай б1лед, 6i3 жакрд да келмей кегпек. Ж алгыз езвш щ амм жетпей тур, Кекгалга апарып атаманга 'гапсырсам деп еддм. Турмесше жапсыи да тастасын. — Оны жашырам деп журш, озщ жабылып курырсыц, к р й ш ы a p i со б эл еш , к,ойа б ер : С ол алкан 6ip к,ой 110

_______________________ Ж ау ojcatadaH аманда... балаларымныц садагасы. Одан да ана юалердд уйге юрпз, — деп, Кулан Жацтазыны шынтарынан тургп. — Бул e3i Ж эркентп ц орысы болса, Кекгалдары казак- оры сты ц атам аны буран еш теце кдяла алмайды, — дедд Кггапбек. — Муны сел уйездеп басгыкдъщ езш е айдап анару керек Bi3 мына TiAeyAi екеум1з 6ip шаруамен З э р т к е кепи барамыз, асыгыспыз, эйгаесе муньщды ж етекгей кетер ек. — Болды-болды, — дедд Ж андазы куанып. — Ал, Маке, атган тусшдздерпп эуель Ертецп дэмдд тастамацыздар, 6ip-6ip шыныдан ш ай iuiin шыгыцыздар. М ен Ьздерм ен 6ipre Ж эркенттщ дел езш е апарам ендеше. Бэрш ен бурын басынганы вгп эбден. Елдд крн кдкратып едд, езше, теп, обал жок, адам. — Ойбай, оран б1здщ уакдггымыз ж ок, ж олы м ыздан кдлдырасын, — деп, Киэпбек байбаламдап едд, Мэуплдщ ун- туназ атынан тусш жаткднын керш, крйа крйды. — Т меулте айт, бастырым со Kiel Зэршке де со юсшщ шаруасымен к е т а барамыз. — Н е шаруа ол айак, асгы ш ита кдлрэн? — Алатьш емес, б е р е та ш аруа Байагы езщ бардакы ею атгьщ жардайы. Соныц ж енш езш ен алдын ала сурайык, деп. — Эй, Пауыл, — дедд Ж анразы орыскд, — жур, ш ай iniin ал, жолда шдн, шуркдярайды. М ен с е т кдйтып Акдеудыкдф айак, баспастай кдллайын. — С ен м е н и к,оя б е р . М е н с а г а н е н д и о з и м д е келмейд, — дедд Павел ренжш. — Б у та кутылып кетсец, крйтып келмейпнщлд е з 1м де б1лем. Мен сеш уйездеп улкен басгыкдед альш барам. Ол с е т сотгайды. Алтай терщнщ, жеген крйьщньщ акдпасын кдш, депзш кендрдегщнен сьпъш алады да, 6i3re кдйтарып бередд. Солай емес пе? Солай, Пауыл, солай. Кдзакды жегенщ жетедд, ендд 6api желкецнен шыгады. — Сот маган ту к те истемейд, — дедд П авел эл1 де Жанразыныц ашуын басам ба деген далбасамен. — Сениц крлында документ жок, менде де жок, ол кайдан биледи. Одан д а койа бер мегш. Бул ауылга, ей, богу, енди келмейд. — Кдрай к ер бэлесш. Бул ауылга келмейдд, баска ауылга барады. \"Ендд ешюмдд алдамаймын\", — деп елее айтпайды, сенен баекдны алдаймын дейдд. Алдаганды к е р сетей ш саган! — Эй, Ж анразы, муны Ж эркентке шын апарагын болсац, Байгазьшы ж1бер(и Байкрнысты шакргрт, морш ала 111

Ш сут ан ’Нфквкв-цлы____________________ келсш, \"Доюментщ жок, магам тук те кггей алмайсыд\". - деп турган жок, на муньщ, кереп бутан двюмент болса, Байкрныс жасап берсш, онда кэйгер екен. — Эй, акылыцнан айналайын Кггаш-ай, дурыс айгасыд. Эй, Байгазы, ана аткд м ш е сад да шап. Есттдщ гой, мерш ала келсш. Тездет. Кутпеген жерде мэселенщ кург езгергешн Павел де сезд. Сурланып, кара мурт Кггапбекке жадгырмай карады. Енд1 Ж адгазыны крркыта да, адлай да алмайтынын бмдг Амалы курып жатып кеп жалына бастады. Таты да жакцаса ма деп, Кулэнта кайга-кайга жалхакцады. — Ей, Пауыл, енд1сезд! крй! — дед! Ж адгазы ж екш .— К рлмен 1стегенд1 м ойы нм ен ко тер у к ерек. С ен б!зд1 адамга санамадыц, ендД м ен д е сета адамга санамаймын; сыйыца — сый. Байгазы атка мшш ш аба жонелген сод, Жадтазыдан кеш у болмасьш укцы. \"Ж эркентке 6ip жегш алсам, буларта бой бере крймаспын\", — деп шггей южшдг Эз1рше жуасып керш уден баска амалы кдлмады. Ана ею казак, келе кал.маганда, бой берм ейпн ед1, караты ! — Ж олым ыз болады екен, \"Плеум, жедгем Ь алдымыздан шыкаандай болды гой, — дедд И тапбек куланып. — Е, кайдан быдщ? — ¥рланып уган 1здеп ауре болмаймыз, кешедеп елден с у р ап альш , енд1 туп-тура З э р ш тщ к е ц сесш е 6ip-aK , тартамыз. Ж адгазы ны ц Пауылы 6i3re жедге болайын деп тур, калага осыны альш келген адам боламыз да шытамыз. Ж эркентке олар туе ауа жетп. ©сектщ кошрше келгеннен кешн Павелдщ жузшен 6ip езгергс байкап, Кпэпбек одан кудисгене бастады. К отрден еткен сод — бшк жар, жардыд уетше шыккан сод — кала. Каланыд iiui булыц-булыд кеше, бултарысы коп. Арбасын тастай сап кашып кетш журсе, ymeyi муны кайдан 1здеп эуре болады? Жолдастарьш ертш кеп, шатак, шытарьш журу! д е мумюн. — Э й , тодта! - дедд та р к о ш р д щ уетш де кенет. Арбаныд алдьш келденендей келш e3i атынан тусп. Мэ, Ж адгазы, атымды сен жетекхеп ал, мен мынаныд касына отырайын. Калай-калай емес, оз каласьша юрген сод, б1зден бул кунш бола басгайды. — Арбата шытып, крлынан делбега Киопбек алгап сод, Павел аргка таман ысырылаиьш деп 112

_______________________ Ж ау о/стгдан алганда... ед : \"Огыр!\" — д е д Кггэпбек оны Ti3eciHeH басып. ТемДрдей крлдьщ тегеуршш эдеш таньггкднын Павел туондь \"Осылар м е т ш ынымен турмеге тыгып журм есе ж арар ед1?!\" — деп, ол кедмпдей урейлендт Кара мурт К пэпбектщ кабагы эсаресе жаман. — Меи ешкайда кашпаймьш, —д е д даусы др1лдецюреп.— Биздин уйге барайык, шай ишейк. Сонан соц ревкомга бирге барамыз. — Ш ьшьщмен шакдфсац, уйщ е д е барайык, 6ipaK, ауел1 реукомга Kipiri шыгайык, Ж олды е зщ керсетесщ бе, жок, б1реуден сураймыз ба? — Мен ештенке б1лмейд вздерни тап. — Саспа, табамыз. Саган ерегескенде ме, бэлем! Эуем поштадан 3apinTi тауып алам ы з ба? — деп, Кггэпбек кдсындагыларга бурылды. Сейткен дурыс ш ьтар дегендей олар 6ip-6ipiHe кдрады. Ж эркент — ш ын мэншде ж ардьщ у сл ад е тургаи кала. Квктал ж акдш келе жаткднда, кдльщ тогайдьщ арасьшан алдымен кдт-кдгзыл бш к ж ар кершедД. ЭзДретэлшщ кд1лышымен жогарыдан темен карай л л т вткендей, жардьщ бел теп-тепс. Элл ж ар — ©сек езеншщ шыгыс жак, жагасы, егатш жагасы — жайдак; агаш аралап, ивлж-шшкп айнальш су жайылып кетед. Кдланьщ уйлер1 ж ардьщ дэл ернеушен басталады. Арбажол жардьщ 6ip ойык, тусьш ан тускен. Каланьщ eKi босагасы кусан, юре берюге era йен кррагаш тур, арбажол соньщ ею арасымен врге квтериуу. Квтерш п келе жатканныц взшде жолдыц ею жаты итшген ыгы-жыгы уйлер. ©piK, ш и е а гул ашкри эдем1 шак, Ж ардан кетерьмен бойда К пэпбектер 6ipiHiiri кеш еш токуамай кыйы п е тп . Кдла ту р м е а о ц крл жак,тарында кьфьщ-елу кадам жерде rape 6epicre калганын Павелден езге ешюм бДлмедД. — Эй, житг, 6epi келпп! — д е д Кггэпбек Байгазыдан сэл улкеидеу уйгыр баласына эдеш улкейте сейлеп. — П оштаньщ кдйда е к е т н б1лесщ бе? Ж ур, арбага м ш п, ж ол керсепп ж1берпп. Алые па, жакдщ ба? — Йак, йакни, — дедД бала арбага куана каргып м ш т . 3apin поштада жок, боп шык,ты. Ревкомга м э ж ш ск е шакьфып кегйтп. Баланьщ аркасында олар ревкомд!.! да кпналмай тапты. З а р т т щ e 3i ж азы п берген эдДресп М эупл калтасынан алып Ю тэпбекке бердД, ол жалма-жан дал1зде карсы келе жаткдн Kicim богеп, мылкду адамша кагазды

Ъвксцлтан ЛчЬЫ а-цлы ун-туназ крлына усга'пы. О л да оны еж к теп зорга окапан болу керек, узак, кдрады да: — I<o3ip м е ж ш с o-riti ж а т ы р ; к у г е гуры ны эдар, - д е д . — М ен осьшда к у тетн, - д е д Кггэпбек. — Ж ацгазы екеущ ана орыскд и е болындар, TiAeyAi. А кдр экелдк, енд оны айагына дейш эш керелеш к. Айрылып кдлып журмендер. Зэрш аса коп кутпрм ед. Bip топ адам топырлап, улкен болмеден бусана к д за р а боргш шык;гы. ¥зын саны елу крралы адам. Кшм Kmcrepi, тйтп турлер1де 6ip-6ipiHe украс тар!зд. Тани алмай журмесем ж арар е д деп, босага жа!у<э таман KeAin мойнын соза кррады. Ж ок, жазбай таныды. Ол да бутан корген бойда умтылды. Кдсылып-кдмтырылып сырткр шыкдэнша непзп созд Кггэпбек айты п та 6iTri. 3apin М эупл мен Ж ацгазы га амандасып, 6api арбаньщ крсына келш шрыд. Элдешмд кецседен шыгып жаткдндардын, ишнен 1здеп турды да: — Соколоп! — д е д 6ip кезде Зэрш дауысгап. Ецгезердей д эу оры с ж ал т к,арады. — С аган ж ум ы с табылды. М ы н а л ар — Т урды м бет болы сы ны ц крзак,тары. Э л л болыстыц Mopi бар кргаздарьщ кдйда? Кэпе, кереш тш . — Ж ацгазы берген кргазга жыдаам коз жупртш шыкзи. — Дурыс. Бул менде болсьш. Соколоп, мынау — жылдар бойы кэзак,тарды алдан, кррлап келген адам. М ен сендерге жакрылык, жасаймы н деп келген, — д е д орысшалап. — М ьша кдгазды ертец мен ревкомнъщ м эжшсшдэ керсетем. Ал сен кэз1р апар да кдма мьшаны. М ына крзакц-арды eKi саратган кешн саран ез!м ертш апарам. Соколоп арбага ceidpin м ш д де: — Айда, — д е д Павелге, — бур атгыц басын. — Е нд оддн оцай кугылмайды, — д ед Зэрш арбаньщ арты нан кдрап турып. — М1лисэ бастыгыньщ езш е тапсырдык, Слздер атгы, мен жайау, осы кушм1зде аспузылга барсак, кэйтед? — Уйщ1зд1 к е р м е й болм айды , - дед1 Кггэпбек кумьлжш.— Э кейге сэлем берм егеш ш з уйат болар. Шешейге кур крл да келмеп едк. — TyciHAiM, тусш дм, Ал кетпк, — Ci3 мьшаган мшщв, — дед Жацгазы атынан туст. Мен Мэуг1лге мшгесейш. 114





Увксчлтн !Нф М и-цжн________ ___________ бетгедг Олардыц соцынан Ютапбектер де крзгалды. Павелдд Соколоп алып кадды: кдмай ма, крйа бере ме, оны ез1рше ауыддан келген ушеу бьлмейдд; олар ез мшдетш аткдрды, енддпсш зац бьледь Сырткд шыкден бетге Зэрш пен татар жито айак, асты шартпа-шурт урсысты да кдлды, Екеушщ неге ьмтискенш Ютапбектер байкрмады. Буларга еспргпей татар жито Заршке куцк ете калган, езара орысша сейлесш кеде жаткдн болар деп, yiueyi сеэдерше кулакдурметт Екеу1токзай кап казакдвны караай боратканда, yineyi ауыздарьш ашып ацкидщ да кэлды. Татар ж ттщ , теп, татар сезш араластырмайды. Ютапбектщ шамалауынша, бар пале манаты жиналыска байланысты. >Юпт Заршке сонда 6i3re неге карсы болдьщ деп юна артатын сегалд1. — Кдсымхан, сен оган бекер жакрасасыц, - дедд Зэрш кенет даусын бэсецдетш. — Кдйта сен оз басыцды арашалап алтаньща куансацшы. Сол Шалинщ — жакры адам емес. Акрилыц болса, сенщ крлдайтыньщ ол емес, мше, мыналар. — Зэрш крлымен Ютэпбектердд керсепт.— Ж ацаты Соколопта отырган Павел Брянцев деген ку да сол с е н щ Василий Ш алинщ сыйак,ты. Б эр ш щ эл1, airreyip, казакдса жетедд. Bipi тартып алады, 6ipi алдап алады. — З а ц кдзакдса да, баскдта да б1рдей. Ш алиннен аз басьщыз, мысалы, не жамандык, кердицз? Ал кара басыцызга тук кдлйанаты жок, адамды кдлайша жаман дейсаз? — Кецш це келмесш, эм баласьщ, Кдсымхан. Менщ кара басыма кцшанат жасамаган адамныц 6api жакры адам деп сатан гам а й п ы ? С енщ Kicire бага берущнщ ©3i крпык, Шалин ушш неге шыр-пыр болып жургенщ ендд белгш балды: ол сатан талай ж ерде жакрылык, жасаган, сондьпрган жакры адам, солай гой? — С онда ci3ine е зщ е жакрылык, жасаган адамга жакрылык, ж асам ау кер ек пе? Кдийанат жасаганга ше? Бэлгам, сотан жакрылык, жасау керек шыгар? Ешюмге де, ешкдшан да жакрылык, жасап кермеген адамдар да жакры адам санала ма азш е? — Сен ейтш сездд бурмалама. М енщ кдра басыма жасаган жацагы Б1рэнсштщ жакрылыты да, жамандыты да жок, Керек десец, танымаймын д а. BipaK, оныц жаман адам екенш, мше, мына гасдлер бултартпай делелдеп отыр. Кдзадргьщ бэрш кррк, кщлам, ер экеп берем, етж Tiicripin берем, кднт-шай тауып берем деп, 6ipiHeH крй, екшипсшен Tepi, ушшпвсшен 116

____________________________Ж а р okatadau алмнда... жун а л ь т — бэрш де алдеган. Ал ендд оньщ кдй жер1 жакры адам? Шалин де сол: кдлага келген крймене крзакдын, атьш бас сал ьт астьшан ауд арьт алган. \"Неге ейгесщ?\" - деп экесш танытудьщ орнына, oibh сен ара тусесщ. ©йткеш оган сейтдеп буйрык,берген сен езщсщ. Мше, мэселе кдйде жатыр? — Т э р тт орнат деп буйрык, берген — ревком. Мен орындаушы. Онда бэрш е ревкомньщ eai кшэлк — Кдсымханньщ даусы солгындау шык,ты. Cipa, З э р т т щ ce3i осал ж ер ш тапкдн Tapi3Ai. — Сонда сендер тэ р тт орнату уипн тэ р тт бузасындар ма? М енщ ш е, ревком е те дуры с icreAi: орындары цман алганына мен толык, крсылам. О нда ж уре берсендер, Ш алин екеущ эл1 талай нэрсеш будадрер еддндер. — Тура-ак, д есе турм еге апары п TbiFy да дуры с па? Крркдитудан озге р евко м ньщ да эдда ж о к, Bi3 6 ipeyai крркдтсак, т э р т т бузгандык, ал ревкомньщ e 3i крркрпса, тэ рттке шакргррандык, — сонда т э р т т пен тэртш аздж тщ айырмасы соде гама ма? — Ж ы м ьщ етт , Кдсымхан крцыр муртьш 6ip сыйпап крйды. Bip шьшдыкдъщ пуш паш нан ол де мыкдап устагандай, cipa. — Копшшкпц, кррапайым халыкдъщ мудесш кездеген ic-гщ 6api — тэртш тшк. Кур сездд сапыра бергеннен тук шыкдтайды, ер екенщдд быейш, ерлЫндд icnen корсет. — Керсетсек корсетерапз. — Ендеше со кезде сейлесершз. — Зэрш ашуланып, крлын Кдсымханка 6ip-aK, олтедд. Муртьшан култ, Кдсымхан муны мыскд>1лдеп кетп. Оньщ артьшан крлын таги 6ip силтеп, кернеу жакдирмай басьш шайкдп Зорш кдлды. \"Ж еке-жеке тьщдесац, eKeyinira де жон сыйакды. BipaK, 6ip-6ipine exeyi де риза емес. Дурыс сойлеп гурып, дурыс тусйисе алмайтындары Heci? Элде о кд еан адемдердыц окдивндырынан солай ма? — деп тан, кдлды Ютэпбек. — Екеушщ ал п создерш е кэйтш билж айтуга болады? Ж акры-жакры сездердд айтгы-айтгы де, акргрынде араздесып таркдды. ©йтш айтыскдннан не пайда, юмге пайде?\" — Бупнп жумыс бгга, журщщдер, атты жетектеп жайау андтмелесш кдйгайык, — дед1 Зэрш. Павелдерщ1здд мыисага сшизддк, ревком ны н м а ж ш с ш е м эселесш е з 1м крйам. Трибуналы гапсыргам. Тартсын сазайыи, оцбатан! 117

Шсцлтан НиЫсекй-цлы — Ирбиналы не? Атып тастамай ма байгусты? —Ke3i бакрлрайып, Ж ацгазы 3apinKe урейлеие парады. — Трибунал деген — эскери сот. Маселеш тез кэрайды, уи м ш тез шырарады жане крлма-крл орьшдайды. Ату керек болса, атады да тастайды — 6api мумкш. — О, кудай, оныц бетш ары кдосын. Байгустыц крнын жукгеи журер ме екемЫ! — Э р кд1лмысы ушш адамньщ бэрш атып тастай беретш кецес ©юмепне адам кереп жок, дейм1сщ? — Улкегуцк жасап. М эупл Ж ацгазыта басу айтгы. — Ж ацагы ногай ж т т и м ? — дедд Ютапбек б1рден Зэрш ке згцтме бастапуисы келш. — Кдсымхан Шанышен, — дед1 3apin ары карай ол жайында айтсам ба, жок, па деп ойланып. — Кердщдер гай жаца: жап-жас, жыйырма б1рде ме екем, жыйырма еюде ме, omeyip, сол шамада. Ал co3i туйеден тускендей. Орыстар ондайды \"нахал\" дейдь Кдзакдта... кдлай десем екеи,.. из, басбузар, урда-жык, дегенге жакрш. — \"Найсап\" десефзш . — Жацгазы гуж егге кадды. “Эй, пайсап жйтгке украмайды. Зэрш те ашумен согып тур-ау\", — дёп ойлады Ютапбек. — Д у р ы с: н ай сап . М унда Ш аны ш евтар коп, 6ip Ж эркенттщ озш де терт-бесеу! бар, oapi арайын-туыс. М1ркайдар Шанышев деген 6ipeyi мешмен 6ipre поштада 1стейд!. Шанышевтар жайында лакди коп. Bapi шетшен бай турады дейдь Bipan, Ж эркегптеп ец бай адамдзрдыц 'пзтпн алганымызда, оньщ шлнде 6ipAe-6ip Шанышев жок, BipaK, ол ■пз1мд1 жасаушылардьщ 6ipi Кдсымханныц 03i. — Крзакдгага т ш таза кеп тур, крспасы жок, па? - деп, Ютапбек муртын алакрнымен шымшый умаждап томен кдрады. — Ж ок, - дедд 3apin кулш, — Крсымхан — таза татар. Ш ешесшщ аты — Фанза. — Кдзак;га Фанза дегеи ат бола ма? — Ол да мъ\\иса ме? — Ютапбек эдеш кддала сурады. — Осы быйыл мартгыц айагына таман солдатгардыц жасагы курылран болатын. Ж алпы саны K33ip алпыстан асгам адам. Содан коп узамай Кдззыл гвардия жасагы боп атадды, бастыты Шанышев, комекпда Шалин бодды. Басгык, болганьша 6ip ай болмай жатып-ак, Шанышев пен Шалин оз онерлерш корсете бастады. Мен, жалпы, Кдсымханды ж ек кермеймш. Былайьшпи батыл, жаегьпына кдрамай ipi 118

____________________________Ж а1/ экмадан аманда... де житг. Bip Mild — кдизба. Шарпта-шургг бэрш 6ip демде icren •racTaFbicbi келедд. Ж ылдам. Ж ылдам болтаны жакры гой, 6ipaK, асыгыстыкдъщ артьшан опык, жепзетип де бар емес пе? Маселен, жасак,халык, кэмисерлер кецесшщ рукратынсыз жеке адамдардьщ атпарын таргып алган, ал ондайга рукрат етепш мандапы ездер1 жазьш бере берген. О л деген — улкеи кд>1лмыс, задсыздык, © зш щ билш журмейтш ж ерге билж журпзген. Зад тш нде муны билисп асыра пайдалану дейдд. Ж ане ревкомныд крулысын бурмалау болып табылады. — © д е т сейткен бе, жок, задны д тарпбш бглмей icreren бе? — Муртын шымшылап, Ю тэпбек Зэр1птщ бетше шаншыла кдрады. Айтылган сездщ астарьгаан айтылмай жаткдн шындык,ты ацгаргысы келдд. — Кдлайша бглмейдд, ревком кдндай шеплм кдбылдаса да, мэжшсте Кдсымханньщ е з1 огырады, оньщ бьш ей крлуы мумюн емес. Крлдда келж м эселеа кдийьш. Маселен, еткенде мен сцдер жакдсд бару ушш алдымен мшуге а т щдетпм. Аттф ер-турман керек, оньщ бэрш табу оцай дэ жумыс емес. Мше, сондай KpicbiAFaH кезде атты б1реуден зорлыкден алула да ревком арнайы мандат бередд. Ал Кдсымхан ондай м андапы Q3i бере берген, Корддндз бе кдллмысгыд кдйда жаткрнын?! — Е, кудай-ай, б1реудщ атын акргр тартып алатьш болтан сод, оны гам таргып алса да 6api6ip емес пе? Улкен басгык, KiuiiciHe: \"М ен ж а с а й т ы н зорлы к,ты с е н н е г е м е н щ рукратымсыз ж асады д?\" — дейдд гой? [Ч эселенщ 6api дегаментге десещзил. Сонда, дегаменп жок, icri аткррганы уипн айыпталып отыр гой Кдсымхан? Байкрныстьщ Mepi болмаса, 6i3 де П ауылдыд кдглмысын дэлелдей алмайтын екем1з, д е га м ет ' дегеншдз крлада куш екен, расында. — Деюмент деген — тэртш, Кпэпбек, Дегамент болмаса, эргам эр турл! айта бередд, ал шыидык, буркеулД куйшде кдла бередд. '“Плде буьш жок,\" демей ме кдзак,? — Кдгаз ж аза б1летшнщ 6 a p i тек шындык,ты ж а за крйса жакры гой. Болыс-билер де Mepi крлында болгасын, талай жаланы шындык, кд.ш дэлелдеген, оньщ б!разына езь\\пз Tipi куе болдык, Кдгазы кургырды да, айналып келгенде, адам жазбай ма? — Кпэпбек-ау, жеке адам уйшде отырып жаза салган кдгаз бен елддц кдмым ойлап жазылг'ан кдгазды кэйтш салыстырасыц? Кдулыны ж еке адам жаза салмайды, дауыскд салып, крл кетерш , елдд баскдруга сайланган адамдар 6ipAecin бегатедд. 119

Ъйксцлтан Hiffnluia-цлы________________ _ _ _ Кггаш, сен созд| белш кеттщ, Эуел! ацпмесш айтып oi-rciH де, сурайтыньщды аргьшан сурарсыц. — Ж ацгазы гуяолдеп К лэпвекп иытынан тарггы. М енщ тан, кдлып келе жаткдным: Зэкец сыпакты ок^эпан, бтлйчдд адамдардыц неге озд1-ез1 Tyciirice алмайтыны. Bi3, мэселен, б1р1м1здщ б ш 'ен 1м1зд! екишшшз б1лмейм1з, сондык;ган 6ipiMis ары, 6ipLMi3 6epi тартып, содан жок,жерде жанжаддаса кете\\из. Ал бу гасалерге oapi туспшкп, 6api G<iAiTAi емес пе? Белгьа нарсеге бола неменеге таласасыздар? — Сен, жалпы, Ктгапбек, э р нэрсеш ойлайсыц. Ж ане ез дэреженде ойларьщ o re орынды, Эггец, ец курыганда а д ! Кдсымхан кусан ею-уш юлэс окр1сац-ау, онда кэз1р ец к ерекп адам сен болар ец. — Кдсымхан etd-уш-ак, галэс окыган ба? — Оным, езш кдлай окрванын 6ip кудай бысш. Осында татар учил ш цеа бар, cipa, сонда окдшан шытар. Сен, Кпэпбек, окдпанвыц 6api бшзш, акриды деп ойлайтын болуыц керек. Б1ршппден, кр а зга крл крйа быетшнщ 6api 61л1мд1 ем ес. Бш мдд д еген — к е п бглетш адам. Хат танымайтындардыц ишнде де бшмдыер бар. Екшидден, inin- кдшын мектеп кергеншц 6api окриан емес. Окриан адам эз бетш ш е эр турл1 ктгэптер окдшды, ел-елдщ тарихын, мэдениепн, эдет-гурпын о к р т быедг Бумырында кецсенщ ц атазы н ан баск,а 6 ipAe-6 ip штэптщ б етш аш ып кдрамагандарды кэйтш OKj.iran адам дерсщ? Окрн’андардьщ да е з ишнде акрглдысы м ен акрм аты болады, Ктгапбек. Адамдык, пен айуандык, эрюмнщ бойында унем1 куресумен етедь Крйсысы жецсе, сод боп ш ьта келем^з. Ал е з1мен-ез1 куреспейтш , езш e3i тежемейтш адамныц айуандык, KpcHerrepi куш ейген устш е куш ейе бередп Б1здщ 6ip- 6ipiMi36en таласымыз, 6ip-6ipiMi3Ai аусшбейгашиз — 6api осыныц салдары, б1реудщ бойьшда айуандык,басым, б1реудщ бойында — адамдык, ©ткенде салдатгардыц е з бе-пмен журггыц атьш тартып алуын айыптап, олардьщ басшысы Ш анышев пен Шалиндд дереу тугкршта алу керек деген усыныс жасалды. Дауыскд салганда, 36 адам сол шеиимд1 жакталык, ишнде мен де бар. Менщ кр л кетер т отырганымды керш Кдсымхан: \"Айагыцызды да кетерм ейаз бе?\" - деп кекетп. “Керек ж ерш де оны да кетерем\", - деддм мен. Болтан-6iTKeni сол Содан 6epi аразбыз. — Зэке, калацызда эскер, м инее, бастык, — 6api бар. Таласса да, тартысса да, 6ipiH жазалап, oipiH акуап, afrreyip, 120

_______________________ OfCai/ окмадан алмнда... эрекет успнде. Ал даланьщ, еткенде езйдз кердвдз, тек есек естумен FaHa eMipi етш ж аты р. 0 Ai патш а еюме'п б1ржола кегкен жок, б1зден, кецес е и м е т eAi келген жок, Бутан не д ей аз, неге булай? — Сенщ суракуарыд туп-тура тергеушшшндей. Кудай б Ь\\ед сенщ бойында бугьш жаткдн кдб1лет, кеп кдсиет бар. Сен, Кпэпбек, ауылдьщ жумысына бел шенпп аралас, сенен б1рдеме шыгады. Сен, жалпы, дурыс адгаркансыд, ауылга эл1 сэбет ешмет! барган жок, Больш жаткдн жадалыдты бай мен кедей eKeyi де естш, eKeyi де интей андысьш, элитгщ айагын багып отыр. Тыныштык. болса, ж а з ш ыга ауылды да крлга алатъш шыгармыз, дайындала бершдер. Ешкдйсьщ хат танымайсыддар, э? — TkeyAi б1лед1, - д е д К пэпбек М эуплге кдрап. — Е, м енш жай, — д е д ол оз окуьш e3i менсшбей.— Е ж ш еп ощлймын, ептеп жазуш ы ем, оны умытгым. Экем 6ip ж аз окдггьш е д ол елгесш, 6api кдлды, кунггамакасын оку крна ма? — Экещз кдй кезде одытып жур? — Ж о, Туркан емес. — Зэрш тщ неге ш укщыйа кдлканьш укып, М эупл жендеп тусшддрдг — Тжеулпп айтам. © з экем атыльш кеткесш, м еш со Kici 63i бауырына сап алыпты. ¥зын Kici ед , мен шапаныньщ етепне ораггыльш, кдйда барса да кдсынан кдлмайтынмьш. \"Эке\" деп со racirn айтам, эжемдд \"Эжже\" дейпнмш. Плеуш он жасымда крйтыс болды, ©жжем о гааден уш жы л бурын, жеттге келгешмде елдг — Кггапбек, Ж ацразы екеу щ е д куры м аса к,ол крйа б щ етгндей б1рдеме о д ы д д а р . О д ы м а й д а OMip с у р е берерсщдер, окан дауым ж ок, Bipax, окрпвнныд аты окапан. Оку — адамка акдш пы: OKeci ж окда эке, uieuieci жокда шеше, досы ж окка ДОС. Ж аца заман, ж а д а сайасат кезш де ептеп те болса кезщ нщ ашык, болтаны жадсы. Ж ада нэрсешд жадылысы да кеп, б1р а д ж алпы багдарды бш п отыркан жен. Булар айаддап ¥лтанбайдшне жетш те калкан болатын. Алда aAi кеш пен тун жатыр, талай ед п м е тары бар-ды. Ергеанде крнадтар ерте кашмылдады. Тура сап арык, бойыпа апарып ап-арын оттатып, кдйтука эз1рлендь Ж умыстары 6iTri, е е д баска камдары ж ок, Ж а з жайлаука ¥лтанбай e3i келепн болды, екл атгы е л жайлаудан кайтып, 121

Шсцятан Щ пквкл-цлы_______ ____________ Kjjcrayra Kipep алдында экеп тастауга токуасгы. Такты шай ycri Зэрш ке карап отырьш Ултанбай кутпеген жерде тары 6ip жоспар ашты: — Ke3ip крнакуарды еЗщмен 6ipre кала шдне ала кет. Аттарьш арык, боиьша аркдндап, балалар карай отырар, кок шьи-ьт калды, аш зурраннан жакры. Базар кореш, бала- шараларына ептеп базарлык, алсьш. Шешец де oFaii д ети крнакхарга б1рдеме-б1рдеме дукеннен а л ь т келсем дейд!. Ci6ipAeH келеек те тубЬадз казак, емес пе? — ¥лтанбай крнакгарга карап кезш кргсып крйды. — Эйам орыс алам остш бала-шакасына бэрш e 3i уйрепп отырмаса болмайды. Крлай, — деп баласына карады, — сойткштапз дурыс емес пе, еюмет адамысьщ гой, оран калай карайсьгц? — Б1здщ жак^-ан карсылык,жок, Ж умыска Kipin ш ышп, егер асьпыс епггеке жок, болса, болтам, бу raciAepai ©3iM 6ipre журш кмдыртармын. Ал атгарга взцрз ие боласыз онда. — Э, балаларка буйрык, берсек, бакады гой 6ip-eKi сагат. Крнакуар 3apiriKe iAecin поштага жакдшдаганда, алкрш- жулкдш орта жастагы 6ip уйгыр алдарьшан карсы шьпргы. — СИздд ревком сырош но шакдгртып жатыр, — дед! Зврш ке шошьша аптырьш. — Жайшылык, па? — Зорш сескетктарей сурады.— Не жардай е к е тн айтпады ма? — Бунт. Элп Ш анышевтщ салдатгары дейдь 3apin шарасыз жардайын б1лд1рш, крнакгарына езу тарта карады. — Бармасак, болмайды ендд. Ета сарат мелшершде осы apaFa келерс1здер, осында жолырайык, Мьгаа Kici мына 6ipimui терезеде отырады, сэл-ш л кепйгетшдей болсам, эщтмелесш куге турарсыздар. Ауылдан келген туыстар едД, ci3 де терезеден карайлай отырарсыз, - дедд элп уйтырга. З э р т бу р ы л ьт р евком а, уш крнак, п к е базарра тартгы. Былай ш ыккан сок К пэпбек Мэугтл мен Жанразыга карап кулдд. — Калталарында каиша акщаларьщ бар? — М енде кок тыйын жок, —дедд Ж адгазы саньш сорып. — Акрда керек болады деп ойламаппын, уйде эйтпесе бар сыйак,ты ед1, — деп, вз камсыздырына Мэугтл 03i кайрам калды. — ©зьм де солай шыгар деп ойлап ем. — О-ой, карап журш кргрылып калатын халыкрыз гой. Ауылда, жарайды, 122

_______________________ DfCai/ окмадан аманда... кез келген уйден 6ip шай iurin шыгасыц, ал кдлага келгенде кдлай-кдлай емес деп, кдлтаца ец куры са ш ай сатып инетшдей тыйын-тебен сала шьпу керек крй. Бэрш айт та 6ipiH айт, ец акдолдыэйел б1здщ Тэу1рбала боп шыкты. TiAeyAi угандеп бар акдпаны алмай кетсе, б1здщ Tayip6aAa уйде жок, акдпаны тауьш экеп кдлтама сап бердд. Жур1пдер, coFaH ептеп балаларга та га алсак, жетер. Будан кейш бул бэрМ зге жакры сабак, болатьш болды. Берекелер1 кдшып, yiueyi ж ендеп те базар аралай алмады. Булар поштаньщ алдына кдйта айнальш келгенде, Зэрш ревкомнан ал! шыкрапты. Эжептэу1р кутп, келмедд. Кун тебеге кетер ш п кдлды. — Крй, вздшз ж у р е берешк, — дедд Кггапбек. Атгар да аш, е з М з де аш, ендд кешискешлпз жараспас. Сол уйкарыммен олар уйге келш, ж ещ л-ж елт 6ip шай iurin, ендд кэйгуга жы йналып аулага шыкд<днда, асыга б а с ь т Зэрш те жетп-ау. Омырауы аш ы льт, алкд-салкд боп терлеп кетитп. — Тетеише шакдгрылган м эж ш с болгасьш, шыга алмай кэддым, — дедд, кедшккенше акуалгандай. — Э лп кешеп айгкдн Шалиндд эскерлер турмеден ш ьтарьга экетагп. — Эскерйцз егаметген де купгп болды гой онда? — 03ipm e солай боп тур, — дедд 3epin Ю гэпбектщ бетше курсше кдрап. Зэршпен yrneyi аулада крштасты. Крладан шыгатьш колденец кошеге тусш, yrneyi Кекталга кдрай туралай тарткдн csrrre, кеш еш ц аргы бепнен эскери ки1мдд элдею м буларга крлы н булгады. О ны байкдган Ж ацгазы : — М ына 6ipey н е кдлл деп тур? — дедд шошынып. — К е ш е п К,асымханын, осы Foft, — дед1 К ггапбек салдатгьщ сыптай KHiMineH де б1рдеи таньш. Жакд>щдай бере сол екеш не Мэуг1л мен Ж ацгазы ньщ д а K03i ж етп. Ассалаумаликум! — деп, булар жакдлндаганда, Кдсымхан алдымен амандасты. У шеушщ д е крлын алым шыкхы. — Кеше аздердд Ж акрымбетовтш, крсынан керддм- ау деймщ? Кдйсы ауылдансыздар? Турдымбет болысынанбыз, — дедд Кггапбек кдткдлл унмен. Аулымыз да Турдымбет. Солташулдармыз. Ж ай шакдлрдыцыз ба? 123

Ъексцятан 'Hvinlcekt-цлы_____________ Ж ан. Ж акрымбетовке кдндай туыстыкцарьщыз бар екенш бглейш дел ем. — C i3re оньщ кдж е-ri кдиша? Ал озщ1з й м й э ? — Кпэпбектщ муншалык, т а кеткешне Мэупл мен Ж ангазы п'пркене тан кдлды. Eneyi L\\iiiicin кала ма деп кррьнргм. Оларды Кдсымханньщ езшен бурын усгшдеп аскери кйм! крркдгпы. — М еи Кдсымхан Ш аныш ев деген ЫлерВДз болам. Крлайша Жакрымбегов мен туралы аздерге тук айтпады? Оньщ отыра калган жерде еипм еа мен болушы ем гой? — Айткргсы келмеген сон айтпаган шыгар. Аса кажет боп турса, айтайык, мына Kici, — Мэуплдд керсетп, — Зэрш тщ е й л атасы болады. 1шсш жамандасан, 6ip ш еп агасьша да тиедг Егер Зэршке крсгык, жасайтындай б1зден б1рдеме б ш щ келсе, онда оган бекер эуре болмай-ак, крй, Крсымхан вшнек. BipiiiAi-oipiH 6i3d 3 де курта аласыцдар гой, оган акрглдарын жегер. — Ci3 неге олай д ейаз? М е т Жакрымбетовтщ успнен м атериал ж ы йнап ж ур деп ойлап турсы з ба? ©йтш кррыкрай-ак, крйьщыз, ага. М енщ успмнен ол й а материал жыймаса, мен жыймаймьш. EipaK,соцгы негде екеулиз онша тэту болмай калдык, О л маран казак,тарды ж е к кересщ дегендей пыйгыл байкдтады. Ал мен, шындырында, татарльпымнан казакгыгым басым адаммын. Досгарымньщ iuiiHAe орыс та, казак, та, татар да — 6api бар. CoFaH карал, 6ipeyai ж е к коредд немесе жакры керед] деп багалаута бола ма? О рыс бола ма, казак, бола ма, й м болса да жакры адамды жакры кврес1ч, жаманын ж ек кересщ — оиыц не белен дейпш бар, солай емес пе? — Солай шыгар, ол жагын 6i3 онша б1ле бермегопз. Б1здщ бглепшмй: ездер1тэту журе алмайтын ж итпер озгеге татулык, уйрете алмайды, М енщ байкауымша, Зерш екеущнщ де тачулык, i3Aen журген турлерщ шамалы. Буйччп ел баскара алмайсындар- Баска сурайгыньщ жок, болса, жолымыздан калдырма, шшчек. — Айтсаныз, тары 6ip нэрсе сурайын. Кеше йздер мглисэге тапсырган орысгы Ж акрымбетовтщ айтуымен устадьщ ыздар ма, жок, шынында да ез беттернйзш е акелддцздер ме? — 3apin ол орысьщды танымайды да, керек десен. — Оздерден оны сурап турганым сол Жакрымбегов тым усагргап кетпед1 ме деген куд1к крй. ©йткеш кешеп орысгы 124

__________________________Ж а р зкмадан аманда... мен жакры танушы ем, кептен таныс едж. Егер айтканда- рыцыз шьш болса, онда, агалар, айыпка буйырмацыздар; кур сырггай куддк сакуап ж уре бергенше, р е п келе калган соц, тауекел, сурай салайыншы дегешм цлд. — 0 , онда жарайды. О л Павелшдд айдап акелген — мына агац — Ютапбек Ж ануазыны кдмшысымен туртш керсетп. — Айткдндай, ол орысынды н е кдллатын болды? Турмеде ме, босады ма? — Эскери тр и б у н ал а тапсырды, сотгайтьш болар. AFa, а зд щ атьщ ыз и м ? Бурый с!з б ен 6i3 6ip ж ер д е кездеспеддк пе, осы? — Ж ок, кездеспеген шыгармыз. Атым — Ютапбек. Кржагелдд баласы. К еш е мыисада 6ip-6ipiMi3Ai 6ipiHnri p er корддк. — Ютапбек д е й а з, э? — Кдсымхан да есш е Tycipe алмай, кршкдн етгазш ны ган 6ip к е те р т крйды. —Ж арайды, aFaaap, жолдарьщыз болсьш! Огарбай кешгасш 03i келш Ютапбекке 6ip ептташ айтгы. Ipi караны ол Kid кэз1рден жайлауга iubiFapa бергендд дурыс Kepirrri, 6ipaK, алдьш ала салт барып крныс орньш Ютапбек белплеп, й л ш келсе дейдд. Эрине, жумсайтын баска адамы жоцемес, б1рак,бь\\етш адамныц барганы дурыс. Ж а с ы улкен адамныц жумсаганы — кшлге с е т и , Ю тапбек есга мылтыгын такдпчына кдлсып, epreci тацертец жайлауга карай ж о л тузедд. Бугш тусте Ыршуыкка согъш, н е де болса Элсиэш 6ip Kepin калмак, Bip коргеннен епггеце езгерм ейпнш e 3i де быедд, дегенмен куйеуше емшш отырганьш оз кезЬш ен керсем, будан былай оны ойламайтын болармьш деген умгг солай итермелцад. Акртры сол жендд. Ж оиньщ устш е шыкдфн соц, бойьша 6ip ж ел ж юрдд. Аспан ашьтк, ептеп сокдфн ж елем ж байкалады. ЕИрте- 6ipre биисгеп, бшктеген сайын алыстай беретш тау у сп кек шалгыннан кершбейдд, коз ушьш а дешн к есш п жаткан кокорай. Кдптай еск ен калы ц и зе н н щ кцппкдлл HiciHe крсы льт анда-санда элдеб!р н эзж шс а ц к ц т крйа берцдд. Д ала к рй н ы н та б и га т турлд-турл1 ж у п а р г а то л ты ры п тастагандай. Ж упар шске масацсыгандай, ж ирен ат та айагын алшац-алшац басады. ©таенде Ж ауЬардыц ашн ecrireH чускд жете бере Ютапбек ер устщде юлт бурыльш кунге карады: aAi ерте, Байтаракуцоне туе элетшде жегсем 125

Ъвксцлтан ИфЖвкв-цлы______________________ деп есептеген. Ж о л y e n Ж ауЬар кдадыкш е coFa Kerraci кеду. Ушне Kici келгеншеэр казак,куанады, елегеш, ескергеш деп быедд, ал Ж ауЬардыц ауру шешесше ол тагп кадЬщдей демеу шырар деп шамалады. Ж азык, сайдыц ыгына сырт KopiHici 6ip-6ipiHen онша айпымайтым уш алты канат 'п п л п т. Ец шетга уйдщ eciK алды, айналасы ыбырсымаган айрыкдпа жыйнакдл, эделн кузды ц уй Kyricine осы ылайык, деп, атыныц басын солай бурды. Жацылмапты, атгы гасшщ келгенш ecrin, есжтен Ж ауЬар сыгалады. — Ага, амансыз ба? ЭкелщЬ, агыцызды мен байлайьш, — деп, жупрш кен Ютапбектщ крлынан шылбырды алды. — Ш ешец уйде ме? Аман-есенсивдер ме? Сенщ эшцлд естиш деп, эдеш келддм, ш еш ец урыспай ма? — Урыспайды, ага, келпцз. Кпвпбек уйге Kipin улгермей жатьш, кд>13самауырды eciK алдына ала жупрд1 Кдлз да, шешесч де шьш куанысгы. — Крлай, жецге, куйлнкуатгысыц ба? — деп, бет-аузын усак, аж^мдер эбден тш тлеп тастагаи ойелден Кггэпбек жайланып шырган соц жай-куй сурады. — Кдчзыц бойжетш калыпты, 03i анпа екеп, еггкенде cnin бара жатьш айдаладаи е с в д м . ByiiH хал-жаедайларыцды б!ле кетейш деп адей1 бурылдым, озщдд кормегел! коп болды, ал! картаймапсыц — Иа, макуап-макзап меш тары узаткалы огырсьщ ба? Ендд картаймадык, дегешшз куна болар. Айтпакдш, кусьщ ку пы болсын. Ж у р г ар турлв айгады, 6ipaK,оз кондлще унаса, елдщ co3i не керек. Шешецнщ касьша ко ш т барганыц Tirrri дурыс б о т ы . Baiuyc 6ip сен деп байлайьш кддды гой, эйтпесе Н еабелпе эйел ж еге ме? Эйелдвц б а т и еркек ашады, теп. К,удай, afrrey ip , м ы на ж а л гы з кдлздыц ж ам анды гы н корсетпесе екеп деп о’гырмын. Э н айтьш, домбыра тарп<анын унатпаймын, туте. Э йел баласына ойтш езш е ж ау шаквдэып кереп не? Куйеуше жакцаган айелдщ куш курысын, оныц зардабьш Kopin отырсыц гой, мше: не басы ашык, ж е а р емесган, не кдсьшда куйеу! жаткцн кагын емесшн. Кудай, ■[■ei'i, осыны аман-есен к у п ы орны на крндырсам, баска куаиыштьщ тукке кереп жок, lileuieci жындыныц кдозын алмаймыз деп, 6api будан кдшып журе ме, гам бь\\сш?! — Крй, кэйдагыны айтады екенсщ. Кдлзыц естш кдлса, к оцш не гарбец альш журер. вй тш озщдд озш темендеге бергеннен тук онбейдд, кудайга шугар, Ж ауЬарьщ жакры ocin келедд. 126

____________________________ОКли/ о/смадан алмнда... — К езге туспей-ак, кептщ 6ipi боп ж у р е берсе деп ем, теп. Осыньщ ескеш де маран 6ip уайым болды, ол уйден шырып кетсе-ак, кдуштенем де отырам. А кдлы толмай жатып аж ары толганы курысын, м езп л аз алданып кдла ма деп, теп, зэрем жок, — Крй, кдйдагыны айтпа. — Кудай-ау, оны мен юмге айтады дейсщ. ©з1м ойлап, езш шггей урейленем, эйтпесе м е т и м тындап жатыр. Саган шаккдн муцым ю й энш ейш . Келмеуид едщ, келш кдлган екенсщ, крнатын боларсьщ? Мал алдырайын. — Ж ок, эуре болма. Ж ауЬардьщ шайын iiuin, oip ауыз энш естиш. Жайлаура шырып барам, кешкенге ерте емес пе екен, соньщ жайын бш п кдйтайын деп ем. Ж ауЬар уйге Kipin, ш еш есш е жаутацдап 6ip-eKi кдрады да, акыры кдбагымен укцыра алмагасын, ецкейш кдсына барды. Кдзы нын сыбырына жымиып кулд де, uieineci жауабьш еспрте кдйырды. — Агац асырыс екен, кдзы м. Ш айынды берш, 6ip-era эшцад тындатсан; ж ар ай д ы . \"Д алада ж у р ге н д е ушнд1 шырарма\", —десем, и л алмайсьщ; аган емес, бетен б1реулер тыцдап турса кэйтпексщ? — Онда тш п эдемыеп айтам да. — Ж ауЬар сыкдлыкхай кулш сырткд шырып кетп. — Ойбуй, бутан 6api ойын. Ойнап е те шьп’атьш eMip кдйдд? М ен муны сакуандырьш элек, о л м еш м азак,еткетне мэз, кдшан а к д л ю ред, кудай-ау?! \"Сулулык,дегеннщ сыры ар iypAi екен-ау!\" —деп танданды Кпэпбек. Ж ауЬардьщ жузш айры кш а керсетш туррап не екенш таба алмай 6ipa3 эуреленд. Крс opiM шашы, эрине, крсымша эдемш к, Heri3rici ол емес. © щ нщ ак, кубальпы, бойшацдыгы — 6api крсалкд. Ерш... иэ, ерш ерекш е кдзыл. Бег ушындд дд бар, 6ipaK,ол одан бурый козге туспейд. Б1рден кезге шалынатыны — ернш щ айры кш а кып-кдгзылдыры. Ж ымыйган сайын кдп-кдзы л гул кдуыз жары п келе жаткдндай. Элде ен, непзп сулулыты кулш кдкддн кезшде ме? Солай-ау, теп. Ж ок, к ез1 де, ерш де айрыкш а. Екеушщ уйлес1\\п эдемЬ Ke3i кулсе, ерш жымыйады. Ерш ашылса, KG3i тштен гул-гул жайнап к етед. Дурыс, бэрш ж арастырып турран, сез жок, сол екеут Кдйным келш хал сураганда, 6ip крйды сойып тастаганым сауап е д , oFaH o3i к е н б е д ; е н д , кд зы м , ец курымаса агаца жаца кдрьш бастайык, майьщды экал. 127

Ъвксцлтан Нф/свкв-цяы__________ __________ Ж ауйар кулш, жук шепндеп кебежеш ашты. Май гана емес, 6ipiH-6ipi жетектегендей кург пен кант, ipiMuiiK пен ежегей, жарты таба нан да кебежеден шыгып дасгарканга кеш е бастады. Ызылдаган самауырды экеп Ж ауЬар ш еш еанщ кдсьша крйды. Табага салган крш-кызыл iiiokj-ы ак, шэйнекгщ асгына тэты экеле жатыр ед: — Агаца шайды озщ куйып берсецпп, - деп, uiemeci дасгаркрнныц кррсы ж а к бетше карай крлын с1лгед. — М ейм куйсам куйайын, - деп, ЖауИар крлындагы шокзы дастаркднньщ шетше жайлап крйа бергенде: — Экел, ез1м-ак, куйып берейш, — деп, uienieci юлт взгере кэдды. — С ен эм ан айтады екенсщ гой, крлыц бос болсьш. — Таты езгерш кдлмайсьщ ба? Тапаны езщ е берейш бе, жок, ал1 ойланасьщ ба? — деп, Ж ауЬар шешесш эжуалап кулд. Ymeyi жайдары отьгрып шай iurri. \"Кебекбайдыцэйелше кем ектесш , кдсында болганыц азаматтык, Елден естш, и с ш к кдмыкхарьща риза боп отырам\", - деп, Сэндбала ауыл арасыныц 03i еспген 6ipa3 эцпмесш ак;гарып тастады. — М еи шайка кандым, —д е д Ж ауЬар 6ip кезде орнынан турьш. — Ага, ci3 iiue берпцз, мен чтлемткцз/у орындап, 6ip-eid эн айтьш берейш. “Ойбай, ел ecrice, сез кдлады, ойтед- б у й те д ”, — деп, мына Kici оцашада эн де айткызбайды адамга. Оздш, келгенпрзд пайдаланып калайын. — М е т жамандай 6epin кэйтесщ, жаман е к е т м д жург сенс1з де б(лед. Bip-CKi эн агаца а й т ь т бер де, домбырацды тыгып таста. \"03i жынды эйел ен д кызын да жыцды кдлгалы жур\", — д е й д ел. Бул ауылда домбыра усгаган к д з бала болта! I емес, кайдагы полете кдйдан у т р болганыцды kLm б1лед. Ш ешемнщ inemeci эн а й т ы т ы дегенд еститшмш, сотан таргпасац, экец жатында оу деген адам жок, Жук-пц артынан крл шокрардай кара домбыраны альш шьпъш, Ж ауЬар текеметке жайтаса спырды. Тьщкылдатып кулак, куйш тексерд де, 1рюлмей эн басгап кетп. Жумсак, макрал ун майда самалдай алкипп ушып, уйдц шин толтырд.1 да жзберд. К дздыц гул-гул жайнаган жузше Ki-гапбек тисгеп карай алмады, (зет сакхап коз кргрын гана салды. \"Байкамай емшш крлсам, шешесшен уйат-ты\", — деп сескенд. Эшн айакхаганда гана: — Ой, коп жаса, айналайын! — деп, бетш к д з жакра бурды. Ж ауЬардыц энге балкрггаи кез( адам айтып жетю зпаз 128

__________________________Ж а у о/смадан аманда... эдеш екен; куннщ нурына малынган гул ме дерсщ. Еюшш эн э деп домбырамеи крйырганда-ак,Кггапбекке таныс сеюлдендь д лсдIIпа,| ce3i к у л а к у тигенде, 6api есше тусп: Ш аншар айткдн эн. ¥мъггааса, бул э в д ол e 3i шыгарган. Эннен кейш Гулипн екеушщ ымддскднын да умьггпашы. Элсиэнщ осы энд>тыцдап крмыга кдлган кез1 д е коз алдында. \"Жылдык, уйкрпч, садага ойын-кулгам. Bip сезщ нен езщнш; \"жаным\" деген\". ,Дрп e3i, сол эн. Демек, Ж ауЬар Шаншарды бглед! екен гой. — Ж ауЬар, бул кдй эн? - дедг крлз айты п бггкен сон,. — Бул — Ш аншар деген ж е з д е т зд щ аш, aFa. Гулшш эпкеш зге арнап бойдак, кез1нде ш ыгарыпты. Бйгетш шыгарсыз? — Бьлем. С ен оны юмнен уйрендщ? в з ш е н бе? — Ж ок, жецгелершнен. Ж езде болатьшьш д а солардан сыртгай еспддм, озш aAi 6ipAe-6ip p e r керген емесшн. Акрш дейдд. Кдндай бакдпты адам, 03i э н щыгарады, e 3i елец шыгарады, арэ, еш арманыжок,шыгар. Сумдык,корп_м келеуу со radra. — Оны к ерген нен саган келш -Kerepi жок, Айтьш болсац, д о м б ы р ац д ы т ы к , 6ipey-Mipey к е л ш к д л ь т ж у р е р . — Ендд 6ip э н айтып береш ш ш агата. ЖауЬар созып шыркдйтын тагы 6ip эн салды. Аскдк, эн epkci3 аспанга карата ма, шацырак^д кдй кезде коз са л ьт кеткенш Кпэпбек 03i де байкдмады. Кдидьщ даусы айткдн сайын ашылып, ет журегш елж1реге баурап ^кетш барады екен, кенет Кпэпбек кдлай керш кдлганын 03i де б!лмейд1, босагадатурган Кдйымболекке K03i тусп. Артынан eciicri ашьш тэты 6ipey Kipin келе жатгы. Э н сол кезде галт уз1лдь Кдцдьщ ш еш еа ушып турегеп дереу домбырага жармасты. Кдйымболек шацыракда селем бермесген торге шыкуы. — Бул немене, тапа-тал тусге той жасап жатырсьщдар ма? — дед | Кдйымболек Кпэпбектщ кдсына о ты р ь т жагьш. Ере келген era жнтг те есен-саулыкрыз келш п зе букп. — Ага, аман-есеназдер ме? Макцап журе/у екенйздер, шай устше келдиуздер. — дед! ЖауЬар. Ш еш есищ крльшан домбыраны альш, аспай-саспай ж ук артына апарьш тыкуы. Кдцдьщ кргльпъшан Кпэпбек ш лей пксшди ондай батыдлдшзы ага алдьшда эргам жасай бермейд), coradd келген Kid соньщ 031H сан саккд ж упрту1 мумган. К дйым белек еж!рейш , Кпвпбекке ашык, жакуырмай кдрады. Сен кдшаннан 6epi бул уймен эмпей-жэмпей едщ? — дед1 Ж ауЬардьщ элп сездерш е эдеш кещ л аудармай. ’ -791 129

ЪвЬцлтан Нф/свкв-цпы___________ __________ — Эмпей-жампейщ немене? Ш ай шжендд айтасыц ба?— Кпэпбек те оны ц е з кдолырына карай кыйтыкуы.— Сен Kipiii шай ш т е й тш солтангулда уй жок, соныц бэр1мен эмпей-жэмпейсщ бе? — ©й, екецнщ аузьш... калмак) К араты айгып отырган сезш : солтангулдан садага кетюр! М еш мен езщдд тец санайтындай сен гамсщ? Жырралацнан туган кара калмакрыч, содтанрулмьш деп гамдд алдайсьщ сен? Элде Огарбайдан тугаи шатамын деп журсщ бе? Тубщде сенщ 6ip ш икш к болмаса, ез агацньщ катынын кезш бакдлрайтып крйьш тартьш алар ма еддч? ©з шикшг!ндд шггей бкесщ сен, керек жер!нде сол шигалитчад ылри ктсйсщ. Сен бул уйге де жанры пыйрылмен келш журген жокрыц, курт кез1ндд! К ет дегенде ит те кетедд, кет уйден, экендпч аузьш... калмаК! Ендд сен ойнас болмаган Сэнддбала кадды ма? — Эй, мына ант уриан не деп шатып отыр? — Ke3i шатынап, Сенддбала ашудан крлма-крл калшылдап кетп.— Ендд сендерге менщ ereriM эцгьме болды ма? — С ен жайы ца отыр! — Кдйымболек жецгесше жекш кезш алартгы. — Алартпа кезщдд! К езпщ ен крркар жайым жок. Ел кррымай, е тек крриты н ер кект1 ушме шакдлргам жок, Басынба дасгарканымды, шыкран, шык, уйден! Крнак,метю, Kipin кеп кркандайгьш юмсшдер? Кудаймысьшдар, куддйын умыткан дулейм1сщдер? Кап-кара боп туппп, Кпэпбек шамасы жеткенше сабыр сакуауга тырысты. БДрак, аш у у сп Кайымболекке не дерш, не icrepiH йлмедд. Кдсына ере келген екеу камшыларьш кдлмти устап крпац-крпац етедд. Анау: \"Айг!\" — десе, алыса кетешн деп тур. Ж онныц устшде жекпе-жекте жеген тайарыньщ есесш Кайымбелек, cipe, K33ip кайтармак, — Ж ауЬар, дасгаркднынды жы йнай крйшы! — дедд езш де, езгеш де сел аландаткдлсы келш. ¥мтыла берген ЖауЬарды Кайымбелек токуаггы. — Ж ыйнама! — д е д крлындары кдмшысымен кдыздьщ жольш бегеп. — Бул уйге калмакуьщ буйрыгы журмейдд. — Кайымбелек, жур сыртка шыгайык, — д ед Кпэпбек орньшан асыкрай турегелш. — Асьш идкен уйде аузымызга келгендд сгггамайык, Журшдерпл, ушеущ меш уйтш жесецдер де керешн. — Дастарканныч шетш айналып керегеге, кдлсгыра салран камшысьша жетп. 130

_______________________OtCai/ з/смадан ешанда... — Ара, а з г е не болран? О л Kici а з г е еш теце icrereH жок, крй, — деп Ж ауЬар да. — Кудай-ай, крйьщдаршы. BipiH-6ipi керген ж ерде бас салагьш ауыл уедщ m i кусал буларьщ не? — деп, uieuieci де ш ыж-быж болды. Екеушщ де 6yiripi К пэпбекке бурьш турганын байкрп, Крйымбелек бурыш ыдан бетер eprniri кетп. — KppFaurran елш барасындар, екеуще бул крлмакзъщ Heci OTin кетш едд? Эндерщад айтып, шайларьщды берш, шалжитып терге отыррызьш крйатын бул крлмак, гамдерщ сонша? — Крйымбелек орнынан турьш, жещеса мен >KayhapFa кркршлана тепсшдр — Эй, Крйымбелек, тарт енд ! т1лщд1, сеш тапкрн шеше м е т де тапкрн. Ундемегенге удеп барасын, гой Timi. — Ш ешец тапса, сурап алмадыц ба гамнен тапкрнын? — Ей, саран осы менщ к у й т м неге батады? М енщ юмнен туганымньщ саган кдж еп крипта? Крлмак,менен крзак,сенщ крй ж ерщ артык,? Icrenri сол артык^ырынды. И т кусал крй жерде жолыкрац да ттстелей кетесщ, экендд сенщ мен eATipin пе е/ум? — Сен елиргенсщ. \"Icrenri\", — дедщ гой езщ , icremriH K33ip артыкщылытымды. М э саран, артыкщыльщ! — О лтеп KpAFari Крйымбелектщ крмшысы Кпвпбекке жетпей узиске тид!. — Ей, не кррап турсы рдар? Тепкьлеп те зе п н шырарьщдар! — Ею некер К пэпбекп тепелеп кеп бердг — Менщ артыкртыльпым — осы: мен — солтанрулмын, сен — крлмакрьщ. Ешюм сеш арашаламайды, бглдщ бе? Басын крлымен крлкрлап iprere тырылып турран Кттапбек кенет атылып кеп Крйымбелетсп кегцрдектен ала тусп. Eneyi умар-жумар дастаркрнньщ усттне кулады, б1рак,тем1р шецгел кещрдектен айрылмады. Баж етш далага ж упрш шьп<ррн Ж ауЬар бар даусымен айкрй салды: — Ойба-ай, жупрнтдер, вАттретш болды! К дшынып, кез1 алакцап, Крйымбелектщ тьшыр етуге шамасы келмей крлды. Ендд аз юддрсе, аш у y en Кттапбек OATipin ж1беретш. Н екердщ 6ipi К рйы мболекп етпетгей астына басып жаткрн Кпэпбекп крк,бастан тартып- таргып ж!бергенде, сыньш тускендей мойны сылк,ете крлды. Шашьгньщ арасьшан шып-шып шыкррн крн с ы р т соргалап Крйымбелектщ бетше тамды. Крнйперлер-ай! — Крнды керген бетте Сэнддбала есшен танып кулады. Kepuii уйдегьлер ж у п р ш ж еткенде, крн-ж оса болтан Кгрэпбекп ею некер ipre жакрр суйреп тастаралы ж аты р 131

’Ш оитан ftiffnkeke-цлы_____________ екен. Ж у кк е аркасын суиеп Кайымболек как, торде отыр, 0Н1 куп-ку. Ж ауИар кеп жыгылып жаткдн шешесш бас салды. — О йпы рм ай, ж азы м болм аса ж а р а р едд?! — де/р Ыстамбек карт Кггэпбектщ турш ен шошып. — Кшз куйд1рш экелщдер, бол! Келшнщ бетше су бургамдер. Тез- тез! Эй, крнииерлер, кридарынды iuiin болсандар, уйден шытындар! — 0 й, шал, сен немене? — ©й, экецнщ аузын... коргеназ. \"0 й, шал\", —дейтугын м е т сен таптырып па едщ? Еидд менщ канымды ипейш деп турсьщ ба? Кел! — Ыстамбек некердщ улкенше тап 6ep in едд, ыгы сы п ол уйден ш ыга ж енелдт Соцынан суйретшп Кайымболек те кетп. Кпэпбек есш жиганмеп, басын катере алмады. Iprere тесек сальш, крзгамай оны сол арата жаткызуга тура келдь Кдрсы iprere Сэнддбаланыц озш е тесек салынды. Ke3i алак,тап, кайта-кайта талыкрып, есга ауруы крзьш калгандай сыцай танытады. Ы стамбек ею ж ак^а асыгыс адам шаптырды: 6ipin — Омтжбай молдага, еганипсш — Неабелйе. К лэпбекп Кайымболек тайак^а жыкканнан кеган агайын арасьша ептеп араздык, юрдт Тайлакцыц езге уш баласьшан тарагандар: \"¥ргысы келген адамын жазыкрыздан-жазыкрыз урып тасгай б ерепн Кдйымбелектщ бул кай асгамшылыгы? Ата-тегЬпзд! ажырагып, акелиз бен ш еш ем вдц гам екенш ендд сол аныкуап берепн болтан ба?\" — деп гажйпсп. Ол наразылык^ы солтангулдьщ взге балалары да крстады. Усен болыс боп турганда, К ебектен тарайтын кейб1р •гасырацбайлар болыска туыстыкуьщ буымен талайга Ti3e батырган-ды, ocipece Кайымбелектщ крипан ылацы баршен коп. Бурынгысы аздай, оныц OAi айыльш жыймай адам сабауы тым шектен асьш кеткендпс едг Усен елген соц оны ц орны на болыс болтан Байсакдл бурынгы болы сты ц туы стары на айрыкдпа !лтипат жасайтыны н ж урт б1летш. Байсакдл крш кар руынан болганмен, оньщ K03ipri шабарманы Байкрныс кезшде Усенге де крвм ет жасаган, ж урт сонымен акылдасты. Ол ецпмеш аскршдырмай, ауыл арасында-ак, б т р е салгысы келш eaj, оган алдымен Ж ацгазы конбедт \"0й, болысыца айт, 132

Ж а р окамдан атанда. жазаласын Кдйымбелекть Ж азалауын талап ет. Сен де солтангулсыц, К пэпбек сенщ де бауырьщ. Егер ейтпейдд екенсщ, сен де байлардьщ куйыршыЕысьщ, Онда уйезге ез1м барам. М ен уйезге барган соц, е зщ бьлесщ, эцпм е улкейедг Елдщ татулытын ш ьш ойласад, icri е зщ осы арадан б т р \" , — деп кддалып отырып алды. Амалсыз Байкрныс болтан icri Байсакдлта байандады. \"К пэпбек ayeAi жазылып аягынан журсш, сонан сон екеуш 6errecTipin отырып сейлесешн. Ж азасы н да сонда аныкуайык,\", - дедг болыс. Онык! ойтш-буйтш уйезге ж е та зб е й куртудьщ амалы. Оны ацкду Ж антазы ацгармады, майда создщ астарына ой ж упртпедь Уакдгт етк ен сайы н аш у таркдйды ж ан е Кхгэпбектщ жарасы жазылып кетсе, айгак, та жоталады, соныц бэрш Байсакдлдьщ есептеп отырганьш сезбедт Уш кун, уш тун кдсында кузеип бащфннан кейш О м пкбай модда К пэпбек пен Сенд1бала екеуш щ де бегш 6epi крратгы. Сэнддбала к б ш журш-турып уй TipuriAiriHe араласа бастады, Кпэпбек басын котерш отырып оз тамагын o3i шгетшге жарады, ендг оны е з у й н е апарьш емдеу ушш, Ж антазы Кекталдаты уйгырлардан арба сурап экелуге кетп. Сол к ум тусте Ю тапбек Таурбалата: \"Bip крй экелш сойдыр, ж ас сорпа шлам келш жатыр. Молдекене беретш 6ip крйьшды да осында алдыр\", — деп тапсырды. Кешюсш кергш-крландарды шакдгрып тамак, бергесш, Кпэпбек ipreAe басын котерш отырып Сэнддбалата 6ip ттлек айтты. — М олдекеннщ eMi д ауа боп, екеум1з ел кдтары на крсы л ьт кдлдык, Егер сен ренж1месен, мен Ж ауЬарга 6ip эн сап бер деп крлкд салмакрын: Ш аншар жездесш щ эган тагы 6ip айтып беронип! Ci3 кдлай кдрайсыз, молдеке, эн айткднды жын-шайтан деп ж урм ейаз бе? — Айтсын, — дед1 Сгмтжбай, — м ен эндд жьш -шайтан деп еш кдш ан айтк,ан eMecniH, К гтэпбек. М е ш ч модйдлыгымнан ем ш ш пм iAiepi, Емип адам, б ш п крй, артык, сез де айтпайды, артык, дэр! де бермейдд. ЖауИарльщ эш жургггыц бэрше унады. Даусын, домбыра тартысын мак,тап 6ipa3 дабырласты. Ал эн/у шытартан Шаншар жайында ешюм ештеме демедг тйтп Ж ауЬар да есше алган жок, Э ш щ Гулгшнге арыалтаньш, бул энд1 алташ тьщлаганда, Элсиэнщ мунга баткрнын тек Кгтэпбек крна есше алды. \"Жылдык, уйкдш, садата ойын-кулюм. Bip сезщ нен езщнщ \"жаным\" деген\". О л создщ уздшкен мэшне ешюм 133

Ъекоцлтан Нфквкв-цлы______________________ к о ц к аудармады, юмнщ айткднын ешкдйсысы сурамады. \"© чкей 6 ip акдллсыз б1рдемелер жиналган ба?\" - деп Кпвпбек шггей кейдд. Сол туш, корнплерддц 6api уйлерше кеткесш, Омтжбай буларга ашылып коп эцпм е айтгы. Баптап, таптап сойледд. ' Ауруга эн де, эцпме де шыйпа, — дедд ол.— Дэрис жан кдбылдамай, тэн кдбылдамайды. Сэнддбала екеущ иэ куп корерсщ, иэ куп кермессщ, 6ipaK, 6ip акщл айту — маган парыз. М е т ц акщлымды алсац, Кггэпбек, Крйымбвлекке бола ел шлн ырыц-жьгрыц жасатпа. Ж арылар басьщ жарылды. Ол жарды, мен жаздым. “Бас жарылса, бэрж шпнде\", — детей бурынгылар. Агайын, туыстан кецш кдлмаган кдзак, сатан дейш де жок, сенен кешн де болмайды. Кегашлдисген, вш пендш ктен бшк турута тырысыцдар. Ешкдшан кек кдйтарумен кек бптюйдд: сенш балаца, баландий немереце жалгаса бередд. К екп нагыз ерлер тана ез1мен туйыкдап ток;гатады. С ен свйт, токуат, Кггэпбек. Жамандык, атаулы 6api6ip Крйымбвлекпен 6ipre бппейдд. — Молда аганыю дурыс, — дедд Тэурбала. — Журткд 03i де ж ек квршшгп боп бггп, ecrireH елддц 6api жерге iyKipin жагыр. \"К епш ш к кудайдан 6ip жас кшд\" деунп едд гой, кудай кррратан деген — сол, жетедь Ж аныц аман болсьш! — Иэ, кайным, ж аны ц аман болсьш, — дедд Сэнддбала да. Арбамен Децкррага альш келгесш, Кггэпбек жолды ауырлап, крзгалмай ж аты п кдлды. \"Арбам — жалгыз жанбагарым\" — деп жылап кдльш едд, апарьш берешн\", — деп, Ж ацгазы асыгыс ойга тусш кеткен. Ж астыгьш бижтеп, Кгпэпбектщ жанында TayipoaAa гана отырган. — М е н щ айагы м саган ауы р тидд-ау. М аган бола агайындары цмен екпелестщ , ендд, мше, сокдсджа жыгыл- дыц, — деп, к езш е ж ас алган. — Кудайга осынша не жазып ем?! С ол сэт есштен Heci6a/u юрдд. Саскдлакдацкдграп: — Тэузрбала, Би атац келе ж аты р едд, — дедд босагадан атгар-атгамастан. Cipa, сен шыга тур деген ескертпеа болу керек, солай тусшдд де, Тэурбала тез тыскд шыгьш кетп. Отарбай эдет сакд’ап шацыракдф сэлем бере юрдд. Улкеи Kicire ьлтигат жасап крзгалакд-аганын керш: 134

__________________________OfCai/ окмадан ешанда... — Крзгалма, балам, крзгалма, —дедд К пэпбекке. Еркешп кеп крс крлдап амандасты. — Кдлай, оцалайын дедщ бе? — Шугар. Арба сокцы ма, сал басым зерщгареп... Кэз1р ептеп Toyip сыйакды. — Е-е, ештере етпес. © pip жаман емес екен. Саган крмшы урьш журген 6 ip ж ш т п кеш е б1реулер е з уйш щ касында сабап кетитп. Бетгерш кара белбеумен орал алган екеу дейдг Атгарын да танытпай жабулап алса керек. Эй-шай жок, сабап- сабап, атгарьшан туспесген -пк темен тартып кетатп. Оны Кайымбелек, солай карай кеткенше Караганда, Акрудыкуан келген, Ж аргазы жумсаган адамд ар деп дабыралап жаткан кершедь М ен K03ip Крстал ж акка барьш, Кайы мбелекке жузбе-жуз жолыкракрын. Сешр де не ойыр барьш жолай бь\\е к ететн деддм. — О гаи еш бетен ойым жок, к ек кайтарады ек ен деп кррыкрай-ак,крйсын. М ен де оны сабагам, e 3i б1лед1, осымен есем1з кайтгы. — Ж арайды , балам. Бул ce3 ip макан да унайды. \"Ж акрыныр кеп ж1бек орамал кепкенше, ж ам анны р кеп ж ерге басы жеткенш е\", KeinipiMAi болганыр жакры. Кен; болсар, кем болмайсыр, балам. — Отарбай есжке карай бет алды. Босагада турган Heci6eAi ж ол берш ecu crip козшен шетке ьпысты. Карг 6ipaK, уйден intnyFa асыкрай, акрфын артьша бурылды. — Э лп eKeyi гам болуы мумган? Im ae p ip m p ишнде намыскрй, кргзу канды гам бар, ойлап корип. Ж аргазы жумсады д е г е т — erripiK. О нымен сойлеспм, ол бь\\мейдг Кайымболекпр Акрудыкдан келдд дегега р ас болса, ол жакда ©йгетадей гамдер бар? — Мен ол жакдайды Kmip озден гана естуум. Ондай крхлык, жасайды-ау дейтш ешгам еом е туспей тур, — apai Ютапбек тар кальш. — Аттьщ i3iMeH ешгам куьш кормеп пе? — К,умаган сыйарты. С ол таяк, ж еген нем ем ен де сейлесш кормектн. — Кайымболекпр касындагыларды б1зден озге ж а н адам керген жок, сонда оны кдлай тауып алып, калай сабап жур? Кргзык, екен. — Кдлзык, болганда сурама. Неге беттерш буркеп, аттары н ж абулап алады? Танытпайын дегендерш е Караганда, саб ап ж ур ген екеу жакры танитьш e a im p жакргн 6ipeyAepi болы п ж у рм есш . Отарбай оиланып кадды. Коз1н с ы гы райтьт мыйыгынан кулдд. 135

Ъвксцтан Hiffnluke-цяы_______________________ — Таптыд. Кудай бкедд, тал солай. Олар К пепбеки сабадьщ деп защ а жупнсе, И з Кдрабекн сабагандарын беггерше басамыз деп далбасалаганы, cipa. Жарайды, тез жазыл, балам. Огарбайды ш ьтарып сап оралганы болу керек, б1раздан кешн уйге uieuieci мен Тэу1рбала гардд. — Ж адагы icici бупн маган \"балам, балам\" деген сезд! тым коп айтып ж 1бердд, шыньшда осы ш анщ баласы емес пе екем 03i? — Шешесшщ жузше Кпвпбек сынай карал ед1, едш ен еш саскрндык, байкдтпады, ашу да адгаргпады, эзш не орай э з к гана айггы: — Огарбайдан тусад, оган тартып би болар едщ, экеце тартып батыр болганыднан тайак, жеп жаткдн жокрыд ба, балам. Тэу1рбала мырс ете кдлды. Тапкргр жауап тебесшен 6ip крйгандай болып, Кггэпбек оз туюрМне 03i шашалып кыйкд1лда11-шыйкд1лдап узак, жетелдд. Э ред басыльш: — Yh, душпанныц табасынан шеш емнщ табасы куигп болды-ау! - дед! KypciHin.— Э к ем е тартпай, шешеме тартып кеткен болдым-ау, cipa?! — Маган тартсац да есецлд ешгамге Ж1бермейсщ. Басы жарылганьша ж е н кун толганда, Кггэпбек тудили р ет дала Fa шы дты. К рлты гы нан д ем ем ек болып тура умтылган Тэу1рбаланы e3i тодгатгы: — ¥стамай-ак,крй, езЫ... Куншуакда корпе салып 6epuii, кппкене отырайын. К пепбекпд далага шыкданына куанып, кдсына жупрш H e d 6eAi де келдь Еш туладгыд устше курак, корпе тесеп Кзтэпбекп eciK алдына ты р гы зр ан сод, ертецп шайды жада FaHa iuiKeHAepiHe кдрамастан, Тэуарбала самауырга су куйып тагы шок, сала бастады. Оларды керш, Кебекбайдыд efieAi де осылай карай журген. Уш уйдщ малый Ж ыргалад орюке жайьш кеткен сод, Ж акдшбай мен Акдш крзыларды д ы р у стш е ж а д а айд ап ш ы кдан. Bip кезд е ею урты крмпиып, K03i аладдап, Акдш уйге карай домаландап кеп жупрдь — ©й, уйге кдрай жупрме! — деп, оган HecioeAi ерше жешдД. О ны ж а й о йнап ж у р д еп ойлады. Бала 6ipaK, жупргеннен ж упрш булардьщ кдсына келш б1р-ак,тодгады. Крлымен Акдудык, жадты нускрп: — Ан... ана задга би топ атгы кейедП — дедд урейленш. 136

_________________________ OfCa i/ зкм адан ам анда... — Не кдллган атгы? М ынау не айтып тур? — деп, НеабелД •riKcimn кдлды. — © з куддпн де, озгегакш де артынша сешлте сейледд. — Наташ, уйге Kipe турсацш ы , с е н щ кегцлщдд сурайык, деген KiciAep шыгар. — Е, турегеп отырганымды карее, атгарынан жыгылып кдлар дейлиещ, келсш. Крзьща бар, балам. — Акаштыц урейн басып жымыйьш кдрады. — Крй жакдлн мацайда жур, жамыратып алмандар. Келе жаткдн тертеудд К пвпбек табеден бастары кдллт еткенде-ак, таныды: алдыщ ы кара кер аггагы ак, сакдлды адам — Байтарак,, одан к е ш н п О тарбай, Ж ацгазы , Жацгазыныц жаньшдагы канжыгасынан домбыраньщ басы кдллтыйып келе жаткдн — Ш аншар. Амандык,-саулык, су р аск дн н ан к е ш н к,онак,тарды Отарбай Неабелш щ ушне карай бастады. Салден кешн К пэпбектщ керпе-жасгыгын да Tayip6aAa солай тасыды. Байтаракдай улкен юешщ уйге келу! оцай ма, Кггэпбек шешесше кдрап: — Тэу1рбаланы жумсайсы з ба, Ж акдш байды шакдлрып келсш, — дедд.— ©лде Ж ацгазы бара ма, дурыстау 6ip мал акелсе. — ©3iM жендеймш, крнакдарыцныц кдеьша бар. К,онак,тар аса кегулдд емес екен. Эзы дей отырганмен, алденеге алац сыйакды. Ж ол бойы ездер1 талай сакда ж упртш талкд>1лар'ан сезддц туш нш Клтэпбекке О тарбай кдаекдша туешддрдд. — Сенщ басьщды жарган — мьша огырган Шаншардьщ аталас атасы 1ргебай дегеннщ баласы Апык, Ka3ip оньщ да басы ею жерден жарыльш ушнде жатыр. Ж ар асы 6ipax, сеншнен жендл. \"Оны сабатып журген — Ж ацгазы. К1мдд жумсатанын сол 63i б1лцад\". — дейдд Кдйымбвлек. Ал мьша Шаншар д ал Апыкды б1реулер сабап кегетш туста Ж ацгазы екеуДкуи-туш 6ipre больппы. Айналып келгенде, солтунеукунп Q3 кудщц раска шыгайын деп тур: бэрш icren журген — Кдйымболектщ 03i. ¥ зы н созддц кдлскасы, ддуды куам десец, Кдйымбелекзщ жыгылатыны анык, BipaK, кеш е еепддк, уйез Баисакдлды болыстыкуан алып, болыстыц мшдетш аткдруды уакдлтша Байкриыска жуктеггп. \"Уакдлтша\" дегендд 6i3 онша укцай отырмыз. Осыныц ар жагында тайаньш келе жаткдн улкен 6ip тыкдлр бар тар1здд. Анада Зэрш айтпап па едд, баска жакда биллей кедейлер элдекашан алды деп. Ендд б!зде де ала басгайтын сыйкдл бар. Ел iniiii сондай кезде 137

Ъвксултан Н у Щ а -ц л ы ___________ дурлжйрмей-ак, Кдиымболек екеущд1 татуластырайык, деп уйгардык, оган кдлай кдрайсыц? — О ны мен арыздасьш жаткдн мен де жок, - дед1 Ютэпбек {ргеде шьштак^атан кдлпы. — 0 , болды онда, бщдщ де баска сезш Ь жок, - дед Байгарак,— Кешке Кдйымбелекп Байкрныс осында 03i ал ьт келедь айап.щ а жыгамыз. \"Ж ецгем/у кузгандым. Kipin барсам, eKeyi, теп, менщ келгегамдд де байкдмай балкдт сггыр екен, сосан ашуым кеду\", - дейпн кершедь Онысы эншеган далбаса. Сол арада кргмыз экелшдд, артьшша соятьщ крйга бата жасалды, одан е е д эцпмеге орала бергемде, Кдйымбелек пен Б а й т н ы е келд1. 9 yeai отыррандармен амандасьш, eKeyi де iprc&e жаткдн Кггапбекке ец соцынан крл бердр Сойти де, ары карай не югерлерш бйшей, сол арада состыйып турын калды. — Балам Кдйымболек, кша менен десеч, калпарыеды Кггонбекпц алдына тасга, - дед! Байгарак, О л ун-туназ карп ъщ айгкднын icicvv- — Балам Кпэпбек, юнэсш кеш™ десец, кдлпакьш Korepin басьша кипз. — Ол кдлпакуы крльша алганда, К ,айы м белек е ч к е й ш басы н тосты. — Енд! кайталамаймыз деп тес карысгырьщдар.— Кдйымболектщ н з ер л еу ш е ту р а келдь EKeyi тес такастырып, 6ip-6ipin аркасы нан кдк;гы. — Э , 6ip-6ipi4 e м ешр1мд1, бауырмал болындар, кдракцарым. Б айкрны с кдрсы ip re re етш Байтарак,тан томен, ал Кайымбелек Отарбай мен Жацразыныц ортасына келш жайрасты. Уназдйсп узатпай, Кггэпбекпч ез! бузды. — Байкрныс, болыстъпъщ к у п ы бслсын! — д ед култ.— Сегац жагдайьщ жакры, aftreyip: билж байларга берысе, сен байга жатасыц, кедейлерге бер1лсе, кедей бола Kerecin, — Байлыгым да, кедейлшм де емес, егггеп хат быетшдйтм гой мега суйреп журген. — Ж арайды, к у п ы болсын. Танымайтын ж ат болгагапа, таныйтын сеищ болганьщ 6i3re жакры. — Енд1п с е е д illaranapFa берегак, эн тындайык, — д ед Байгарак, З э р т езноц б1рден-б1рмусылмандар арасындары орта б ш ед адам екегане ш лей де, кей жерде ж урт кезшше де макцанатын. II 1ы11Л1,1к болгандьщган, оны Ke6i epci санай да бермейдь 138





Ъвксцлтан Нфквкв-цлы_____ ________ Кршнцден, атаман езш щ котш лкпен кемсич усыиыс жасап отырранын жукдлап ацкартады. Еюшшден, Ж аркент гарнизонындакы станица казактарын кдруларымен Kepi кайтаруды шшедт Ушщщден, оздерге каруымызды бермедаиз деп уз1лд1-кес1лд1 малшдеОД. Осыиыц osi бекерден-бекер болмаса керек. Кдланыц бурынкы сгаростасы Мидовский уакд>пша етимечи б ар ынгасы м ен крлдакан сыйакты. Ж асыратын не бар, Мидовский осьп|дагылардыц б1разынан сауатты. Алайда дол бул арада мэселе сауатган бурын ииетке байланысты болса керек. Ниечч жак,сы сауатсыздан ниеп бузык, сауапы алдекрйда кауигп. Сырт К араганда, oapiMia д е халы к, у ш ш а й а н ы п ж атпатан сыйакзымыз. Ал ш нш зде не барьш адам бтчмейдь Bipeyaj кызмегке аду, 6ipeyai кц1зметген куу тым жш. Ж е к е адам дарды крлдауды жадны халык,ты крлдаука уш тасгы ра бш чей болмайды. 0 з о к ш басшылык,та жок, халык, оз мудесш егаметке жетю зе алмайды. 31-май куш Ж оркенттеп огамет улкен куанышка белен/у; Алматыдан шыккан Мураевтыц копыл aacepi кеше Шарынга келигп. 1штен де, сыртган да тонген кауйгп осы хабар катгы сешлхш чур. Эскердш, кеде жатканын алдщ eciiieiii дурыс: доска ес, душнаша сес болады. 1ледеп Дубш жане Буракржыр еткелдерш булиошлердщ басып алмауын карасгыру аса кажет. 1л е егкелш алдын ала тазартып крйу макратымен, кеше Буракржыр эскери тобьша 24 иулемечгш Ж1бер1уу. ©ткелдщ куш-чуш бос болуын солар крмтамасыз етпек. М у р а е в бул к е л 1с ш д е Т а ш к е н тт е н ш ы кд ан, к,ол астындакы эскер Ташкент жауынтер oriperi деп аталады. Ж ар кен т уйездж халык, камисарлер Свбеч1 бул еччретгщ келген кунш мейрам деп жариялаука каулы шыкарды. Ол куш барлык, мекеме жабык, болуы керек жане базарда ешкдндай сауда жасалмауга тшс. Э и реич Буракржырга, йаш и Кекталта жетпей карсы алкан ж е н деп келгалдт Epreci, 1-уйшде, Ж аркент Халык, камисарлер сабеп мьшандай буйрык, шыгарды: 1) барлык, к азак станицасы мен выселкес1 озгерччлш, село деп аталсын; 2) \"казактар\" деген а т жойылып, \"азаматгар\" деген атпен ауыстырылады, ap6ip селода жаца сайлау басгамасымен сайланачъш кэмисериет непзшде Совет еш м еп орнауга тшс; 140

_____________________ ЭКлр о/самдан аманЬа... Мураевтьщ алдынан шыгута тш с адамдарга, жада алынган эскерлерге ат-кедж, ер-турман кажет, сондыдган 4-уйш KyHi д удген кэмитетт \"Ш урою \", татар кэмитетт \"^уры лтайга\", сар т кэмитетт “Туранга\", кдзак, кэмитетт \"Алашкэ\" эркдйсысына у ак д т и а бес ерден тауып беру тапсырылды. “Алаш” кэмитетшщ м у ш еа болгандыдган, ер табу жумысымен Зэрш тщ тткелей айналысуына тура келдд. Ол ушш, эрине, ауыл-ауылга шыгуы керек. Ж айлауга барьш кайтуга а т сурап, ep reci Зэрш малисэ басгыты Соколовка жолыдгы. — Ж арайды , 6ip а т тауы п береган, — дедд ол. — Ш екарадагы Крргас селосы кэз1р адгарды д долында, Баскуншад да солардйа. Шарын жадган Мураевтьщ кызыл acKepi 6i3re к е м е к к е кдш ан к е л е т т т б е л п а з . А л одан кдшкдн бандылар е те крутm i. BL\\eci3, кашкдондар ж ол талгамайды, дайта оларга тау-тастыц uni долайлы. Сондыдган жайлауга барам дегенпдздд м ен е з басым аса куптай крймаймын, ж ол ете кауштт. — Kpyin барьш ескерткенщ дурыс. Bipaic, кррыкданмен ж ан кдла ма? Ж а у калада да. далдла да б1рдей каушп. Кдрусыз журген к азак у копыта да крймас, сэбдеп м уш еа екегам маддайымда жазулы, турган ж о д крй. — Е, ж ау жолыкрасын деды. Ж олыкра, астыдыздагы атыдызды алу уш ш де атьга кете бередд. Кдшкдн жауга эуел! ж ан кдлмбат, сонан сод ж ан ы н садгауга 6ipAeH-6ip кджетп колж кдамбат. — Bapi6ip барам, канш а крркдггсад д а баска амалым жок, А ныд ж аньщ ашыса, крлыма 6ip к ару тауьш бер. — Ж арайды, ертедге тыгыздау, бурогунге 6ip ат, 6ip маузер тауьш берейш. М ен оздд крркдггып кэйтешн, кдлай- кдлай емес деп, садгандырып жаткдным гой. 6-уйшнен 7-уганге караган тадда а д казактар Ж эр к ен т гар н и зо н ь та туткдшыл шабуыл жасады. Ш ы рт уйкэдда жаткан кызыл гвардыйашылар айад асгы шыкран агыстан шошып ойанды. Казарманыд крршауда калганьш олар атыс ыдгайынан-ад адгарды: айнала атылган од бет каратпайды. Ж анды садтап турган тек кдрадгылыд дана. Элдеюм кдзармадагы пулеметпд, винтовкалардьщ затворын алдын ала шыгарып экеткен боп шыдгы. Сондыдган кдзармадан кашьш шыгудан баска жауга карсылыд жасау кдшсьшсыз. Элдедалай мылтыдтарыныд затворы алынбай далган жауы нгерлер алгашында аты сып к ер ш едд, аздан кеш н 141

Ъвксцтан НфкЛе-цхы________ ____________ олардыд до уш о п т . Кррусыз жауынгерлердщ жартысыш жуырын ак,тар кулы ш п ен туралап олпчрдк К ускд капа атыстан кешн кдзарманы ак, казактар толык, басып алым, сексенге жуык, ку зы л аскеру туткундоды. Кдру-жарак,жане азык,-тулж крймасьш акцарып асгад-кестедш шыгарды. Кдла чурпдндоры урейлент, кошеге шыкрай уйлершде тыгылып акуры н к у п ! Кдладотыэскердщ крльшан пук келмей кдпыдо крлгасьш, кдла мглисэа ак, бандыларга еш кдрсылык, корсете алмады. Тадгы сойкдмныд тупн де тусшбестен, тадертед мшдетп ж умысьша келген бес млисэнерд! акуар крлма-крл сол арадо усгап, кдруларын тугелдей сыпырып алды. — Дереу жогалындор! Егер егагаш кдбат кезйпзге тусетш болсаддор, табанда атып тастаймыз, — дед1 кене папаха киген узьш бойлы 6ipeyi. Тунде тедкерю болтаный бес мглисэнер сонда барьш тусшдь Ж ардайдыд курт куйындаганын адкарып, мыисэ бастыры Соколов дереу Фролов деген м1лисэнердщ уйше барып тырылды. Кдзармадан атыс кезшде аман-есен кдшып шыкдон ею к у зы л э скер де соларра кеи крсылды. — Мылтыдтар мен пулеметгщ затворларын алдьш ала урлап алса, ондо ж ау оз арамьщлдн шыкдон болды гой, — дед1 Соколов кушнш. — Eiu6ip eci дурыс ку зы л эскер жауга езш e3i ейтш устап бермейдр — дед1 буйра бас Петя, — елее де ез жастыгын ала ж атуга тырысады. Ж ау, мешдше, кдтардоры жауынгерлердщ пшнде жок, — Соддо, сен, бастыкцар сатылды демексщ бе? — Деуге дэлел1м жок, 6ipaK, Ky/yriM бар. — Юмнен? — Соколов кунделйсп мшезше салып Петяны дереу тергей бастады. — га.мнен дерщ б ар ма, коп бастыкзыд б1ршен де. — © m in сен кумсойм е. Бшп турып жасырганьш, ушш, сен де ж ауаягы болатьшыдды умьггпа. — Ж олдос мЬчиса басгыгы, юмнш, жауапты екенш еске ты м к еп сала бермещ з. М ен .'гунда мылтырым атылмай кдрусыз долган с о д амалсыз дошып кеп отырмьш, ал ci3 револверпуз бон кулышыдыз крлыдьщдо турып неге тырылып отырсыз? Барыдыз, атысыдыз жаумен, ол до е в д д 'пкелей мшдетщ1з. Ci3 эншешн ез адомдорымызга крдоддоуды гана 6Lveci3 де, жау келсе, ж ы п берш шге Kipiri кетеаз. ЬОмнщ долай жауапты бодотыньш эл1 кезшде кере жатармыз. Соколов орнынан ушып турып Петята тура умтылды. 142

___________________________________Ж а р o/catadatt аманда... — Корсетеш н мен саган iHre юргендд. Тал отырган жерш де туралап олттреган бе, оцбаган! Фролов пен еганип кдязыл аск ер Соколовты крлынан man 6epin, зорга дегенде аш уы н б а с ь т Крита орны на отыррызды. — Ендд 6i3re 6ip-6ipiMi3pi ел-ripy тана ж епспей тур едд, — деп Фролов регоюдд.— Ж а у 6ip елттрсе, 03iMi3 ею елпрсек, сонда б1зден не кдлады? Петя, сен де Kicire тш сетш кездд тапкдн екенсщ. — Мен ел1мнщ тырнагынан кугылып к е л т отырган адаммын, —дедд Петя бепнен кдйтпай.— Тунде гана эзглдест 6ipre жаткдн достарымньщ елжтерш баскднын басьт, аггатанын атгап ж ан ушыра кдшып шыкдым. Жасырмаймьш, жанымды крррап кдшгым. Кэз1р ойлап кдрасам, бекер кршыппын. Акдяр елетш болтан соц, неменесше кдшкдм? ©з мыисэтщщ крлынан елгенше, ак,тардьщ аты п жДбергеш элдекдйда жакры емес пе? ©зшдд крргайды деген мыисэц озщлд атам деп кркдндайды, сонда б!зд! юм крррайды, 6i3 юмдд крртаймыз? Орысты орыс, казакгы казак елзтрш жатыр, не деген сумдык] \"Крй, 6ip-6ipiHAi елпрме!\" — деп, сонда 6i3re Кдггай кеп ара тусе ме, юм туседд? Э лл акрфзаман деген пале акдярында рас болып шыкраса ж арар едд, осы. — Ж арайды , Петя. 0здд-ез1м1здд oATipin ж аты рм ы з деп ренжисщ де, езщ таты ездьезщ решюсесщ, солдурыс па?— Фролов ею крнарынын арасындаты кдщгыгыстьщ тйтсш жаткдязуга тырысты.— Осыньщ 6api сенщ рана жаньщ а бататьш нэрселер гой деймющ, б э р ш зг е де багады, 6ipaK, амал не, дуниенщ юли бцдщ крлымызда турран жок, крй. — Ал элп дуниенщ юлп крлында турран бастыкуар кдйда кета? Олар негып ай батып жур, ж ау келе жаткдн ын кдлайша бымеген? Малининдерщ, баскдларыц кдйда? — Малинин, тары бяраз Сэбдептщ мушелер1 Кдггайда жур. Мунда ecKepi бьгг-шьгг болгасын, олардьщ ал1 юмге жетедд? - деп, Соколов орнынан ту р ь т , уй кшнде тецселе ж у р т кета. — \"Мураевтьщ acKepi келе ж а та р , алдынан шьтеамыз, жолды ж аудан тазартам ы з\", - деп, бар пулеметппш Буракржырра ж1бердж. О ны неменесше ж1берддк? Мураевтьщ e3i 6i3re комекке келе ж агса, 613 OFan комекке пулеметшьлер ж1берем1з. Алдынан ж ау шыкра, М ураев оларды езЬак, бьгг-шьгг кдялмай ма? © йткеш оньщ отрядыньщ м п |д еп сол гой, сол уппн келе ж аты р. Ендь 143

Ш хцт ан Нфквкв-цлы________ _____ ______ мше, буюл пулемепшш оньщ алдынан шыруга ж б ерш , взМ эдщ апалад-топаладымыз шыкры. — Буракрж ырдыд откелше 24 пулемепшш ииберсек, дем ек, ж ау ол жакр-ан е т е алмайды. Сонда бул ак,тар, шынында, аспаннан тус-ri ме, кдйдан шыга келдд? — Фролов, осыныц сырын 6ip бксед, сен б1луге т т с й з гой дегендей, алакднын жайып, Соколовка кдрады. — Ш айтан б к м есе, мен кдйдан бглешн? Солар Бурадожырды кузетш отыр ганда, булар букдантайлап Дубщнен етш кетп ме, и м бксш . 1леде одан баска жерде еткел жок, крй? — Затворларымызды алып кеткенше карал олай дей алмайсыд. Кдггай жакр-ан келген пале шыгар, cipa. — Петя, сен б!рдемеш сезесщ. Айтшы, кудцщ к!мде?— Фролов айналып кеп Петяны аркдсынан кдкры. — Сен С ергей А лександровичтщ ж адапи сезш к о д ш д е алма. Мундай жагдайда а р сезщдд елшеп сейлеу де оцай емес. Анык, б к м есед де, кудц-щад айтшы. Кудштену ушш де 6ip себеп керек крй idcire. — М енщ куддпм отряд командир! Ребровтьщ взшде. Затворларды одан езге 6ipeyaut шыгарып GKerryi мумган емес. Ж ане тудде крзармага ол ете кеш келген бслатын, ал тадергедп атысга ушты-куши жок, кершбед. Егер осы ку й курып кетсек, онда амал жок, ал егер акрарды кдйта куьш шыгатьш заман туса, зура Ребровтьщ озш жазага таргу керек. Акр-армен астыртьш байланысьш журген — тап соньщ езь Эл! аман болсак, керерсщдер. Ешюм ундемей, эрю м е з ойымен 6ipa3 уакргг оцаша к^дды. Уназдисгщ 63i урейд! кушейтетшдей KopiHAi. — Булар Дубщнен де, Крргастан да емес, 6i3 1ленщ apn.i бетш ен ку пп жургенде, 6epri беттмен келген акрар боп журмесе не кдллсын, - д е д Фролов курсшш. — Дубирюн келсе, кдланьщ теменп жагъшан юрер едд. Кдланы ун-тунйз бас жагына дейш айнальш е тп деу т ь м сетм аздеу. KppFac жакр-ан келген ж ау болса да, крланьщ шыгысынан батысьша дейш кдлай б ш н б е й отш кетедд? М енщш е, осылар не Алтынемел асьш, не Басшидщ астьшан ерлеп келе жаткдн акр-ар болу керек. Ж ане Петяньщ кулдп орьшды, аспътртын байланыстары болмаса, б!рден кдзармага лап крйа ма? Араларында ж ол сктеупплер бар. — М ураев келе жа-гыр, ендд жагдайымыз одалады деп жургенде, ойда жокр-а одбай кдлдык,-ау. Сол М ураев келш 144

_______________________ OfCai/ о/шадан аманда... куткдрмаса, ендд езЬпзде кдндай куш кдлды? Б ар к у п тп зд щ быт-шыты шыкрады ма? Шарасыздыкуарын сезш, 6api 6ip-6ipme муцайа кдрасты. Кдзарма жакдары атыстан Зэрш тацертен, ойанып кетп. Bip сойкднныц болранын б1рден сездд. Апыл-рупыл у спне б1рдемеш we сап далага ж у пр ш шыкра, э к е а одан бурьш шьпъш еактщ сыртьша жабысьш тьщ тьшдап тур екен. Муны кере сап: — Ашыкдсд шыкра, ары тур! — дедд жекш.— К датьван ок, тиш кетедд. Еспмей турсьщ ба атысып жаткднын? — Бул не G3i? Кдзармадагылар ездд-оз1 атысып жаткдннан сау ма? — Айтасын,-ау сен де. ©здд-оз! есп п атыса ма, кдэглыштасса да жетпей ме? Бул — сыртган келген жау. Айналасы жарты сататкд жетер-жетпес уакд.птан кейш атыс кдлай кенет басталса, солай кенет токдады. Б1раздан к е т н таи атгы. Атыстьщ м энш ура алмай Зэрш тщ мазасы кетп. Кептен куткен Мураевтьщ acKepi туткдлйыл келе кдлса, олар буйтш, эрине, атыспайды. Э к е а рас айтады: бул — сыртган келген жау. Тацертендт шайьш шдкен соц, экесш щ кене шапанын киш, крлына кетпеи устап, ж ер сугаргалы ж урген Kici кусал Зэрш квшеге шыкды. Кдланьщ шине кдрай темен журсем бе екен, жок, шетше кдрай ерге барсам ба екен деп, есж алдьшда сэл бегелдд. Темен жакдан мылтьпы шошайган 6ipey/vi K©3i шалкан сатге, Зэрш езш щ кдлай Tepic кдрап кеткенш сезбей де крлды. О ны OFaH урейдщ ез1 ойлантпай icrerri. Кдкрага кдйта Kipin кетсе, ан а м ылтыкды артьгаан куа ш ретш сыйакд-анды. Не де болса оны уйден аулак, э к етю а келдд. Кетпендд иыгына салып асыкдай к еш енщ басына кдрай журдд. Егер жау айкрйлап токдатаса, онда осы куга кдланыц сыртына шыгып кете берм ек. Бекер уйдем шырып шошацдддым ба деп те вюндд, кэз1р анау эй-шэй жок, атьш кетсе, буран юм ара туседд? Артына кдрайын десе, анау к,олын булгап ш акырып алуы мумкш; карам айы н десе, кдшып бара жаткдн 6ipey ме деп куддктену1 мумкш, — кэйтерш бдлмедд. Эддрш бойы нш а сэбдептщ мушелерпг тугкдзгндагалы 1здеп келе жатпасын де. Сол ойдан Зэрштщ оне бойы муздап крйа бердд. \"Ka3ip тура кеп б вд щ кдкрага Kipce, онда мега 1здеп келген! анык, - деп ойлады. — Дереу