Б. Нұржекеұлы. т3

Ъвксцтан ШиШк$-цлы ________________ Кэрт ол сез/ц ерен саначатансыды. Кебекбай мен Кггапбек сол уэдемен атганысгы, беталысгары Долацкара жак, — Ал, бала, не байкддьщ, не бмдщ? Айг! - дед| Кебекбай ауылдан узай бере. — Бйгешм, байкрганым 6ipa3 бар кершш едд, барш Шаншардьщ аш басып кеткен бе, K33ip басымда енггеце кдлмашы. Басыцда кдлар-калмас, кезще кудисп ештеме туспе/у ме? Суракцъщ коздеген жерш Кпэпбек ачгартан сыйак;гы. Крлай тура жауаптан кутылуды ойлап, сэл багелдц не де болса эуел1 азшен сыр тартуды коздедь — Bapi жалпак;гап, жандары кдлмады, не кудисшиегап бар? Элде ci3 б1рдемеш байкддыцыз ба? — ©й, Кггаш-ай, ойыньщ ба, шыньщ ба? М ен байкдсам, авды байкаймын, адамдарды сен байкдп отырмадьщ ба? Бэйтекецнщ ушнде кез токхатып карайтьш ею эйел баласы болдьп oipi — кы-зы, еюшш й — кенже кел м , соларга да сап салмадьщ ба, бауырым? — Е, ен/у TyciiiAiM. Иэ, eKeyine мен де карадым. Bip кергенде барш бые крйатын бак,сы емеспш, б)рак, адам танысам, Элсиа инабатты, KiciAiKTi эйел. Алайда, агасы-ау, аиа шалдьщ айбыны ci3 екеум здщ ойымызды жузеге асыра крйа ма? Келш зурмак, балалары мен KeMnipi де — oapi со юсшщ аузына карал базъшып очырган жок, па? — С олайы солай. О л енд1 Hci казак;гьщ мшез1 гой. Эйткенмен мен мьша жаца заманьщнан жакрылык, кутем. \"Бай мен болыс1ъщ куш 6iTri, еыдД куриды\", — деген купил шыгып жур. Тец/ук пен билж екеум1з кусаган кедейге тиедд дейд!. Эйел атаулы ез кдларанына крсылады екен деседк — Кейде эпенд1 сыйак,тысыз. Кдзакхыц здызы: \"Мен мынаны кдладым\", — деп айкай салды дегенше, акафзаман болды дем еййз бе? Байгарак, атамньщ кезш бакдграйп.ш крйып, ондай созд еркек й з айгасыз ба, мен айгам ба? Элде 6 Ь айта алмайп.1пды эйел Элсиа айгады деп ойлайсыз ба? \"КелшццздД К паи б ек ке крсайык, рукрат бер!\" — деп, мэселен, ci3 бара аласыз ба Байтаракцъщ алдына? — Е, барса ней бар? Сен эуеы Элсиэган, уэдесш а/ииы, крлтанына меш сал. \"Бас кеспек болса да, зтл кеспек жок,\", барам. \"Сезден зор ештеце жок,\", — деп Шаншар да ай п ы гой тунде, сездщ Kj-icuiibi келсе, Байгарак, зозргамас деймющ. 48

_________________________ OKjatf окмадан аманда... Ойбай-ау, оган тэуекелгч жетпесе, с е т ол уйге ержкешмнен апарып журмш бе? Э, бэрекелде, атасы сырын акргры ашты. “Олсиэмен ауызба- ауыз сейлесудщ со т крйгарда тусер ме екен\", — деген умп- Кгшпбекп ю тп кршалдарга жетеледь Куз жартастьщ желкесше шьнып, кдрсы таудьщ бектер- бектерше ущле кррап отырган Ктгапбектщ K©3i топ аршадан бугжендей узап бара жаткрн Кебекбайга тусп. Егде тартып елуге кеп кдлды деген атасы a/vi елж тщ ылагынша сегаредд. Ke3ip Fana ана арш адан ш ы кдан адам эне-м ш е дегенш е тау беткешн кдк, m i n ж ал кусап жаткдн жартаскд жетш барды, Крмылына к е з 1леспейдд. О ньщ неге асы кданы н Ютэпбек эзер байкдды, сонау кдрлы б т к т щ етепнде 6ip крра тэуешю ж айы льт жур екен. Сэлден к е т н жал-жал тасгьщ крлкрсьша Kipin, К ебекбай керш бей кетп. Tayenndci кургыр менен урюп журер деген сакцыкден, жартастан тусш жазыкрд карай журе бергеншде, Кпэпбек тап елу кдламдай жерде топ кекш ктщ жоргалап бара жаткднын кердд. Ойланбастан мылтыгын к езей бердд. М ойындары булк-булк етш , улпа ж ун н ен 6api сем1з, ш етш ен тыгыршыкз'ай коршедд. Ток,тап ж айы лм айтьш ты нымсы з неме екен ездерг кррауылга ендд >ле берсе, жоргалайды да кетедг Кенет есше кекш кн бьггырамен ату кереп Tycri. Оньщ 6api Кебекбайда кетп. Ендд кэйтедд, ац ататын окрен ата бере ме? Бул гурс етюзгенде, кдрсы бетгеп тэуешюлер ту-талакдй кдшпай ма? Маскдра, сэл болмаганда анды ypKiTin, арасы нан c e ric ести ж аздап ты . Э й , а ж а л сы з кеюлисгер екен-ау! Кезге куйж кримайын дегендей, К пэпбек кекшктердд тас лакзырьш уркптп ж1берд1. Сонан сон ж артасгы айналып кеп кдрсы бетке кррады. Тэуешюлер томендецюрегт, атасы 6ipaK, кез1не бйрден шалынбады. Темендей-темендей кдсыма тауешюлер G3i келсш деп, тырылып кутш жатпак, па, жок, 6ip жерде ж ер бауырлап жылжьш бара ма, — б елпаз. Кддалып, 6ip бугадай к е т н 6 ip бутаны, 6 ip тастан кеш н еюнпп таслы кезбен тугендей тш нп оты рьт, акргры агасын т а у ь т адды: жак^юр гасгы калкдлап ок, жетер жерге жакршдап крлыпгы. Теуешюлер кдушп сезсе де, сезбесе де сак. Ж ердей басын алмай 6 ip сэт жайылмайды: K03ip ецкейсе, коз1р елец етш басьш кэкрйтып ала крйады. Т ек еа тштен сак, 4-793 49

Ъвкщлтан Hyinkeke-цлы_______ _________ Алыскэ караваны да сыйакда, тьщ тьщдараиы да еыйакры, кейкшп турып-турып, юлт бурылып кетедд де, терт-бос кдадм ж ер [лгерЬлеп барып тары ацырайады. Атеац, мега ат д етей м е екен, байгус. Т ам , кец тыиысгы -гау y en Ютапбектщ бойьгн ceprirri. Тымык, сэтге тас пен топырак, бута-курай — 6api бусанып, куншц нурын крмарайлыкрен ынтыра жутып жаткрндай. Тас екеш тасгьщ да тшше жылу ciniii, ал топыракуан ойанган нрш ш ктщ элжу тыкыры кулакра шалынатьшдай. Кдю боны кар мен айаздан топырак, астында бугьш ш ы вд п кара с щ р тамырлар ж ер бетше карай суйрж саусакцарын созып, жаца оскждер ж ер бетше шыгура сэт сайьш жакршдап, жарыкка карай жапа-тармагай жылжып каптал келе жагкан тэрздд. Соны ce3iHreni сол екен, табаньш ьщ астында мумы ауырсынып, салмарын котере алмай алжуаз ттршшк ьщырсып жаткандай коршдд. Айарын KGrepiii табаныньщ астына карады. Ш ынында да, баскан жер1 тапталып, топыракдса табаньшьщ i3i мор баскандай батып кегигп. Сол кез пырс ете калган окргс ун оны е р ж а з селк етюздд. Окдъщ дэлтигенш ол оньщтуншыга шыкдсан дыбысьшан-ак,ацрарды. Карсы бетке кадала жалт карады. Кейкшп, кекке тумсыгъш к е г е р ге н к е р б е з те к е к о зш е туспед ь Окдлс урж кен тэуешгалердщ тасыр-тусыры тау iiuin тоцкерш Ж1берердей. Тоуешюлер тж е тау-таска ермелеп карлы бииске карай кашын барады. Оларддю олБгнен кршкан жангалас. AcnaHFa oieriii апсел болса, ана екпшмен етш кететш rypAepi бар. Дуцюлдеп, саты рлап шубырран ipi/ii-ycaK,Tbi тас шокыр тауешюлердеи кашып томенге жоцюлш барады. 1лшштуркан жерш ен узш п ксчкендей, куз теменге кулдырап зымырадды. ¥сак,-туйектер1 ypicin крнган кекшкгей — узамай жатып кап. ipl\\epi гана сеюрекгеп, ендсгеген сайын оз салмагы озш суйреп, удей домалап, соргалап кеп кулайды. Мына корипстщ кауигп екеш санасьша кеш жетш, саскалакщп Кебекбайды !здедд. Буйрдеп жазыкка карай жан дэрмен ол да кашып барады екен. О ны керш, Кггапбекгщ кещл1 орньша тускендей балды. Орге кршса да, томен кршса да тасгьщ жолы, жан cayFa тек буйрде FaHa едд, Домалаган тас ногпр оньщ тусьшан етш те кеж ен. Кенет карлы бижке туягы 1мккен тэуешгалер тары 6ip топ тасгы домалатгы. Кррбыздай рана ею кара тас дал Кебекбайдьщ успд п ж ап.ш ан жарысьш келедд, буйрлер! жерге oip тирад, 6ip тимейдд, \"Э, кудай, сакднй кор!\" — дед! Кггапбек тжсшш. Кебекбай да састы. Токцап жогары карады 50

____________________________Ж а р оксамдан аманда... да, дайтадан Kepi дашты. Ж у п р е бермей галт чокдап, тары ерш дарады да, дайтадан ж азыкда карай жупрда \"Ж ата дал! Ж ата далсацшы!\" — деп сыбырлай дафылдады К пэпбек. Урейден AipiMen, тоерлей стгыра кетп. Ею тас ipKec-ччркес жегп. Bopi чез, кез кеспедь \"0, кудай, аман далды'' деп ойлады. Bip тас алдьщры ж атынан кес-кесгеп, еганилсч усчшен ceidpin штп бара жатдан секкденд1, кенет Кебекбай басын кочерга далгандай кершд1. Ючэпбекчтц ж уреп зырк,ете далды. Тастын, басда тигорп арык, ед1. Сол сэт сумдык, 6ip уп шыкцы. Бак, егп ме алде “yh!\" деп куранда ме, aiheyip, сумдык, дыбыс. Timi дайдан шыкдаррьш аруару дашын: адампан ба, тасган ба алде тауешюден бе? '1Кррыкданымнан мен озим б аж ете далмадым ба екен?\" — деп кудиегенд1 Кпэпбек. Тас тигенде толк, еткен алде жердщ уш ме? \"Ойбай!\" — дегецге украмайды, дагсда. Элде \"ойбайдьщ\" y3iri ме? Кггоибек турр'ан орны нан тапж ы ла алмады. К ебекбай узыпьшаи тусштч. Басьш ерге берш етпепнен жачдапын', жок, теменге даратып шалдасьшан жатдаррын данша теск е дараса да аныкуай алмады. К^Юьгрлай ма деп ар ы дарады, 6epi дарады, адафьщда K03i булдырап кетп. Удалап, д а т а уцкдд. Кь1бырлап, орны нан сэл ж ы лж ы кан сыйак,танды. Куаиганьгнап ауел1 атда дарай жупрерш , жок, Кебекбайга дарай жупрерш бкмей, 6ipece k re p i атгап, 6ipece Kepi атгап, аз-кем сол орныцда сенделдд де далды. Адафында атда дарай жупрдд. Ютэпбек алдашып жеткенде, Кебекбайдьщ бойьшан эл1 жаны кетпетч. Кршан улгеред| деп, зорта шыдап муны купи жатдандай, \"Агатай, не болды?\" — деп, бул келш крльш устар'анда, акырын рана дабатын жыбырлачты, дайтьш еш ■прлжчтц белпсш байдатпады. Кутпеген о п а тш керш турса да, Ютэпбекпц кезш ен жас шыкрады. KeuieAi берп коргон- бкгендерипн, занды жалгасы емес, мьшау 6ip асантьш дачвлк сыйарды. BipaK,бул дателисп енд1 гам чузейда? Енда гузеле ме? Кдишалык, екпегшл, к е кш к болса д а дазак, тордалы той меи топырарргыольмде 6ip-6ipine кеш1р1мд1 О сы eKeyipyvjaушде бас сукраса, онда ол — кетюкеи атайын. Кебекбайдьщ дазасы усччнде Ютэпбек: \"К е н к айтука Кемекбай келер ме екен, келмес пе екен?\" —деп, осындай kind есеппен к у ш . Келмесе, уэдесш умьпданы. Умыта крймайды рой, эрине. Умыгкысы келелчтн ангаргады д а 51

Ъекоцтан УЩ океке-цян_____________ _____________ Кемекбай акргры келме/д. Айатынан сарып боп, аткд мше алмаи, кррыс ж ер журе алмай крлран кершед1 Сойыска 6ip ai-, е к 1 крй берш , улкен баласы Н урбек пен к е н ж е а Нурлыханды ж1бершп. ©3i келмегенмен, ежелп кудаларша жон-жосыкрен era ульш ж1бергенше Ю тапбекпр iiud жылып крлды: демек, бидщ к е р ш бурынгыдай. Ортаншы улы Элдибек нагьш келмсуу екен? Еетушше, бидщ ец eri Tipi баласы сол сегалдь Селкеу шыкра, содан шитый журмесе ж арар едь Эй, 6ipaK, карг айнымаса, кдлтандары карла барар дейсщ?! Егаге биыл толяан оныр кызы бойжегкенше, опта аяк, баскрн Ж акрш бай ержеткенш е OAi кдйда, огаи д е т и кдншама су а гат, кдишама е м р егедь Кебекбайды артык, canapFa аттандырып, артын жонелткенш е Бейтжбайдыр бугал урм-бутагы Диханбек, Кржамжар, Рахым, Кдлибек — 6api Доркррада болып, Кур Крйшыдаты мал-жанды тугеддей бала-шагага кдлдырды. Kici купп, ас эз1рлеп, К ржамжар мен Рахымньщ эйелдер1 зыр жуг-ipin осы уйдщ кдрекетш де жур. Кдлибектщ зайыбы Тэуарбала Faiia кдралы уйге эл1 бас сукддн жок, Баскдсы баска, оньщ бул кртлыгы Кпвпбекке тым оспадарсыз кершдь Крлибекке кртын болатьш Kicimp криьпът емес, \"Жауырды жаба токрш ж уре бермей, онымен ашык, сейлесетш екен 03i. Болса болсьш, болмаса борддй тозсьш\", — деп ойлады. Еш агасыньщ суырылып шыгар сурщя жок, вличдд женелткен сор онымен 03i сейлеспекке бекшди О баста келмесе екен, келш алран сор керпгеш не? Кебекбайды жерлеуге ж урт papyip жиналды. Кргс бойы камауда калтардай, ж ер карайгалы журт 6ip-6ipiMeH жуздесуге де ынтык, Ж эркент пен Кектал жактыр эрпмеанде урей мен кудпс, yMiT пен куаныш — 6ap i аралас. Анык, 6iAin акркатын айтатьш адам жок, Орыс араласкан калада болмаса, казак, ауылдары есга салтын сакуап калатын сыйак;гы; oapi де эл\\ болысгыр аузына карайды, байды сыйлайды, взгерю дейпн урддс ештере байкалмайды, бэз баягы пршшк. Era ж ас KimiAiri болганмен, юшкентэйшен 6ipie оскен Ж аргазы езгелерден repi Кпэпбекке сыбай. Оньщ бауырмал, атайынныр icine аралаодыш екеш осы жолы айрырша байкадды. Баскаларддй Kici жумсап, езшен кшплерге итере сап ты р м а й , Кебекбайдьщ елймше келгендер# куш-туш Кпэпбекпен катар журш купсп. Крюгаулары 1ле бойындагы Акдудырта болтаиды к,тан, Кекталта барып-келш журш, Ж аркентке катынаскан танысгарынан 6ipa3 эрпме еспген 52

_______________________ OfCai/ окагадан алитда... екен ал. Оныд айтуышна, жаца еюмет Ж эркентш де орнапты: кецес еюмеп. Не шешсе де халыкден акдодасып, кедеоп шешетш болгандыкуан, солай аталады екен. Ж а з ш ь та ол еюмет ауылда да орнамак, Оны баскдратын кедейлер болмак, Кебекбайды жерлеп кдйткэн ж урт оны д азасына арналган астан жеп, б1ртшдеп б}рдд-егаден, топ-тобымен тарай бастады. Кггэпбекп кепш ш ктен оцашарак, экетш, Ж адгазы ез ж енш айтты. — М ен де кдйтайьш, К1тэпбек. М ал K93ip к е к куалан жайыла бастайды, 6ip шетшде езщ журмесед, кемгар-шал мен бала-шагага сеш м ж ок, Ендд куаныш та жолыгайык, ылайым. Булан кешн кдшан жолыгарымызды кулай б!лсш, езщнщ не ойьщ бар? Акдш аурушад eyy,6ipaK,оны Ж ыргалад- ак, багып-кдгар, сеш ю м багъш-кдгады? Элде 6Ь жакра кел1п, Акдудык^шы карабектердщ пишем кр13-келшшектерд1 керш кайтасыд ба? — Мынадай жагдайда ел аралау кдйда. © зщ карал, езщ сурам, дайарлай берсендп, ж а з аркдмы з кещ р, аралармыз сонда. — Сегад шолац келсе, кдй жерде кдндай крв, кдндай келшшек барын кэз1р-ак, бес саусарымдай б1лем гой. Тек кетпк десед болды. — Байтарак, атамныд 6ip келйп бар гой, бы есщ бе? — Элсиэ ма? Неге б1лмеймш, бъ\\ем. ©те жакры ядам. Эй, 6ipaK, ол боге буйыра крймас. Оньщ да терюш Акрудыкуа, солардыд сез ыдгайьш а Караганда, кдйнагаларыныд 6ipi эмедгерлщпен эйел успне алайьш деп жур-ау сол Элсиандг — Анык, б к е с щ бе, кадку с е з бе? — Анык, Ед жакдш жедгесш щ аузынан есдлдм. ©й, Кггаш, едщ бузылып кетп гой, араларында б1рдеме больш па ед1 e3i? Егер келшшек кенсе, тэуекел, алып кдшайык, Кедейдщ куш туса туар, тумаса крйар, 6ipaK, e3i тием деген эйелдд ал ьт кдша алмасак, н е болганымыз? — Желгилдеме, ж у р г карам тур. А на Байтарак, атад Tipi гурганда, кейттп келшш алып кдшамыз? Екеумгудю эншешн сандалбай. Кебекбай aFa екеулмз барганда керддм, 6ipaK, •пл кдчыса алмадык, Егер р епн келпре алсад, Элсиэнщ ез пыигылын 61л. Тэуекелге барсак, та, арата idci салсак, та сонан сод кере жатармыз. ©й, дегенмен адам таныйсыд. Эж ептэу1р одлд ейел. Шаруага да тындырымды. Эке-ш еш еа де жакры юйлер: ез 53

Шсцлтан НуЩсв-цлы крдлары 03 ауыздарына жетедд, жатпен де, жакынмен де тэту. — Ага! Ага! — деп airrbiFa жупрш келген бала екеушщ сездерщ б о л т ж 1берд1. — AFa, Диханбек атам шакырып жатыр аздь Аптыккан бала К пэпбекп idci кутуге арнап тж кен ец шетю уйге карай бастады. Солардыц сондарьшаи карал турран Ж ацгазы тазы 6ip жаисы з жардайдыц сьщайыи сездд: К пэпбек гаргел] бара жаткдн уйден беттерш шымшылап eid эйел кдрсы шыкцы да, оны к о р т, eneyi ею жакаа Tepic айналып Kerri. \"Айак, асты тары не бола кдлды екен?\" — деп тацданды Ж ацгазы . Н е болгаиын бш п кетейш деп, асыкрай турып насыбай атгы. Кабагы туксиш, ею 6eTi кдбарып, уйден шьпусдн бетге К пэпбек те Ж адгазыга карай журдд. — Ж айшылык, па? — \"Ж у т ж е п арайынды\" деупп едд, бгздщ ауылды 6ip бэле иектеген-ау, теп. Ж ецгем Ь кашып Kerixrri. — Кдйдагы жецге? Кайда кашып кетедд? — Кдлнбекпц ейель Б1з мунда жургенде, ол аульша тартьш отырыпты. \"Арплнан куасындар ма, кайтесщдер?\" — дейдд шал. \"Кумаймыз\", — деддм. Куганда не ктгеймйз? Алты айдаи асты ма, кэнша болды e3i ол келгьуа, содан 6epi Кдлибек екеушщ арасы ыру-дыру, тушмен Kyfteyi катыныньщ кдсьша жатам деп, эйел1 жатпаймын деп, 6ipi куып, 6ipi кашып шыгатын кершген. Ендд оны б эр М з жабыла куамыз ба? Куса, оз куйеу! к у ь т барсын, 6i3re не жок,? — Крй, Дыхац ренжш кдлар, ейдеме. — ©3i де ренжш кадды. Ендд озщ ойлашы, дал мынандай жагдайда агамыздьщ аргын женелтеш з бе, жок, кашкан катынныд артынан куамыз ба? — Ж ок, Кггаш, сенто ж ен емес. М ен Калибектщ бул эдпм есш есттгем. О баста ойланбаган ic. ©3i кусаган кештен озбайтын, кошген калмайтын 6ipeyai эпере салу керек едд. Ендд мьшаусы суйекке тацба гой. Bip Кдлибек емес, 6apiMi3Ai ж ерге каратып отырган жок, па? Ty6i кететш катын болса, оз1м1з-ак, апарып салайык, артынан. BipaK, бул жолы жолдан кдйырьш экелеш к. Аулымыз кдралы болып жагканда бул оньщ кай кашуы? Куйеуш сыйламаса да, елдд, аруакды неге сыйламайды? Ондай эйелдд ундемей-гундемей кдлай крйа берш крйамыз? Оразымбек, Баубек турмак, эулиемен 54

__________________________PiCay окмадан алганда... туыс болса да куып барамыз. Т ец атаньщ улы екешупзд1 осындайда танытпасак, н е о н е тудык,? ! Кйгэпбек ундемей ойланьш каллы. Аласа бойлы, жуан мойын Ж ацразы муньщ купыйалап айткдн эцпмесш дар- дар еткен даусымен 6ipa3 ж у ртка еспр тш те болды. Елд1ц соцын ала сарщолып калган ен жакдщ дар ж е р ш у к д т 6ip шеиНм кугуде. Ж ацгазы дан езге куайык,деп к ею рек кагал тургандар шамалы: б1рдд-екш бала ж т т г е р . Олар, эрине, ж 0н-жосык,ты б ш п кызынбайды, энш ейш жастык, ж елж. — Еркект1 кусак, 6ip capi, эйелд1 куы п не абырой табамыз? Бажылдан жыласа, оны айдалада сабайм ыз ба, не югеймЫ Ж етюзбесе ше, онда кэйтешз? — Н е icrem iH A i, кэйтетщлд маран кр й а бер. Болмайды, Кп'эш, куам ы з. Bip к,атынныц соц ы н ан б ую л ауы л сабылмаспыз, екеум1з барайык, бол. Ж урил, Дыхаца е зш айтайын. \"Бул Ауганбайдьщ баласы 6ip дарылдаса, аярьша дешн дарылдайды ендг Н е куып жете алмай, не кэйтарып экеле алмай маскара болмасак, жарар едг Эй, Ж ащ азы -ай, додага тусюш жуан айрырдай кезжумбайсьщ-ау!\" — Кггэпбек досынын, тэуекелподдд-ше суйсшсе де, капгкан эйелдд к у ьтты деген атган уркектейдд. Ждпт деген атына содан 6ip сызат тусеиндей, куйе жагылатындай. Кггэпбек пен Ж а щ а зы ТэуНрбаланьщ соцы нан асырыс атганды. Кун батута а м ею-уш сатат бар. Тацертец кеткен адам буларра жетюзбеу1 мумюн. Ею ара ж у з шакырымга жуык, Эцпме, cipa, жолда емес, кыздьщ аулында болатын шыгар. Ет кдыумен ауылдан eAipin шыккдн ею ж М т узай бере осыны ойласты. — \"Ауызра келген ту ю р к — кдйта жутсад мэкурж.\" деген. Шыруьш шьщ 'ы к, енд ! не icrey керегш ойласайык, — дед! Жацразы, — О л беле ж е л т огырса да жегюзбейд! бйзге. Не де болса аулына барып айтысамыз. Альш кдйтпасак, маскара. Коктеуг кдйда екен, бЬ\\ем!сщ? Кдлмаккррада дедд гой. Кдктгауы да, кектеуа де сол. КД'У тауын жайлаган акдпалардыц аулына 6 ip крнып Кдлмаккррага олар epTeci туе ауа ж етп . Сурастыра кеп (здеген уйлерш одай тапты. Айбатгы к вр ш п о к е л т айгады екен, эйтпесе Тэу1рбаланыц эке-ш еш ес! Баубек, Оразымбектердщ ею туып 6 ip калгандары болмай шыкцы: 55

Ъвксцятан Hyjnicekt-илы__________ __________ .лам Крцырберж болтан сон, 6ip-6ipin кдра тартып, 6ip-6ipui аркр тутып, сырткэ сыр бермей крмпиып сейлейтш сыйакуы. О ны К пепбек узамай ацтарды. Б1реуден iArepi, б1реуден кейш дегендей орта дэулегп адамдар екенш крй крраныц килем1 мен уй жабдыкцъщ езйак, анд-артып тур. Кддздыц экеа мен lueiueci тулан кдрсы алмады, 6ipaK, б^рден крныр кдбак, танытты. Басында к д п ы тулаган асау артынан тез жуасып ж атуш ы едд, олардьщ салмакуы м ш езш ен К пепбек пен Ж ачгазы кэддм1тдей тиссшдд. Элдеюмдд куткендей, э к е а мен uieiiieci ш еш у п н э ц п м е д е н кдшк,ак,тай б ередн cipa, булардьщ сез устар Kicici э м келмей жаткдн болу керек. Крлмакдрра тауд|.щ ыгъша тыгылган жазык, ж ер екен. BipiHe 6ipi жалгаса жаткдн Кдлкдн тауы мен Алтынемел ту сыртынан туткдн ж ел кдгары icneni. М ам а ыцрайлылыкы кдльщ н п ш жазыгы мен буталы сайыньщ кептйтнен к ер ш т тур. Таудьщ тубшен алысыраккд, ойпандау арата алты-жеп уй 6ip-6ipine теб е корсете крныпты. Соныц 6api жакдгн агайындзр болса керек. \"Баленшенщ былтыр узаткдн едзы куйеуш менсшбей кдшып келнгп, ею ж ш т артьшан куа ж е т а т ”, — деген хабар ол уйлерге, эрине, алдекдшан жетеен. Сол уйлерден сай-сайга, тебе-тебеге тары токуаусыз тарап жаткдны да даусыз. Акрглдасыл, ымдасып анда-санда уй иелер! тугел тыскд шырып кетедд, Жацразы мен Кпепбек сонддй- сондайда сыбырласа кдлады, уй артында уй бар деп, кдтгы сейлеуден сакцанады. Ецад шегшепн ж ер кдлмады, не де болса берюпейж деп, 6ipiH-6ipi кдйрайды. Таты 6ip сейпп онаша кдлгандарында, уйге ойда жокда Тэу1рбаланын e3i rapin келдд. — Амансындар ма, кдйындарым. Адаспай артымнан куып ж етпндер ме? — деп кекете амандасып, кдстарына келш отырды. — Улкендерщ не тапсырды, оздерщ не ойлап келдщдер? Меш куа келгендеп макратгарьщ не? — М акрат не болушы е д ? Алып крйту, — д е д Ж ацказы •пке сезге кешш. — Аулымыз кдралы боп жаткднда, агамызды жаралы крш кеткенщ ж е н бе? Зорлап экеткен туткрш болсан етп, кдльщ малый теленген, ак, бата крскдн кд... ейел1сщ гой. Н е улкенге, не Kiiirire женшдд айтпай ж енеп бершсщ. кдлларларыц болса кдллып ал дегенщ бе, мунын н е сес? Ел мен елдд жауласгырмакрыц ба, не ойьщ бар?... Ж ацразьш ьщ екшта жунш сел жыкдсдн сеюлдд. Т эм тш мурнын усп-успне тартып ойланып кдлды. Ж анары да сал жуасыгандай ж ук жакуы шарлай кдрап кеп алдындаиы юязге тендд. Усплерше e3i rapin келгенш едепозд1П де дей алмай, 56

____________________________Ж а р о/аиадан атанда... 6ipaK, ондай етю рлш н онша жакуыра д а крймай, Кгтапбек ундемедг. Bip кез Тэу1рбала басьш кетерш алды да, ею жш тке кезек-кезек жаутандап карады. Кара торы жуз1 айныган сутгщ бепндей сурлана езгерш бара жатгы. Ж анары жаскд шугалдеп, танауы кусырыльш, ушмдД шыгармайын деп ернш кргскдн сайын, аузы-басы югсайып, кейш 6ip туры бузылып кетп. — Бармаймын! — дедД бепн екси басьш. — Одан да м е т е л п р т кетщдер. Ж аны на жолауга жгаркенемш. Обалым эке- шешеме. Барше осылар юнэлг \"Аякгкрлы бупн, терт м уш еа тугел\", — деген соц, тауекел, тагдырыма жазганы шыгар деп ем. Аузы... Баскд епггеце айта алмай, жаскд булыккдн Тэу1рбала жылаган куш кдйта шыгып кетп. Euce^epi туоп, ею ж и г те ундеспедД. Bip-6ipiMeH ымдасып, олар д а сыртка бетгедь Кун таудыц иыгынан ары асьш кеткенмен, эл1 айнала жарык, Улкен эцпмеге бул ауыл малдарьш крралап болып 6ipaK, KipicneK сыйак,ты . О га н д е й ш к д н д а й ж а у а п п е н кайтарарларьш алп сол Баубек, Оразымбекгерден де адам ж1берш сурап жаткрн шыгар. Кргцдыц жылап крйа бергенше Караганда, оныц кашын келгенш барлык, агайыны куп кере крймаган-ау, cipa. Ж ылга бойлай кддырып, ею ж ш т далада 6ipa3 бегелдД. Тепрекгщ жазыгын 6ipre-6ipie крцыр келецке жауып келе жатты. Тым сырттап к етк ен М з ерсглеу бола м а деп, eKeyi уй ж акка бурылды. К рра тубш е ж ете бергендершде, оздер1 куралпас келген ак, сур эйел алдарынан шыкзы. Амапласты да, б1рдеп эцпмеге кепш . Ж ан-ж агы на урлана жалгакзап: — М ен К е н ж е м н щ у л к ен ж е ц г е а б олам , — дедД крлы мен к р р ан ы ц ар н л бет1ндеп кр ц ы р л ау кгпз уйдД пускал.— “Кенжем\" деп турганы TayipoaAa е к е т н ею ж ш т 6ipAeH тусшдД.— Далада ш р ш п турганы м ыз вбес болар, уйге бас сугып шыгыцыздаршы.— Крлымен нускаган уйге карай эйел эй-шай жок, бастай женелдД. Кггэпбек пен Ж агрезы тандапса да сы р бермей, соцынан ердД. Тоу1рбала сол уйде агаш госекпц усгшде отыр екен. Булар юргенде, ушып турып босагага барыг i турды. Ею ж ш т тордеп ieceyAi корпеге отырд ы. Эйел апыл-гупыл дасгаркан жайды, Тоугрбала ороше жагдан екеуше ею кесе айран куйып усыцды. Сонан соц жецгесг eKeyi дасгарканныц ш епне келш 6ip-6ipiHe тьпыла шокргйысты, Ал, куда жштгер, айьш егпецДэдрр, — дедД жегцесг есж 57

Ш оцлпан ’НиЬзЬЬ-цлы______ ______________ жшдад урейлене жалтак,тап.— Кенжемнщ жайы жаныма оагкам с о ц ауылдатылардан урланып, алдымен оздерщмен акделдаскдпч келдь Атам э ц п м е т б1здщ уйдеп баласына кдратып огыр, ол сщдррдщ алддрыцызда тана Би атамыэдюне акыдлдсуга кеткен. Эне-мше келш кдлар деп, соны кутш отырмыз. Кегулдериазге келмесш, — епрж айтса, Кенжем Mine кдсымда отыр,— муны алган аеаларыныздац аузынан суы ак*<дн, кезш енipin аккдм, ирелец-кдралац журега i, ецсесш пктеп когере алмайтын кцсык, ici дейтш ici, соз1 дейтш ceoi жок, 6ipey кершедь Аурушац екен, туш бойы ж етелт, кдкрфып-тугарш шыгады екен. Эрюмшц е з туысы озше гой, эрине. BipaK, обал, сауапты да ойласандаршы! Е-е, замацадс-ай, олэцпме кегарден еггпейтурьиiайтылса, жон едь 6i3 кегарден элдекдшан етш кетпедж пе? Некеа кдшылды, кд13 кдлпы бузылды дегендей.— Эденген асып к етам бе деп, Ж азуазы Кггапбекке ж алт кдрап едд, kjj3 ж ецгеа еол арада ышкршып крйа бердь — Ататайлар-ай, ейпп епрж айта кермендершН Кенжемнщ neKeci кршылмапты, кдтз кдлпы бузылмашы. Мше, кез1 сггыр гой, нанбасандар, езшен сурандаршы. Бетшщ ушы льш курецгпн, Теупрбала жузш дереу темен тайдырьш экета. М ыналар не деп отыр деген адамша, Ж ацгазы Кггапбектщ бетше ожырая кдрады. — Н е к е а неге кдшылмапты? Молда шакдфылмап па ед|? — дед1 сурауды Кггапбекке крйганмен, кезш Тоу1рбалага кддап. — М ен кдшдырмай крйгам, —дед! Тэу1рбала еле ориыкуы дауыспеи. — Кдлибекке кдтьш болмайтынымды мен барган куш-ак, айткдм. Сол айткдным — айткдн. — Кд1скасы, — дед1 ж ец геа ею жйтгке карал,— Кенжем епдд ол уйдщ босатасын атгамайды. Экем1з акесш сыйлап куда болтан екен, сол кудалыкгы сак,тагыларыц келсе, Кдлибектен баска агаларыца крсынддр. Ею жак,сонда гана KcwiceMi3. Бщдщ шешьмд1 сезжпз — осы. Кдлганын оздерщ акдглдасып айтарсьщдар, айта алмасацдар, кдйтарсьшдар. Соз 6irri дегенд! ацгартып, эйел орнынан турегеп, дасгаркднды жыйндды. Тоу1рбала буларга кезшщ астымен карал табалдьфьпдед карай шегшдь Ж ацгазы Кггапбекке кдрады, Кггапбек кдбаеын туйген куга сыргка бетгедь беи ж ецгеа сосгиып турып кдлды, екеуше 1лесш ешкдйсысы тыскд шыкрады. Ею ж iriт унс1з утысып, ауылддн таты сырггай бердь 58

_________________________ OfCa i/ окмадан аманда... — Ж ацагы айел шынымен жасырьш сейлесп ме алде езара келкамдерш о д е т солай жетюздд м е? Кдлай ойлайсьщ, Кггэш? — Кдлай бодганда да б1збен дауласатын адам — сол эйелдщ куйеуь Ka3ip ол айтедтды кеш ке Kyfteyi айтады. Оган не жауап кдйырамыз, онанда соны ойласайык, — М енщ байкдуымша, бул — ендд К длибекке едгын болмауга б1ржола бел буран адам. BipaK, баска 6ipey алса, оран келгаетлндей р ай танытады. О ньщ кездеп отырраны шм деп ойлайсьщ? — Соны мен де таба алмай келем. Демек, ез кнМ зде муны айньггушы 6ipey бар. Борщ о р д е н ойласг'ырр'ан бале боп журмесш буньщ. Ол ауылды ж ш иектеп ж урген гам екенш кэз1р екеуш з кдйдан 6L\\e крйамыз? Ауылра барып аедлдаскднымыз жон бе, кэйтем13? — \"Кдлибектен баска араларьща крсындар\", — д е д гой. Ол агамыз гам? — Ага кеп крй, 6ipaK, муны ала крятьшдай бойдак, гам бар? — Сен ше, сен бойдак, емессщ бе? — М ен? М ен \"арасы\" ма екем? Кдйнысымын гой. — \"Араларьщ\" дегега — оншейш тусиал, создан, едйсыны, ал коздеп отырраны — сен. \"Аедлдасып айтарсьщдар, айта алмасандар, кдйтарсындар\", — д ем ед ме? Менщше, бар бале сол \"айга алмасандар\" дегеншде жатыр. Сен алам дей алмасац, екеум в сомпыйып бос кдйгамыз. О л айелдщ сезш м ен осылай шеш'пм. Bi3 уйден шырыи б ара жаткднда, байкадьщ ба, Tayip6aAa саган кезш щ астымен узак, т е с т и кдрады. С ен б1рдеме д ей м е деп кутп. С онымен, сездщ кыскдсы, en/viri icriit бар шеш вп сенщ крльщлд. — Кдлжьщынды крй. Кдхлжакз'айтьш жагдай жок, — Дурыс айтасьщ, га,1лжактайтын жатдай жок, Аласьщ ба, алмайсыц ба, — айт, Кдлибен сенен е д и н а улкеи? — Bip ж аска да жетпейдь ж еп-сепз ай. — Е-е, бэрш есептеп б ш п оты р ек ен рой боле. Ендд бултак;гай|Ъ!н тутти, едш ады, жедгецнщ коздегеш — озщ. Ол да буынсыз жерге пышак, урып отырран жок, едтга ед ы н сы з калган кдйнысьша жаны ашьш oibip.— Кекеста екешн де, шыны екешн де анрартпай ырк,-ырк, кулш, Жатщазы ернше насыбай салды.— Куьш келгетпм1з абырой болды- ау бэршен. Era icrin басьш крсып 6ip-aK, ш еш етш болдык. Эй! — дедi Кпэпбек ашуланып.— \"М ысыедт ойын 59

Щ с у ш * * П И и Ь -и т __________________________ керек, TbiuuoHFa — олш\", кулмейтш ж ерде куледд екенсщ. Егер сенщ куддгщ раскд шыкра, онда бос кдйтамыз. Кдтынсыз етсем де, мен Тэ>прбаланы алмаймын. ©йтсем, елдщ бетше калан кдраймын? Кржамжар, Ракргм, барлык агайын кдрабет крьлып бепме тугармей ме? ©з бауырымньщ кдтьшьш козщ бакдграйтып крйып ез1м тартып алгандай болмаймьш ба? — Болмайсьщ. ©йткеш бул Крлибекке элы. — О-оу, кудалар, уйге гарйуздер! - деду манаты эйел арттарынан айтайлап. Екеушщ дауы айакрыз кдлды. \"Жацгазыньщ жорамалы шьш болып журмесе жарар ед1, — деп кудцсгендд К пэпбек вз-езшен кысылып.— Ж уас гуйедей жундеуге жакрымыз-ау езл п з де. Малый телеп, жен-жосытьш жасап алып келген келшнщ некесш кдшмапты деген не маскдра? Ынжыкрыз-ау, теп. 1шсе iiirri, онпесе, неке суын басына тоцкере салмай ма т о т Элде жазмыштьщ e3i ыцгайлап, Тэу1рбаланы бутан буйыртып тур ма? Крй, буюл солтантул Tepic айналып журер\". Тэу1рбаланьщ Typi де, мшез1 де улкен агасына тартыпты. Э к е а мен шешес! тана емес, осы арада б1рьщгай боп огьфган алты-жеп уйдщ улкен-гашга — 6api соньщ ыгына жыгылады- ау, теп. Кудай ондаганда, тым тасыр емес екен, эйт-eyip: аспандап, айдалага лакдады. Манаты эйел! айткднды бул да айпы : далага тасгаталы огыртан карындасымыз жок, ал! некесш де кргймапсындар, era арада куда шакырыс, алыс- 6ep ic болып жатушы едд — оньщ 6ipiH жасамадыщар; берддк, квндж, 6 i3 re екпелерщ жок, шыгар, — бергендд крлдан ш ы гарьт алган ездерщ . \"Кггапбектш, кдтыны олдд, кдга KG3i кдграу болды, шакдгрысьт-шуркдфасып кете алмаганымыз рас\", — деп, Ж ацгазы ептеп жуып-шайып болып керш ед н — к,ы цырайы п и1лмедд. \"Кдлибекке кдйта б ерер кдрыцдасым жок, АлдыщаЕЫ iCKe эке-шешем гана-й, узаткан осылар, бергендерщад сол екеушен кдйтарып алындар. Ал бул ж олгы icKe мен вз1м ж ауап берем, эке-ш еш ем араласпайды”, — деде Эйел! айткднныц бэрш айткднда, \"баска 6 ip ey in \" дегендд бул айтпады. Н е олай деуге уйалып отыр: карындасьш саудалап отыргандай KepiHrici келмеген шыгар не баскдга беруге б!ржола кдрсы. Элде... ондай ■плекп булардьщ ез! айтсын деп отыр ма? О л да мумюн-ау.

_______________________ Жау о/шадан аманда... Б1рак,ол-плекп Кпэпбек айподы . Олайтпаган соц, Ж ацгазы айгуга батпады: оньщ ойынша, Тэутрбаланыц мецзеген аламы Кггапбектщ 03i, соцдыкуан бул ке^спей турганда, ол эцпме жабык, Егер мана код жецгеса Кггапбектщ езш мецземеген болса, пилд кэз1р атасы сол ил ек п неге тэты крйталамады? Ж ш т ыцгай боддрмесе, код е в д манагыдан артьш не !сгей крйады? ©3i кеп мойнына асыла ма? Э ц п м е т орьшсыз езе oepiri, соза берш не керек, клщ ендш тепл буларда емес, боде. Булар ойласыпты, енд! б в ойласайык, К од шьш керек болса, егер соны куып келеек, онда ергец алып крйтамыз; эншейш намыс куып келген болсак, ол мшдетп агеардык, онда ергец 03i>ii3кайтамыз. Ж ацгазы цшей ширыгып осы шеплмге бекцгдь ©зш 03i кайрап: \"Тэуекел!\" — д е д и сгент,— \"Тазша 6ip icri басщды, кудай оны крштаса\", — М енщ аздерде! 16ip етшерьм бар, —дед! мумкшедпнше жаймашуак, унмен. — Тэу1рбаланыц ез1мен тана оцаша сойлесейш, сонан сон аздерге екпем жок, Оньщ бул к о л ь н и К пэпбек ушш де тосын-ды. Алайда журт кезш ше туе бермей отыра бердг Бар билле крлында отырган код атасы ©3i де байкамай э к е а жакра жалтакхап 6ip-eKi кдрады. Ешюмнщ келгамш купи жатпастан, Ж ацгазы орныиаи турып еокке бетгед. — Ж э, сырткд ш ыгьш 6i3 д е айак, ж азы п келеш к, — дед! к о д aKeci. Bapi орындарынан жамы рай ту р е г е м с и .' — ©уел1 м е т тыцлдп ал, сонан кейш сез се тю , — д е д Ж ацтазы Тэурбаламен сейлесш келген соц Кггапбектщ бетше и к е кррап. — Ж ецгец былай дейдк \"Кдлибекке елеем де тимеймш. Куш керсетсендер, жылап Ж эркентгеп жаца екгметке барам. Егер Кггапбек ©3i алам десе, онда ергец сендермен 6ipre L\\ecm кдйтам\". Tan осылай, 6ip сезш алгам да жок, 6ip с ез крекам да жок, Тэ^рбаладдп rayip эйел сен 6api6ip таппайсыц, шындап келгенде, ол сенщ 6ip босагацнан екишп босагаца Kipe салайьш деп тур. С ен алмаймын десец, айрыламыз. Есгш жатырсыц, коддыц сезш жак;гайтын заман келед. Ал сен, сездщ акцкдтына келеек, эйел емес, код алталы турсыц. Келген дэулегп баска теппе. Саган e3i де дел Тоу1рбаладай ож ег эйел керек. Ойбай-ау, агама не беимдд айтам? \"С енщ катыныц енд! маган катьш болады\", — деп барам ба? Ой, осындегы сеед тугел а й г ь т барсак, жай-кутмод! o w p i де чуешбей ме? Болды, Кггаш, енд1 кегкенш ектегетц 61

еркекпкке жатпайды. Тэузрбала е н д саган будан былай жецге емок;, айелщ, бггп. Ж ур, уйге юрелж. Ж ацразы эй-ш айга кдратпады. Кдрсылык, жасаура Кггопбектщ, д е кулкы бслмоды. Y m eyi т а ц с э р д е н аттанд ы . С ы р ткд шык,кдмда, Тауррбаланыц ш еш еа мен улкеи жецгеа кездерше жас алды. — Ж етсч К),1здан бетер жулмаландьщ-ау, кулыным. Кудай барыцлы ашсын! — д е д ш еш еа ез кетспгш ешюмнеи ж асы рмай. — Кутыла алмай отыррандай крлдаи крлеа ж у п р п ж . Б13Д 6ip тас екен деп ойларсыц. К д зд .щ багы уйде емес, тузде. Ж аратылыс солай, жапым. Жыламай бар. Ж олыцды кудай ощарсьш! — К енж ем енд1 е зд е р щ е ам анат, кудайга аманат, жылатпацдар. Э м крндай-крндай кун '|уады, аман-есендкте керюелж! — деп, улкен ж е ц г е а ею ж т т г е н ортак, етшдд де, крйынспуисш оцшаулай кушак;гап экетш, К улагин а эл денелерд сыбырлап ж атгы. С онан соц: — Ау, куйеу бала! — д е д Кггэпбекке елддц козшше. Ж алт кдраран оган 63i жакындап к е л т , елге есптлер-есттлмес дауыспен наз тм ек 6iAAipAi — Кцбагыц кцрулау екен, Кенжомд орынсыз р е и ж т т е . 0 з кдлауымен Kerin барады, вз1цнщ баганды б1\\епн болар. Ел а расы жыракзау, узак, хабарсыз ж огалы п кетпендер. Ер жпятсид рой, етегщнен устаканьшды елге таба кылма, озще сендк. — Ал, акракдл, кдйыр хош, 6i3 е н д журелж, — д ед Ж ацразы кыздыц экесш е крл 6epin.— Кыздарыцызды жылатпаймыз, крлымыздан келгенше куантамыз, уайымдамацъщдар. — Ио, жолдарыц болсын, балаларым, елде жок, icri icren барасыцдар. Эл1 алдарыцда эцпме кеп. Кэналарщад 6Ь кештж, куналэрщ балса, кудай кешон. Абыройлы болындар! — Эумиш, айткдныцыз келсш!— Атгыц басын ауылга аддымен Жацразы бурды. Ж одды да сол басгады. Тепрекгир кец жазыкын куалай Крлкрн тауы жак?ан тацры самал есп. Уш атгыньщ артынан уркердей уйршп кргз теркип узак, кдрап турды. Кетш бара жаткдндар мен кдрап •гургацлардыц кдй-кдйсысын да анык, куаиьпшы деп айта алмайсыц, белпсЬ урей бэршде де бар: коцддер! буныц айары иемен тьшады деп купи. 62

__________________ Э/Сар окамдан еинанда... Крйбынньщ шаткрлына yineyi кдс кррайа ш кп. Ею ж ш т э аресе уй ipreciHe жак^шдатан сайьш мазасызданды. Сырггай Tayip6aAara сыр бермегенсед, б1рак,ол бэрш болжаддап келед: екеуш кдтйнап келе ж аткдн — елге айтар жауаптары. Осындай оцашада ойласып алмаса, ел кдумалап кеткенде, ecrepi шьпъш журер деген к рут оны да кршнайды. Оларга уйретер акдьлы жок, болгавмен, ашык, эцпм еге шакдгрып акэ1ддаск)з1сы келдь — Ауылга жакдшдадык, жендерщдя айтсандаршы, не клейми? — ©31М екеуиуу уйге га р п зт жзберем де, жош ме кетем. Н е ютейтшдершдд ездерщ бш цдер.— Ж ацразы вз1лмен кутылды. — Кудай сездд Ж ащазыга, ойды макан берген. М ен н е т ойласам, ол соны айтады. С езкед 6ipey сейлесе, аузым кцппьгп бара ма, сондыкцан ундемеймш, — д е д Кпэпбек. — Ke3ip сонда крйда барамыз? — Крйда барушы ец, ез уйще барасьщ, — д е д Ж ацразы. Б1рак,дерш деп альт, тагы алдене есане тускен адамша ойлана My/iipin крлды: Кггапбек екеушщ алденеш ескермегеш н сол сэт булдыр да болса с е з т еда — Ж ок, мен ол уйге бармаймын, — д е д Tayip6aAa. Тары 6ip к е а р салгалы тур ма деп, тисе сезш ен era житг те тжсшдь— Келш келд! деп ырым крш, басыма жаулык, салазъш 6ip уйге апарындар. — Б1зойламаппыз, булттлегщете орынды, —д е д Ж ацразы е зм е н крса Кггэпбекп д е ж ырьш.— Кдйда барам ыз деп кдоылып-кдоггырылатын еш тецеа жок, б1рден Денкррага ■гусетз. Жаулыгыцды басыца оз енец жабады. — Уйдем куып шыгьш ж урмей ме? \"Баламныц басын 6ip кунде байлап алкан\" м е т 6ip мыстан екен деп ойлар. \"03i Ki-гэпбекке таем деп отырып алды, сонан сон, кдйта а л ь т келдш\", — дейсш дер рой екеущ . С ендер соны м ен кутыласындар, ал мен не бетшед айтам елге? Элде де кеш емес, ойланайы кдш . Белтам, терташ ме кдйта апарьш ■гасгагандарыц дурыс шыгар? Bip-6ipiMi3Ai бекер кцтанцдык,- ау деймш осы. — Атыньщ басын ipran, Теу1рбала колденендей токуцды. Уганде шын к е т с п к бар. _ — ©й, есщ дурыс па?— Ж ацгазы сасгы. Kecin ештеце айгпай келе жаткдн Кгшпбекке де жыны келд1:— Эй, мына эйелщ орта жолга кеп а й н ь т тур, кегем дейдь Н е боласыц ба, крйа бересщ бе? — Айтарын аш ы п алып: \"Бул дулей 63

Шбцлтан ЩЖекй-цпы____________________ кетсе кете берсш деп крйып кдлмаса жарар еде\", - деп кррыкуы. Элде мына айдалдад екеущшц 6ip сауа/ггарьщды алсам ба екен? Агтаи туацдерш щдерщ. й р а з айалдайык, Айтакдпы, Toyip6aaa, мынауыцнын, экеа, сенщ Кржагелде агац осы Крйбын тауыныц шднде алгаш ерлж жасап батыр атанган. Пзенде бупп i3eT жаса. Атгардыц аркдсьш суытып, ymeyi Крйбынньщ аузындагы крфаткд 6ipaa айалдады. Кеиет Жанразыга: \"Осы бэленщ ойьшан Элсиэ шыкрай келе жаткдн жок, па екен? - деген кудж KipAi.— С ез ьщрайына Караганда, соган коцш ауып калган сыйакцы едГ'. — Атынды магам бер, мен устай гурайын, — деде Tayip6aAaia. Ол туйнде де, кулде Шылбырын усгата салып, ердске карай бет алды. — Эй! — д ед сол кезде Кпэпбекке сыбырлап. — Жакршдасацшы. Шылбырынды маган бер. Сен кара басып, байкдймын, жол бойы Элсиэш ойлап келе жатгыц, Оньщ жакры ейел екенше шубэленбеймш. Ею баласы бар, канша дегенмен ол есж корген. Тэу1рбаланыц да жакры крв екенше козш жетш келед- Аргынан барып ©раз эщтмелес, бойын уйрет. ©цкиген опз кусамай, жылы б!рдеме айтсацшы, ол байгус та кай оцып келед дейсщ. Шьшымды айтсам, бул жолы сенщ жолын, болды. Bipeyaep малый 6epin, жаньш oepin алган кртынына езш жакры корпзе алмай ауре болып ошрден OTin барады, ал с е т айелад алмай жагьш жакры корде Келген бак;гы баска тепкендей болма, батыр. Бар, вне шаруасын 6rripin 6epi журде Енде асыгатын ештеце жок, ел жата барсак, •rinTi жакры. Бар.— К гопбекп итерш-итерш ж !берт, e3i уш атгы жегекгеп жотанын, еюнип жак,бауырына карай ойысгы. Кггапбек пен Та>трбаланы кдлкалау ж ерге калдыра турып уйге алдымен Ж ацгазы гарде. KipreH бойда сасканынан босагада 6ip сот бегелде — Ассалаумагалейкум! —деп, сонан сон, тердеп Огарбайга ею крлын усьша ецкейде Кебекбай маркумньщ эйелр жалгыз улы Жакдепбай — екеуц-пц де осьшда отырганына карап, муныц кондл шай екешн ануарды. Осыньщ ж урю тепн емес- ау дегендей, еспеген Kipreai езш е тей л е карап отырран Неабелие бул да бар денеамен, айрыкща б1рдеме айгпарьш ангаргга бурылды.— Ыщайсыздау кеп калган сыйакцымыз, 6ipaip баска амал жок, Апа, Кггапбек ci3re келш акеп тур, — д е д тотесшен. 64

________________________ ЭНм у окмадан аманда... — Уйбай, н е дейт? 0 й , сендер элп жецгелерщдд куып кетпеп пе едщдер? — деп, HecideAi тады ркрй орны нан турегелдг— Оны немене, баскдга айырбастап крйтгыцдар ма? — Е, жога озш алып келдрк. — Е-е, сейдемейсщ бе? М ен де болса К пэпбек взше айел акелген деп кдлсам. Экелгендерщ ж акры болыпты. Уйге Kipe бере ме, кейтед!? — Н е icrey керегш брле алмай, Heci6e/vi акдрл сурап уйдегтлерге жалтакцады. — Ж а, тура турш ы.— О тарбай Heci6eAire в з уйппд адамындай ун кдтгы.— Ж адгазы, сен жендеп тусшддепд! Кдпакц-ап, б1рдемет айта алмай турран жокрьщ ба? Келшд! неге б1рден оз уш не апармай, мунда экелдщдер? Ж адгазы терлеп крйа бердр. Саскдньшан: — Апа, шалдеп кептм, 6ip шыны айран берпфзрш! — дедр Неабелрге. Айран куйыльш, одан ццш п болганша, ешюм жак,ашпады. О д унсаздж Ж ацразыньщ жагдайьш одан бетер ауырлатгы.— Yh! Эйелд! 6ipey алады, жауабын мен берем, едадм-ау! —дед1алакднымен мацдайын cypriii. Оран Огарбай рана жумсак, жымыйды.— Эщ1ме былай: сол Тэу1рбаланы сол куйнде Кггапбекке альш бердьм. — Уйбай-ау, есгерщ дурыс па? Ендр не беттмдр айтайьш?! Кудай-ау, мунысы не маскдра?— Урей улкейткен кезш 6ipece анаран, 6ipece мынаран кддап, Heci6eAi бетш шымшылай бердг ©здершщ улкен кдрлмыс ж асап келгенш Ж адгазы жада ур<дардай; будан бурол ауылдыд дурлпетион дэл K03ip анык, болжап тур. BipaK, болар ic болды. — Неге ейтгшдер? —деген Отарбайдыд сабырлы дауысы оны да сабырына туаргендей болды. — \"0лсем де Кдлибекке крйтып бармаймьш. Ж эркентгеп жада ерометке арьрздаррам\", — деп кдрз оты рып алгасын, \"Крлибею! менсшбесед, Кпэпберсгщозшети\", - деуум. \"Тисем тием\", - дед. ©з сезшпзден кдйга алмадык, алып келддк. — Онда ж ен. Дурыс рстепсщдер.— О гарбай солай дегенде, куанганнан буыны босап, Ж адгазы ж ерге отыра кете жаздады. Heci жон? Ойбай-ай, уйаг-ай! М енщ у-шуьрм ж ада басьрлганда, е н д баламдрро басталганы ма, кудай-ай!? Ел б е т е кэйтргр кдраймран? Еррдр ел не дейдр? — Heci6eAi отыра кеттп, жылап ж1берд. Болды, о неси? — дед! О гарбай жеродкгреп,— Сен тур! — ддд сонан сод кдсьщда отырран оз токдлы Э с ш е иек 5-N3 65

Ы сути Ш А - т , кегъш.— Келшнщ басына йрдеме ж ау ьт уйге юрПз. Ешу жылап-сыкзаитын ешгеде жок, болар ic больш крйган сои, оэрекелдд деу керек. Бар, Жадгазы, ерпп кел балаларды. Батып куна калуга жарамаган жаман крркрш тоба калуга да жарамайды\", —деген. Жарайсындар. Кур екеущ еум1рейп кййгып келгенде, кэйтетш ек. Эйел деген о дегенде осп-уу, жылаган сайьш жылдам адылы юред1, еиггеде етнейдь— Огарбай куле ориынан турегеп, е о к жакда карай 6ip-eid атгап кен, ецкегап Неабелди аркрсынан кризы: Елдщ аузына oapioip кркдадбола алмайсыд. Крлайдеседеоны ендд кез1нде коре жатармыз. Ko3ip онан да бадан; мен келппдгу келмей жатьш р е н ж т п алмауды ойла. Тур, корсетпе балаларга квз1днщ жасьш! ¥йагьш ойлаймьш да, эйтпесе...— Heci6eAi ушып турегеп жуктщ шетандеп кек кебежеге карай умтылды.— Осында м е т ц ак, салым бар еуу, басьша соны жабайык, Ж адгазы жымьщ етш еспеген шыга жонелдь Крсыиа Ж ацгазыны тана ертш, ертеанде Отарбай Диханбекке e3i келдк Екеуш кергеннен-ак, крртгыд кабана тусп. Tayip6aaa келмей крйган екен деп укзы. Жагдайдьщ бэрш Огарбай жайлап айтып шыкдрн с о д ашудан крлыныц басы /урыдеп, бет-аузы жыбырлап, жылап Ж1берердей халге жегпп барып, Ticrenin токзады. Жудырытын туйш, ею тазесш кезек-кезек токдакзады. — Соныд iciH дурыс деп, акзап кеп отырсыд гой сен? О заман да бу заман корш пе ец бундайды? Елде жокцы кггедщ деп оны урсудын орнына, крй, урыспа деп м е т кедуруге келдщ гой? С ен алжыдьщ ба, ж о с е т тусшбей мен алжыдым ба? Бул не к,ылгандарыд маган: ара тускендерщ бе, крркыз'кандарьщ ба? Юмге т а е п т н эйел 03i быад. е з ерю деп, э д е т маган зан крлданбаксыддар гой еду, солай ма? Ж арайды, жада оюмет Кпэпбекгп жадгасын, заман соныга екен, бъуум. Е д у ол м е т кезьм ripiciHAe кормей-ак, крйсьш, мен олмей есптмд! атгамасьш. Бар жауабым осы, Огарбай, М енен кршып саган паналаганы дурыс болтан екен Кпэпбектщ. Акрфы тапкрн екен тубш. — ©здер1 азгырып, акдфында ездер1 уйге Kipri3in ап отьф гой булар. Ана кар кршанда да осылардьщ адылынсыз дашты ден оты рсы д ба? Bepi белгШ болды, — деп, Диханбекпд KeMnipi Огарбайш карап шап-шап e n i 66

__________________________________ Ж ар окамдан алганда... Ж аман сездер мен жалага ж уреп сыздап, Ж ацразы Отарбайдыц бетше кдрады. Кемгар мен шалдыц щлйанат сездершен ол Kirim к а п ы айады. BipaK, Отарбайдыц ецшен оншалык, кцналыс байкрмады. Ж ым иьш крна сакал-мургын сыйпалап, айта берщдер, мен тьщдаура келген юймш дегендей орныкуы отыр. \"Элде шындьиды куэленддрш мен б1рдеме айтсам ба екен?\" — деп ок,талды. С оны е е зд -а у деймш, Отарбай алакрнымен акдгрын рана муны то есш ен кдкуы. \"Кря тур\", - дегеш ме, \"Ал енд1 сен айт\", — дегеш ме? Бурыльш крртгьщ бетше кдрады. Кдрсы керегеге шаншылран куш ол элз элденеге ж ы м иы п оты р екен. Ж ацразы ны ц жалтакцвганьш сезш, алакднымен оньщ т1зесш тары кркуы. Ж аца рана жымиып отырран Отарбайдьщ ещ крлма-крл взгер1п келе ж атты. Шыкдпытьг бултылдап, аш улы жутыныстан е й урты мецюп-мецкш басылды. Кезшщ астындары колденен, эжлмдер ызрар байкдта ж ы йы ры ла кадды. Кеудесш тжтеп, аркасын, ж укке суйрдд де, малдасын жазып, еш айагьш алдьша созып ж1бердд. Кара сур Kicire керемет бip айбат 6iTri. ¥ ш ы дорал улкен мурны тебеден тоне карайды. Ж ацагы жымиыс муздай мыскылга айналды. — Ей, Катила, — дед1 Диханбектщ кем ш рш е кабагьш туйе карал.— Сен, осы, О тарбайдьщ аты на айткан есегтм мен жалам эл1 аз болды деп отырсьщ ба? Бытып-шатып, бугш тары булар о баста акд1лдасыи алкан деген б1рдемеш быкрьггып отырсьщ. Елдщ бала-шагасын азТырудан баска Отарбайдыц ж ум ы сы жок, деп оты рмысьщ ? Heci6eAi екеум!зд1 крсакцад крйып райбат айгьш келе жатканьща, мше, отыз жы л бодаы. BippercaFaH: \"Крй, Катила!\" —демед1м. Кржагелд! менен бурын сендерге туыс. Сол туысьщньщ ж еар! отыз ж ыл бойы уйще гарш жарты т ы н ы ш ай ш ж ен емес. О заман да бу заман мен бундайды керген емеспш. BipaK, есекке мен тацылдым, Кржагелдшщ айелш азрырган атандым, сол азрындьиыммен хал-кадарымша Heci6eAire мен карайласьш келем. \"Ак, к аты н \", \" К е к к,атын\", — д е п кул дщ д ер, келемеждедщдер, осыньщ бэрш е оньщ 03i юнэл1 д е гевд дэлелдед1цдер, енд! о Fan еле-елгенш е кдрайласпаура какд1ларьщ бар. О л байрусты, отан крсып меты отыз жы л балагатгап келесщдер, эл! балагаттай берщ дер. Кудайга шуюр, ж е а р Н еабеляе сендер емес, мен жанаш ыр болдым: ешюмнщ крлына караткам жок, ештамге алаканын жайдыррам жок, С ол ушш ж а у а т ы сендерге емес, о дуниеде алла-гагаланыц озш е берем. М еш 6iTipin, 6yriH кэрлерщд1 67

Ъвксутан H vbkeh-цхы Кггапбекке те п л отырсынддр: акдлры тубщ тапкам екеп деп.— Ол с о эд KeMnipi емес, Диханбектщ orsi айткдн, улкен Kicire тжелей т тспей, Огарбай, йрэ, е д е й солей орагыткап болу керок. Ал, акикдты н ай тар болсам, Ю тапбек сендердд 6ipAe-6ip p e r б е те н с т керген жок, 6ipece менен, 6ipece Жыргалацнам тудьщ деп болмай туртпектеп кале жаткдн — сендер. О сыны кврш -бш н келе жаткам мои алжы маганда, KiM алжиды? Сендерд! крркдлтайын да, б ш с п р е тн де деп огыргам жок, Кйэпббкп кшалегщ келсе, шакдэф агайындарьщды, айтарьщды сад орталарыма. Ол жазыкуы болса, жазасьш мен-ак,таргайын. Баска айтарларьщ болмаса, мен кетпм.— ¥мсына кеп кайтадан малдас курып отырды. Диханбек ж ерге кдраган куш иепн устап б1лшер- б ш нбес тецселдд. — Басынгандары гой. Басынганы гой б1зд!, —деп KeMnipi куцк eni. — Уй, ун щ ешкдр! © ш педнау сенщ унщ! — деп, Диханбек кемшрше акдлрды. Отарбай Ж ацгазы ньщ бетше карап е а к к е иек кдкуы. ©3i де турегеде 6epin, тэты б]рдеме айтпакуай Диханбекке кдрады. Сил бегеддд де, зук айтпастам юлз1бурылып кетп. — Bapi6ip крркдпып барасьщ, Огарбай. Куш корсетш барасьщ, — дедд Диханбек жэб!рленш. Огарбай ундемеген куш уйден шыкзы. Атгарды окелуге к е т т бара жаткдн Ж ачгазы есю биддц eciK алдьшда газ1не oai айтып туркан сезш анык, есзздд. — Купд корсетеззндей кднша эскер жыйьш келпзпш. \"Шьш сезщ шамыма батты\", — десецпп онан да. \"О зд щ аскерщдз — акдгкдт сез\", — деп айкдйлап ждбере жаздап, Ж ацгазы есга биге ерекш е суйсипспен бурылып кдрады. Ютэпбек пен Тэурбаланьщ уйлену! таи кэз1р оган liiTri татш дей де дауы жок, нэрседей KopinAi. \"Тен, — тендмен, тезек — кдбымен\" деген осы деп TycinAi. К ур Кдйш ыдан узацкдлрап шык,кдн соц, О тарбай Ж ацгазы га: — Аульща кдшан кдйтпакрыц? — дедд тугкрыл. — Ю тэпбекпен акдллдасам гой барган соц. Мен уй кормегел! де 6ip аптаньщ ж у з1 боп кдлды, бупн кдйтып кетсем бе деп келем, егор ренждмесе. — Саган ренжимш дей крймас, 6ipaK, маган 6ip ой тусш келедд. Ушнде акен, Ауганбайдан артылатьш жумыс жок, шыгар, сен 6ip кун тагы айадда. Ана досьщ екеущ экелген 68

Ж а р о/самдан аманда... келшд! 6i3 бугш откд шащ>1райык, Кэде буздыц деп кезге щуку юмнщ крлынан келмейдь той жасамасак, та, куанып жаткднымызды б1дадрешк. Той ж асап ж!берсек те дэнеде емес... оган шеш есш щ дэу л еп жетедд, 6ipaK, оны агайын баскдша, басынраны, крсакрна 6i3Ai кррлаганы деп угар. 03i де солай боп шыгады. Сондыдтан, ойлап кдрасам, откд шаквдэганнан ондысы жок, Сол дурыс емес пе, сен крлай кррайсьщ? — Дурыс крй, дурыс. — Дурыс болса, кешке досыцмен 6 ip re бол. Ана келш агайынсыз жерге келгендей болмасын, кедш н кетерсш. Ю тэпбек те ж ер элёмнщ 6 a p i езш ен Tepic айналып кеткендей болмай, 6ip уадортамызда отырсьш, ол да ойнап- кулсш. — Муны жакры айтгьщыз, акракдл. Маган да ой салдыдыз. Екеуш ергед Акдудыкрд ез1ммен 6ipre ала кдйтайьш, крнад боп кдйтсьш. — Жа, сенщ женщ баскдрад Тап ергед дегенщ — тым асьпыс. Ж ас келш келмей жатьш ел аралап журсе, ол да epci. Бес-алты кун... 6ip аптадай apaFa сал ты м болмаса. Оган дейш ел де дуладганып, болтан ж эйтп ecrin, есек- айад басылыддырайды. — Иэ, рас... О нысы такы бар, айткдндай, еск ер тк енщ з акр,1л болды, эйтпесе... Отарбай Жадгазьгеа кдрап ж ымыйып мыйырынан кулдь \"Бул кдртыц бэрш быетш, ариден ойлайтьш адам екен\", — деп туйдд Ж адгазы. Е р теан д е уйды сы н кднды рып, ш айы н im in, алдаты сарсенб!ге Т эурбаланы алдьш ала откд шакдфып, Жащ-азы ен/у ауылра кдйгура а т-к ел тн дамдап жаткдн. Кокектщ бупн кабагы онша кеыспей, тац аткдлы 6epi кршыршык, буркш шыткдллданып зурган. Кур Кдйшы жадган а т жетекгеген елдеюм едгатеп келед1 екен. Ж ай сы з кезде жолра шыкдш ына кдраганда, жок, 1здеген адам сыйадгы. — Аткр отырысы б1здщ кэриэгага, —дед1Кггапбек б!рден- ак- Дрп ®3i. Асп.шдагы со юсшщ ж ирен кдскдсы. Устшдеп ез1 емегенде юм дейсщ. М ен кезш е кершбейш не д е болса. Экел атгы.— Ж ацразыныд ерттеум атына мше сап, Ютэпбек томен кдрай желе женелдь 69

Ъвксцтан М фМ а-улы_________ __________ Абдырап Н еабел! уйге 6ip гардд, 6ip шыкуы. Ацыры басына ш апан жауып, ТоуДрбаланы крраныц сьфты на апарьш жаргастьщ кдлкасына тыгып отыргызып крйды. Балам, сен алды нан шыгып, аты н уста, - деуу Жацгазыга, бар сенгенЬпз сенсщ дегендей дагдарыспен.— Кггапбекп Би атамддюне кегп дерсщ. Ж ана со KicLui шакмр демепгаз-ау Кггапбекке. Кудай-ай, ж ам анды тциан сакхай кор! Ал, экем, еркексщ гой, жэкеммен езщ сойлес, мен де уйге rape турайын. \"Апырмай, мына шал шынымен-ак, шатакхаскдлы келе ме? — деп, Ж ацгазы коддмцдей сасгы. Ат жетектеп келе жаткднына Караганда... Эй, не де болса тэуекел, шалдан келген кркдйды Kepin алдык,\". Ж ацгазы ньщ салемш Диханбек усгамдылыкрен алды. Еш артык, соз айтпай, аргык, кдллык, корсетпей атган тусп де, ттзгшш Ж ацгазы га устата берш, ж етектеп аттыц шылбырын ердщ касына Ь\\е сап, йрд ен уйге карай бет алды. Атты асыгыс байлап улгерш, Ж ацгазы жупрш кеп есж тщ к й з ш кетердд. — Ассалаумагалайкум! — деп, табалдырыкхы карт сэлем берш атгады. Ti3eciH шп, босарада сэлем ж асап турран Heci6eAi ж ерден басыи котермедд. — Т орге 1пыгьщыз! — дедд ол томен караган ку й . Уйге гарген Ж ацразы каз!р байкады, торге ею кдбат курак, корпе тосеп, ж у к к е суйей крс жастык, тастап крйыпты. Текеметгщ ш етш баса теселген сырмакаа да корпе тосеп, босара ж акты сыпырып-сыйырып, бэрш тазалап улгершт!. К арг ш екпенш шешш Ж ацгазы га бердд де, тымагын ©3i ж уктщ иыгына гастай салды. Кдк, торге барып отырган соц, окдш райа Нешбелшщ бетше карады. — Э-э, — дедд не айтпагын есш е Tycipe алмай отырган адамша сакалын саумалап.— Элп балац кайда? Шакцф, меш коре сап каш ып бара ж ать ф едд гой жаца. — Ж о , к,ашк,ан ж о к , - д е д 1 Heci6eAi т1зе б у г т жатып.— С1здд ганыган соц, куанганынан 6ip м ал эк ел ей н деп opicKe кегп, кэз1р келедд, О л сезддц 6opi 03ine айты лганын Ж ацгазы ук,ты. ¥к,ты да, Heci6eAire риза болды. А цырын eciKTi аш ы п сыртка шыцты. — Балацньщ кусы кутгы болсын, келш!..— Диханбекпц сол созш естш, Ж ацгазы галт токхады.— Ары ойладым, 70

___________________________________(Жену экагадан алмнда... 6epi ойладым, адьфы кдЬарымнан кдйтгым. Бул да менщ ырызрым иютар, татып кереш н. Кудай алып азайтса, кайтер ем, берш кобейткеш не к енейш дедДм. Heci6eAi де б1рдеме деда оны Ж адгазы а ж ьф ата алмады. Ж етектеп атгыд мэшсш е в д туешдц оран арткдн тед Тэу1рбаланыц теркш ш ен экелген тесек-орны, ж асауы болды. Qftreyip, уш ж арды н еда Тапырадтаган тайлад кусап Ж адгазы Ютэпбек кеткен жакда жайау жупрда Б1раз кун 6ipre болып жаман уйренш кэлышы, Ж адгазы кеткесш жалгызсырап Кггапбек уйде отыра алмады. Халш б!лешн деп, туске таман жалгыз 03i К ебекбайдш не карай журда Ж е д г е а байрус ж аны крлмай ол ео к тен юргеннен жалпадтады. — 0 й , агадмен амандас! - деп, 03i де икемделш кеде жаткаи Ж акдшбайды жадылдыра жаздады.— М ен шай крйып ж1берешн. — Ж о, жедге, ауре болмадыз!— Босагада турран самауырды далага ал а ж у п р ге н ж е д г е с ш Ю тэпбек ©3i тодгатгы.— Асыгыспьш. Ж ай, амандыдгарыдызды б 1 \\етн деп гаргем. Ж акршбай батьфмеи ад>1лдасатын 6ip шаруам бар. Малга, уйге енд1 осы ие гой, сондыдган оньщ акр1лынсыз болмас. — А дылдассад, Ж ады п б ай , Mine. 0 й ,\"а р а д а ж ад ы н отьфьш тында созш.— Ж ед геа сойлей ж урш дастаркан жайды.— Куыс уйден кур шыгамысьщ, тым курса айран innui! — Bip сездд Ю тэпбекке айтса, 6ip с е зш Ж акдш байра айтады.— Омырткдсы кдтпаса да, осы уйдщ еркекке кдтысты TipuiUiriH осы ж асап ж ур. Бала ем ес пе, бес- алты усад малды уйден узатпай жайы п жур. Алысда 6apyFa Q3i де батпайды, мен д е крй-ад крй дед1м. Кудайдыд кдрайтып муны бергеш не д е uryidp. Бул ж о д болса, отгы д басында омалып жалгыз калмаймьш ба? — Бкууц кдсымызш кошсед1з кэйтед1? Ею уйдщ малына Ж ы ргал ад дзрайды , 6ip-6ipiM i3re к а р а боп оты р ар ек. Кемендеп макратым да соны акдьдласу. Буранасы катып ер жегкенше Ж ак^шбай касымда болсын. Калай, барасьщ ба, батыр? Барам, — дедд арыд кара бала ак^лга сальш жатпай- ад 71

Ш хцтан fHiffafoh-ifKM__________ — Ой-буй, оган салсац, ол ушьш тур гой, — деп, жецгео алдеб1р KiGipriK авдзрпы — 03iHAi корсе, езлген а к е а ззршп ка\\е жаткднддй куанады. Бала неме н е т блсш. — Е, не OiAreHAi айтып отырсыз? Ж акдшбай кдрсы болмаса а з кдрсысыз ба? — Мен кдрсы бон кэйтейш, Жакршбай кдйдд болса, мен сондаты аддммын гой. Жецешемд1 журзкд тасгаганддй кзйпп лсалгыз кдлдырып кетемЬ? О Kid не дейдд? Мерген агац отыз ж ы л азайыннан жырак, сол ж ецеш ец уцдн журген жок, па? _ Кзтэпбек ззлш ззстей крйды. О л жагын бул ал! эбден ойласзырматан е к е а Шешесш Tiirri Огарбайдыц аддмы санап, ескермепзз. Б13 кете 6ерем1з, ол кала берегу деген, - бар ойлаган Typi — сол. Е-е, Кебекбай маркумныц коп сырына енд1-енд1 Faria бойлап келеуу. Кргсы-жазы шешесшщ кдсынан ажырамай, неге 6ipre Komin-крнады десе, сырт кезге icrereH езш ше сайасазы екен-ау: сонда ш еш ео Огарбаймен емес, Кебекбаймен 6ipre кошш-крнганддй корше/у екен гой. Бул уй бул арадан кетсе, алды-аргы ашыльш, шешео баЙ1ус!ыц да айналасы кдцырап кдлдды екен-ау? О-ой, айагьща тартсан, кеудец ашылган, кеудеце гаргеац, айагыц ашылган кыекд керп е кусаган ку OMip-ай! Енд1 кдргайганда анасыньщ абыройын тепп ала жаздашы-ау. Bip тосгаган айранды dMipe садды да, бетш сыйпап орньшан турды. Жалтакуаи, беззне Жакдшбайдьщ кдрай бергенш байкдды. — Ж а з шык,сын, — дед! кдсы на кел1п аркдсы нан к,агып, — ж айлауда 6 ip re боламыз, ар жагын таил аздллдасамыз. Уйден шьпуедн бетте Клтэпбек шеш есипкш е тартпай, крташтап ор жакцагы ш оку жаргаекд кдрай журдг Жанагы асыгыс шезшмше бола жецгесшен ол кдтгы уйалды. Тып- тыныш 0Mip cypin жаткдн длдмньщ есше ойьшда жок, н зр еет салганымен крймай, баласьш елендетш тагы крйды. Ж асы жиырма ж епге келсе де, id ал! шалагай. Алды-аргьш ойлап сойлеу/у, ойлап icreyAi кдшан уйренерш 6ip кулдй б ко н. Ж артаскд шыгып, кунгей жак, бетшдеп ы куасы тв келш суйене зурды. Енд1 не кггейдд? Айтар сезш женгесше айп.гп крйды, ен/у айз'кдньшан кдйта ма? М ерген атасы TipiAe бул уй еш кдш ан аш кдлармы з деп ойламайтын, ол Kici уй шаруасьша кргрсыз болганмен, тузден табыссыз оралмайтын, 6ip/y oipre жалгап кунелтетш. Езуу ол жокуа кэйзхуу? Ана 72

Ж а у о/смаРан аманда... бес-алты усак, мал азык, бола ма, кш м бола ма? 1лдалдалауга ол мал да жарап кдлар едд-ау, 6ipaK, соны ж е а р эйел мен ж епм бала жендеп 6aFa ала ма? Bipre отырса, оньщ ж еш н 6ip Жыргалан-ак, табар eAi, амал не! — \"Ж ур, будан былай сен де бгабен 6ipre бол!\" — дей ме элде ш еш есш е? ©йдесе, оньщ не эбестш бар? “Ж ок, шырагым, мети крзтама\", — десе, кэйтед1? Ж алр ы з уй Отарбайдьщ кдсында кала бере ме? Кдла берсе, н е кдллады? К ецш мунда болса, оны зорлап кдсьша апарганда не утады? Елуге келгенше аж ы раматан ipreaepm ендд бузтанда не таппак,? М аркум М ертен атасы болса, н е акд>1л айтар едд кэз1р? \"Анадды ренжггпе, Ютэш. О ны сен тусш бесеч. ендд гам тусшедд? О ны ренжггуийлер сенега де кеп\", — дер ме едд? Эй, солай дер едд-ay о Kici. Кдлай дегенмен Отарбайдьщ занды эйел1 болмаса да, эйел1 кусап жургеш ьщтайсыз-ак, ©зш е кдлай екенш кдйдам, езге журткд, afrreyip, ьщтайсыз. Бэлюм, езш е де солай шыгар, оны айтпайды гой... Некел1 журттар ж араса алмай жатады , бул екеуга ж арасты ры п ж урген не? Сыйластык,? С уш спендщ ? М ахабат? О тарбайда не кддлтан м ахабат? Б эйбш деа, токдлы — era б1рдей эйел! бар адамда махабат бола ма? Era эйел! аздык, егкендей, муньщ шешесшде Heci бар? Бурын ж ас болтан шыгар, K33ip алпыстан.элдекдшан асып кеткен жок, па? Екеушщ енддг1лер1 не? Ж о... Ж о-жок, Крота булардьщ крртайса да крша алмай жургендершде 6ip сы р бар. Cipa, шьш сыйласатын болса керек. Кеш е уйш е шакдарганда кердд гой, Отарбайдьщ мальша, уй-жайына кдрап журген — бэйбппесшщ era itrici мен келшдерь солардьщ бала-шагасы. Ал оньщ е з кшддпнен не бэйбипеде, не токдлда перзент жок, М уньщ шешесшен туа сап елген сол 6ip жумбак, крга, cipa, оньщ бар керген перзентп — сол Бул жатынан бакдотгы адам деп айта крйуьщ кдлйьш. Ал мал жатынан кемддк коре крймагаи болу керек. Жылкд>1сы жылда ж еке кдкггайды екен, ал кррадаты крйы кез мелшермеи ж еп-сепз ж уз. Бэйбиненщ era irridHe 'raecici де, муньщ ш еш есш ш де соньщ ишнде болтанный езш де ожептаур. Ш ешеашга дейтшдей ен сап енпилеп берген б!рдеме бар ма екен 83i? Bapi ортак, 6api 6ipre ме элде? Bip тан калатыны: бойбипе мен токдл муньщ шешесше кдбак, шытпайды екен, тоба! 1штер1нде кдндай и т елш жатканын кайдам, omeyip, сырт кезге кд>гаганган, жакдырмагап 73

ftfc w » .» Н М Л ,-ы .ы к)'|лык, адгаргпайды. Балюм, Жадгазы екеушщ кезшше 6ip хунте жукддык, танытпайык, деген де шыгар. Алайда араларында эдетке ай налган кглтипан болса, олар ангартпаганды uieiueci неге 6ip уак,адгаргып кдлмайды? Элде акуалды, туйснсп уш эйелдщ тап 6ip жерге тогыса калганы ма? Ж ок, адде бар сыйкуар Огарбайда ма? Кдлайда адам б1лмейтш 6ip акуалы бар. Иэ, акуалы бар. О лардыд ол акуалына муныц акуалы жетпейду. Жетпегесш, чустнбейдг \"Tayip6aAa екеум1з ез утиизге кдшан кричамыз?\" — деп куайалатып керсе, бэлгам. ар жагьш iueiueci e3i адгартар. Сол оймен жартасты сырт айнальш уйге келсе, Teyip6aAa eciK аддында жерошак, жасап жатыр екен. — Кун жылынды гой, енду отгы далага жагамыз, уйдуд inn ыс боп кетеду, — деп, эй-шэй жок, бутан тусшдуре басгады. — Ж урчкд ошак, ж асап 6epin Кэйтесщ, э з ушм1зге кетпеймгз бе? — деду Киэпбек кулш. — М енщ угам — осы. Ешкдйда кетпеймш. — Кетю.'пз келгендуктен емес, кету керек болгандыкуан кегею з да. Мал-жан, крра-жай, бала бар сыйакуы еду, 6api кдлды гой. — Эй, Кутэш, — деду ineuieci уйден шыгьш, — Саган кдратып отырган 6ip сезьм бар еду, есчме жакры салдыц. Сети, ана уйге кегкетнду керш, сол уйдуд жагдайын ойладым. Еркеказ уйдуд жай-куйш сен б!лмейсщ, мен б1лем. Вершен келшге кдшын: малга кдраса, баласы; балага кдраса, малы кдлады. Ж а з б1рдеме куап ж ан 6aFap-ay, acipece куасга куайналады. Ары таргсад, ат еледу, 6epi тартсад, арба сьшады. Ойлай-ойлай келш, м е т д гокуаган жер!м, балам: сен сол Кур Крйшыдагы куасгауынды крйсад кэггщду? — Крйганы кдлай? Бармаймьш ба? — Бар. EipaK, б1ржола к е ш ш кел. Куаскд кдрай Жырталадды жумсасад, сондай 6ip тас уйду осыннан да салып берер. Ш ешесшщ ойьш сонда гада укуы: 03i кешпей, кдсьша муны Kemipin алмак, Уш уй ipre ажыратпай, 6ipre отырайык, дейду. Крнша ойласа да, Итапбектщ мыйына бул ой гармепп. Heci бар, малга жайылым жетсе, крныс аудару кднша куайын дейсщ. Кржамжар мен Рахым кдлай кдрар екен? Ш ешесше жакуандаган сайын олардан 6ip турл1 алыстай беретш сеюлду. — Жарайды, малымызга крра, жайылым, ез^пзге уй салатын орын берседдер, алдагы аптада кешш келейж. 74

Ш,ад_ окагадан алитЬа... Уй-жайымды керш крйтайын деп, Кпэпбек туе ауа Кур Крйшыга кррай салт келе жаткрн. Уйленгем 6epi уйдем узап шыкррны осы. Ж енгесш алды, ам анда да агасынам т а р !ъ т алды деген ат кэз1р OFaH ж ала бон ж абыскрны н iiui сезедд, сондыкуан 33ipiue жургган аулак, ж у р п а бар. Аптаньщ шпнде айнала Kpnbi езгерш кепггп. Крй малы кек куа бастапты. Крграхкр котеркгенде, 6ipi алысга, 6ipi жакршда ецкей крйын куйтгеп журген жандар кезш е шалынды. Кдй крйдьщ гамддга екенш крй кргстаудын; мацында жургенше кррап шамалайды. Бул етдрдщ ap6ip жырасына д ей н OFaH жакры мамм. Алдындагы Кур Крйшыдан батыскр кррай келбеп жаткрн тау — 1ргетау, ол осыдан барып Крйбын тауына крйындасып кегедд. С ол Крйбын мен Ipreray крсылган тусгьщ е р жагыцар Крсгал атгы кркггау бар, сол арадан Бас Ыршуыкрр дейн созыльш жаткрн — Ортатау. Осы Ipreray мен Орггатаудьщ сай-сайын тугелдей солтангулдар крюгайды. Крйшьшьщ белшде де солар. Тауды крютамайтындар к енщ жазыгындары Акрудыкуа. Крмысты, шнлр ол да шуйгш жер. Жалпы, гам крйдр уйренсе, соган жететш жумак, жок. Мал екеш мал да бетен жак,ты жерешбейдд. О й куып кеткен Кпэпбек кррсы жотадан рылт ете крлран жалгызды к е т байкдды. Ендд кршакц-аганым уйат болар, гам де болса тэуекел деп, тура журдд. Ж ар ы н д ай б ер е таны ды: К рцры ш ты ц Байкрнысы. Усен болыскр узбей шабарман болтан, кэз1р де жаца болыс Байсакрлга сол крвм епн керсетш келе жаткрн, алымды, жылпос, шаршау дегендд б км ей пн 6ip окдпау жан. Крюгауы Акрудыкда едд, мунда жумыс айдап акелген болар. EKeyi ш уйркелесе амандасты. Ш абарман адам бостан- бос шапкртлай ма, бесе, елдд осы жумага Крсталдагы мешггке шакрфып келедд екен: уйезден арнайы raci шьпыпты, журт жы йнап 6ypciryHi тусте ж ы йы н етгазбек Kepinepi. Ж ол сураскрннан к е й н Байкрныс Кпэпбектт кррытгы: — Алыстан арбалагаиша, ж ары ннан дорбалапсыц, кртыньщ кутгы болсын! Айткрньщ келсш.— Онын, кекесш ш К пэпбек э д е й елемедд.— К ш к е н е а т ш алдырып эщтмендд айтсащ пы, ойттп-буйтштт деген есектен баскр ештеце еепм еййз; крзан-айаргьщ басы-крсында журс!ц, ненщ шын, нен!ц oripiK екенш аж ыратьш берсецпп. Крсталга келсец, 6apiH естисщ . Ka3ip ж олы м нан богеме, асыгыспын. 75

Ъекецтан М ф квЬ -цлы __________________________ — Асырыстык, — шайтанньщ ici. Apbi-6epi шапкылап шаршаран шыгарсыц, б1здпине крна салсацшы бугш. Асыкрай тушмен эцпмелесешк. Ж о, °йбай, оран уакрп' крйда? Осыдан крйтьш оралып бугш Байтаракзжше баруым керек. Е, Байтарак;пюнде нец бар?— Кггэпбектр есше бррден Элсиэ Tycri.— Баскр уйге крнуьща болмай ма? — Болмайды. Ж эркенгген шыкррн бастык,со исшионде, крсында болып, крнакрд крлзмег керсетпеймш бе? — С ен жеткенш е тун болады. Тун ишнде oFaH не кромет корсетеоц? Крйнына кртын сап бересщ бе?— Крнакуын, кез! б1рден Элсиэге тусетшш ойлады. Оны одан елердей кдхзганды. — Елге келген улкенге иш п сын керсету мшдет крй. — С е н а з де асын берер, гесегш салар, эцггме деген Байтарак, атацнан-ак, артылмайды, одан артык, крна!ъща крндай сый керек? Кудай бь\\едр, ойлап чуррацыц оз кулкррнын гой: ерекш е куттмге уйренш крлрансьщ, ол уйде бабьщ болынкр1райды.— К енет ойьша: \"Осы оцбаганньщ Элсиэге бола баргысы кеп турган жок, па екен?\" — деген кудрк юрдр.— Эй, сен ана атарньщ кенже келшш крмай 1-урган ш ьтарсыр? Kyfteyi жок, тугЬ\\, куйеу1 бар эйелге де errri едрц сен бэле. — Крй, Кггапбек, кр>1лжагыцды кейш айтарсьщ. ©31нщэбден далбасалагагрын Ютаибек Байкрныс узай бере анрарды. Элсиэ туралы одан б1рдеме ecririci кеп ананы 6ip, мьшаны 6ip крймай сураганы, кэз(р байкрса, en-epci екен-ау. Бэрш ен бурын крйнында жаткрн е з эйел1 бар адамньщ айдаладагы эйелдр айдаладагы ер к ектен кд1зганганын айгсацшы. \"Буйтпеупд едр, бутан не квршген?\" —деген болар Байкрныс. 0 3 i де б1рдеме квршген болу керек, сол келаппек еан е ж ш туседр: тары 6ip Kepiici келе ме, сейлессем дей ме; ойындр, awreyip, pjafh журедр. Bip сэг буварр 6ip турл1 кррап едр, acip e c e с о л крэРлыгы е с ш е н ш ы крайды , элденеш ишаралагагрдай, сол кылыгында купьрйа сыры бардай кершген. Сол турп басгалып, сол туннен суиртпакцалган 6ip сезим. Inrin oKiipiup ертейдр. Муныю inne рур'аррып, inrre сендр; оныю ше, оньпб де сейтгр ме екен? Сендр дейдр, свнсе, нерып есшен шыкррайды? Уйленгеннен кеш н баскр эйел вз-езшен-ак, умьпылмай ма? О л муны, бэлюм, сол курп-ак,.. элдекршан умьггып кегкен шыгар. Уйлеррш алганын еспген болар... Еспгенде кэйтп екен? Кэйте крйсын, \"е\" дейдр де крйады. 76

____________________________Ж а р ohatadm алмнда... Уйленш алган еркекп неменесше ойлайды? Шындырында, ендд ойладын, не, ойламадьщ не, 6api6ip емес пе? Бпкен жок, па 6api? Э д е м басталган э н к енет уз^лсе де, кулакуан 3Ai ызьщы кетпей жургендей. Э н демегаш, эн есттледд гой 6ip жакуан? Кпэпбек атьшьщ басын тартьш, и л т токуай кдп тьщдады. Э н екешне анык, кэз1 ж етп. Тек ык, жакуан шыкдсдндыкуаи, элсзреп ем с -е м с еспледд. Эйелдш, иэ кдлздын, даусы. Алыстап бара ма, жакдлндап келе ме,— адам укдайды: шыц епп еспледд де, шым жок, боп кетедд; тары узддгш ж етш, кэйгадан узш п кетедд. Эдеш арбап, ыш ыкуыры п ойнап туррандай. Ж акдш мацайда ж ан адам кершбейдд, юм де болса сай кшнде ж урген 6ipey. Айан, ж урш п ен акдф ы ндап жакдшдамак, болды. Сэл 1лгер1леген соц, эл п ун 6ipa3 жок, боп кегп де, артынша айкдгндалыцкдлрап кдйта естгддд. Дауыс шыкдсдн мацайды бул жолы анык, шамалады, жакд>шдаранша козге туспешн деп, атынын басын ойпандау жакдсд тарггы. Шыга келсем, энш ш орт токуатар, 6ipa3 тындап байкдйын; бэлюм, даусьшан да танырмын деп дэмелендд. — Ж ок, бул таныйтын жастагы адам емес. Иэ жас келшшек, иэ булддршш кдлз. Крй ж айы п ж у р ме, н е кд.ш жур, эйтеу1р, 6ip орны нда турмайды. Д аусы нда адамды epiKci3 елпетш жумсакуык, бар: 1здеп, ацсап куткен мешрщ алдьщнан булац ете кдлганддй эсерль Yh цйркшде муншалык, куд1рет бары н к,арасацшы: ж у р ек тщ басы н инемен шымшырандай шым етюзедд. Бурын еш кдщ ан э н ecrin кермеген адамдай ацсары ауып, буюл тула бойы тек ун тындайтын кулак, боп кеткен тэр!здд. К пэпбек кдлймылдамай узак,тьшдады. Эуездд дауыс айналаньщ 6apin билеп алгандай. Эдем1 ун ayaFa шым-шым сщш, 1ле бойындары буйра-пан жел ысырран майда кумдай мамык, сыррыйды. Кпэпбекп эн мулде есшен тандырды: бугал тэнш, мыйын, е ц айары устауга да, керуге де ешюмнщ куддре-п жетпейтш ойы мен сезЫ ш — бэрщ шымшылап шапакуап жаткдндай. Bipece эн сап турран Элсиэ кусап кетедд, б1рде эннщ e3i Элсиэге айналып кетедд, элдеюм сыйкдф окдап, эдеш муны дуалап туррандай. Cipa, сол эйел сыйкдфласа сыйкдлрларан шыгар муны. Манадан 6epi эн деп турраны соньщ сыйкдфы болу керек. Солай ойлаганы мун екен, эн сап тыйылды, Кпэпбек жан- жагына шошьша парады. Шынында, мынау не сумдык; эн деп тьщадп гурганы эн емес пе сонда? Асгапыралла! Мумкш 77

Ш епт ан fivbtkgb-iu*___________________ емес. Эид| ecrirem eripiK болса, онда муны шыпымен жыы урган шыгар. Шауып тепсецге шыга к ел й т , кап KerrepieH 6ipey ары кетш барады екен. 0й! — деп калды G3i де байкдмай. Селк e r a де, кап жерге сулап тусп. Крптьщ асгьшан тулап крс эрш шаш кориуу. Ш ошынып ак, куба кд1з арты на бурылды, адамбысын, жынбысыц, кай жакуан шыга келдщ деп карайды — Эн айткдн ceri6icip? Ь^ыз кулап ж аткан кдбына, о ны ц аузы нан теплген гезепне, одан К пэпбекке 6ip турм тандана, уйкылы-ойау адамша асыкрай кдрады. — Иэ.— Крхздьщ бет кргаылы улгайып барып басыдды. Демек кр1з да шьш, эн де шын. — Юмнщ крхзысьщ? — Ж умабекгщ. М ен Ж ауйармын гой, ага. Танымадыныз ба? О, ку д ай дьщ урраны , е з к дры ндасы боп шык,ты. Кггэпбектщ б е п ду ете калды: маскара! \"Kpi3 шайтан\" деген — осы, кдшан ecin кегаенш б!лмей крласыц. Bip-ак, тунде бойжете ме, 6ip бэлелер1 бар. — Е, сен крйдан эн айтатьш боп журсщ? — М ен энпп емесган гой, ага. Айдалада журген сор, адам еспм ейпн шыгар деп... О зден кррыкранымнан, крлымнан KfifibiM да тусш кета.— Kpi3 еркешп кабина крлын созды. Аркдсьшан сырта кулап кеп крс ерш шашы крса созылды. Крбын пктеп крйьш, кртз бутан бул жолы батыл кдрады.— Ата, уйге ж урю шай ш ш ф.— Kpi3 ершнщ крт-кргаыл екенш epkci3 байкдды. Д ен еа тш-тж, конелеу камзолы тулгасын Tirrri айкындап тур. Аузы оймакзай, су й р иек, суп-суйюмд. — Коп жаса, айналайын. Асьггыс кетш бара жатыр ем. Апара сэлем айт, Бакуат па 63i? — Ж аман емес. Быйыл жакры. \"Бул к}лз да бойжеткен екен, — дед! Кхгапбек курсшт. Неге курсштеш н ©3i де бымейдт— Ж акры бойжетш т! Ж ацаты дауыс муныга болса, кудай бак, берейш деп тур екен\".— Атыныц басьш аулына карай бурды. Ж ауЬар — Ж ум абектщ токдлынан тутан рыз. Бул ауылда Ж ум абек екеу: 6ipi — кджы Ж умабек, eranuiici — сарац Ж умабек, eKeyi де аукртты, exeyi де era эйел алган. Ж ауЬарды н , э к е а — с о н ьщ са р а ц ы . Кз>1зы н ы ц Typi 78

_______________________ Ж ау j/самдан аманда... кртынына тартыпты. Ж а с куншде ете эдеш Kici-тш. Ж ацагы Ж ауЬар к а п ы украйды, бойтанды ты рана экесш е келедг Ж умабек токдльша жаман кдрады. Ж а м ан кдрап ауыртгы ма, жок, ауырган сон, ж ам ан кдрады ма, каз1р оны ц ак,- кдрасьш айырып ж ату аса кршын, блрак, токдлы тер-г-бес жы л ауырды. Кекгем кезш де уй-уйд1 кезш, татп айделага безш кеткен кундер1 де болды. Ж албандап ж ы лап осы Ж ауЬар ж анында журетш. Кейде артынан щдеупл шыкрай, eneyi талай бетен уйлерге де тунеген. Таныйтын журтгьщ тунетпеуге д эи шыдамайтын, ©cipece кдсындеры кдгзды айайтын. Соцры жы лдары байгустын, бе-п 6epi к а р а т ы . Кекгем мен кузде — кус келер мен кус крйтарда — 6ip-era апта жатып кдлады екен, калган уакрггга сан-сау деседг Уй- жайы жудеу, турмысы тапшы кершедг Ж умабек жендеп карайласпайтын сыйакзы. Ею-уш у/vтуып, онысы гокцамаган, байрустьщ бар карал отырраны — ж ацагы Ж ауЬар. Егер улдары болса, Ж ум абек баскаша карар ма еде и м б1ледг Ж ауЬардьщ тары ен шыркаганы есплдп Бул еспсш дегендей эдеш катгы айтатын сыйакцы. \"©й, — деп, кенет Ютапбек е з ойынан e3i шошынды, — осы крлзда шешесшиа кусаган шалык, жок, па екен? Курсьш-ай, гасшщ о йы на кдй- кдйдарыныц к елеи ш Heci? Bipey айдалада э н ай тса да кудисгенем1з. О, тоба!\" — Айдалада езш е e3i тацданып басын шайкады. Децкрра мен Кур Крйнгыньщ арасында Кггапбек сабап журген Кдйымбелек — Ж умабектщ туран imci. О л ж укрыз да бул уйге бас сукрайтын кершеде Бауырмалдыкуьщ e3i баршылыкде багыньт бара ма, кдйда де болса кедейлеуге карайласатындер аз. О, кудейдыц куддреп, есш е тагы Элсиэ тусп. О ны есш е туаретщдей тук бола крйган жок, сонде д е сап ете калды. Элде... дел K83ip ол муны есш е алды ма екен? Bipey сенп ойласа, сенщ де есще туседе тусще юреде не устаган затьщ крльщнан тусе береде деп жатпаушы м а ед1? Э й, бекер емес. Элп уйезден келген неме иекгеп ренжггп ме екен? Слрэ, сорэн ренжш меш есш е алды-ау, айналайын. \"Стзге сенш едДм, ceHiMiMAi ак ,там ай у й л е н ш а л д ь щ ы з , м е ш ойламадыцыз\", — деп налыды-ау. Ютапбек атыньщ басын тартты. Бас Ыршуьпргьщ шокр!сы оцкие карал, муны манаден 6epi багып туррандей екен. Бэрш керш турмын дегендей такэпэр. Иык, сыртынан кек сур булт байау сыррып барады . Ш ок,ыныц баты с жак, 79

Ш султан ЛуЬМ и-цлы кдлтарысынан кдрдыц шоюмдей ш ел кьрлтыйады. Ол биисге ызгар ал1 бар. Мерген агасьша тас тиген сай сол шокдтыд шырыс жакьшда. О жакда караса, вне бойы муздайди. Кулш Т урин приплж айак, асты булш!П шыра келдеау сонда. Дддм oaftFyc в з oMipine e3i ие емес екенш сонддйда рана сезшедд Ауыррыц келмесе д е ауырасыд, елгтд келмесе де олесщ. Ед айары уйленем-ау демеген ж ерде уйлерпп крясыд. ©зщ емес, барш баска 6ipey баскдратын сыйадгы. Балюм, Мерген атасы влмегенде, 6api баскрша болатын ба едд? Байгаракден esi сойлесетшш анык, сезд1рш pai. Оны да кудай буйыр'гпады буран. Элсиэнщ орнын ойда жокца Tayip6aAa басгы. Turn чус сыйакцы. Тап кеше тана баскдша дд1, бупн 6api взгерш кегп. Дэл K03ip сальш урьш Байтарадгыкше жетш барса, кайтер ед? Куанар ма е д Элсиа алде реш+ир ме ед!? Уйеэден келген ок]мд| кутш, буранTiirriкеррлауддрмауы мумюн. Соныд к^сына кршан жетем деп, мунда журген Байкрныстьщ e>:ii алкрш- жулкдш, крсындарылар курдай жоркалап-ак, жаткдн шыгар. Кенет кеудесш ыза кернедк Айналасын каумалая алкан ецш ед сэтаздисп сш оп тастайчын серпш !здедд. Квгареп каре айрыла жаздап к уранд1, Айкдйлап турьш эн айткьюы келдк Айак, асгы: \"А-а-ай!\" — деп кдлканында, астындакы куред! ьггьт к е тт, ерден а у ь т кдла жаздады. Трзгтрпнтартьш, жвнделйч отырды да, в з щлльпына кдрдылдап кеп кулдд \"Осы мен жынданып кепи журмейш?\" — деп, шошыные юрген сод барьш токзады. Б1рак,жымьщ-жымьщ етш, кепке д е т и взш e3i мыскррлдаумен балды. Крсталдшы ж ум а купи жыйыррды Турдымбеттщ жада болысы Байсакдл алпы. О л — Кебекбай курсак куда боп журген Квмекбайдьщ тукан iprici. Атасы бурын би болса, inici K33ip болыс. Эл! чукырьпран тайар rypi жок, Тедкер1сген кейн де, Mine, ел жыйнап, елге сезш баягысынша чъшдатып тур. \"Жегпм Жакршбайга мына пан KJJ3 берпзе крймас. Мерген агамдиа боекд ауре екен гой\", —деп, Байсакдлдыд крразлднып очырганын кергенде, Ютэпбек вз-взшен крраштанды. Уйезден адам келед деп Байкрныстьщ дабырайтьт жургендепйнщ 6ipi Байсакрл да, еюншкг орыс гшшнд1леу, отызддн жана аекдн ак, сары Kici бальш шыкзы. Оран кэйга-крйта кдрап: \"Орыс п а татар ма? Typi бетендеу гой\", - деп кудгалдеп огырган квп. Екеушщ жаньшан кдлмай, журт алдында Байкрныс та еггыр. 80

— Жамаглт. - лед1 Байсакдл журткд м р а п ,— Жармвнттен сыдерго жана заманнъщ ульи-*11 ульвынын Гир| Ултанбай баласы IVipni Жадеымбетов кел!п сггыр. Бу aid — oiiMi-vviHсуаннан шыккдм алгаш бшмд1. окдеан адам. — Суан дей ме? О ры с сы йакдо гой, — двп. алдекЫ еспртр тицыркдп каллы. Дэуыс ш ы к ^ н ж ак д а ж м мы йа 6ip карали да. Байкрныс оган жауап 6epin жатиады. — Жана эаманныц жай-куйш, максагым. ка«ак,кауымина клир up icrey KeperiH 3opin 03i айтыи туацд1рер. Тусшбей калгандерыц болса, кдйталап сурарсындар, асыгыс жок, Аабирсамай. жан-жакхан жамырай сойлрмрй тьпудейик. — Ал, агайы нлар, мен алды м ен кдаскдша о н м д | •шныстыра к е тей т, - дед* 3apin орны нан турегеле Aepin. — Ой, мынауын казаю иага жылмайды гой, — деп, ж ацап,1 flip дауыс тагы килисп. — Казак, PKPJiiMP п vv'PAi узак, кумэнден/Урш кыйнамас yuiiii, ccrwi мен (ii|vv'ii содам б а г тй ы н деп турмын. Мон суан шпнде моддкрын. в зпо молакзпн взгешел!г1м: монщ ата-бабам ежолд*и кдрамснде шпнде балып, силтангуддармен араласын oMip cypurri. Аралары1(ылде солташул Турган депен ю сттц ypikuid бар ма? — Бар Баласы отыр. Ой, Моуг1\\, кдйдасыц? — Мундамын. - дед| Мнупл ец aprxjj жакуан орнынан турмасгаи. Шын агы Ешмукдмбог болса да ofttvu Батнан Моупл доп «гг крйган сон, калган ж урт та солЛй атан кеткен- А1. — Ж ара1|ды, ш б е н а»(ы н ан жондеп тал ька жатармын Оиршо МП1МОМД1.иггайин Осындд отырган акракалдар биупе лес, суандер I866-жыды орыс боданльиынан кдшып Кулжа ' uhijh.i бортам. Ал Кулжаны Калпаковскнй басып алтаннан кейш, 1Н82-жылы кдитаден о т жорию копии келген. Сол 1КЫЛЫ. ж ург жайлауга жанаддн 1Ш1а орналасын жагканде, <a \\v t I жил-жонсксй Ж.Щ.ПЫ аЙ1к*1МТурканный кошшо тан колодд. Бфш mihui, 6ipiu жетепне алый киле жаткам Турканный крс жуйриню ко w p i туин, кдтгы ки плоды Кдрулы аскер жатым кои жабысдды. Казак,и \\ кечде орысша ПЛ бимоид) «кои. имддсыи журш утыскдшиа кош колш Л*дастыш гусод|. Эйеддер уй Tine бастйды Б|роулер еш солдатка аирам бороде Олар сусынка бас крикам козде, Typnui okj жуйритн алады да катоды. — Е. омы бйами, арысгар атыи котом Турмцца. >1

Ъвкщлтан НцЬквкв-цлы_____________ — Бглсегиздер, ештеце етпес, тары 6ip еетерщгзге туарпуздер. Содан ею салдат куьш барьш атып тасгайды. Сонда азд щ акещ з кдншада екен, ознцз кдншада екеназ? — Э к е м ж иы рм а уште, мен уш ж аста екем, - дед! М эупл бул жолы орнынан ы ткрт турегеп. — О гыра берпуз, ацгш енщ кдгаына эл1 алда, - дедд Зэрш кулш. Егер жацылмасам, сол кезде Турганныц uKeci би бон турран. Солай ма? — Дурыс. Tiaeyai деген KicL. — Борщ б1\\едд екеноздер гой оз!. — Е, бммегенде, оз аулымыздьщ адамы гой. — Бглсещздер, мынаны ойлап керщшдерип. Баласы турмак, oip крйын атып тасгасацыз, би d a re не icrep еда? Ж е р г е тырып жЩередд, — дедд м ан аты дауыс жезрлтектеу кулш. — Дуры с айтасыз: ж ерге тыгып ж!берер едд. Ал жацагы TiAeyai би орысгы ц ею салдатына тук те крала алмапты. — Иэ, тук т е кдыла алган жок, — \"Bi3 кдшып бара жаткдн кэшкранды атгык,\", — деп, ею салдат аман-есен кутылып кетиго. Ж азы кры з адамды атьш тастаганы ушш, тым курыса жарты сотке д е турмеге оты рм аты . Осыган нанасыздар м а нанбайсыздар ма? — О йбай-ау, нанбаранда, солай болганын 6iaeMi3, ecrireiyda. — М шеки, патша кезизде б!з осындай халде ©Mip cypin келддк. Куш жок, крллатын кайла жок, болгасын, амалсыз соган конддк. — М ына ж а ц а заманьщ ендд содан купю ра ма 61здД, жок, па? — Куткдрады, кориэ, куткарады. — Аузьща май, айналайын, айпсдныц келсш! — Ак,сакал, д ал м ё н щ мак,танып кдлаты н жер1ме келгенде, созичдд б о л т кетгпуз-ау. — 0 , не дейт? Айта бер, айналайын, айта бер! — Айтсам, ж у р т улап-ш улап жатканда, eKi салдат ад ам д ы ем е с , к,ашк,ан су ы р д ы аты п тастаган дай-ак, жайбаракдт Ж эр к ентк е кайтьш кетедд. Кеудеанде намысы, басьшда акрдлы бар адамды мундай кррлык, ашындыра ма, жок, па, аззтьщыздаршы?! Бул жолы ешюм ундемедд. Олардьщ жауабы ендд Заршке керек те болмаган сыйакуы. — BipaK, а ш ы н га н д а н е гете й сщ ? — д еп ы зал ан а 82

_____ ____________________OfCai/ окмадан аманда... жудырыгын туйдд.— Кдрулы салдатка кдрусыз крзак, не icrefi алялы? Атып тастагаштьщ кунын даулаймын деп, e3i тары атылып кете ме? Алайда ыза-кек пен намысты ел1мнен де кyum деп есептеген уш-терт казак, болтан екен суанда. Солар сез байласыпты да, Сырльггамнан каратай кесш жаткан орыстарды бак^1лап ж у р и т . Bip куш арбамен калага карай Kerin б ара ж аткд н ею оры сты Белбулак,тан аса бергенде устап алып, арбасымен тебенщ астьша апарыпты да, таза мусылман кдллып крйа бершп. — Е, еспгемдз, ¥лтанбай гой ал. ©й, сонда сен ¥лтанбайдьщ баласымын деп турсьщ ба? — Аксакал, айгъш бггейш, арты нан сурарсыз. А л ендд мынаган карацызшы: олпрмей, дэнеце етпей, анш еш н эне жерш жендеп ж1бергош уппн, элп терт казакуы устап а л ь т орыс еюметт тугелдей Ci6ipre ж ер аударады. 1ппндеп ец жасы жэне уйымдастырушысы болтан ¥лтанбай жыйырма сепз жы л Сахалшде болып, сонда жургешнде oip орыс кдазына уйленбей ме, содан мына алдарыцызда туртан мен тумаймьш ба? Шешем орыс болтан соц, отан да ептеп тур-туам украмай ма? М енщ краскдша ом1рбайаным осындай. Ал, кдлай, канагатгандыцыздар ма? — ©й, элп ¥лтанбайдан езге ymeyi кайда? Олардан бала- шага бар ма? — Аксакал, ол ymeyi де С Ж рдщ суыгына шыдай алмай барган жылы-ак,ауырып вл и т. Булацпмеш осымен б трей ж , ендд е з ж умысымызга кошешк. — Тура тур, алп ¥лтанбайды айагына дешн айтсадшы, K33ip бар ма, ripi ме o3i? — О л Kici ripi, к эз1р Ж эр к е н тге м еш м ен 6ip re турады. \"Солтангулдарга бар, Туртан деген ж т т г е н бала-шага бар болса, 61л, сур асты р \", — деп, м аган 6apiH тап сы ры п ж iбepreн — со Kicimn o3i. — Ойбай-ау, Мэуплге сен б эр1М13ден ж акм н туы с боп шыкзыц гой. Курметще той жасайтын шытар М эупл ендд. — Ж а, дабырамайык, С ез тындайык,' - дедд Байсакдл кепшшкке кдбатын шытып. — Ал енду, жамагат, Ж е р к е н т ге н е боп ж аткдны на к ел ей ж , — дед1 3 e p in даусы н салм ак,танды ры п.— Жасыратыны жок, \"Бермесе де бай жакры, жемесец де май жакры\", — деп оскен халыкрыз. Байдын тырнаты кедеиге батып келгешн, кедейдщ отан шыдап келгешн ешюм А(' eripiK дей алмайды. Былгыр кд.гсга ак, патша кулады. Кузде 83

Ъвкоутан Мук/кекв-цлы____________________ ! Ленин бастатан балшебйсгер тецкерк жасап « о м еги оз крлына алды. Ленин ен эд1летп, бай-кедей, орыс-казак, деп алалан белмейтш. халыкхыц муц-мукуажын орындайтын оюмет орнатып отыр. Оны сабет еюмеп. крзакди айткэнда кецес еюметт, йагни барлык, жагдайды халыкрен кецесе сггырып шешеттн оюмет дейд1- Бул еюметп каз1р жер-жерде эскери-тенкерю тж кэмитеттер баскдрып отыр. Ондай комитет обылысы-мыздьщ ортальны Верный каласындд осы жылдьщ ym iH iui мартында тана курылды. Кэмитетгщ терагасы — Бинаградып деген адам. Ал б1здщ Ж эркент уйез1нде м аж ш с болып, онда терт кэмисар сайланды. Азамапъш,-агам1шлж женш де Малинин деген Kid. Сол кунп мажшсгт баскарган да сол. Эскери кэмисар — Михайлов, азык,-тулж кэм исар! — Дубин, ж е р м эсел еа бойынша Прохоренко деген юсплер — 0 й , ецкей орыс крй оларьщ, казагы кдйда? — Бул Tepieyi камисэр, олардьщ торт-бесген акрмдасып огыратын мушелер1болады, мше, сол мушелердщ шпнде казак, та, уйгыр да, татар мен дуцген де — 6api бар. Солардын, 6ipi мына мен, мшеки алдарьщыздатурмьш. Мен сол жер мэселеа бойынша курылган кэмисиэге мушемш. Шынын айту керек, агайындар, Ж еркентгеп жагдай терт аягынан тис турьш жецделе крйган жок, Шегара болтан соц, кулакцы 6ipece нике, 6ipece сыртка сап отырмасац, болмайды. Ал кулак, салсац тэты крмын: осек кеп, оньщ aripiri мен шынын ажырату оцай емес. Былтыр Крггай ею меп аскер дайындап жатканын еспдж. Муньщ 6api ел шпнде урей тугызбай крйа ма? Ал урей билеген елд! баскару кршын екенш бэрвцз де быеаздер. Крлдда кэз1р кеп аскер жок, болса, ол эскер/и азыкуандыритын жатдай да жок, Бар-жоты 6ip гарнизон тана аскер бар. Сондыкхан отан кемеюш ретшде Крвыл гвардиа дружинасы курылды, оньщ бастыгы Крсымхан Шаньппев деген татар житп, жара егамет мусылман баласьша ж аман карал жаткдн жок, Эскери кэмигет мушелершщ шпнде Крсымхан екеумцден баска Эбубэюр Ж ушсов, Аббас Миршанов, Нэжш Хамитов, Хусайынбек Ю нусов, Эбджайым Падшем1ров. Эбубаюр Юсупов ceid\\ai мусылмандар бармыз. Казак, халкыныц муц- мукз'аж ына карайты н \"Алаш\" кам итеп жумы с гстейдь Осындай макратга курылган дучгендердщ комитет \"Шуро\", татарлардпо \"Курылтай\", сартгардпо \"Турин\" деп аталады. Мундай кэмитетгердщ курылуыньщ e3i — мусылман халкына берш п отыртан алгашкы кецшшктер. Калада казакцар аз 84

____________________________Э/Cai/ о/смадан аманда... гурады, Ke6i ауылда. Ал басшылыкдыц 6api калада болатыны бемш . Крлада казак, жок, болгасын, басшылыкуа да казак, болмайды. “0 3 i жокдыц K03i жок,\" демей ме, e3i жок,казакуыц жагдайын басшылыкуа сонда гам ойлайды, ойлаганмен оньщ хал-жайын казакцыц езшдей гам бкедд? Сондыкуан казакдф кдлага карай беттуземей, огырыкцанбай болмайды. О д эрине, 6ip кунде бола калатын ic емес. Ец еуел1 ниегп тузеу керек. Ол ушш бэрш ен бурын баланы окрггудан бастау кажет. Окдлмаган, бм м еген бала халкдш ьщ болашарын болж ай алмайды. Б1здщ е ц улкен ж ау ы м ы з — надандык, Одан арылмайынша, беден сор да ажырамайды: езге халык, жогын 1здеп, керепн тауып жаткщда, 6i3 6ip сордан 6ip copra батамыз да жатамыз. Bi3 ежелден мал бакып, мал 6i3Ai багып келе жаткдн елмзз. BipaK, oMip боны ecrin малмен 6ipre мал болып QMip суре беруге болмайды. Онда баска ж урт беддц оз!м!зд1 де мал курлы коре бастайды. 03iMi3 ештеце бълмеген соц, б!летщдердщ жетепнде немесе келецкесшде кете барамыз. Bipелдд еганпп ел тек карумен гана алмайды, бшммен, акдллмен де алады. Кдрудан жещлген оледд, бйимнен жегцлген Tipi елж болады, йагаи кул мен куцге айналады. Сондыкуан кецес OKiMeTi 6epin оты рган к е ц ш ш к п о сы н дай и п ic ymiH пайдалануымыз керек. Т аш 6ipa3 айтып-айтып кеп Зэрш сезш айацтаранда, Кпэпбекнен катар отьгрран Ж ацразы гуж ете кдлды. — Ж аца егамет кедейддга болады екен, кедейге тецддк тиедд екен деп ecrin ек. Айтуыцызга Караганда, а з езп ц з кедей к ер ш е а з, ал 6ipaK, с е д щ кдсы цы зда ж урген юсппц 6ipi — болыс, eramnici — болыстыц шабарманы, сонда болыс пен шабарман да кедейге жата ма, кдлай, — соны тусщддрпазип! Э й, Ж ацгазы, жайыца отырмайсыц ба? —деп, алдыц™ жакуан Кдйымбелек айкайлады. — Саран жалггы казак, халкршыц жагдайын туанддрш турран жок, па о Kici. Сенше немене, кедей Fana казак, та, бай казакка жатпай ма? Мен казацтыц емес, егаметпц жайын сурап турмын. — О з д щ сурарьщыз е те дуры с сурак, — дедд 3opin кргалла кулш. — Э р ж ер-зр ж ерде болыстарды орнынан •rycipin, кедейлерден комитет сайлап ж аткандар бар. Егер оганпй p er келгетм де ci3 басгык, болсацыз, онд а а зб е и до 6ipie журш калармыз. Сдзге та™ 6ip сауал, —дедд сарац Ж ум абек камшысын 85

Ш сут ан МфМя-ужн________ ___________ кетерт. — Балаларыдды okjjt дейаз, оны кайда окыгамыз: молддади ба, жок, каладагы орысша м ек гетен бе? Окудыц жаманы жок, кайсысына крльщыз жетсе, сонысьш окдгга бервдз. — Ш ешещз казакща бьле ме, жок, па? — Бшэд, 6ip кдзакхай сейлей алады. — Осында келген сои, уйренд! ме, жок, алп итжеккенде ме? — Шешем1з екеум!зд1 де казакщага экемнщ o3i уйретп. Елге аман-есен книгам деген у м т н экем ешкдшан узген емес. Эйемм орыс, балам да орыс бон барсам, не бепм/у айгам деп, кез1 уйкдша кеткенше маган сез уйрегепн. Мен уйренген/у шешем де шетшен уйрене беретш. Сахалинде журш дэл кэз1рпдей сейлей алвамыз жок, эрине. Бес-алты жыл казак, шпнде болгасьш, тез уйренш кетпк. Экелиз ¥лтанбай — кдтандау Kid, шешем де, мен де одан к д пы крркдмыз, патша еюмепне кдрсы шьпъш журген адам одай ма? Ондай адамнан кррыкрайтьш журепм!здщ iyri бар ма, крркамыз. — Ш ешем де, мен д е экемнен крркьш казак, бон кетпк деседип. — Солай, акракдл. BipaK, есицзде болсьш, крйды кднша крркрггсадыз да жылды бола алмайды. Крйдан крй туады, жылкдгдан — жылкрь Кдзакт-ан да казак, TyyFa тшс. Ал егер крзакуан казак, емес бала туса, оньщ е з1 жаратылыскд кайшы, онда табитатгьщ зады бузылады. Мен табигатгьщ зады н бузып туган бала емесшн, сакуаи туган баламын. — 0 -э , ж арайсы д, ж игам , дурыс. Айтканыд тура, — дедд кезш де Отарбайдан сод би болтан Доскдра.— Неменеге оньщ ш еш есш айтып кайта-кайта кдлжырта бересщдер? Осында отырган тед жарымымыздьщ шеш еш з кдлмак, oipaK, кдлмак, боп кеткен еш белем1з жок, 6apiMi3 де казакрыз деп отырмыз гой. Адам турмак, жы лкуны д кулыны да айгырына тартады. Сурай-сурай, ж урт содында не болса соны 6L\\rici кеп жайылып кетп. Сол кезде Зэрш эдпмеьп айадгау керепн сезш, журтка туткыйыл 6ip ой тастады. — П атш а ошметт кез1нде кдзак,тыд кдншалык, адам санатына альшбаганьш, ал орыска крл кегерген юсшщ калай айаусыз жазаланганын ж ада TypFan мен ¥лтанбайга байланысгы айпы м гой. Сол айтканымды есжгген шыга бере умьпъш кепп журмендздер. Ж у ас болганныц жега осы екен деп, ундемей журе беруге болмайды, Ойаныцыздар, ем1рден 86

____________________________Ж ду Жаш)д„ алишда... ез улесгерщ!зд1 алыцыздар. Кецес егамеп э р улт, ap6ip халык, езш щ тш н, мэдениетш ерюн дамытсын деп отыр. Соны ескервдздер, соны жузеге асырыцыздар. Крйды тастай сап, бэрщ де кдлага карай тура к д ти ц д а р демеймш, 6ipaK, сай- сайда, крра-кррада бьггырап ж уре бермей, 6ip жерден орталык, ауыл жасап, там уйлер сальга, бала-шаганы сол арада окэггкдндарыцыз жен. Сонан сон, 6ip айтарым: кей ж ердщ кдзакцары ак,-кдрасын ажыратпай, efrreyip, оры с атаульпа кдрсы шьпып жаткан кершед, ондай арандагуга бармацыздар. Мен шешем орыс болтан соц, оларды крргап туркам жок, Фрак, орыс кана емес, казак, пен уйш рды ц д а, дуцген мен татардьщ да — бэршщ жакрысы мен жаманы бар. Адамныц жаманы болганмен, хальщгыц жаманы болмайды. — Оу, 6ipece жамандайсыц, 6ipece мак,тайсыц орысгы, бултак,татпай ток, етерш айтпты! — Ток, eTepi сол: патш а бимет1 кезш деп эде^м ен орысгыц эшрендеп келгеш болса, крлма-крл сен де сазайын бер,— кэз1рп еш м ет ceHi крлдайды; кецес еш м етш щ талабына сай тец санап орынды -блеклей келгеш болса, сыйына ылайыцсый жаса, бауырмалдык,корсет. Бурышыша бута берме, е з есендд еипомге Ж1берме. Енд1 тусшпсп ме? — Т у а н у ш TycinreH сыйак,тымыз, 6ipaK, б1збен гам санасып ж аты р? О зщ ж урген к ер ш есщ Foft ою м етгщ 6ip жагында, езщ сол жотаркы жацтан жондесещш оны. Мылтыгын кркдндатып келсе, 6i3 бакдны мызбен басына урамыз ба? Айтып, укцырып турсандар, оз гййдамыздан 6i3 неге кдшайык, Б1лмей, укдай курыйм ы з гой курысак,— Отарбай ж ан-жагы на кдрап, оз сезш е кустгау (здегендей пыйкыл ацгартгы. — Кур айга 6eprei шен не пайда? —д ед Ж ацтазы жургкр еспрге кейш.— Болыс пен шабарман басгасын алдымен, 6i3 сонан соц крштармыз. Bi3re айткднша, болыскд неге ай тай сы з, м е к гегт ашсын, уйлер/у салсьш, icreciH. — О сы сезд щ ж ан ы бар, — дедд 3apin Ж ангазы ны кунтап. — Э р icre бастаушы болу керек. О л бастаушы халыккд ед зм ет етепн басгык, болуы керек. Ал адал кдкзмет жасамаган бастык;п>1халык,орньшан алып тастайтын болады. О едер сойтш оздер|1Цзге унаматан баспык,ты орньш ан алып Кбрдицздер ме? Ж о к, Будан былай алып тастай алатын боласыздар. Халыкуык, оюмет дегеницз — сол. — Ж уртгы желшлдегш кэйгесщ, - деп Байсакдл куцк 87

Ъвксцлтан Щ{п1свкв-цяы_________ _____________ Таты 6ipa3 ж урт эрнеш сурай басгаган соц, Байсакдл жыйынды жабык, деп жарыйалады. Ел дабырлап тарап жаткдида, сырткд бурым шьпып улгерген Байсакрл мен Зэрш озара элденеге кемсе алмай кешсщгареп турган сыйактанды. Кдсгарына М эупл келдд де, Зэрш е р ж о з соган бурыльш кетп. Элдене деп кулш, Зэрш Маугиуу кушактап аркрсынан крк,ты. К пэпбек еол сэт крстарына кеп крл берш амаидасты. Мэугтл Зэрцтп ушне крпакрр шакргрып тур екен. — Экегцздщ сэлемш айатына дешн орьшдау угшн, бугш бу юсшщ ушне крнак, болганыцыз дурыс шыгар, - дедд Кпэпбек. — Егер б е д крса шакрдрса, тац аткрнша жалыкрай эцпмегрздд тьшдар ек. — Огам болыстьщ уакрггы болмай тур гой, — лелд Зэрш Байсакдлдыц келшпей турганьш ескертш. — Эй, Байсакрд - дед1 сол кез булардыц крсына келе крлган Огарбай, — сен Мэуплдщ ушн крмсынба, ол — Т1леул1 бцлдцшацырады. Халусгшде жаткрнында ел: \"Тдке, орныцызга гам ылайык,?\" — десе, \"Болса Отарбай бслар\", — деп, меш атаган екен, жарыкцык, Сол ce3i себеп боп, 6i3 де 6ipa3 билжтщ дэмш таткрмыз. Мэселен, сатан: “Заман езгердд, билжп ендд баскрга бер\", — десе, ейтш ез еркщмен берер ме еддц? — Олгсуи жаткрн адам мен о,\\ирдщ кызыдына aAi крна алмай ж урген меш кдлай салыстырасыц? ©лерш е кездм жетсе, мен де 6ipeyre билтмдд садакрлай салам. — Оггапсьщ. Тжердердеп садага кет. Олар ©3i олш бара жатып та н р и щ крмын жеп errri, мьша сен елш бара жатып та бэрш езщмен 6ipre ала кегерсщ. Олар кдшан олетшдерш бшп, аддьш ала крм жасайтын; ал сен кдшан олерйуу бммек турмак, олш бара жаткдньщды да сезбейсщ, жаца Жацгазы айтгы гой сенщ кунщнщ откенш, “©лдд деген болысымыз ал1 неге олмей жур?\" — деп сураган жок, па Зэрштен. Зэрш не деп жауап бердд? Оны да украдыц ба? \"Уакргппа гана олмей жур. Bopi6ip еледд. Асыкра, оныц орньш езщ аласыц\", — деген жок, па? Айтшы, Зэрш, сойдегенщ oripiK пе? Соны тусшбегешцнен-ак, ез-взщнен чутцлсендп, Байсакрл. Соны айтуга гана келгеи адам кусал Огарбай юлт бурылды да, азы байлаулы мамагашкр кррай журдд. Bipey тебесшен oip крйгандай, Зэрш соцынан кррап ацкрды да кдлды. — Вот это да! —дедд сэлден соц тандана басын шайкдп.— М шеки, атадан жалгасып узглмей келе жаткдн кемец-

герлер — осы. — Таил басын шайкдп, тардайын кдкзы. — Бу Kici им ? — Огарбай деген Kici, бурын би болтан, — дед1 Мэупл. — Ж уир, токцат. У т р е со гааш де шакыр, 6ipre отырып эрпмесш есгшк. — MayiiA Огарбайды сабаталы бара жаткрн Kiciuie кдмшысын жол-женекей шиырьш маматаш жакрд умтылды. С ол кезде Кггэпбек п ен Ж артазы та кдрап: — ЖМтгер, уакрптарыр болса, сендер де журшдер. Bip-6ipiMi3Ai быгеннен зыйан шекпесгаз, 6ipre болайык, — дедд Зэрш. \"©здшнен ештереге кртзыкрайтын бойкуйез, енжар адамдармыз-ау, —д епойлады К иэпбекМ эуплдцондеэрпме- дукенге араласа отырьш. — Алайтын ж ау шауып кетсе, оньщ кдйдан келген, н е кдллган ж ау екенш б ш п те улгермей еле беретш шыгармыз. Б1рдеме ютеп тастатанды былай крйтанда, кдсымызда кртар ж урген адамдардьщ и м екенш, и м н ен таран, ю мнен жаралганьш естш -быуге д е ершедд екемпз-ру\". М эуплддр З э р ш к е 63iH кдлскдша таны сты р у ы букгл эрпмеге бастама болды. Т1леул1де уш ул болтан екен, оньщ eKeyi — Турган мен С ураншы — е п з туьшты. Туртан елген сор, оны р 6aft6inieci М ержанды Сураншыта, токдлы ©скелерлд imci Телешке крсьшты. М орж аннан бала жок, © скелер Туртаннан 6ip ул — Мэуплдд, 6ip кдлз — Уминэш тауыпты, ал Телеш ке тиген со р таты жетт 'бала кетеригп, оньщ кез1р ecm -енш огырганы — бесеу. — Кдлай деддр^з? К дры ндасы ры зды ц аты н кдйтала- рызшы! — дедд Зэрш кенет кддалып. — Умина, — дедд М эупл орда туртан не бар дегендей кезш тардана еж1рейтш. — Экем^здд салдат атъш кегкенде мен уш жастаты, ал Уминэ a \\ i бесжте жаткдн бала екем!з. — MeHip сурап жаткдны м : У минэ д еген а т кдзарта кдйдан жур, татарга тэн емес пе? — Кдйдан келген а т екенш бпмеддм, 6ipaK,TL\\eyAi экем e3i крйган кершедд. Ал м е т р быеишм: эке жатьшан да, шеше жатынан да татарта шатысымыз жок, — Ci3 ол жайында ештеме б ы м ейаз бе дегердд аргартып, М эупл Отарбайта кдрады. — Уминэ деген, жалпы, сирек ат жоне крсиетп ат, — дедд ол асын-саспай сакдлын баппен сыйпап. — Мурдай сездщ тубш кутанта Байтарак,акракдлжепк. Meirip со юс1ден естиен

Ъвксцтан НиЬокекв-цлы________ oip ауыз ацпмем бар. Ацыз ба, шын ба, оньщ аньпын квзго KiM oiACAi деисщ. Зэрштщ сураты соны eciMe lycipm аплр. b ip бас крсуда тырганымызда, со Kici: \"¥майга сыйынган ул табар\", - деп макрддап кдлды. Bipey турып: \"¥май деп отырганыцыз кдй эулие?\" - деде Байтекец сонда: “¥май деген е ц улкен анамыз. М ен бул эцпмега ез1м1здщ Кржбанбет биден ж т т кезЫде ecriri ем\", - деп, 6ip кргаык, хикая аитып берген. Yминадеген сод ¥май шшдегеннщesrepici емес пе екен деген ойга кдльш отырмын. Бурынгы создщ rynKi м агынасы н туеш етш дер Уминэ деп ¥м ай енеге жакршдау атаса, кэз1р 6i3 одан алыстатып Зм инэ Уминэ деп кеткен болармыз, гам бйтедь — Ci3 дайын турган галым адамсыз, Отеке, —дедд Зэрш ол гасшщ туешддруше суйсшш. — Ал ендд Байтекецнщ сол эцпм есш ci3 д е Шзге айтып берм ейаз бе? — Айт десецдер, айтайьш. М ен ©зйи Байтаракуан еепддм, ол Кржбанбет биден алган екен, одан арты тубш тарата алмаймын. Ертеде Турю халкрш оз крлымен зутасгырган, ауызб1рлжтт ел кртлган 6ip улкен хан большты. Аты еамде жок, балалар, айыпкр буйырмац-дар. TypiK елш ол кезде жан-жакуан ж ау анталап, кэйтсек кдпысын тауьш кдн жугкрлзамыз, байлыгын талап ен дэулетке кдшан кенелем1з деп, куш-тута коз ттгед1 екен. Ер турж елш даналыкрен баекдрган х ан e3i де, айналасын цоршаБан бек-repi де эддлдштен азбай, тузу жолдан таймай, халкршнан жаным садага деп OMip cypinri. Ханды тутан эулие эйел оны ана супмен бесжте жаткдннан солай тарбиелепп. Сол ухшн ем сыйлап ол эйелдд ¥м ай ене атапты. BipaK, озбайтьш OMip, тозбайтын тею р жок, адам баласыньщ 6api елгем жаралган, дана ханы да 6ip куга дуние салыпты. Ханныц хандьпы iraerne, одан баласьша тисе керек. З ерд еаз ул билжке ие боп, б ш к аз бектер байлыкка ие боп, соныц салдарынан ел эджджтен тайыпты, ж урт жаман жолмен байыпты, жанньщ татплш yraiH, б а й л ы ц -д у н и е ш ц р а х а т ы ymiH е л д щ мудес1 умьггылыпты. Соны сыртган бакртлап бьдген корил шуршгг ацкду елге айар саясат жасайды. Алтын мен кумтс 6epin арбайды, шарап куйьш сыйлайды, Ж1бек кипзш колендетедг Кргмбат сый тартады, тэтп соз айтады, сейтш озше жакрщдатады. Ол берген сыйга ездд-оз1 таласып, оньщ айдап салган сезгне ж ест, турю халкргнан береке кдшады: теки улы кул болады, суду кртзы куц болады, ел билеген бектер турю атауын тастап, шурштгше аталатын билж-мансапкд 90

____________________________Ж а р окаладан аманда... ие болады, сейтш, агдырында турю елш ш у р ш и те сатьш, соган билеткен екен. Турю халкз>ш ш урш птер елу ж ы л бойы езш, билеп, кул дылыпты. Сонда турю халды кугдренш Кек TOnipi мен Умай енеден йлеп: \"Ханы бар халыдедж, хаиымыз кдйда? Курып 6iTyre айналдык, куткдратын ул кдйда? Умай ана, аруа!ъща табы нды д eciM ine сыйындыд! Елдщ крмын жеййн ул бер, басьш дурайтын хан бер! Турю халкдш курып кетуден садта, шурппттщ езп сш ен дугдар!\" — деп жалбарынып жылаган екен. Халыдтыд йлеу1 крбыл боп, елу жылда TartfpiM елдД жадалагггы. Умай е н е табы нган журтгыд йлегш орындап, Ер Турю елше Елтерю атты хан, Едб1лге атты кдтын бершй. “Умайга сыйынган ул — табар\" деген сез содан к^лса керек. Ары карай айта берейш бе, ж од осы да жете ме деген ацыспен Огарбай узадгау узнис жасады. Кршан ары жалтар екен деп, уйдеплер де у н й з кутп. Акэдэы Ж адгазы шыдамады, гуж ете кдлды. — Иэ, сонан сод? Ед кдгзыд ж ер ш е енд1 келддцз. — Бул 03i — ж а й ды зы д эдпм е емес, ата-бабамыздьщ аргы тарихы. Тарих деген — ата тек. Хош, Елтерю хан болтан с о д он ж е й ж ш т п ж аны на ертш ж оры кдд шытышы. Намысты ерлер жан-жадган крсыльш, аз куннщ шинде крлы жетш ске ж ей п й . Елдщ ш ьпысынан Kipin батысынан шыкдднша acxepi ж ей ж уз болыпты. Ж ей ж уз ер жауына б орзей тигенде, жауы дойдай дашады екен, ханынан айрылып, уды дул болтан, кдгзы куд болтан халы д крйтадан ханьша батынып, улы ер больгпты, кдгзы е р болыгпы. Елтерд хан ел ipreciH буйндеп барьш елген екен. Одан кеш н оны д Кдпатан деген улкен улы хан большты. О л хан болганда, кедейдд бай к^глыпты, азды к еп гдллыпты. Б[рад ж еруйы д [здейм1з деп, ел езш щ атамекенш ен босып баскд жакдд ауады. Боскдн елге ж ау тиш, халыдгьщ кдны судай агады, суйеп таудай ушледг. Кдпатан хан кдйгырып кдпалыдтан еледг Енд[ хандыд Елтер1сйд еюипп улы Б ш е г е бер1лед[. Э к ей EA'repic елгенде, ж е й жаста калган оны д m id К улгепн де ол кезде он алтыга толган е р болыпты. Умай тек й Елб1лге анадаи тутан атасы Б и те м ен iHici К ултепн халыдты д болашатын ойлап кунддз кулюден, тунде уйдыдан айрылады. Бглге хан халыдтыд аузы на ас, успне кшм тауьпг бередг, елгмип болтан турю елш тагы кдйта йригтедг. Б1лге ханныд iHici Кулгегш батыр коп ерлж жасайды. О л он жасы нан батыр атанады. Талай-талай сотыста жаута жалгыз 91

Щ с ^ т л н Ш ф Ь -Ж _________________________ умтылады. Кебше боз ат мшгенлд унататын бозддк, окон. Кэзак, батырларыныц да кебш е боз а т мшепш, cipa, содан келе жатк,ан едет болса керек. Егер елдщ багына Култепндей ер тумаса, турю халкде тоз-тоз бон ыдырап, •iipiAepi кул м ен кун боп, GAuiepi журтга кул болып крлмак, екен. Ата-бабасы курган халыкцъщ атьш, дацкын оипрмей, жор!н уржайтып, адамьш молайгып, елшщ кугы болтан ба'п.ф Култегш кырык, жетз жаска келгенде каза болыпты. Ер Туристе одан ер отпеген дейд. Халыкзыц тьлеуше оцддй epAi турю журтына Умай ене берген десед. Мше, менщ Байтаракцан еспп, еом де сакц-аган очпмем — осы. Огарбай эцпмесш айак?аган кезде, е сж айкрра ашылып, 6api босага жакка жалт кррады. Мэуплдщ uieuieci ©скелец ;;■> уйге е ц к е й п ю рд. — А йналайы н-ай, жуз!ндд 6 ip ко р ейш деп келдйм. Куйеутмд \"Молда\" деуип ем, балам. Мусылманшага т е жуйрж , окуга, аткр аса кумар е д , маркум. Кокпар десе, бэйп десе, шжен асын жерге крйатын. Оньщ атгы баптап айалаганындай адамды д а ешкш оздектемейд. Акмры сол атка кумарлык, тубше жетп. Экецд, балам, корген емесгпн. Молдамен дос болса болтан шыгар, 6ipaK, туздеп журкггер1 6ipie болмаса, уйде араласкандары ес1мде жок, Намысты туган ул шыгар, океце дутай-дугай салем айт. Шыйрак, па? ©3i журш-тура ала ма? — ©3ipme шыйрак, Атка, айтеуар, 03i мшш-туседь — Коп жасасьш. Ел жайлауга шыккан сон, экен д арнайы алып кел, балам. Крнак,болсын. Ушсудьщ куйганыиан кешнп сайда отырамыз, —дед ©скелен, осы жерш жендеп туопдр дегенд ангарга M ay m ie карап. — Есенгуддын сайы — б1здщ жайлау. Улкен KiciHiHатын fea атай алмай сггыр гой, — деп т у с ш д р д о д — Bip апта боп кадды, б1здн уйдеп экеч ауру, e3i келе Ш адчайтын болтан сон, менен салемш айтып ж1берд. \"Балам кур кайтпасын, 6ip а т ш езш нен мшсш\", —дедь Мына Мэупл б1здщ бала емес, уш жасы нан Би атам бауырына басып алды да, ©жжем екеушщ баласы боп кетп. Ол ез берешен оз] бь\\ед. Улкен гасшщ баласы болтан сон, 6apiMi3re осы кржа, осыны тьшдаймыз. — Кржа болса болар, - деп, ©скелечге 6ip, Мэуйлге 6ip карап Зэрш кулана жымиды. — Мурындарыцыздын ушы декад б еперщ Ь донгелек жене кргзылынад ейн кдлай украйды. коздерщ в де нагыз крй коз, 6ip>-6ipuiiaa,eii айнымайсыцлдр- 92

_________________________ OfCa i/ j/см адан ам анда... Осышлама езщкзге украган бала е зщ зге тартып кшппешл, момьш ескеш буюл болмысьшан к е р ш т тур. — Ж уас екега рас, 6ipaK, жасык, емес. С ирек ашуланады, есесше оньщ 6ip ашуы елддонщ оньша татыйды. М ен де, менщ енем — Би атамньщ эйелз Эж ш ем де — бэр1шз кызайдыц kjjздзрымыз, сондыкган балаларымыз 6i3re тартады. Ж ана егаметорнады деп, журт жакрылык, кугш куанып жатса, мен ишмнен ез уайымымды жешм. 0йтем1з-буйгем1з деп журш шегараны жауып тасгамасаддар болды, айналайьш. Уш-терт жылда болса да терюн журтымызды 6ip керш келгенге не жетсш. — Шешей, мен уйезде крпмет югеймш. Сондыкган елден сый-сыйапат керсем де, сэлем-саукдт алмауым керек. Ол улкен се з болады. BipeyAep пере алды десе, б!реулердщ крркдпъш алды деу1 мумган. Ниетшдзге ракдют. С ол атты немерелеридз мшсш, солардыд мшгеш — менщ мшгешм. Кдзакгыд баласы куаньш ессе, менщ мэртебем соган есеуу, шеше. Радчет, акракдлта ризашылытымды айтып барьщыз, тез сауыгап кетон. — Крй, шыратым. Орыс шднде ескенддщлд icren отырган боларсьщ, Молданыд к еп ушш экед итжеккенде о ш з жы л журш келгенде, оньщ баласы саган 6ip ат мшпзгеш д е пэре бола ма? Бул нетып пале кутан заман? Ж а д а тана ж ад а заман келд), жакрыльж, болды деп отырган ж о д ца еддер? Крй, балам, бщ/у ейтш ренжгше. Молданыд аруаты риза болсын десед, ондай сезщгу айтпа. Бергенд1 алматаныд — не сыйламаганыд, иэ азсынтаныд Б1з оньшды баскдша тусше алмаймыз, экем. — Жарайды, апа, жарайды, аздпо жен. 0з1м а л ь т журе алмаспын, ж я п те р артынан жетгазш берер, ренж и кермещз! — Е, сейт, балам. Ж е н сезшдд енд! таптыд. \"Q ai риза болмай, Tipi байымайды\", ш ы раш м. М ына шор бон бпкен пзеш кердщ бе? — вск ел ед кдзакр1 крйдыд куйрьоынша додгеленш жаткдн од тоесш алакднымен урып, саусагымен басып ед|, гырсыйган дедгелек крл батырмады. О сыныд 6api — iciK Огыз-кырьж, жы л боп кдлды осы iciKri аркдлап журтооме. Молданыд матан тасгап кеткен 6ip ескерткшп — осы. Осы idKTi сыйпап аруакка сыйынсам, бойыма кадмпдей куш бпкендей болады. Аруадгыд жебегеш шыгар деп, соныд озше алдекдндай асерлешп калам. Аруад сыйласац, сейтесщ, балам. 93

Ъйксцлтан ШуЩ^-цлы_________ ____________ — Сол геи-вдздщ сырын айтпайсыз ба, шеше? Ол не Кымган iciK? Е, балам, оз1м де соны айткрлы келе жатырмын. Kepi Kid эдпмеш тете айгаайды. Тете соз -пке аккун судай тез ore шыгады: ешюмнщ есшде де кулмайды, айгушыныд айызы да куноайды. Агад кузакзыд асыкрай, cinjpin сейлейтм содун. Бул iciK, балам, Молда атылган куш пайда болтан iciK. Актасгы булакка кеи к о п т туаруук крй. Сонда ею жуйритнщ oipin мшш, екшппсш жетепне ап Молда тура кашкапда, epirin еарген ею оскер артынан ал кеп куа женалд). Екеушде ею мылтык, Bip сойканньщ боларын биуум, б1рак,атып тасгайды деген сумдык, санамда жок, екеулеп атты таргып экете ме деп журмш. Кеш жаца гоктаган, келж дайын, артгарынан агыма жалма-жан мен де Mine сап шаптым. Туйакуы туйак Ж1бере ме, кез жазып калмай, Ьлесап отырдым. Мылтык, гурс ете калганда, ж урепм нщ басы шым ете тусп. Дегенмен крркупу ушш аспанга аткун нгыгар деп ойладым. Крпад-крпад еп п келе жаткун 6ip эскер/у басьш озып сайга туссем, ею жуйрж те ойнакзап бос кетш барады екен. Bip дэу жартастыд тубгдде Модлд кулап жатыр, кутан эскер кусына жетш капты. Шалка-сынан жаткан Молданыд буганасынан кан аспанга шапшып жатыр екен. Кедгум де, бас салдым. Бас салганмен болмайтъшын кордам. Атада налет аткан аскер ол да кеп аг успнен карап тур. Атылып бардым да, аг устшен жулып алдым. Твеммен басып турып, кещрдекке ею крлды сальш ж!берд1м. О, uiipKiii-ай, буындырьш олттргешмде арман не eyi? Ko3i алатдап, уйасынан ен/у шыгып бара жаткудда, еюшш аскер жетш улгершп. Келген бетге мылтыдгыд дум1мен пземнен сокрун екен, ары карай еамдд б1лмеймш. Сол куш олш кетеем де арман жок, еду, дам таусылмагасын, эл! мшеки журш жатырмыз. Мына iciK — содан калган iciK, балам. — Ой, айналайын апатай, айыпка буйырмацыз, мен кутелескен екем, — де^у 3apin ею крлын кеудесше басып.— Сыпайыгершшпндзге карап, крйдай жуас, крйдай момын деп журсем, азд щ ерлж сыртыдызда емес, пипузде — журегиузде екен гой. ЦЕрюн-ай, журектен шыкдун ерлшке не жетсш! Ер ж урек дейдд гой, казак, Ер ж урек екеназ, апа. Кггапбек М эупл мен ©скеледу ж аца таныгандай болып, алп эдп м еш жы м-жырт агырып тындады. Кайдагы 6 ip кадку создер/у кагьш экетш, соган жырк-жырк, кулш, сез айта алатын адамсып, сез угатьш KidMcin кашпалар жур?! Ерлж 94

____________________ OfCat/ окамдан атанда... дегеннщ 03i — басты олйчге т ау . ©леем елеш н деген адам ерлж жасайды, ал жаньш крргаган адам ж ан саугалайды. Ерлж ж асайтьш адам н е уипн ел1мге б ас Tiryie болатынын, ненщ ом1рщнен де кымбат екенш куш бурын, ел аман журт •гынышта б ш п журедд. Еш тедеш б1лмейтш адам ерлж жасауды да бжмейдд. \"О, тоба, солай екен-ау, э?\" — деп, e3i туйген ойга К пэпбек 03i -гад кдлды. Мэуплдд Кпэпбек бурыннан жакры керетш. Байды бай, кедейд кедей жакры туешетап тэр1здд, 6 ip ж еп м ге екшнп ж еп м озшщ агайыны сыйакуы. Баршылыкуа оскен Мэуттл мен таптыльнрга ©скен К пэпбек турмыстьщ таутдыметш, эрине, б1рдей тарткдн ж ок; алайда эк е с ш адсауы , оны жокц-ауы, оньщ орнын еш нэрсенщ, ешюмнщ толтыра алмауы б1рдей болмаганмен, украс екеншде дау ж ок, Сыйласам деген Kicire сол украсгык, та ж етш жатыр. М ына б уп н п эдп м е 6 ip Меупддд емес, бугал эулетп сыйлатады. Сыйлау ушш эуел! б1ду керек екен. EciKTeH им ене Kipin, Батпан М эуплдщ кдсы на келш •пзерлей отырды да, кулагьша сыбы р егп. С оны байкртан Зэрш: — Ал, житггер, жедгей сыбырга к о п т деген соз — ет mein крлды деген соз. Сырткд шыгамыз ба, акракрлдар? — деп, оз!мен кртарлас торде отырган Отарбай мен Байсакрлга кдрады. Асланы ачгык, жулдызы крлыд, ж е л а з тун адаммен адам боп сыбырласардай. Сьгршыл, оз1мсшт бауырына тарткрн бауырмал тун. \"ЦЦркш-ай, осындайда Ш аншардыд энш тьщдар ма едП\" — деп ацеады Кпэпбек. Ш аншарды ойлап ед1, неге екенш, есше Ж ауЬар тусп. \"Екеуш айтысгырар ма едП - дед! кенет ойда жок, нэрсе ойына туеш. Кезек-кезек айткызып, гад аткднша тьшдаса-ау, атгед!\" Кпэпбекпд ©3i оз боп керген тудгыш зыйалы адамы Зэрш едп Ептеп матргшеуйгшиеу екен. Онысы оз бойына жарасьш та гуратын сыйакзы. Окапаны жок, б1реулер окргмысты KiciMcin, бъ\\е крйган Tyri жотртар бш м дарсы п, еш теме ты нды ры п жарьггпагандар бэрш 6ip 03i жондеп жургендей желпшш жатады, олардыд крсында Заригпд макзанута кукы да бар. Кпэпбектен бар-жогы торг ж ас крна улкен, ал 6ipaK, бжетои 6ip Кпэпбек турмак, осы ауылдрты барлык, Кггэпбектжшен коп. Кдшр Ш итые елкесшде Сахалад дейпн аралда туыпты. Русияныд ед uieii кершедг Экесш айдап апарган-ак, екен 95

Ъвксцятан Hvfakeke-цяы апаратын жерге. Он алты жасында Благабещ деген кдлага кеп те р т ж ы л ш м назияда окуяпты. \"Букьч Ж аркёнчте мусьь\\мацдар шлнде мецде гана орта бшм бар боп шыкуы\", — дед[ гой. Орга 6L\\lm учли кай казак, Кцыр Шыгыскд бара крйсын. Yui жыл оку окыпты. Сымтем1рмен свйлесепншц ■плш бшп шыгыпты, уш ж ыл бонггада icieirri, патшага карсы napa3biAbiKj<a катысын, сол ушш жумыстан ш ы гьт калыггп,]. Оныншы жылы э к е а мен uieiueci бар мулжтерш сатып, Алматыга к о ш т келигп. Б1рден Жарко!пке келуге крркуягггы. Он жетйшп жылы патша кулаган соц гана тугаи жерге тартыпгы. Онда да агайын шлне келмей, калага орналасыгпы. \"Аузы куйген урлеп шчеду\" деген емес не, алдегамдер есюмду крзгап ауре e ie ме деп, э к е а aw сескенепн кершед!. — Кггаш, соцгы кезде езщ ел шпнде агырганмен, koiцлщ кай-кайда кегпп калатын боп жур-ау, осы. Бурьш ойлаушы см, Элсиэ курплрды кыйа алмай жур ме деп. Енду габар орнын ал тауып алган сон, кэз!р ойлаймын, коц1м Таучрбалага толмай жур ме д еп. Саган не болтан? — д ед Ж ацгазы сыртка шыга салысымен. — \"Орнын тауьш алганыц\" не? Элсиа куйеуге rain кепп пе? — 0 -э , ом двметш ж ур екенсщ гой. Ондай келгнду Байтарак, атац баскака каша ма, ортаншы улына токал кып берцгп. — Тиш пе Элсиэ? — Тигенщ не, ею-уш кун болды, 6ipre турьш жатыр. — Ризашыльпымен тиш пе д е ге тм гой? — Енду кэйтеду, eid баласын жеччм endci келмеген шыгар. Байгарак^Ш де сол ею баланы ж ат ку.глмаудыцамалы болар. \"Амалы курысын!” - деду Кггапбек шпнен кейш. Ьшне апппы б1рлеме тусш кеткендей тыжырынды. Оныц oarepicin унш ен де, кенет ундемей калган кушнен де Ж ацгазы ацгарын кадды. \"Kiraurrin, к ецш кэчты аутаи екен\", - деп туйду. — Бул жердуц азы не? - дед* 3apin екеушщ кдсына келш. — Ж ылыкунгей, — деду Ж ацгазы жылдамдык/ганьггып. — Ж ылыкунгей? Тауып крйылган ат екен, а. Десе дегендей кандай жылы! Ал енду Мэузтлдуц малдары куле бойы чек жайылыммен гана кун каре ме, жок, шапкан шап, жем сыйакчы баска б1рдеме де ж ей ме? О ны Ж ацгазы айта алмайтын еду, ол жайды аз да болса араласы бар Кггапбек бшцюрейчтн. 96

_________________________ Ж а у окм адан ам анда... — М енщ бйудмше, аз да болса б!рдеме екпейтш уй бул ауылда жок, Тарыны кеп егешз. Сонан сон, арпа, суды, ептеп бидай, крнак, егетМ м з де бар. К ебшесе епндд байлар егедд, ел жайлауга кеткенде карайтын Kicici жокуар еге алмайды, ек кеш м ен, торрай ж е п к,ойады. K yrin м ш е т ш 6ip -6 ip атымызды 6apiMi3 де беде берш бакдан боламыз. Кдыста крйына да шеп берега! жалгыз адам — ол Байтарак, атамыз. Крйнау-крйнаудьщ ш ебш балаларына шаптырып алады. Ш элры устаута о ю с ш щ немерелер1 д е ж а р а п кдлды, мумкшддп бар. Керген шыгарсыз, кррасыныц сырттукшршде алдьщры жылдан калган ку uie6i де жатыр. — Ж е р сугаруды борщ б1летш болдыедар гой онда? — Е, ептеп-септеп. ЬпЪпздеи нагыз сушы, нагыз ешшпмаз Жачгазы. Исараты, тырмасы мен маласы — керектш щ 6epi бар. — Суды кдйдан аласындар? — © сектщ суы О рыстоганмен К екталга келедд, оран Кудьщ суы крсылады, солардан аламыз. Жамбылторан, Эопрарык,деген тогандарымыз бар. Ыррайлыда, Кдйшьшьщ белшде, Айак, Кдйшыда кдлмакуардан калган беларыкуар коп, бэрш ен де су журедд, соларды пайдаланамыз. — Бул 031 куанарлык, нэрсе екен, — дед! Зэрш ойланып. Сол ойлаетан калпы кдйтып ундемедд. Уйге Kipin ж урт жайгаскдн кезде рана даладагы сезш кдйта жалгады. — Оздердщ ауылда аз да болса б1рдеме ек петтн уй жок,кершедд. Келгел1 ерюмнен сурастырып келем, малы жок, уй де жок, деседд. BipaK, жуз уйден уш-терт уй гана кешш-крнбай 6ip орнында отыратын сыйакуы: жатакдар д ейаздер гой. Адамга мал да керек, егш де керек, сондыкуан op6ip туыс тутшдер 6ipa3bi мама, б1разы егшге карайтын болып еюге белшсе. Соньщ епнге карайтындары 6ip арата там уй салып 6ipiiin отыратын болса. Сонда, ппркш, б1едщ казак, та 6ipre-6ipre кала салып, бала окытып, ел катарьша крсылып кетер едд. Осыны ылрый ойлаймын, 6ipaK, ешгам крлдамайды. — Оньщ орыстьщ эдеп гой, казак, кайдан крлдасын.— Баисакал, жалпы, булжолы гана емес, Зеретгщ сездерш ылрый да жакдырмайтындай сыцай таньпады. — Ж а з бойы масага таланып Акрудыкуа жынды адам отырмаса, сау адам огыра ма? Бойыцла жаны бар казак, жазда жайлауга жетш оледд, ойдьщ ыстытына байласац да турмайды. ~ Ci3re сез!мнщ унамай басгаганын сезш журмш. Казак, ушш ойда калып жайлауга шыкрау — кд.шын екеш кдайын. 97