Б. Нұржекеұлы. т3

___________ Ж ар окмадан аманда... частасац, атып таста. Ею кун бойы уйкы керм ей урланып журш келем13, эбден кдлжырадык, Енд1 жайау, крлымыз байлаулы Кекгалиа Tipi жете алмаймыз. © зеки жанга 6ipел1м, жолда шаршатып олпргенше, осы арата кырып кет. ©леек че мына тунде ешкдйдд бармаймыз\", —дегенге шыкады. Кдсен кдтгы сасады: не атып часгай алмайды, не айдап кете алмайды. Акдхры атьшан туеш от жатады. О ньщ ж е ц ш а сол ачтан тускеншен басталады. Bepi байлаулы, ею-ак, адамныц крлы бос: Ракымжан мен м1лисэниа. Ракдшжанньщ д е н е а Кдсендданен repi ipiAey. Годам ж акдш келуге сескендД ме, airreyip, Кдсен о ны ц крлын байламады. Ал оныц крлын e3i байламаса, баекд байлайчын ешгам жок. О т мандып жанбайды. О гьш экелуге не Кдсен 03i бара алмаоды, не Ращлмжанды ж1бере алмайды. ©йпп-буйпп тацга демн шыйдудыц амалын жасамаса, баска айласы б1ткен e*aj: жарым тунде аддмдарлы жайау айддса, оларадщ ачтары мен жукгерш акеге алмайды, ал жукгер1 жащ<д жакцшддйын десе, крлы бос Ракымжаннан крркдды. Сонымен, амалсыз аидысып, оччыц 6ip шечтнде Ракымжан, еюннп шепнде Кдсен шокргйып шырады да крйады. O r euiin эбден сенуге айналчандд, Акцаудыц иытьшан асып ай туады. Крлддры байлаулы ж урт ч1з катар 6ip- 6ipiHe суйешсш жерге жанчайа басгайды. “Огырмацлдр!\" — деуге Кдсенде эуелп аш у жок, \"Кыбырласацаар, агам!\" — деп кана крркцггадь1. Оньщ да эбден ты тьпдатан ы бет пшдншен бшнедт Кдсенге кдлай жакындаудьщ амальш ойлады ма, 6ipa3 уакыт Ракымжан ундемей, басын мойнына алып сулк, огырады. Кыбыр е т к е т н бакып, Кдсен одан коз алмайды. Екеуш аедып агкезиолер де жым, Кйцдд юм алары белпаз. Тац ачса, аткезиилерге айналаньщ 6api жау. Арбаскднмен ала алмасыиа K03i жеткен юйше, кенет Ракымжан орньшан чурады да, Кдсенге кдрай журедд Анау да ушып турегеп мылгытьш кезейдт “Жакдшддма! Ендд 6ip ачтасац, атам!\" — дейы айкдйлап. Даусында 6ipaK, дагдартандык, бар. \"AryFa асыкцай-ак,крй. Алдымен мэ, м енщ де крлымды байла. Сонан соц тац аткднша сен де, 6i3 де тыныш уйкцайык, Эйтпесе, менщ крлым босга мазац кеччп сен уйктай алмайсыц, сен уйкчаматан соц, б1зде де маза болмайды. Кдйдд апарсац да, еиы чац ачкдн соц апарарсыц. Мына жарым тунде жалтыз озщ мунша адамга кэйчш ие боласьщ. Кундчз де оцай тимес, 6ipaK, кундвдщ ачы к уцуз гой. Мэ, байла\", - деп, Ракымжан ек1 крлын алдына устап, тары мш чеэге кдрай ж урод!. 293

Ъвкоцлтан fhfjnlcski-цяы_______________________ \"Ж акдндам а, маран ж аны ц ашымай-ак, крйсьш. Т ац атса, тары М1лисэ келед, крлынды сояан байлатарсыц. Бар, стгыр орньща!\" — дел, Кдсен оны кдсына жакыцаатпайды. Туннен аман шыкра, тацертец Кдсенге кемек келегшше K03i ж етк ен соц, Рак^гмжая жанталасьш кдйтадан сарнай басгайды. “Акща-солтанрулдд алгаш ммисэ болтан сен едщ. Баска 6ipeyre тап келмей, саган кезжкегаме куанып ем: кднша дегенмен api к ез керген, api агайынды гасзлердщ баласымыз. Кенгедрн oepi нар сызбай аш келемрз. Крржынымда ептеген бауырсак, кург бар е д , соны экеп мына байрусгарга жеткеншше таратып берейш. Тым курса соган рукрат бер\" —дейд. Акдры соган к ецдредь Ракдмж ан алдыга туап, Кдсен аргынан журш, eKeyi 6ip-6ipiMen куйыскршдасгырып крйган аттарга карай бетгейд. Кдрандап кетш бара жаткдн олар кенег аттарга ж акдцлдй бере опыр-топыр, арс-курс болады да кетед. Таре етш мылтык,атылады. Екеушщ 6ipeyi алген шыгар деп ойлайды байлаулы аткезиплер. BipaK,мылтык, атылганнан кей н де опыр- топыр ток^амайды. Алысып жургенде, мылтык,абайсыз атылып кегкен болу керек. Крлы байлаулы аткезиплер умгг дуниеа деп, крлдарын ж улкдлап, аркднды apu-6epi тарткдлап босанып кетуге эрекетгене басгайды. китерщдеп ец куш и era житг крлдарын босатып алып, дереу опыр-топыр боп жапфцдарга тура жупред. Ушеулеп м1лисэш эп-еэгге байлап тасгайды. О ны сатыц касына экеп тастап, бэрш щ крлын босатады. Дереу жан-жакуан жабыла отьш жыйнатады да, соньщ жарьпы мен Кдсеннщ атьш усгап экеп сол арада сойгызады. \"Ал, 6ip тойындар. Эргам керегщ ш е кдкцап жендер, соты кенгрек жарынддр!\" — деп буйрык, бередд Ракдм ж ан. — Ж ац а рана улап-шулап жанымьщды кд|й деп ж албарынган ж у р г е н д тасырандап той- томалак, жасауга айналады. Ш икш -гасш ет жеп, ес жыйып ecipe бастаган журткд Ракдмж ан ен д Кдсенд жамандайды. \"Муньщ ец ж акдн атасы — ею м етп ц сегпмд ада мы. М уны мь\\исэ кдлран с о л Б ыйыл к д ег а муны ц сол атасы м енщ агамды кэмпескелеп, Акдолага ж ер аудартып ж1берд. Агамныц асгындары эйгш к д зы л жорга атын аударып мща1 Кез1ме кушк к д п ам мшш жур. \"Дуние — кезек\", — деген, муньщ атасы менщ агама керсеткенд е н д м ен буран керсетем. Ж гбер деп жалынганыгцдд ж аца кенбеп цд, е н д маран бул жалынады\", — д е й д байлаулы жаткдн мглиеэнщ ж аны на келш. \"Сен итке елтарсец де жальшбаспьш . Адам д еп саран сенген езрме обал жок,\", — д е й д ол ттлш тартпай. \"Бул ж ац а бэр1мцд айамады, е н д муны 294

___________ QfCai/ окш дан алмнда... 6i3 де айамайы к, е зд е р щ айтш ы, н е кггейм1з?\" — деп, Ракдлмжан ж ургка кррадды. \"Осылай отгьщ касына тасгап кегешк. Bipey кеп кугкарса куткарар, куткармаса елан\", — лрйл! 6ipey. \"Bipap болмаса 6ipa,e куэ боп журер, атып тасш\", — дейдд тагы 6ipey. — М е т ц де буран жаным а т ы п спыр, —дейдд Ракргмжан.— ©йткеш екеум!з агайынды гасшщ балаларымыз. Заман байагысындай болып тура берсе, б1збуйпп 6ip-6ipiMbre мылтык, кезерм1з бе? Заман езгердд, ею м ет озгердд. BipaK, ею м ет езгергенмен, адамдардьщ туыстьпы, агайыншылыгы неге езгередд? Элде агайыншылык, туыскдншылык, бул ж аца еюмегке керек емес пе? Крсен, езщ айгшы, агайын-туыс керек болмаса, сонда саган ендд гам керек? ©зщнен басканыц бэрш атып тастайсыц ба? ©гамет саган берсе, кдлзмепн, кшмз мен акщасын, мылтыгын берер, 6ipaK, туыскдн тауып бермейдд гой?” \"Маган сендей туысканныц тукке керепжок,\", — дейдд. Кдсен epericin. \"Шындап келгенде, сенщ д е маган керегщ шамалы. Ал 6ipaK, ойлап карасад, мен саган не жамандык, жасадым? Малыцадл урладым ба, епнщ е туспм бе? ©гаметще де еш зыйан жасагам жок, Агамньщ бар жазыгы — бай болтаны, мглисэ болганыц — сенщ де жазыгьщ\", — деп Ракдлмжан мыскдллдайды. Солай eKeyi ерегесе келе айагында боцтасы п кетедд. Оттапсыц, ейттсщ -буйтш сщ нен бастап, анауымды же, мынауымды ж ем ен тынады. \"Экел жеймш !\" — дейдд де, Ракдлмжан жалма-жан м ш гсэш ш еипнддрт, ата мушесш бэгамен бакцфтып ж аты п кесш алады. Буындырмапты дя бэле де кдалмапты, сонан соц аузы на -пстеткен куш тастап, 6api удере аткр мйштп. Алтынемелден аскдн соц, Ракдлмжан аткезшлерден белилп жалгыз кети т. — Ит-ай, — дед! Кггапбек. Крлыма туссе, м ен д е оны айамаспын! Дереу тоскдуыл курганда, крлга туаретш ек, енддп кдйта етш кетп-ау, кап! — Кэйтесщ, Кзтепбек, елер адам елдд, калган ж уртка тыныштык, керек. М етербайдыц кепн кдйтарам деп, Касендд Ракдлмжан адеш 1здеп келген ж ок, аж ал айдап Кдсеннщ 031 кезж'п\", — деп, Мэуттл токдау айтгы. — Тек: “Бул кап тепе осымен 6iTce екен\", — деп -пле. Йемене, ендд Ракдлмжан меш елнрем деп пе? Деггп. Bip кан ш ж ен адам кайтып кдн шгпейдд дегенге гам сенедд, сак, жур. ©гамет саган кггетедд, ел с енен кередд. — Ж аниан кррыкрак, онда 6apiMi3 уйде тып-тыныш жатуымыз керек. ©йтсек, елдд гам ел кылады, халыкдыц камын 295

___________Ъвксилтан Hyfnlceke-цлы юм жейдд, баласын гам окдггады, е п н егудд гам уйрегсдд? Ештеценщ кереп жок,деп, осы надан калпымъцаа кала беремв б е? Акдна М е те р б а й ту р м ак , солтангул Байтарак, пен Огарбайды да кзмпескеледдм. Ал немене, кэмпескелемеу^м керек п е едд? М ен кемпескелемесем, Ж адразы, Ж адразы кэмпескелемесе, Райке, ол болмаса, Ахметкали кампескелейпн е д ь А л о л а р д ы к э м п е с к е ж а с а м а й м ы з д е с е к , ез1м1з кэмпескеленер раж — О ны д рас. Бурышылар: \"Заманьщ тулга болса, тазы боп шал\", — деген. Бул кунде 6ipeyai бокд-ап крйсад да — ж ау. Ел баскдрган сод, 6ipeyre ж екисщ , 6ipeyre кейисщ, айналы п келгенде, солардыд Ke6i ж ау ы д боп кетедд. 0стш ж урш , 03Ai-e3iMi3 араздасы п кетпесек ж ар ар едд. — TiAeyAi, б эр щ а й т та, 6ipiH айт, с е т жалайырларра ж у м с а р а н ы м п ай д ага шыкдсдн сыйак,ты foA, а т MiHin кдйткднсыд ба, немене? — Е, кдй казак, кдрындасынан 6ip ат мшбей жатыр, мен д е Уминвден мшддм, М уньщ жоррасына сенщ кдлзыл ж о р р а ц iAece алм айды , к е зщ н е н ж а с парлатады . ...У м ин энщ а у ы л ы н а н М эугтл MiHin кдйткдн ж и р ен жорраны д сы ры кои узам ай Кггэпбекке белгш болды: кдлыд мал ecerrri нэрсе екен, он беске быйыл толран Токд-ардыд тардырын ш еш кен сол жорра боп шыкды. Алыскд узаткдн кдлз ауылын сарьшады. Сакынды екен деп, оны ауыльш а гам ж ш ж 1 б ер т турады? Седан ол серж болсьш деп, кдсына е з сщл1лерш тартады, Сырласкднра, сыбырласкднка, ауылды еске ап эдпмелескенге сщлЬлершен арты к, с ы б а й л а с ж о к , ,,Б iзд iд б а л е н ш е ге 6 ip cipyuHAi кд ш сад ш ы . Анаран ылайык, б1реудд тапсацш ы \", — деп, куйеуш щ ел-журты да кулак, кдгыс кдлла берген сод, кд>13 келген ж ерш е жакры кершудд де ойлайтьш болса керек. Ж а н е бурыннан iAiri бар адамдардыд арасында кдлыд мал д а кдьмбаткд туспейдд, кдшмастыкден, сыйластыкден азга да KeAice салады. О н ы д у спне ею м ет кдлыд малра, жасы толмаган кмдлы узатура тыйым салган заманда, сейтш жед у ш ы н а н ж ал р а с к д н н а н уты м д ы эддс ж о к , К лтэпбектщ ж умсаганьш пайдаланып, бурыннан булкьлдеп журген адпм еш М эупл б1ржола бш р ш кдйткдн кершддд. © з кргзы Токуарды, imci Кдлидыд балдызы Лэтипаны тунсат жасап 6ip тунде рана жалайы р жакдсд узатып ж1бершп. Еспгенде 296

___________ Ж ар э/смадан алмнда... К й э п б ек б асьш ш айкдды д а крйды . \"Bip а й болса да, жайлауга ш ы ш п келешк!\" — деп неге безыдегеш ендд белпл! болды. Ж айлау кезш де ел м ен елдщ жащлндасуын кутш журген екен. \"Ж арайды, бшчеген-ак, болайын\", — деп уйтарды. Токуар 6ipiHтусансе, 6ipiHтусшбедь Qftreyip, анык,байфганьп экесз М эупл муны узатпак, uieuieci Батаан кдлндалдаса да соган кенбек. Кд>13 он беске толган соц, куйеуге тимек зац кершедд. Бугалата-бабамыз сейтитп. Ал эке-шешенщ тайн алып куйеуге тиген кдыз ен,акр1лды к ^ в саналады екен. Улкен кдаздын, юллыты езгелерге улп дейдд. Бул уйде одан улкен era ул, одан rami era ул жене алты к р в бар, ен, к ен ж еа быйыл уштен асгы. Апасы Б а т а н бутан дешн тотыз курсак, котерген, бутан тете жандты era улдан баскднын, 6api кдлз. \"Кудайдьщ осы берген он баласы аман болса, жегедь Е^ндд бала сурамай-ак, крйайык, осымен токуасын\", — деп, муньщ атьш Токцар крйады. Bipan, апасы будан кеш н де ж е п баланы дуниеге акеледд. \"Сол жетеушщ де нокца басы сенсщ,— сенен кешн тутан, сондыкуан o/vapFa сен улп бересщ, Умина эпкецнщ кдсында боласьщ, жалтызсырамайсьщ\", — дейдд. Сейтш, Меуплдщ куба торы, денуелек бет кдлзы жалайыр шпнде Андас, Андас шднде Байыстан тарайтьш Таймоцкенщ ypnarai атайынды Молдэхмег, Шайахмеггщ крльша келш бон тусп. Ауылы — Аралтебенщ батысында Сатылы дейпн эдем1 тау inii. Бала да болса Токуардьщ 6ip аиык, байкдганы — келген жер1 бай. Крралатан крйы, айдаган жылкуцсы е з алдыпа, отан крса омарта багады. Ал ол дегеншдз байлыкуыц натыз кдйнар KG3i кершедд. Т ек 6ip гуйтгалдеу жер1 — куйеушщ аты да, заты да келю1маздеу. Ж е р бепнде баска жондд тук кдлматандай, аталарыньщ аузы на а т крйг'анда Кдшак, деген сез тусотп. Эдешлеп (здесен, таппайтын атгы кдлай тапкдндарын 6ip кудай 6L\\ciH. О н т о га зга быйыл шыкдфн дейдд, сыйдыйтан бойынан баска коз гокуатар туп жок, Ж урт айта беретш а р щ к е кара детеншн, дал 03i. Арык, адамга алакдндай коз 6irce, \"козшен езге дымы жок,\" деп, кдзак, оны да жакуырмайды. Ж акуы рса да, жакуырмаса да, api кара, opi арык, алакдн коз Кдшак, Токуарга буйьгрьппы. Уш куннен кешн: \"Жайтасып ж атар жаг/уш жок,\", — деп, окел т салтан атасы Айдарбек, Кдли агасыныц уйшдеп ж ецгеа Нурбатимэ, сепз жасар оз iirici Нуржеке — 6opi ауылта кдйтып кетп, Нуржекеш кушакуап, Токуар оны кршмай жылап жатса, 297

______ ____Ъвкоцтан МцЬЖвкв-цлы imci Кулагина сыбы рлап:'‘Жыламай-ак, крйшы, Кдшагьщнъщ кез1 алакдндай бон кетп\", - дейдд. Ж алт кдраса, шыныцад, Кдшакдъщ KQ3i жапалакдап 6ip lypAi боп чур екен. Ж ылап туркан эпкеси мырс етш пианщ бетшен суйдд. — ©й, мына куда бала апкесше не деп крйды, ей? — деп, атасы Молдахмег келшшщ кулгенше мэз боп кдлды. Бул жакдъщ ауылсэбечч айрыкдга сыйакд-ы. Оньщ аты аталса, Токдардьщ атасы торгайдай шырыдадйды. О л ез! адам сыйлауды бчлмейтш бале кершедь Тура-ак, лесе, крмаймын деп крркрггады екен. Былтыр буларды кэмпескелейчш болып xiciH к дйрап келгенде, к эм п еск ел ей алм ай зытырданы кдйнапты. М ал басьш санаганда, кэмпескёге жатпайтын боп шырыпты. Содан 6epi оньщ ourriri тш тен ерппген тар1здд. \"Мальщды сапъщ , гыкцъщ\", - деп маза бермейтш болса керек. Ka3ip ендд келш тусчргендерше де кдрсы ма, кдлай? \"Молдахмет пен Шайахметп кургпай тьшбаймьш!\" - деп тепсш едд дейдд. О л адам ды акдгры Ток;гардыц да к оруш е тура келдд. Оран б ар у ене с ш е ул кен a6 irep болды. Bipece Ток;гарга кимешек кттздд, oipece орамал тартгы. Бойы биж керше м е деп, саукеле к ипзбек больш едД, оны б1рак,бугал ауылдан таппады. Акдлры басы на кдлындау шел! жауып, айагына кдлын, улганды етж кипзш , ауылсэбетгщ ак, уйш е кдрай атпен алып журдд. Ж о л бойы ж аны кдлмай бутан соз уйретумен болды: — \"Ж асы м он сепзде\", — де. “©кем кдлыц мал алган ж ок, 03 ерю м м ен кслддм\", - де. Ж ацы лы п кдлма. Кррыкдча, о н ем е адам ж ем ейдь - деп крйады. BipaK,03i одан елердей крркдш келедд. EHeci д е баласы кусатан арык, Kici. Эцгьмеипл. Аргы- 6eprini, жакры-жаманды 6ipa3 крзгап, оган езш ш е бага oepeiiii адам. Баласынъщ кдралыгы да, улкен козддлт де осы KiciniKi. \"О сы ш на улкен коз бергенше, кудай нагып бахчам ек еу м Ь ге кш ж ене е т бермедд екен?\" — деп куланып крйатыны бар. Ауылсэбет орта жасгагы ад ам екен. Кеудесш шалкдкдау усгайтын шартыкуау сары Kici. — Э, шырагым, амансьщ ба? Келе гой, мунда агыр! - деп, кдрсысынан орьш керсетп. О р ы с орындыкд<д б у р ы й о ты р ы п к е р м еген Ток,тар 298

___________ Ж а у зкмадан аманда... тосылып кдлды. BipaK, баска ыцгайлы еш теце уй шинде кершбеген соц, уркекгецюреп кеп coFaH шокэшды. — KiM дегеннщ кцвысыц, айналайьш? Атыц юм? — Атым — Токзар. М эупл деген ю сшщ к^лзымын. — Кдй ел боласындар? — Суанбыз. Сурагы сонымен бгпп кдлранд ай, орньшан турегеп 6ipa3 ундемей бетше кдрап турды. \"Ата-енем айткдн жаман щлльпргарын енд1 бастайтын шыгар\", — деп, Токуар шггей тассщад. 0 p i бетен юсшщ аузьшан ж ам ан с ез ecririci келмей ыщайсызданды. — Молдахмет, Ш айахмет деген аталарын, — бул ауылдын ец жакры, бай адамдарыньщ 6ipi. Кдшак, га ж ам ан ж ш т емес, — деп жымыйып кулдг — С ен де бай юсшщ крлзы болдьщ крй, cipo? Солай ма? — Ж ок, кедейм1з. Ж ы йы рм а шакцы крйымыз, ею ат, 6ip бие, ею сыйырымыз бар. Токхардьщ такриулап сейлей ж енелгешнен сескенгендей, ауылсэбег тары 6ipa3 ундемей кдлды. — Бурын кедей болсандар, енд1 М олдахметген калыц мал алкан соц, байыкан шыгарсыцдар. Э к ец к а н т а мал алды? — Агам ешкдндай мал алган жок, тек жалкыз ж ирен жорга мшдд, болды. — Калкан малды к а т а н алады? Элде булар ездер1 айдап апарьт бере ме? — Бцлмеймш. Маган ондай еш теце айткан жок, — Е, с е т алдай салкан гой. Э к ец т о т малга сатканьш да айтпаран ба? Кдиша жастасыц? — Мен бе?.. О н сепздемш. — Ойбой-ой, улкен екенсщ гой. Он ceri3re келсец де, окецнщ калыц малка сатканьш бзлмейтш кандай кргссыц? Коне, шьшынды айтшы, куйеуге е з еркщ мен тидщ бе, жок, эке-шешец зорлады ма? — 0з1м. — ©зщ Кашакуы кайдан керш журсщ? Бурын уйлерще барып па едд? — Ж ок, баркан жок, — Е, t1и д е те , ганымайтын, б1лмейтш адамка калайша оз1ц келесщ? Бурын к ерм есец де: \"Кдшацкэ барам\", - деп оты рьт алдыц ба? — Бурын квргем. — Бармаса, кайдан керш журсщ? — Осы жерден керд1м. 299

___________Ъвксцлтан Нф !свкв-цлы j— К^й жерден? — Ауылсэбет езш щ 6ipre-6ipTe жеки сейлеп бара жатканы н байкдмады. О ньщ шамдана басгаганын байкдп, Токуар ауедгтдей емес, абайлап сейлеуге тырысты. Э дегенде майдалап сейлегенмен, шынында, ашуы к а п ы Kid к е р щ е д 6ipre-6ipTe шакдгандап барады. — С ен немене, тиш алкан сон, кергенщд! айтасьщ ба? — Ж ок, бурьш кергегамдь — Бурын кайдан керш журсщ? — М енщ Уминэ эпкем бурыннан осында гой. С о Kici кврсеткен. Ауылсебетгщ аузьша кум куйылды: кавды алдап шынын айтка1за алмады, е н е а эбден эз1рлеп экелген екен. — Онда жарайды, бара гой, — дед1кайтадан жы лы шырай бнуурш. BipaK, бул орньшан турьш есжке бурыла бергенде, ызалы екенш анрартып кадды. — Бэрш будддрш журген ез эпкец болса, е з обалын, езще, он сепзге толган бойжеткен! А к^азы щ акы еп н ез тукдш ын зорка акуады: жауын болм ай, ж ай к ал ы п турканы нда куш п кетть Окан б!рак, Кивпбектен басканьщ ж аны ауыркан ж ок, “Эй, казак, кашан астык, а л ь т ж ары туш ы едж. Б1здщ мандайымызга жазбакан кэсш крй\", — деп, кайта вздерш ездер! жубатысты. Суды мен беденщ билш н М еуплге 6epicri. Куш-квлисп бакатын сол, каютай малка e3i жетгазсш десп. Суык, кузде Тэу1рбала босанды, Садык, деп улыньщ атьш К пвпбек e3i крйды. Акрказыщы каюгауга мойынсерштш, адамдары тауекел ете алмады. \"Бекерден-бекер ез1мцгц камнап кэйтем1з, жыдлакы жылы орнымызда каюгап шыкайык, Кекгемге карай кэйтадан бас крсармыз\", — деп бетуаласгы. Кггапбектщ байкауынша, балендей кулшыньш турган ешкайсысы жок, Тым курса 6ip- 6ip кап бидайдан таратканда буйтпес еда амал не? Келер жаздыц камын жемесе, быйылкы ic сэгаз бггп. Э лсиэ кагстаука Ж ылыкунгейге — М эуплдщ кдсына баратьш болды. 1<агс кез1 кацэауда мал-жанына бас-квз балаган сетм д! адамньщ ж аньш а Катапбек эдеш жзбердь М эупдад теге irad Бекмука с е й л м ш е з д cepiaey болганмен, киш bud Крли мейлшше шаруакрр, тындырымды. Ж е а р эйелге олардын жанаш ыр болатынына сешмда Ец сешм-дю — ауыл уйдщ есепне Батпанньщ аузы берж, бшетш сырын бейберекет баскака д т а бермейди Ккгапбек каюка карай Сичтжбайды 300

Ж а у о/ишдан аманЬа. кенддрш, Крсгалдагы м еш пке бала окдпты. О н алтыга келш зщггпей житг боп кдлган Акдш пен .Дэулег, Наргазы, Муразбек, Байгазы, Анарбек, Кулымкдш сыкр1лды улкенднаш ш балалары Крсгалдан дарю ала басгады. Kjjc тусе: \"Кецсе болатьш тас уш жок, ыцгайсыз, крлайсыз жер\", — деген желеумен аудан Ж ылыбасгаудан кеппршп, туп-тура Ж эр к ентгщ езш е апарылды. Ендд ©ктаб1р мен Ж аркент аудандарыньщ орталыгы 6ip кдлага орнады, Огызыншы жыл жаца басталган. Кдльщ солтангулдыц крюгауында кар ала шабыр, мал е з айагымен жайылатьш жайлы Kjjic. \"Жаркентауданындагылар калкрз бола бастапты, ендд 0Kra6ip ауданьш да крлга алатьш шыгар. Ауданньщ орталыгы ауыскан соц, кешеумдеп жаткан болармыз\", — дегендд К пэпб ек алгаш М укайдан есп ген . Ж у с ш eKeyi К рцы рэлец жак,та кдйта бас крсып, ж акдш да кдлкрз курыпты. Ауданньщ окш жыйналыс ашьшты да, кдлкрз курамыз деген каулы алдырыпты. Ендд! к езек — буларддю. Буларга оюл боп Умбеткдли келдд. Ж ыйналыс Крсгалдагы меш пте erri. Ж ыйьгрма 6ipiHuri ж ы лгы к ам пескед ей тагы У мбеткдли алды м ен TyciHiK жасады. — Жолдасгар, 6i3 кэз1р аса жауапты кезецге айак, басып турмыз, - дед| салтанатгылау унмен. — Ж асыраты ны жок, 6i3 бурын рулык, пен агайыншы-льщгьщ шылауьшаи шыга алмай келддк. Ендд будан бы лай бэр! б аскдш а болады, жолдасгар. Бай, кулак атаулыны арамыздан аласгап, бэрш де ran ретшде жойамыз. Кднаушы таш ъщ 6ipAe-6ip о к ш б1здщ арамызда болмауга тшс. ©гамет б1зден осыны талап eriri спыр. Кедей байдыц ыкралынан койгсе шыга алады? Байсыз да ез алдына OMip суре алса шыга алады. Ал ондай OMip/ii кдлай куруга болады? Мше, бщдщ бупнп макратымыз -— сондай oMipAi куру, Оньщ аты — кдлкрз. Кдлкрз деген не? Ендд сомы •тусшддрейш. ©здерщш б кеаздер, ж еке кедейдщ крлында кеп куш жок; Гнреуде бес крй, 6ip ат, баскдда он крй, era сыйыр; тагы б1реулерде ол да жок. Ал егер ж ацагы уш кедейдщ крлынддгыны 6ip ортага 6ipiKripceK ше? Онда оргада он бес крй, 6ip ат, era сыйыр болмай ма? Ал уш уй емес, спыз-кдфык, уй кедей 6ip жерге 6ipiKce ше? Онда олардын, крйы да, куш колы до — 6api ж еткш кп болады. ЕИреуде жок, нэрсе баскдда бар. Bipiiin мал да багады, eriii де салады, шоп те шабады.

Ш а и ш н Н < ф М я -ш и ____________________ __________ ©ю мет еп н егетш, ш еп шабатын, тары баска да ауыл шаруашылырына каж етп машиналар берад. Калкрз деген сез — к епш ш к шаруашылык, орысш а айтканда. калектш хазайства деген сез. Былайша айтканда, 6api ортак, \"Алтау ала болса, ауыздары кетад; тертеу тугел болса, тебедеп келедГ, — деп атамыз казак, айтпаушы ма а д кэлкрздьщ TipuxiAiii сол ата-бабамыздьщ сезш е сай келедг Менщ йздерге айтатыным: калкрз м уш еа болура б эрщ в де жазыльщыздар. Умбеткали бггкен сон, ж урт жым-жырт отырып кадды. Олардьщ кеб! калкрз туралы кауесетп алдакашан естш журген. — Ал, кэнеки, гамде кандай сурак, бар? — дед1 Кггапбек орнынан турегеп. — Тусшбейпн не бар, бэрш байандамашы жолдас жакрылап айтьш кеткен жок, па? ©кшет калкрз бол десе, неге болмаймыз? ©йткеш кецес егаметшщ езыген кедейдд ел катары на крспак, сайасаты на б1здщ кез1шз байарыда ж еткен. Кедейдщ камын ойлап, бар мумкшдцтн ж асап оты рган жагдайда, болам ыз калкрз. Боламыз ба, жолдастар? — Боламыз. Е, неге болмайык,? — Ендеше \"боламыз\" дегендерщ крлдарынды кете- ршдер.— К пэпбек кабагын тушп отыргандарга карады.— Бепмжан, сенщ андагьщ кетергенщ бе, кетермегенщ бе? — К етергешм гой, будан артык, кайда кетерем? — Ад жарайды, \"болмаймыз\" дейтш карсы бар ма? — Ешгам к р л котермедг — Ж ок, па? Ал OFaH да, буран да крсылмаймын дейтшдер ше? Крлыс та жок, — \"Ад енд не айтасьщ?\" — деген адамша Кпвпбек Умбеткалига карады. О л орнынан турегеп, хатшыга иек какуы. — Онда, жолдастар, былай деп каулы алайык, “Калкрз курылысына жене оньщ ауыл шаруашылык, машиналарын 6ipirin пайдалануга, ортакуасып енбек етуге тгам/у екенше улкен мэн бере отырып...\" — С ол арата келгенде юлт токуап: \"Ауылдьщ атьш кдлай ж азамыз? — дедд Кггапбекке кдрап.— Крсгал дейм1з бе, жок, С олташ ул ауылы ма?\" — \"Ак^казык, ауылы” де. — Ие... \"улкен м ен бере отырып, Акжазык, ауылында 6ip калкрз уйымдасгыруды б!рауыздан уотарыстык, Оган осы ауылда туратын барлык, кедей мен орташа кзредГ. С оны на б угш п кундд ж азы п крй. С онымен, жолдастар, бупннен басгап аздердд калкрз мушелер1 деп есептегЬпз. 302

__________ QfCay д/сшдан аманда... Ал енд1 осы уйымдаскдн... осы уйы мдаскдн \"Атрказык,\" калкрзыпа бастык, етш юмдд усынасыздар? — Ютапбект! — Ютэпбек Кржагелдиевтт! — дед1 эр-эр жерден. — Баскд усыныс жок1па? — Жок, — Ендеше, дауыскд салайык, — Bepi б1рауыздан крл кшердв — Кэз1рден басгап крлкрз басгыкхарыцыз — Ютэпбек Кржагелдиев жолдас. \"Апырмай, мына журткр шынымен-ак, унадым ба екен элде жуастыкрен жетекке ере бергега ме? — деп, Ютэпбек шггей куддк ойлады. — Н е сурамайды, не тусшбедич демейдь бэрш тек куптай бередв Элде кррсы болудан крркрш отъф ма?\" Ж урпъщ муншалыкхы жуасгыры Ютэпбекке, aiheyip, жайлы тимедь Артык, созден эдеш кдшып ш ы рган адамдар сыйакцы. Bapi6ip ею м ег оз дегенш icrerewi, одан д а коп шпнде кезге кершш жаманатгы болмайык, дескендей. О тызынш ы ж ы лы ©KTa6ip ауданьшда кдлкрз ж аппай уйымдастырылып ж аггы . 1^ызыл есПеде — ^Ецбекпн\", Кокталда — \"К иров\"; К,оцырелецде — \"Б олотов\", \"Сарьггебе\", “Тапшыл\", \"Ынгалы\"; Китшде — \"Ленин\"; К у езен! бойында — \"Ллкенагаш\", \"Кызыл жар\"; ©сек езеш нщ бойында — \"Буркдн\", \"Талды\", Аккудыкха — \"Кызыл жамбыл\", Топрек жакха — \"Акхебе\", \"Калинин\"; кздэда — \"Сарыбел\", \" ойда — \"Акдрал\" кдлкрзы 6ipiHeH кейш 6ipi ipKec-Tipnec уйымдастырыдды. Крлкрздасты ру ж ум ы сы кулактар мен байлардьщ малый, ауыл шаруашылырына кржетп машиналары мен курал-саймандарын кэмпескелеуте уласгы. Кдндай адамдардыц кэмпескеге жататынын аудан укхырды, оны ауылсэбег агалары мен кдлкрз бастыкхары басшылыккд алды. Соныц нэтижесшде, солташуддан Жумак, акдпадан Байсыйык, крцы рберж тен О разы мбек, тары баскрлар кэмпескеленш ж ер аударылды. Мырзагедддден буры игы Ыстамшал болыстын, imci Умбетол! Турлыбаев кэмпескелевд. Сол реш ен кршкрр Байсакдл болыстьщ да ypiM-б угакхар ы та п ж а у ы реттнде к э м п е с к е л е н у т е жаткргзылды. Байсакдлдьщ езш ен бала жок, 6ipaK, атасы Комекбайддн Нурбек. Элдибек, Нурлыхан аггы уш ул бар, Тыкыр гайанранын алдын ала сезген Элдибек айласын асырып ж ер аураннан аман кдлды. Атасы Н урбекпен 303

______ ____Ъвксилтан Л уЩ ке-цлы акдоудасып, Кемекбаи мен Байсакрлдыц барлык, мал-мулюн, дуние-дэулетш мура етш алган — шлпз Нурлыхан, боде байлык, жок, деуге кемсш алады. Ж у ас Нурлыхан, агалары айткрн соц, сотан кенедд. А курында ею атасы аман крлып, Нурлыхан 6 ip e3i айыпты больш, ж ер аударылып кете барады. — ©з жумы стары крт-крбат больш жаткрндыктан, Кггапбек бул мэселеге араласа алмады. Эйтпесе, \"Акдеазык,\" пен \"Ленин\" кдлкрзы 6 ip ауыл-сабепсе — Кипцге кррайды жэне бул гол ауылсэбеттщ Mymeci. Алайдэ Кпвпбек Элдибекпц кезеп ал! келер деген умпте, ейткеш ол атасы eiceyi ал1 крлкрзга гармей, вздершщ есга жургындр кешш-крньш журген коршедр ©KTo6ip ауд анд ы к, co6eTi а тк о м ы н ы ц м э ж ш с ш д е Кггэпбек Мукрйдыц крсына отырды. М аж ш с бпкенше ею курдас амандыцтан баскр ж ен сураспады. МэжШ сп ауаткомньщ терагасы Бердэулетптщ ез1 журпздь — BypbiHFbi Ж э р к е н т у й е з ш е к ррасты ж ерл ерд ен ©KTa6ip м ен К дркдра ауданы ж ап п ай кэлектштенддру Ti3iMiHe ш к п е д ж . © й тк е ш б у л е ю ауд ан — таза мал ш аруашылыгымен айналы сатын аудан. Bipan, жолдастар, бул — бай мен кулаккр б1зде кецш ш к жасалады деген сез емес. BypbiHFbi тапсырмалар 6api де булжытпай орындалуга т а с . Бай мен кулакгарга кррсы салык, салу сайасатьш кртац крлданыцдар. Баскрру шеберлжтерщ, сайаси дайындыкуарыц сол бойы н ш а багаланады. в к у р ж т щ нускруы, кдгскрша айткрнда да, жалпылай айткрнда да, осы, жолдастар. — К р цы р ел ец нщ бай-кулактары тунделетш К^ггайга кршып кетш жатыр. Малдарымен кетш жаткрндар бар. Оларды н е ктегвшз? — дед! Мукрй. — Бутал Крцырелецде 6ip м1лисэнер, крй ж агьм ы зга жетедд? — Оган ендд арнайы аскер беле алмаспыз. Кэмушстер- ден, камсомол жастардан комэйрет курыцдар, му>понд1х1не кррай крру берем1з: журтгы шетшен атып олйру ушш емес, крркрггу уипн ж ене оздерщ крргану уппн. Крйткен кунде де баскр жакцр кешудд токуатуларыц керек. Сонымен 6ipre мьшаны есгерще сала кетешн: баскр аудрндардрн, обылысган кеш ш келуцплердд крбыддамандар. К еш ш келгендер бар болса, олардыц бэрш бурьшгы вз турактарына дереу крйтару кржет. Ж ургты угптеп кенпрш жургендердд табу керек жэне оларды айамай жазалау кржет. Ж урт тараскрн соц, Мукрй мен Ю тэпбек сырткр 304

_________ _________________________ ЭКмр окшдан шанда... кдбатгаса нгмкты. Айак, Кдйшыдагы Ж ар кр р ага деш н eKeyi Oipre баратьш бодды. — Курдас, К дсы м ханнан не х а б а р ь щ б ар ? — дедд К пэпбек сары топыракцы жазыкдсд шыкдсдн соц. — Кдсымханнан хабар жок, Ж эркенттеп туыстары (ирпцаеп ун-тунеаз тугел к о ш т Keiirrri. М ркрйдар Шанышев деген 6ipeyi болатьш, сод Турюсган республикасыньщ Бас прокуроры болып турьш усгалып кепггп, 6ip улкен басгыкзы атьш тастатан ба, dip пелеса бар. Байкрймын, тукрдмынын, тоз-тозы шытып кеткен сыйакды. Ж е р ауган адамда не жагдай болсыц журген шыгар шыдап. Кейде e3i егаметке аддм керек скенш алде а/ушды аддмга кдрсы айдап салатын зац керек екешн украй крласыц К ерепне жараткдн соц, 6ip куш бэрЬпз де кржет болмай кдламыз ба, юм б1лсш. Эйтпесе, кезщ кордд, Кдсымхан деген кдндай жМ т едП? Ж аньш туркан отка туе десец туеш кете берцу гой. Тек тусу керек екенш е кезш жетгазеец бодды. \"Канграбандамен байланысы бар\", — деп юно таты ты . Ол байланысы Дутовты влтргенге дешн гой. Кддырып Ж усш , мен, К едек — 6apiMi3 де 6 ip к е зд е п ка1гграбанд1с т з . Tiirri Крггайга жасы рьш барьш келмейтш казак, жок, — О л Ж у а б щ ам бойдак, ж ур ме байгус? Ж е р р калып, езш е ебден обал болтан екен. — Обал енггемеР де жок, кэз1р бугал Крцы релец соньщ билтнде. Оразымбек кэмпескеленш, Ацмолага ж ер аударылып кеткен. Ж усш атан, кэз1р соньщ ак,токдлын алам деп элек салып жур. Узамай алып та калатын шытар. — Ойпырмай, былгыр кергенде кез1 ту ст, к а п ы щлзыгып ед1, акргры cori тускен екен-ау! Ой, заман-ай десецпп! Bip кезде белдеуше ат байлатпайтын О разы мбектщ эйплл ак, гокдлын кундердщ кушнде тарани [ы кртьгн крхлар деп юм ойлаган?! Муньщ 'ry6i жакрылык, па, жамандык, па, кайда шарып -ripep екен? Айдалада ашып 6ip сырьщды айтшы, курдас, калай ойлайсьщ? — Ш ынымды айтсам, ойлай алмаймын. MeHi адам кдтарына крсып, iciM мен с е зш е сенш с ер ж кд1лтан, с е й т т ататымды шыгартан Кдсымхан гой. Онын, 03i анандай куйте ушыраган со ц ишмде кудж ылгый журедд. Эй, баты р 6ip ок,тык, деймш де, тоуекелмен тарта берем. Тагдыр солай болса, алдын ала ойладьщ не, ойламадьщ не? Б1здщ eMip еюметтщ крлындагы OMip екеш не элдекдшан коз жегкен. Тек оюметгщ K63i тузу болсын де. Оньщ сешмшен айрылсац, бптщ, айамайды. 305

Ъексултан Щ цЩ Ь -цяы ___________ Йа, оньщ рас, айамайды. — Кпэпбек: \"Мен рана емес, iurrefl сен де крркдды екенсщ-ау\", - дей жаздап барып ток,тады. — Айткдндай, М ахмут кдйда? О ньщ жардайы кдлай? — 0 3 ip m e ж ам ан емес. Bip кдгзметген 6ip кдлзметке жогарылап, ж акры келе жатыр. Болыс та болды, баска да болды, icreMereH кдлзме-п калмады. Bi3re Караганда ептеп оньщ крлы хат таныйды гой. Ka3ip Алматыда обылыстык, 6ip бастыкдъщ орынбасары деп есттддм. — Ал ендд Эбубэюрдщ Дутовты ед-пруге кандай катысы болды? ©гамет оран д а кумга сагат беригп. — М енщ байкауымша, б1здщ Суйдшнен аман-есен оралуымызга Эбубэгар ж ауапты болтан сыйакцы, курьщды адастырып экеткен сол кершедд. — Bip ессе, сол есетш болар деп ойлаушы ем, кейшп кезде кдлзметз кржырап кетп гой. — Арры теп н казбалап ез арайындары маза бермедд-ау деймш. — Ие, ата тек дегенщ бэрш шешетш боп барады, Бурын ж ург ата тепн айтып макданушы едд, ендд ата тепн жасырып ж ан сакдауга айналды. \"Куртындар!\" —деп бэр^пздд кутыргап жатыр, егаметген алрыс аламыз деп, хальщган к а р м е альш журмесек н е кдллсын. — Ендд бул егаметп em 6ip ж ау ала алмайды. Айтканьш era етпесек, ецбегЫздд ескерш арам елпрмес. — Ж а ц а рана е зщ Крсымханныц жардайын айтгьщ гой. Сондай-сондайы сескенддредд. — Иэ, оньщ рас. Крйда барсак, та К,оркд>гггьщ керше кезш п курыймыз ба, гам бДледд. О гыз 6ipiHuri жы лы майдьщ айакында ©Kie6ip ауданыньщ ортальиы Ж эркентген Кекгалга кеиго. Ауданньщ ауылга жакршдауьш К пэпбек жакрылыкдщ жорыды. Ж а т ауы л кэз1р Токуардьщ е з ауылы бола бастады, ж ат босага е з босагасына айналды. BipaK, бул келгел1 бул уйге тыныштык, ж ок; ауылсабет 6ipece ата-енесш сурайды, 6ipece куйеуш шакдгргады. Ол кдглмыстарьщды мойындатам дейдд, булар бултарады, ейтш -буйтш муньщ шын жасын жасырады. Ауылсэбетгщ «ж ан бола берекелерш алганына 306

___________ Ж ар окмадан аш нда... Ток,тар, теп , мезД болды. Кдшак, е к е у ш а ж ы р асты р ы п лаберм ек пе, н е icreMeK? Байдан шырып келген кдлзды жак,сы кдаз деп кдзак, айтпайды . С онда а у ы л с э б е т п ч макраты муны байдан mbiFapy ма? Кектемге салым кекек айында Сатылыда кдлкрз курылды. Ж урт 6ipirin жаткднмен, муньщ атасы \"Оньщ нем енеа ад1дет? Тезекбай ею крй, 6ip сыйырын opraFa салса, мен сонда жуздеген крй-жылкдмды крсуым керек пе? Сонан соц кузде ол 6ip кап бидай алса, мен де 6ip кап бидай алуым керек, окан Тезекбай кун керсе керер, мен кэйтш кун керем? Одднда 93 кртырымды е зш касыйьш\", — деп, крлын ©рак, сзлтедд. Сол сездд атасы, cipa, сыртга да бДреулерге айткдн болар. Ауданра алып кепп бес куннен к е й н босатгы. Кдлкрзды, ею мети жамандапсыц”, — дептп Туыс б1реулердщ дэнекерлтмен зорга кутылып келдд. Молдахметгщ кркггауы да, кектеуД де Сатылыд а Крныс жацаргьш кдна спъгра бередь Кдыс тас уйде болдды д а кун жылынысымен к й з уйге ауысады. Ауданнан келген бетге к й з уй т1К1азд1. ©зДмен 03i болып, содан 6epi оцаша ойлана бередд. Бес кунп абакды жудетш те, озгертш т е жДбергендей. Bip куш тацертец, Ток,тар тунджт1 ж а ц а аш кдлы жатканда, сып-сып етш уйге уш Kici Kipin келдд. Bipeyi — байаты ауы лсэб ет. BipeyiHin к,олында кркдайран кар а мылтыга бар, кабагынан кар жауган кара ж!пт, мшзсэ екен. — Бул — отау уй, — дедд Кдшак, алдары нан кар сы шьпъш. — Э ке-шеш емнщ у й — анау. — Ж ур! — дедд ауылсэбет Кдшакдф эй-шай жок, жекш. Кдшак, соларра iaecin бара жатканда, ауылсэбет уйде калып бара жагкан Токдарга алара кдрады. — Йемене, 6ip айтканды тусшбейпн ауруьщ бар ма? Сен де жур, айтатын сез бар, — д<едд сал даусьш жумсартып. Булар уйге опыр-топыр Kipin келгенде, ата-eneci ертецп шайга ендд-ендд кдм жасап жаткан. Одырайа карай, ендер1 бузыльш кетп. — Ш айахм еттщ д е у й imiH о сы н да шак,ырып кел, тездет! — дедд ауылсэбет Кдшакдса. Уш уиддн адамын 6ip уйге жыйнап, ауылсэбет aFacu герге отырды да, кдлкрзра Kipy, KipMeyi эрюмнщ 03 ерю нде болганмен, 6ipa3 аукатгы адамдардьщ оган карсы упт журпзш, жала жауы п жаткднын, сондык,тан элД кдлкрзка юрмей огыррандардыц неге юрмей отыргап себебш бДлпа келетшш, 307

Ъвксцлтан Нф/свке-длы таты-татыларды айтып токтады. Ж ауап купи, кддалып М олдахм епщ бетше кдрап отырып алды. — Kipy, гармеу е з ергамщде екега рас болса, мен быйылша тура турам. Ж ау куып кеде жаткдн жок, асытыстык, — шаиганныц id, — дед! Молдахмет ауылсабетгщ бепне тура кдрамай. — Кдлкрздыц iciHeH б^рдеме шытатынына кез жегсе, оган гармей кдйдд барамыз? KipeMia Эз1рше асыкуырмацдар. — Ой, тулга б у д а р а саласьщ-ау сен де. Мундай залым болармысьщ. Крйынды крралап, жылкдщды жусатып, сенщ sai байатыша журш жаткднынды керш жайбаракдт журсек- ау 6i3. С енщ сей п п к ез алдымызда журущ нщ ез1 кдлкрзга ipind. С ен енд! кдшкднды крй, не кдлкрзга Kip, не маган екпелеме. Крркдггкдны деп ойлама, жаным анютандыкуан ай тьт отырмьш. — Акдгр айткдн сон, ашьш айг, гармесем не ктейсщ? — Ендд ауылсэбетпн, бетше Молдахмет кддалды. — Кэмпескелеймш . © й ткер кдлкрзга шрмегеннщ 6epi — жау. Оньщ жасырьш-жабатын еш тецеа жок, М олдахмет тем ен кдрады. Кэмпеске дегеннщ не екенш K33ip бала д а б1лед!, ец уретш сез. Уй ашндеплердщ 6api де демдерш ишне та р 1ъш тьш а кдлды. — Кдшан Kip дейсщ ? Тап бупн бе? — Б у л и деп дш рлем ей-ак, крйайын. BipaK, 6ip апта немесе он куннен ары асырмаймын. Айтпадьщ деме. — Ж арайды, — дед! Молдахмет курсшш. — ПешенемЬге кудайдьщ жазганы сол болса, оны да кердис Коплен корген — улы той. Тунерш келген yiueyi кулиедеп уйден шыкцы. Кдлганддры орындарынан крзталмады. — Ал шайга келп!дер. Элплер узады ма? - дед! Молдахмет е а к жаккд иек кдгьт. Кдшак, босатадан сыгаледы. — K erri. Ж ылкдша кдрай кетш барады, — дед! элденеден сезпсгенген дауыспен. — Барсын. Ж асы ры п крйады деп, оз!нше малдьщ мелш ерш 6iAe кетпек крй, бтле берсш. Ой, тэуба-ай, малды 6ipey табады, ттрнектеп жыйнайды, оны кдлхоз тепннен- тегш ортага алады. Сонда бул зорлык, па, ж о ад1лдш. пе, не 03i? Элде 6i3Ai ©лее ©ле берсш деген ж аны ашымастык, па? Кэйтелиз, Ш айахмет, гареш з бе кдлкрзына, ж о баекд 6ip амалы бар ма? — © зщ ж ац а ю рем дедщ. Ю рсек гаремтз да. — Юрем демесец, к у л а к у да, ж а т в дд тьшыштык,жогаш керш отыртан ж окрьщ ба? Мылтык?ы адамга кдрсы оддн 308

___ ________ Ж аи окаладан адмнда... баскд кдндай сез а т у т а болады? Оньщ он кунге мурсат бергенше де шуюр. Салытын телегем!з, етш отюзгешз, сьшаулап айдап кететщдей не ганэмв бар? Уй басы бугшнен кдлдырмай era крйдан сойып, етш кегтпрш алындар. Ж елге ж1бергенше, ж ем ге ж аратайык, Ш айахмет, сен Шздионе тацдап 6ip тай сой, мал жанымыеддн артык, емес, айама. Уй басы ега-уш балшелектен крраньщ шлне ме, 1фйда болса да елеуоздеу жерлерге тытып тастандар. Суратандарга: \"Быйыл бал аз бодды, кектемге ж е те д Г , — дерсшдер. Ауыздарьща сак, больщдар, артык, с ез — е з ажалымыз. “Кдлкрзга гарепн болдыкуан\" баска вцпменщ кджетт жок, М ен агайындарды 6ip аралап кдйтайы н. К елген сон, тэты ак р и д асар м ы з. Шайахмет, жацаты айткандарга езщ бас-квз бол Токуар атасыньщ кулк^ш сэр д е н ойаньпт алганынан-ак, кудисгенген. Тацергегцт шайга ен ей де ерте эз1рлж жаседы. Шай устшде плам ен акыдддса отырып Молдахмет сырьш ашты: — Ж ылкрпа сен езщ бар, — дед! М оне. — Кдшак, екеущ аттарды айд ап к ел Келшге былтыр уйреткен жорга кунанды уста. Алые жолга жорга адамды сокрацды, жайлы. Ал, балам, келгел! керш жаты рсьщ гой, 6i3re бул арадан тыныпггык, балчады. — Атасы Токуарга мейрлене кррады. — Бупн e3iMi3re тан агайындар аргы бегке етш кегуд! уйтардык, Бала-шагасы, улкен-кшжд демей барлык,крфык,уй тугел кегертлчекгаз. Эпкен, Уминэ де, бауырьщ Кулжэмилэ де — 6epi кетад. — Ж олдан б!здщ уйге сотамыз ба? — Жолаушылап бара жаткдмыз жок, coFa алмайтын шытармыз, балам. Уйдщ бэрш тун ауа жы гамы з да, азык,- гулиеп де — бэрш аткд артамыз. Жылкргны кунддзден экете береш, оньщ б1зден озып ж у р гей жанры. Аман-есен алып отсек, азык, та, к й м де — 6spi сол болады. Т еуекел ата- бабамыздьщ аруаты ж ар болсын! Замай тузелсе, тагы кдйтьш оралармыз. Ж е н а з жылап-сыкуап б1реулерд1 куддктенддрш журмецдер. Шайдаи кей н Токуар Уминэ эпкесш е келш жасырынып жылады. Крныс аударып жатса, жен; б1ржола баекд елге кеишек. Онда кетсе эке-шеше, im-cuyuHi, ел мен жерад кдйта кере ме, жок, па — белпаз. — Крй, картам, жылама! — дед! Уминэ бауырына баса ©3i др жылап. — Ж ат журтгыкрд жаралган соц, енд1 б1здщ бар прш ш гош осы босатеда. Кдггайга квшее, Крггайга; Лукаша 309

___________Ъекоцлтан Нф1свкв-цлы квшсе, AyFaHFa 6ipre кетемДз. Кудай мандайымызга не жазса, соны кврерглз. Ж ылаганда не езгерер дейсщ, одан да взщад езщ берж уста. Баска амал жок, каргам. Кур бекер жаньшды ауыртып кэйтесщ, ештеме ойламауга тырыс. О йлам ауга ты р ы ск д нм ен, эке-ш еш еш , туган жерди ойламау мумюн бе? Кум бойы Токцардьщ коз алдьшан езшен соц га уш кдлздан кеш н тукан Н урж еке кетпедд. Тогызга быйыл шыкдщн кара домалакуьщ кд>1лыгы бул унпн айрыкдпа тэтп. Сщлглершен бурын соны ойлайды. Э ар есе оньщ былтыр келгенде: \"Жыламай-ак, крйшы, Кашагыцныц квз1 алакрндай бон кета\", — дегега есшен шыкрайды. \"Илщнен айналайын кара тентепм-ау, с е т кермей калай oMip сурер екем?\" — дейдд уайымдан. Быйыл тортке айак, баскди кенже iHici Э пкеш , неге екенш, Нуржекедей сагьшбайды, оньщ эл1 естен кетпестей кэглыты жок, па, Уминэ эпкесш е тарткан ак, сары бала Нуржекеден ropi есш е сирепрек туседд. ©зше тарткдн деп, оны Уминэ ж акры кередд, ал Н урж еке — айныматан Токтар. Э а р е с е тэмпиган мурны. \"Ой, мурньщнан айналайьш кара домалагым-ау, тым курса хош дей алмай крр болдым-ау!\" Тау iiui тунге карай тез салкрш тартгы. Мамырдьщ айагы больш калганмен, кдлстьщ ызгары ал1 сезъ\\едд. Э ар есе тунп ж ел суйектен отердей. Сатылыныц эр сайындэ 6ip ауыл жэне Ke6i 6ip-6ipiHe кернеу. Элдегам б1лш кала ма деп, кешкг тамакц-ы ерте ш ж ен М олдахметпю шам жакдай карагуы тускенше 6ipa3 отырды д а, сонан сон б1амллэ деп апыл-гупыл уй жыгуга Kipicri. Шай кайнатым уакдптыц шлнде жыгылган уй атка артылып та бггп. Bepi эугар1мдеп згка м гасп. Ж ук арткдн бес атгы ж е те к к е а л ь т б ес уйл1 ж а н ун-тунсдз куншыгыска карай б ет тузедд. Ею-уш белестен аскдн сон, буларга тэты 6ip шогыр топ крсылды. Олардьщ да жетегшде ж у к арткан терт-бес ат. Е й топ 6ip-6ipiH e крсылган сон, улкендер ептеп куцюлдесп де, кайтадан сап басыла калды. У н а зд ж т е н ай н а л а Tiirri у р е г ш кершедд. К арауы ткан жоталардьщ калкэсында кдльщ эскер тыгыльш тургандай. Э стш ун-тунс13 баска елге втш кетуге болады дегенге Токуар эл1 сенер-сенбес. О л жакта да казакуар бар дегендд улкендер алдаркату ушш айтатын сыйакуы. Малый калкрзга кршмагандыкуан гана Купайте кашуга бола ма? Bip кеткен сон 6 ira гой, бггп, эке-шешеш, бауырларды 6ip квруге мэцп зар боласыц. Зар б о л ь т етепн вм р ге кандай ндам кашады? 310

I___________ OfCay окмадан аманда... Ойланбай icren, кешн осылар опык, ж е п журмес п е екен? Малсыз кдлсак, та, осы арада кдлганымыз арггык, емес пе? Бай болмаганныц бэр! кздрылып кдлмас. Bip кезде булар аркцграран судьщ жатасымен журдд. С у сноске агады, булар кдрсы келедд. \"Квксудыц басы\", — десед1 улкендер, ендд олар айгайлап сейлесе бастады. Бул ар а — жайлау, ал! ел келмеген, и еаз. Айнала алагеуйч тарткднда, Токхар кдлрып кеткен екен, атыньщ айагы шак, erin таскд тигенде ойаньш к е т Кезш ашып жан-жагы на кдрады. Таудыц алденес! таныс сыйакханды. М ына 6ip шошак,тебе... Кудай-ау, мынау Ордыц булаты гой. Атакрнысы Есенрулдьщ сайьшан erin барады екен- ау. Енд1 аз журген соц, адлдрынан Уйгенгасгыц 6eAi шырэды. Белден аскдн соц, ар жаты ылтый елйз, кермеген жерлерг ЦДрюн-ай, 6ip бутаны паналап калып крйар ма едП Агыиыц басьга кдлай тартьш кдлганын байкдмады, жорра кунан жодлдн бурылып токхай крйды. Теп, чокхауды плеп шаршап келе жаткдн болар. Кдшак, сап еге кдлды. — Не болды? Неге токхадыц? — Тузге агырам, — дед1 Токхар оныц андьш жургендей ж епп келгенш жакхырмай. — Экел пзпнщд!, — деп, атыньщ басын усгцды да, енд! оны амалсыз тузге отыруга мэжбур erri... Токхар жерге тускен бойда айагьш баса алмай шойнац- шойнац епп барып беткейге жамбасгап жата кетп: ат успнде абден уйып калган еш Tiseci озш кегере алмады. Крл-айагыи ербендетш жерге аунап 6ipa3 жатгы. Ж а та бергеш жайлы сы йакхы . Ж а т к д н жер1 Кд1зы лк,ы йаны ц ycTi, О р д ы ц булап.шыц асты екенш кэз!р анык, шамалады. Таныс ж ерден ганыс и с сез1летшдей: талай терген, талай жеген бул/ургеннщ aid. Кудай-ау, кдйддн келш тур? Кдрдыц асгыцда булддрген бар ма? Токхар тетцрепн сыйпалап корд). Ш ым eTKi3in, алакднына курай кедалды. \"Ойбай-ай!\" — дед! ауырсынып. Крлыи жерден жульш ап, ауырган алакднын аузьша чосгы. BypKjjipari бул/ургеннщ Hici танауына келгендей болды. Аузьш алакднымен басьш, пырс-пьгрс erin жылап ждбердг Кдшак, атынан кдррып туеш жупрад. — Не к),|дды? Кдй жери:,? — М е т осы apaFa тасгап кече берщдергш! Бармаймын Кдггайга. — Менщ баргым кеп чур дейсщ бе, бармаекд амал кдйсы? Бол, чур. Улкендер екеулпед! цдеп журсе, уйат болады. 311

Ъексцлтан <НцЬ!свке-цлы Кдлпак, Токдарды крльшан та р т ь т туррызды. Bip-eni атгап барып Токдар ж ерге кайла шолдьлйды. С ау алакдллымелл сызы кеппеген кдра жердл талы сыйпалады. Кггапбек бурынгы кэтеллпн быйьлл кдйталамаура тьлрысты: егшдд су баратын ж азы к к э екпек боп, оран кэз1р алдын ала арык, кдздырып жатыр. © зш е комок mi 6ipue,aipAepi Бегьмжан мен Жумэдлл. Жумэддл — жас, eric басындагы елге айткэллын icreTyre шаршамайды, ал Б епм жан курылыс ж агы н баскдрады, кдрулы, 1стщ тетичн езгеден ropi бдлщларейдь Ж у р тгы кдтгы уркш п турраллы — ламам журлтыц ляршп 6ip ж ерде огырраны. Клиз уйдщ тлршшгл тогпалльш огырула •гьлм крлаллсыз, тацерлец улкен де, Kiiui де дерет алатын кдлкд 1здеп айдалала кдлуып бара жатады; кулершдл де, кушнерщ/у де бллмейсщ. Кдладелы кусатып ж е р кдзып дерег алула талы кенбейдл е з нэж1слн жасырлан мьлсьлк, боп кетилплз бе дел ллалмьлсланадьл, Ж а з болш 6ipie отырьлп, крлста талы крлслау- кдлслаула бьлтырап кетсе, ол-ллалл, кдй жер1 отырыкщьлльлк,? Ауден: \"Олырлэлкдлылылдщ кеш!\" — деп кдйта-кдйта айлъллл крйар емес. Сальлп берер уш жок, езщ сальпл ал дейдь 0 3 i сальпл алатьш еллер кдзалуа кдйдалл болсьш? Кдлай дегеллмеп тубл 6ip apaFa кдла салмай болмайтыллына Кпэллбектщ KG3i аллык, желедл Алайде ж е р ьллцайы ойлаллта бередл. Ал^жазьлк, ж азда салкрлндау боллаллмен, кдлсла жеддщ еглтллделлжер. Ж ане ауделлллан алые, айллаладелл крл узгендей тау крйллауллнде окцлау. © зге елдщ тлршллшнен болек, кдлтарысга кдлып крйатын селалдл Ал Ак^удыкда барса, лщлсы крлайлы боллаллмен, жазы ыслълк, маса-ильлбьлллы мол. Егер орлальлк салам, ал ерлец улкейш кдла болады деп шылл умптенсе, оган, елрэ, Кеклалдл>щ батыс жак, ж едке чусьл — Крлльлрмалльщ аегьл, Элллрарьлкдъщ баты с жагъл — еле крлайлы. Кудыл( суьлна Улкенараплталл кейлнлл и е е зщ боласьщ. Сула и е боллалл адем огьлрыкщьл-льлк, е.лпрде улылмаса керек. Т щ ерлец Тэу1рбалалльщ шайьлн ш жен солд, Жьлрга-лалл мелл Акдш ж у р т арык, крзьлп жаткдлл Ела ашалльщ аузьша кетп де, Ю тап б ек А к к у м б е зд щ айллаласылла с о к д т у с ф тем деп, Жумэд1лд1 eprin солай oenxyy. Ж олш ыбай оллы Жакдплбай екеущ б ара бер деп жумсап, езл Элсиэшлоне бурьллды. Ол уйге Kipin бара жаткднде, келтлеллш келерш Дэулет уллден улзап бара жатлы. Баскд балалар aAi дастаркдлл басьшан турмалтгы. 312

___________ Ж ау окмадан аш нда... Ергецп аскр ерш типзбеу— эдепсщадк, Кпэпбек асыгыс екенш ацгарта терге журесшен огырды. Ж ан-жагына кррап: — Ушц тап-туйнакц'ай, балаларьщ шаш пай ма, н е белен б ар осы ? — дед4 бул уйд1 6ipiHmi к е р ш турганд ай тавданып.— Кудай б1ледд, С элкентай мен осы сэры кдлзыц- ау деймш уйге кррайтын. — 0 3i де осы екеу! кдрайды. Булар болмаса, менщ шамам кдйдан келедд. — Э лсиэ к ен ж е улы м ен кдлзына кдрап ем1рене иек кдкуы. — Yfti былганыш эйелддч вне бойы да былганыш болатын шыгар. Крлы-басын таза устай алмайтын эйел кэйтш ене бойын таза устайды? Ондай эйелддч жаны кэйтш таза болады? — ¥зак, сейлеп кетгщ гой. Ж айшылык, па? — О з озшдз гой тш оп огырган. \"Уйщ тап-туйнакуай\", — деп кекетш. Кзтэпбек мырс етш кулдд де, кесесш тенкердд. Э йел нпрю ннщ аш у ш акдфганы да едем1, ш ш с п е й тш ж ер д е ш ш сш отырранын кдрашы. EKeyi жолырыспаралы ж арты айдан асьш кетсе керек, соны анрарткдн амалы ма екен, и м б1л.сш, — Мына арык, кдзр'ан елге таза крлды 6ipey туе кезш де тамак, ж асап б е р т турмаса, болатьш емес. СбНоу жакуан салпак,тап келш, одан кдйта баргандарынша кргруар уакдлт етедд. Оньщ усгше ез1 шарш ап ж урген адамды apu-6epi жайау сандалткдн да о б ал С ен rricipm берсец, 6i3 таратып берер еддк. — Ойбай, курысын, сонша адамга ас nicipy онай ма, не дуние шак,келедд?! Ж асакан тамагъгмды ж акцырмай журсе, уйат емес пе? Олар ж ем ей крйса, e3iM ж еш м бе? — Э с т т отырьш ашуландырып аласьщ-ау меш. Ke3ip Бег1мж ан eKi к,азан, eKi к р й д ь щ е т ш э к е п б е р е д к Комекшшкке езщ тандан кез келген келшдд а л BipeyiH емес, екеуш алсац да еркщ. Ж аны м кдлсылран ж ерде жаныма кррган болмасац, онда сенид гам болганьщ? — С оны айтгы да, сустаныцкдлрап орнынан турегелдд. — Крлымнан келмесе, аздд уйаткд кдлдырам гой. — Халиккд уйатган кррыкдедн адам жагады. Бабын да сол адам табады. — Meni неге кдлйынра и-гере 6epeci3? Кдлкрэда кдтын курии калган ж ок, Елдщ крмын ойларанда, м е т ц кдмымды неге ойламайсыз? 313

___________Ъвксцлтан Шф1свЬ-цлы — Батырдьщ мщарп — елдд крргау, кдтынныц мщарп — батырды кдйрау. С ен е з м ш депвд аткдрдыц — кдйрадыц, Эдсиэ. С е т жумысгьщ егпне жумсаганым — езм н щ бепме усгаганым. Ветке устарьщ болмаймын десеч онда баскд б1реу/у-ак,жумсайын. — Соны айтгы да, бурылып уйден ш ы ш п кетп. Ернш KjJMKjjpa Ticren Эдсиэ босагада турып кдлды. ©■\\иршде 6ipimiri р ет ренжггп. Акдсумбезге Кггапбек коп айадлдмады, сокдныц жумысын Жумэдддащ езш е кдлдырып, арык, кдзгандарга кдрай асыкды. К1ндисгебешц кунбатыс жатын айнала бергенде, Екашаньщ аузынан ж еле шауып кеде жаткдн жалрыз атгыга кез1 'iycri. Таныды: Рахметбай. Оньщ тепн шауып кеде жатпатанын болжап, булдаж урю ш жылдамддтгы. \"Банды ма екен, кдшкрт ба?\" — дед! крбалжып. — Аралтебе жакдан жузден асгам аддм Кдшайга кдшып барады, жуктерш тепе аткд арткдн, —д е д Рахметбай а п т ы т н эрец басып. — Малдарын не бурьш аедап экегкен, не кейнге кдлдырган, кднша бакдлласак, та байкдй алмедык, Ж аца тана келш А к,байталдыц сай ы н а дамылдады. Кдртбай exi мылтыкден алысган батьш кдлды, мен дереу осылай шаптым. — О лардьщ мылтык;гары жок, па? — Тытъш усгамаса, ашык, асынган ештемелер1 коршбейдд. Кпэпбек арык, кдзып жаткдндардыц жаньш а кеп атынан тусп. Асьпысгык,жасап алмайындеп, аз-кемойланды: кдрусыз барса, кднша дегенмен ж уз шакцы адам кдуитп, шттертнде 6ip тентеп болса, жанжал шыгарута сод да жетш жатыр; ж а б ы л ы п к е т ш ж у р с е , н е к т е й д ! ? Ь ш н д е К,асенд1 олттргендердщ 6ipi кепи бара жатпатанын д а гам 6iAciH. — Рахметбай, б1здйсше барып м енщ мылтытымды экел. ,Дэулет, сен К и б ц ге бар да, ауылеэбетке жагдайды жетгаз. Комэттреттен уш-торт адам ж1берсш. Кеде ж аткдндарды ц б1разы ныц эйел1 осы apamici. Кдэгзьшдыйадан аекдннан кейш-ак, куб1рлесш, куреппеш, эйелдерддч сыбыры удеп кетп. Аршалыбеткейге жеткенде, ж е р г е ж ары к, ту сп . Ж ай л ау ды ц nio6i э л 1 тыкдлр, 6ipaK, кекпенбек. Уйгешасгыц белше шккенде, мацдайга кун к*>1зуы бш ндь Ат та, адам да босацсып, былк,-сылк, бола бастады- Акбайтал аталатын сайга келш, кдшкршддр кдльщ кдрагайга тыгылды. А с шип, атты демалту ушит айалдады. — Кунддз ко зге туеin кдлармыз. К еш тете кдйта крзга- лайы к, — дедд М олдахмет. 314

_______________________________Ж ар окечадан аманда... Эйелдер ошак, крзып, казан кэтердд, еркектер атгарын кдцгарып, та!'асьш тексердд, ер-турмандарын тузедд. Б1раздан кешн маужырап, басым к епш ш п уйкдага басты. \"Е лаз жайлау жансы з сурет сегалдд екен-ау!\" —деп ойлады Токдвр. Кулазыган тау крйнаулары томсырайа тым суык, кдрайды. Адамсыз айдала да крркдшышты: 6api акдлрын сэйлеседд. Токдар аткэрпесш шешш альш ж ерге тэседд. Кдшакуьщ кднжырасындакы крржынды экеп басына жастанды. Улкендерден аулак, шеткерек ж аты п Кулжэмилэ екеу| 6ipa3 куб!рлесп. Ауылдьщ тусына келш турьш ауылдарьша бара алмайтынына муцайысты. \"Осындай 6ip шал ез аулымыздаы табылмагандай акем байеус алыскд узаткднда не у т ш екен?\" — деп, Кулжэмилэ к эзш е ж ас алды. Оньщ куйеу! эзшен он шакды ж ас улкен-дд. М р д д сы п жатьш, узамай eiceyi де уйкдап кетитп. Bip кезде неден ойангандарьш ездер1 де туанбей калды, ameyip, селк erin 6ip сетте ойанысьтты. — Ойбай, курыдык] — дедд 6ip эйел даусы урейден уш- терт сакдф кубылып. — Эскер! ©не бойын ерт куйддргендей Токдвр жаткдн ж ерш ен ыршып турегелдд. Алакдап карагай жакд<а кдрады. Каптал келе жаткдн кдлыц эскер кэзш е туспегесш , уреш бэсендегендей больш кдсындагы Кулжэмилэге бурылды. О л 6ypidn, муньщ крржынын паналапты, басьш буркеп е т е н н е и жатыр. Уш мылтыкды адам кдрарайдьщ э р п жагъш ан окдпа- уырак, шыгып токдады. Кдазыл ж орга аггы алдьщгысын Токдвр б1рден таныды. \"Кггапбек aFa!\" — деп, бардаусы м ен айкдйлап ж1берш едд, е з унш 03i ести алмай та ц калды: аузы ашылганмен, даусы шыкрады. Кдйта айкдйлаганынша будан бурьш Кпэпбектщ даусы шыкуы: — Бул не кд>1ЛРан кэш ? Елмющдер, жаумысьщдар? — Елм1з, — дедд М олдахмет ь\\е алдыга карай окдпау ШЫРЫП. Ел б олсацд ар, 6apiH, д е с а й д ы н а у зы н а ж а й а у И1ыгыцдар!^ Тыкдсдн мылтыкдвры ц болса, ан а у ашыкдед апарып крйындар. — Ютэпбек крлымен дэл Токдар мен Кулжэмилэнщ кдсын нускдды. Бщде кдру жок, 6apiMi3 бейбгг жандармыз, — дедд Молдахмет. — Кпэпбек ага! — дедд Токдвр бул жолы даусы сацк, erin. Кпэпбек селк ете тускендей кэршдд. Кдипкд.шиын 6api ошарылып ддуыс шыкдфн жакда карады. Ендд не де болса 315

_________ _Ъвкоцлтан Му{п1секв-цлы iArepi шыгуы керепн Токцар ту а н е крйды да, тж е Кпэпбекке кррай тарггы. © зш е карай ентелей умтылып келе жаткдн Тоцгарды танып, Кпэпбек те атын тебшш ещске кэрай тусе басгады. Bip б уйрден сщ мсш е кэрай Уминэ де умтылды. — 0 й , ецкей солтанрулдыц кызы, мыналарын, н е сумдык,? Кэдда кэш ьш барасьщйдр? — Кггвпбек era крщдыц кэсына к е п а ты н а н туст1 де, У м инэм ен к,ол б ер ш амандасты. Токц-арды мандайьгнан ю скед. — Ж айлауымызды жау басып алган екен десек, сендер екенсшдер гой. Елден безетшдей бастарьща не кун туды? — Елде береке кэлмады, - д ед Умина кезш е жас а л ь т .— Ж а н сацтап кэш ьш келем!з. Ен, курымаса бала- шагамыздьщ кулагы ты ны ш бола ма деген дэме. — С е н к,ыз ш е? С е н д е б ал а-ш агац у пйн кэш ы п барамысьщ Крггайра? — Кггэпбек Тоцтарра сыр тарта тесш п кэрады. — Ж ок, — д е д Токуар жулып алрандай. — Крггайы курысы н. М е т а л ь т кэльщызшы, ара! — Бул эл1 бала гой, еш теценщ байыбьш бш чейд, — деп Уминэ Токуарды бьлепнен тартгы. — Бала емесган. М е т а л ь т кэльщызшы! — д е д Токцар жалыньшпы дауыспен. Таныс табылраньш аркэланып, сайдьщ аузьша шубыра бастаган ж урт кэйтадан к е т н кэйтгы. Ютэпбек жайаулап жандары на келд. Арам пыйрылдары ацгарыла ма деп, айнала тугел карал шьщгы, бэршщ бетшен урей мен умптен езгеш кере алмады. Ж уш жырылран, ецкей жасыган жандар. Ацкдулык, надандык, деген осы xnbiFap. Ж узден астам адам ж ж -ж ап ар боп ж алгыз муньщ алдында кррвдай жапьфылды. Крйдан ж уас крцыр момындар. Буларка жаныц да ашыйды, булардан жаныц да турппгед. — Эй, Кэрпбай, - д е д К пэпбек кецш не куц альт, —сендер сол арэлд турындар. — Кдсен кусап алданып кэп ж урм ейк. — Эй, ппм, - деп ак, сэры к эрт алдьжа шьщгы, - 6i3 адам елэаретш банды емесшз. Бас саугаларан кэшкршбыз. М ы на ею бала ез1цд таны ранга куанып кдлдык, Мен Молдахмет деген болам. О сы журтгыц обальюа кэлган — мен. Азрырушы да, бастауш ы да ез1м. Осындарылардыц курыганда т е ц ж ары м ы ны ц эйел1 суанныц кризы. Ежелден кудандалы елм!з, бауырмыз. М е т ц бел кудам Мэухтл — езщ нщ агац. Сенщ Кпэпбек екеш цд ендд-енд мен де ш ы рам ы ты п турмын. Б1зд ш ы ры лд атьт байлап берсец де, 316

г ___________ Ж ау окамдан аманда... жок, жагдайымызды угып крйа берсен, д е енд1 е зщ быесщ. Келе жаткдн квдэык, уйш з, 6ip атадан тарап ек, алсек те, ■прысек те 6ipre болайык, дедж. К ггэпбек енд1 буларга н е icT epiH б м м едь А йдап Акжазыкда апара ма элде Китщге ме? Кэйткеш дурыс? Кэйтсе, мына журтгьщ кдргысына кдлмайды? Мосыдагы шайнекке, оты вшпеген тасошакрр кез1 тусп де, ж уртгьщ эти ораза ашпаганьш укуы. — Ж урт тамагын жесш, акракдл. Оган дешн ойланайык, — Ac iniciH деп шын елге ж аны ц ашыса, жур, Катэпбек, езщ де астан ауыз ти. Атац кдзак; \"Астан улкен ештеце жок,\", — деген. Ютэпбек жвнге жыгылып, Молдахмет крлымен нускдган жащщ кдрай журдь Кэйткеш дурыс екенш бые алмай ойы элем-тапырык, — Ал, акракдл, шыньщызды айтьщыз, кдндай кррлык, керш кашьш келеаз? — Бэрш айтып басынды катырмайьш. Мен жыйырма 6ipiHuii жылы кэмпескеге ушырадым. М енщ байлыгым — жылкд1. Содан санап туры п ж е тш с ш алды. К едей м ен батыракхарга бердо. Ал сол алган малдан Шрде-б1р кедей байыган жок; б1реудщ малы 6 ip e y re к у г боляайды екен, курыды. Мен орыстармен тэп-Tayip араласагын адаммын, бала кушмнен омаргга усгаймын, орыстардан уйренген енер1м. Ол да байлыкхьщ кезь Bip балшелекке торг-бес крй беретщдер табылады. Менщ байкдганым: бул еюметщ алакрл кедейден езгеш idci екен демейдг Ж ыльша салык, га ляды, салганд а да жардайьщмен санаспай салады. Менен малый да, балын да алады. BipaK, онымен крймай, жылына асгык, салады. Ж у з пут бидай етюз дейд1 Ж ок, биддйды жерден кдзам ба? вй п п - буйпп KeAicin, оньщ да орны на мал еткгзем. \"Мальщды алмаймыз, бидай тап!\" — деп джечдейдг К азак орыстардан малга бидай сатьш а л ь т та кердом. Ka3ip енд1 олардьщ езшде де бидай жок, Маган салган салыкхы оларга да салады. Муньщды тындайтын адам жок, тура-ак, десе: \"Байсьщ. Кулакрьщ. Контра!\" — деп бокуайды. О ньщ бокхаганынан маган бидай б пе ме? ©crin-ecrin 6ip кездеп алты жузге тарта жылкмдаг! жузге жетер-ж етпеа гана кдлды. Ендд соны да кдлкрзга крс деп экзрецдейдд. Крссам да \"бай\", \"кулак,\" дегеннеи кугылмасым белйлг Ауылсэбет баска рудан, ежелден жаулыгы мен дауы бггпей келе жаткдн атадан едо, сол да ылгый соцыма тусш титыкхатгы. Мэуплдщ крлзын келш етш 317

g«fc<W4 « НчШ м-илы ем, жасы толмаган кызды экелдщ деп ез1мд» бес кун абакгыга жауып крйды. \"Экец кдлкрзга ю рмей отыр. Кдлкозга ю рмегеннщ 6epi кецес егаметше жау. Сен жаудыц баласысьщ\", — дегенд! балама ею куннщ 6ipiHAe айтады. Ж агдайы м осы. Крльщнан жакрылык, келсе, жаса; жасай алмасач, бэр!мщ/у ез аулында крлдыр, мен ендд Kepi кайтуга жокдын. Кашкындардьщ асынан ауыз тие отырып Кггапбек асыкрай ойланды. Кдрттын, ce3i кдй-кдйдарыны есше туордг Егер Байтарак, пен Отарбай Tipi болса, олар да осы куйд| басынан кеш ер ме едД? Ьатэпбектщ крлы оларга батар ма едд, батпас па едд? Ж а н ы ашиды, ашып-ак, отыр, 6ipaK, кейтш кемектесед1? Былтыр да, быйы л да ауатком ескерткен, баска ж ак ган каш ып келгендердд паналатуга болмайды. Ею-ушеу болса, 6ip ж ен, жузден астам адамды кдйда сыйгызады? Ал кдрттыц аулыма кайтпаймын, кайтсам, 6epi6ip курыймын дегеш ол да рас. Кайта барса, ауы лсэбет 6epiH i4 де мал-м улкш кем пескелейдг Ауаткомньщ рукратьшсыз баска ж акка кеш кеш уцпн солай жазаланады. Ондай зацга Калинин, Рыков, Енукидзе — ynieyi былтыргы жы лдьщ 6ipiHUii акданында крл крйгап. Буларды куьш келгеш бекер болыпты. Кермей-бммей отыра бергеш орынды екен, этгец! Ендд e3i ею отгьщ ортасында калды. Буларга бола ез басьшьщ бэлеге калуы мумын. \"Кггапбек кашкашдарды керш туры п устамады\", — деген сыбыс ауданга жетсе, одан бул калай акгалады? — Молдеке, былай етеш к, - дедд Кггапбек орньшаы турегеп. Оган iaecin М олдахметте жургган шеткер! шыщы.— М ен ж аед айл ар ы ч ы зды ту сш ш оты рм ын. BipaK мею ч жагдайымды сазде туош цз. М ен егаметпч адамымын. Осынша кашкащды устап альш турып текке босатьш ж1берсем, ол унпн жауап берем. ©3i4Hi4 жагдайыцды ойлама деп о з де маган айта крймассыз. Солай гой? — Солай. BipaK б1здщ д е ж агдайымызды ойла, Кггапбек. К еген д еген к,ойдай а б акгы га ты к кан н ан кутк ар 6i3,ai! ©AiMHeH каш ып кеде ж аткан журтгы ел1мге устап берме! — Bip кеткен соч, елге кайтьш ораласындар ма, жок, па, оны мен де бглмеймш, сен де бымейсщ. Муннан кашып барьш ж ан сакзасаддар сакгарсьщлар- BipaK, буюл казак сендермен 6ipre кетпейдД. К анш ач кашып барганмен, онда к азак eAi бола алмайсьщлар, ел осьшда калдды. — Bi3 елге сыймадык Кггапбек сыйгызбады. 318

___________ :Ж ду окамдан аш нда... — Кэз1р мен кэйтсем аздердщ обалдарьща калмаймын дегеннен баскдны ойлал торгам жок, BipaK, соньщ жолы , тагггырмай кдш нап тур. М ы н а ж у р т ci3Ai ты нд ай ма? Айгкрнычызга кене ме? — KiM бь\\едд, ж анд ар ы кдюылганда м1нез ш ы гары п журмесе, бугшге дешн тындайтын. — Онда озЬцз сейлесщз. Суаннан к у з алган ж т тгер уй ишмен осында кдлсьш, алдымен е з балацызды кдлдырьщыз. Бэрш ез аулымыздьщ адамдары дерм1з. — Ойбай-ау, соларды аман сакцаймыз деп крй б уй тт KfiiiiKj.iH бон жургенМ з?.. — Кдлгандарын бегемеймш , б ара берсш . BipaK, дау- ж ацж ал тугызбай, кдгрык, шакды адамды езд ерщ кдлды- рындар. — Соны айтгы да, Кггапбек атына карай журдд. Ол атына мшш Картбайлардьщ кдсьша келгенде, кашкдшдар жылап-сык;гап 6ip-6ipLMeii крштаса бастады. — М ы налары Heci? — дед1 Р ахм етб ай олард ы ц ол каглыгын тусшбей. — Улап-шулап кетп гой. — Бэрш б1рдей е з ергамен белшгендерш Китщге айдал апарганда кэйтем1з? Оларга токдайтын орын керек, ипетш, тамак, керек. Китщге апарып ауылсэбетке берейж, калганын солар шешсш. Ешкайсысы Кггапбекке: \"М уньщыз калай?\" — демедг У наз кутш турды да, белшш шьидсан кргрык, шакуы ерлй байлыны Кдртбайлар сайдьщ аузьша карай багытгады. Кггапбек бурылып Молдахметке кед у де: — БЬ осыдан темендеп барып Айакраздьщ тусынан тау iurine KipeMi3. О л жолды Уминэ жакры б1лед1. Bi3 эбден коршбей кеткенше орындарьщнан ты рп етпечдер! — дедд. Сусганып, буйыра сейледг — Жакрылыгыц кудайдан кайтсын, Кггапбек. Балаларымыз езще аманат. Моупл кудама салем айт, — дед! Молдахмет толкрш. — Кудай кайта Kepicyre жазсын. — Аман болыцыздар. Токдар оздерш Кпэпбекгщ алып калганына куанды. Кайнатасы Кашакка алдене деп сыбырлап, баласы оган бас изеп жатканын байкады, 6ipaK, оньщ не сез екенш 6lMici келмедд, кдазыкдады. У замай эке-ш еш есш , тен тек b u d Нуржекега корепн болды, соган асыкды. \"Ага мен апана селем айт. Eiyvj кайгып сендердд керем бе, кормеймш бе?\" — деп, 319

________ ___Ъвксцлтан H ifjn/ceh-цлы Уминэ э п к еа жылап крштасгы. Ж ылап кыйналтанша, бу Kid д е неге мен кусал кала салмайды деген ойде турып, Токцар жыламады. Кулжамилэ де бутан кезш щ астымен карал, кдлатьш болтанына урлана ку/имдейдд. О ньщ куйеу1 мен Кдшакуьщ дебаты сальщкы- Соларга дерап дена Токцвр мен Кулжамилэ токцау д е т келеде эйгпесе айтайлап кулер едг К пвпбек e3i Китщге д е т и келмедг Алдарьшан мылтык, асьгнтан алты -ж еп ддам дерсы ж олыкден с о ц буларды cofsh тапсырды да, е з жптггерш алып Шетдерагайден Кдйшыга кар ай бурылып к етп. \"Бара бер, эке ц е е з 1м айтам, а л ь т крйтеды\", — дрд1 Токдерта. ©з!мен 6ipre акетпегенше реююсе де, Токцар ундемедь Китщге экелш осында крлгандарды мектепке тыкхы. Ж уктерш сыргде TycipTin, атгарьш де айналдыра агаш-бугага байлатып крйды. 0 3ipre е з тамакцары бар болтандьщган, ешгам б уларта о л KyHi а с эз1рлеп э у р е болмады. Кдйдаты 6ip дешдещдерга бола тун шднде уйдегсын бузута ешгамнщ заудел сократан де болар. Эйелдер такцай еденнщ успне эркдйсы эрделай уйкуап шыдеы. А л еркектер делага, эргам е з жупн, ез атын кузетт, тец-тецнщ тубше крсайа кетп. Тацты салдешнан ттркеш сап, 6api ерге турегелд!. Сэлден кеш н уш эйел мектептщ алдьша самаурьш кр й ьт, буларга жугандеу ш ай бердь Ш айден кеш н бэрш дейтаден raprbin: \"Жукгершд1 арт, апарьщ а мш\", — дед!. Уш мылтыкцы житг ендд буларды алдерьша сап Кекталш карай а л ь т журд1 Токуар мен Кулжамилэ дел жандерына келш ту р ь т эке-шешелерш кере алмай к етт бара жатдендерына жылады. Мунде екецдерш тунде ecrice, тацерген, эке-шешелер! келуа керек-ri, 6ipaK, отан дератпады. Кекгалга апарса, еден ары Ж эр к ен ж е тэты экег/i мумган. Ж уртде ептеп урей rape бастады. Кпэпбек алдеды ма алде ол де булай боларын ойламады ма? Токуар мен Кулжамилэ жалтакдеп алсш-ал1 аргш ры на каратыипай берде Екеуш эке- шешелпз куып ж ете ме деген деме кепке дешн алацдеггы. Ауылдестарынан былай белш т, эз эке-шешелер!мен тагы табыспай, айделаде делгандерына еганде Ьздеушла жок, ешгамге к ереказ адемдер сеюлдь Улкенаташка жадешдай бергенде, айдап келе жатден уш еудщ 6ipi Ток,тардьщ к е л т у н -т у н а з ш ауж айы на жармасты. Бетшщ майы шыкден кара сур ж т т жымыйьт б етн е карады. Сары пстерш щ арасынай тугарт шашырап: 320

___________________________________Ж ар окмадан шанда... — С ен KJJ3 лтмнды маган бер, — дедд жы ртыйган кезш ашкдрак,тыкдчен додал. — Бермеймш. К пвпбек агата айтам! — дедд жыртыйран кездд крркдггам ба деп. — Айтсан, айта жатарсьщ , ayeAi атган туе. Кдшак, пен Кулжэмилэнщ куйеут мылтык^ы адамнан крркдш турса да, Токуарта болысу парызы болтандьщган, ччзгщдерш тартьш олар да токуады. — Б1реудщ атын тартып алуга кдндай кдкдщыз бар? Аткд тимекцз! — дедд Кдшак, жакд>шдаса берш. — Эй, сен байгус аман кеде жаткдныца куансацшы, — дедд ж т т мылтьпын иы гынан Tycipin. — Кркдл-пакдэшы кэйтесщ, K93ip сеш ачып TacrayFa да кдкдш бар, бчлддц бе? Кдкдд дейдд гой маган. Ж аусьщ , кдшкдшеьщ сен, туешдщ бе? Ж ауды атып тастаганым ушш, маган тек жау гана урса алады. Кдтэпбек-11Птэпбегщмен крркдгга алмайсьщ м ет. Атьщнан туе те, ана эйелщнщ ер-турманын менщ атыма ауыстыр. — Ж ырчъшган к ез л ь т е т т атынан туечч де, дереу атыныц ерш сыпырып алып ж ерге крйды. Сендей бай-кулакуар атгьщ жакрысы н Mimn, 6i3 сыйакуы ею м етгщ е з адамдары арык,-туракдъщ уетш ен ту сп еу М з керек пе? Бол тез, эйтпесе атам да тастаймьш айдалада. Сен не к д т ту рсы н? Б ар а бер! — деп, K63i ж ы пы лы к,тап туркан Кулжэмилэнщ куйеуш куьш Ж1бердд. \"М ына жы ртыйган к ез атса ата салудан тайьш бас\", — деп оклады Ток,тар. Аты курысын, алса алсыншы. Н е де болса коптен кез жазып кдлмауга тырысып, тездетш атынан туей. Кдшак, ею атгыц ерш жылдам ауыстырып ерггедд, кдльщ топтан жырылып кдлудан ол да кррыккдп гэр1здд. Ж орка кунан мылтык,ты жпчтгщ, такдш ы на тидд. Ж а н ы н а н кррыккдн Кдшак, пен Токуар намыстан кррланбады. Басым куш ке багынудан баекдка муршалары да келмедд. Мылтыкуыньщ мерею тым устем едд. Кокгалда буларды ешюм егжей-тегжейлД тергемедд. Ауданнан буларга Ахмепфли Курманкалнев деген аласа бойлы, ею жак, шыкдпьггы чомпактау кдгылез ж т т келш ецпмелеечч. 0кчвб1р аудандык,чугьп1ушылар одагыньщ хатшысы коршедд. Кдшкрщдарды тамакуандыруга азык,-тулж уйымддсдыру yiuiH келигп. Алканы Акдказыкдыц кдлзы екенш сез арасында eai айггы. Ж ен сураса келе ол Токуарка жакрш жезде бон шыкуы. 321

___________Ъекоцлтан Нф/свкв-цлы Саран, Ж умабектен баска ауылда тэты би болтан Жумабек бар-ды, соныц Баспак, атты к у зы н алган Ахмепфли осы екен. 0Keci М эупл мен uieuieci Батпанды жанры таныйтынын айтып, жылы се зм е н болса да Токуарга 6ipa3 демеу жасады. \" Б а д ауылга ж1бергирз1ш!'' — дел жалынып ед1, оган шамасы ж е т е й п н ш айтгы. BipaK, аке-шешеце хабар берпзейн дед. Кекгалга ею тунегкеннен кешн ею лплиса буларды Крита айдап Кргалыга карай алып журдд. Крчырелецге жегпей, Крйбын сайы ныц аузынан Мэупл, imci Бекмукр — eneyi буларды крй с о й ь т кдрсы алды. Токрар оларга керген жэб1рш айтып жылады: — Б а д Кгтапбек ага усгап бердд. О л болмаса буйтш кррлык. кермес ек, \"Эке-шешен, e3i келш алып кетедГ, — деп алдааы. Ж олда 6ip мелиса жорга кунанымды тартып алды.. — Крй, Кгтапбек усгап берген жок, сендердд. БЬ содан ecriu epreci Китщге бардык, Барсак, сендердд ары ал ь т кетагп. Ецад бупн-ертец Кекталга баргалы ж ы йнальт жатканымызда. Ахметкрлидан хабар ж етп де, жолдарыцлы осы арадан тосгык, Клтапбект! кеп айта берме, K93ip зам ан жаман, ол агаца зыйанын, THiyi мумюн, — деп, Бекмука басынан сыйпады.— Сендердд а л ь т калу уш ш icrereH айласы гой, еюмегген ол да крркрды. М эупл Токрарды мацлэйьшан шскедь Куйеу баласымен крл 6epin крштасгы. — Ага, м ен щ эке -ш е ш е м е сэлем айтьщ ы з, — дедд Кулжэмилэ жыламсырап. — Bip кере алмадым келш турьт. — О й, экем -ай , ам ан болсак, элл талай керюермлз, жылама, — деп, Бекмука оган агалык, корсетп. Ток,тарга экелген астан эл-куат алган кдшкдшдар крйтадан ею мыисэшц алдына тусп. М эупл мен Бекмука крл булгап арггарынан узак, кдрап турды. Бурын мундайды exeyi д е кермеген. Адамды адам алдыга сап айдаган, 6ipiH- 6ipi жамандаган, крркрггкдн... 6ip турл1 заман. Буюл ж е р бетш б е л п а з 6ip у р ей б1ртшдеп жайлап келе жаткдн сыйакды. Кгтапбек быйы л Акдшты К итщ нен окдлтармын деп журген. Ондагы мугал1м Ыгыйса Сеш товп бурын сыртгай б1летш, кэз1р eKeyi кэддмпдей таныс. Ыгыйса — ак, кубаша, кдра муртгы, сымбатгы, суцгак, 'Мурны 6ip жагына^ сэл к,ыйгаштау, оны сы н 6ip кдраган адам байкдмайды, аж арл ы л ы гы апгартпайды . А сы край, даусы н эдем1 6ip 322

__________________________________ OfCai/ окшдан аманда... ырракда KeATipin эуенм ен сейлейдд. А рапш а м ен K03ipri окура тец жуйрнс кершдд. Бул байары Кебекбай агасыныц аманатына орай Ырыйсамен 6ip акылдаскан. О н беске шыкд<ан Эз1ханды адеш керш, оны ц каддмпдей бойжеткешне, K93i ойнакуаран KepiKii кдга болраньша api куанган, api кдуштенген. Ойына: \"0дем1 неме Ж акд тб айд ы жакцырмай ж у р е ме?\" — деген урей ирген. О сы жы лдьщ кдысынан 6epi Ырыйса цызды кдтгы макуаган. Атасы К ем екбай маркум ырым етш e3i K03i TipiciHAe улша кишддрген екен, aKeci Нурбек т е эм ол кш мш езгертпеггп. Саран Караганда, жуык, арада цызын узата крйар оны ц пыйрылы жок, О ныц устш е мунымен куда болам деп журген Сешпхан быйыл кекгемде Кцггай етш кеткен. Ы гы йсаны ц айты сы , Н у р б е к G3i 6ipTOFa, туйыкуау адам, елден кете крйарльщгай aiiipme ниезз жок, Кететш Kici цызын мектепке бере ме? Атасы мен ежесшщ крлында ескен баланьщ кебше тенгек api еж ет есезтн эдеп. 0з1хан — соньщ 6ipi. Нурбек пен Буб1жан Эз1хащы е з баламыз дегеннен repi ата-анамыздьщ кез1 деп кдраура бешм. Одан кеш нп ул-щлзы Ошмхан, Нурахмет, Эл1мхан, Алдахмезтер 6ip тебе де, 03ixaH жеке. e3i 6ip тебе. Р*Р кызыры, езш ен к е й н п терт бауырына да 03ixaH кэддмпдей кржа; улдыц улкега Нурахмегаке-шешесшен бурьш эпкесшен крркдды: ол жумсаса, сез кдйтармай жупрш кетедг Соньщ бэрш керш, бш и ескен кцв кэйтш е р мшез таньгшасьш. Атасы мен э ж е а маркум гизтешнен кулагына куйын, е з шешесз Буб1жа(yy,i Ж аман дегтзшуйрезшп. 0Ai оны солЖ ам ан деумен келедг “Апа\" депзбек боп Олдибек 6ip-eKi рет эрекет кдоып £“Аi, оны Буб1жан oai токуатгы. \"Крйшы, ата-енемнщ бутан Ж аман депзгези — ездерш щ Ж аным дегеш. Содан мен Ж ам ан боп кетпеспш, атасы мен э ж е а уйрегкен сездд айта берсшзш!\" — деген. Содан кейш оны еиш м кдйтып ацпм е кь1лмаран. Ж азга салым, ел жайлауга шыгар алдында, Нурбектщ малым еи м ет зорлап кдлкрзга алды. Ж узге тарта жылкдысын, с/гыз шведы сыйырьш, 6ip агар крйын 6ip-ax, кэмпескеледг 0 3ine eKi бие, eKi ат, ею сыйыр, оты з шакуы FaHa крй калдырды. 0 з1хан б айды ц м алый кедей лерге тараты п 323

Ъвкщятан ^Ьфокеке-цлы___________________________ бергеннщ эддлдщ екенш талайдан 6epi еспген. О ны езш окрггазъш м ра/йм Ыгыйса ылри айтатын. Енд1 сол мрал1лп экесш 03 крлымен кэмпескеледь Крсында Кпэпбек деген узын крра сур Kid бар. Алтай малдьщ есебш ж азып зыр ж упрш журген тэты 6ip такыр бас ж ш т. Сол yuieyi тапа-тал тусте экесшщ мальш санап ал ь т алдына сап айдап экетп. Белбулакуьщ сайьш басьша кетерш бажылдап Ж аман гапа жылады. Ырыйса мен К пэпбекке кртгы-кртгы сездер айтгы. \"Bi3 кусап шулап крлындар! Мал-жандарьщнан айрыльш кур ап кдльщ дар! Б1зге icrereH кррлык,тарьщды кудай оздерщ нщ алдарьща тартсьш! Бала-шагамньщ кез жасы атсьш!\" — деп, екеуш коздершше-ак, кдргап-с(лед!. — \"Крй, ей! — дед> э к е а Ж аманга ж е к т . — Бул еюмегп ойлап тапкрн осы eKeyi емес шыгар, тглщлд тарт!\" Кдра сур Kici атына мшген сон, эдеш бурылып экесшщ кдсына келдд. Кдмшысын бьлеп, как, бастан сальш ж1беретш Kicune Ж а м а ш а ала козичен кдрады. Соншалык, ьш арлы Kici адам сенбестей сабырмен m кщты: — Нурбек, езшдейлерд1 оюмет ж ер ау дарьт тен п р етт ж1берш жатыр. Оган крсылмараныд — Ытыйса екеум1здщ саган жасаран жакрылыкымыз. Кудай калган мальща береке берега! — Айткдньщ келсш, Кпэпбек. EKeyi одан е зг е сезге келген ж ок, Кдра сур Kici мал айдарандзрдьщ аргьшан кеггп. Э к е а е а к алдындэ ш о к р й ан крлпы мальшыц соцынан кррап копке дешн тапжылмады. Кезшен сырганаган ею тамшы ж ас танауыньщ тусьша кеп бадырайа то к у а ты . К ез ж асы емес, жанарьшьщ ар ь т тускен белшепндей: акеткен малдьщ артынан олар да бедрейш, сазар ьт кррайды. Экесш щ ж ан дуниесш ЭзЬсан тусше алмады. коргеншщ 6api к ецш нде жумбак, куйшде крлды. О ны ец кршнаганы — k» w жакуарын бые алмаганы: малды экегкен мукалЬпн бе алде мальшан айрншан экесш бе? Жылкршы экеа куш-тут e3i бартъш, ацдз-санда крсына соцры жылдары Нурахмегп ертепн. ©зш ш е осы малдьщ болашак, и е а сол деп есептейтш. Ш ын и е а ендь мше, оюмет боп шыкцы. Крйга кррайтын ею крйш ы сы крйды а й д а с ь т 6ipre Kerri. Кдтын-балалары булардьщ крсында крлды. Осыньщ бэрш е оздерщ ганэл1 сезше м е элде жаралы ж аньш ауыртпайыК, дей ме, ею уйдщ адамы тырп епп тыскр шыкрады. Дуние кусырыльш 6ip бидайдьщ круызьша с ы й ь т бара жаткрндай.. 324

OfCai/ о/самдан алганда. Белбулак, — Бел жайлауы мен К итщ нщ бел ортасы дерлисгей жер. Сайынын, басы кдрагайлы, кдльщ ну. Ортасы || мен етеп жылк^ша да, Крита да крлайлы жайылым. Кун тебеге кетер ш енд е, уйде оты ра-отыра ебден iiui пыскдн ЭзЬсан сыртка шык,ты. К а р л а й л ы беткейдщ бер жатындагы жалпак, ж отага карай журдь KeineAi 6epi аке- ineineci кдралы уйдей куйте тусп: уЫлеп ак е о басын кетермей жатьш алды, ал Ж ам ан унш шытармай еплш жылайды; не 6ip-6ipiMenсейдеспейд, не балаларымыз бар еднаудеп буларта карамайды. Bip-eid р ет кана экео: \"Элп Элдибек кайда жур? Неге хабарласпайды? О ны элплер абагдыга сап крймады ма екен?\" — деп мазасыздэнып еуу, Ж аман: \"Оны ж ау алмас, ез куншд1 ойласацшы, байтус!” — деп нукдш тастады. Содан кейш eKeyi де тглден кадды. Жотанын, устш ен Караганда сайдьщ шннен баска ештеце кершбед1 Китщ жакуы биж жоталар келегейлеп, Бел жакуы бшк таулар кдлкалап тур. ¥зы н сайдьщ 6ipece астына, 6ipece у с п н е жалтак,тай карап 6ipa3 отырды да, кезш е карайтан келденец ештеце туспеген соц, ЭзЬсан ойынга айнальш кета. Ыгыйса муга/им ылти айтушы едг \"Канаушы таптьщ кезш куртпай, кедейге кун тумайды\", — деп. М алый курткан сон,, еке-шешео кешем 6epi взнак, куруга айналды. Байдьщ ка1зы боямай-ак, о басга неге кедэцдэнтумады екен?! Крдеймш деп кердендей басып жургенге не ж етон?! Бай боп 6ip сайдьщ крлтышнда буйтш бугьт сггырганы курысын! Кецес еюмеп казакка: “Бшм ад, кала сад кргсы-жазы кешш журме, 6ip жерде стыр\", — депп гой. Кекгалдагы орыс пен уйгыр кусан там уйде отырган кандай жакры! Туйгэбшдердщ у й кандай одеди, бау-бакщасы кандай тамаша! Ит урд1ме алде 6ip бегде дыбыс ecii/y\\i ме, ©3ixaH сайдьщ епэпне жалт карал, ишнен крглт еге калган екеудд байкады. К^иыл жорга атгы— кешеп кара сур Kid: Кггапбек. Касындагы мугал№1 емес, баска. Э з1хан не icrepin б1дмед1: жупрш барып уйго хабар бергеш дурью па алде олар кеткенше уйге юрмей крйпшы дурыс па? Толкып уйге карай ею-уш атгады да, кайга кайпы. Ж аганьщ y en туйегайлы жазык, Эрлегцареп барып 6ip мойпакзан тагы 6ip жотага ш ш кетуге болады. Караганды сайга жеткенше 6ip-6ipine жалгаскан ойлы-кырлы жота 6ipie- 6ipre биисгей бередг Биисгеген сайын бутасы да, жартасы да 325

Ъвксцтан fLuinkeb-цлы_____________ _____________ яаллей туседг Алысгаган сайын адам крркрды, улкецдердщ айтуьша Караганда, тйтп кррагай жакуа айу бодуы мумюн. Айудан мыкхы ац болмайды деседг Сонша мыкуы болса да балага тимейдд екен. ©з ойымен озш демеп, ЭзЬсан жотаны ерлеп бижке карай журд!. Арша мен каракат, итмурын мен ушкат араласкан кадьщ ж ы ны ска жетш артьша бурылды. Ею атгы уйге келш атгарьшан тусш жаты р екен. Крсындагы жартастьщ тубше аркасын суйеп, сол apaFa отыра кегп. Сол жерден уйдщ жагдайын бакрслап отырмак, болды. Б1раэдан кеган отырган жерш де маужы рап уйкцап кетитп. К езш ашса, мамагашта байлаулы ат жок, ею атгы кетш калыпты. ¥ш ы п турегеп уйге карай журдд. Есисген Kipin келгенде-ак, 6ip ж айсы з окдгйга болганьш еке-шешесшщ туршен б!рден ацгарды. — С ен кайда журсщ ? — дед1 ш е ш еа жеюп. — Далада. — Сал унсга кэльш барып, оган салден кейн, — Ойнап, — дегенд! крсгы. — Тапкдн екенсщ о йнаш ы н уащ>пты. Ж у р т с е т бойжетп деп журсе, сен эл1 ойын ойнайсьщ. Ж асьщ жетп, енд1 сеш кргаша кищвдэем, Болды, осы еркеготай болганьщ да жетер. ек егавд крга к а т жараткрн кудайдьщ езш ен жасырамыз ба? М е т ц не юнэм бар едд дегендд ацгартып, ЭзЬсан экесш е жалтакуады: \"М ьша Ж аманга крй дейсщ бе, жок, па?\" — Эй, балада нен, бар? О ньщ ж азьп ы не? Элдибекп Каггайга кдшырып жзберген сол гой деп пе ец? С оны еспгенде-ак, ЭзЬсанньщ ж у р е п су ете крлды: “Э, Элдибек ага Каггайга кдшып кеткен екен гой? Айтпай, акаьлдаспай, крштаспай-ак, к е т т калганы ма? Онысы неа?\" \"О ны сы Heci?\" — дегендд Кггэпбек т е ойлады. Туган агасьш а ты каф ьш сездсрмей Keryi мумюн бе? Ш ьшымен Элдибек агасын да жерге крратып отыр ма элде Нурбек акашкртьш айтпай арамдык, жасап отыр ма? Бул кдшыста придай сы р бар? ©3i Fana кеглей, imci Нурлыханньщ д а уй шпн ала кепггп. Ж эне жылкаюы мен сыйырын, крйына д е й н крлай айдап акеткен? Bip езш щ ейтуге шамасы жете ме? Эй, мулпан емес. О ган кемекгесупп бар. Туган агасымен ак^ллдаспаганда, одан жакрш юммен акылдасуы мумюн? Куджке шгетшдей гам бар? Кггэпбек крнш а ойланса да ешгамге ш к сала алмады: агайыны ма, туы сы ма элде куда-ж екжаты ма? Куда- 326

___________ Ж а у окамдан аманда... жекжаты... Тура тур. ©3ipuie кудэ-жекжаты дейтш е ш к м |жок, тек... Иэ, тек э/u ce3i тспеген Сешпхан рана Эп, зэл1м, сол екен-ау! Ары вгш ал ьт, бер ж акрен жасырын байланысга болды гой? Ондай байланысгы Нурбек кдлайша б1лмейд1? Ылген болса, онда кеп узамай ол да кегед. КетвдЬ Ал егер щынымен бЬлмеген болса, о щ а узамай 0з1ханнан айрылады. |Элдибек пен Сейшханды жакршдастыратын ©з1ханнан баскд ештеме болуы мумкш емес. Кейткен кунде де 0з1ханды куткдрып кдлу керек. Крй, Нурбекке барып тары жолыкрай i болмайды екен. I ...Арасы на кун салм ай К ггапбек yuiiHuii р е т кдйта келгенде, Н урбек 6 ip TypAi ж уасы ган , ж у ш жырылрэн адамныц сьщайын танытгы. — Келущ ж ш л еп к е п -i, 6ip тузак, куры п журсщ -ау, Кггапбек. Сен мысы кщ а андьш, мен тышкднша кдшып кршанры QMip сурем1з. Кггапбек кудисгенди бул негып булайша агынан жарыла кдлды? Cipa, алдап шырарып салу ушш. С вз жок, ©лдибек eKeyi алдьш ала акридаскдн. — Б уйтт букынбак, ойнаган, эрине, екеумвге жараспайды. Кедей деп сен кемсггушдд крйм айсьщ , тецм ш д еп м ен TenciHyiMAi крймаймын, сонымен, эй-reyip, андысьш келе жаткднымыз рас. 0рю м — езш сыйлагакныц кулььМ ен ез1МД1 сыйлакан Кебекбай аганьщ кулы ед1М. Сыйлап М ерген ага деупп едим. Адам баласына арамдык, жасамаган адал адам едй 0 к е ц Квмекбай ез ыкдоасымен сол Кебекбаймен кдлай куда болганын сен де, мына отырран эйелщ де жакры б1леоцдер. Мерген агамньщ елер алдындары маган айткди б1рден-б!р аманаты да сол болатын. Кдра басымнын, сенде кег! жок, мен тек сенщ ак е сезш айакдд баскдньщ а наразымын. \"Кдозым ж ас\", — дегенщ е токуап тьш ыш ж ур ем, 0лдибек екеущ тары 6ip кульпргы басгадындар. Оньщ а р ш теркш ш ащ-арып отырмын: вйтш-буйтш ©з1ханды Сеюпханныц баласына крспакрындар. — Крй, крй! —дед! Нурбек кдбагын шыта крльш сермеп.— Муньщ, Кггапбек, бекер. Ондай эцпмешн, 6ip кезде болтаны рас. Сенсеи, Сетпханьщмен содан 6epi еш хабарласым жок, бекер кунэге батып кереп не. Баска жалацлрг жапсац жап, онынды агама, Кггапбек шггей дагдарып куурюгедг мынау шыжылдауы шын сыйак;гы. Сонда Олдибек агасына дд айтпай, сырггган саудаласып жур ме? ©лде... 327

Ъексцлтан ^фокеке-цды Ж арайды , аиткдныца иланайын, 6ipaK, макан мынаны ryciHAipmi. © л д и б ек тщ ( ф р а с ы н д а т крйы н , Kjupyap жы лкд1сы н Сейшханнын; баласы м ен соньщ некерлер1 емегенде, ар жаккд и м айдасьш кетп? Ана кенже шщ Нурлыханнын, у й пшн, е з бала-шатасын — еоныц бэрш 6ip тун шпнде 6ip 03i кдлай Kemipin э кети ? Элде езщ кемектестщ бе? Нурбек багжац етш басьш кетерш алды. Кпэпбектщ бетш е тацы ркдй кдрап 6ipa3 отырды да, жанары н эйел1 жакда жьпъш басьш шайкдды. — Соньщ, расында, сондай б1рдемеа бар, — деп Буб1жан ызалана куцк етп. — \"©зЬсацды неге окуга бересшдер?\" — деп те бэрЬоздд щлрып кете жаздзган жок, па ед|? Нурбек айелше алара кдрады. \"Соны айтатьш ж е р д жаца таптьщ ба?\" — деген, жак^ырматан кдрас. \"Ж уас деген Нурбепмнен ж уан шьпъш журмесе ж арар ед \", —деп ойлады Клтэпбек. — О л итгщ oirryi де ivryMKiH, —д ед Нурбек. — Нурлыханды Kjjip айдатьш жчберген де соньщ ащллы болатьш. Одан бэрш де кугуге болады. — Ж уз! кдбарып, ашьшыс уетшде 6ip сэт Кггэпбекке шын муцын шаккдндай кершдь Сыргкд бутш кершгенмен, бауырлардьщ iund ем1ршде 6ip сызатгьщ барьша K03i жетп. — A iy jp айткдн соц, м ен де куддтмдд айатына дешн айтайын — д е д Нурбектщ эдеш толкулы кезш кездеп. — Енд1 Э л д и б е к е з к д р ы н д асы н e3i у р л ап экетуден де тайынбайды. М енщ байкауымша, о л — Эзканды Сейшханньщ баласьша элдекдпшн сыртгай сатьш крйган адам. — 0 й тсе, e3i де кегермес. — Буб1жан бул жолы куйеуш ен кдймыкдай, кдйнысын ашык, сыбап салды. Бггеу ж араньщ аузьш д еп тырнатанын К пэпбек туешдь — Ендд © зианга абай больщдар, - д е д зъ\\ тастап. — \"Ойбай, 0лдибек б1здд алдап альш кетп, ейтп-буйтп\", — дегендерще кулак, асады екен деп ойламандар. Бугшнен бастап ауылдарыцньщ сыртьша анду крйтызам. ©зщ де кршьш кеткел! ж урген болсан,, матан ©кпелеме. Бурын да айткдм, кэз1р де айтам. М ерген агама берген уэдем уэде, Ж акдш байды 03ixaHFa уйлеыддрмешнше тьш ыш табады екен деме м ет. — \"Оны зац крспайды\", — д ед ю й Элдибек. ©имет жасы толматан щлзды узаткдн эке-шешесш де, келш ш п TycipreH ата-енесш де жауапкд тартатын керш ед. Соньщ 328

Жар окмадан аманда... бэрш б1зден жакры бьле турып, 6i3Ai неменесше кд йнай бересщ? — С одан рана к р р к д п ж урсец , еш жауапк,а тартылмайтыныца мен-ак, кегплдк береган, сен екецнщ айткднын орьшдап, кдзы вды и м е берешсщ? — Сездщ оцгайы кеде калган соц, Кпвпбек шап етш жабыса кетгь Нурбек жаман абыржыды: не \"берем\" деуге аузы бармады, не \"бермеймш\" деуге батылы ж етпед. — Эл1 ж ас крй, — дед| алден уакрпта арен, riA качып. — Ж арайды, K33ip жас десец, кдшан ж ас болмайгыньш айтшы. Кдншага келгенде узатасьщ? — Ен болмаса анык, он алтыга толсьш... — О н алты сы Heci? — Буб1жан шок, баск,андай шошынды. — Келер кузде-ак, толмай ма оран? О н сепзге толмай ешюмге бермеймчз. — Окан да кондк, кугузш. О н сейзшде берем десец, он сейзшде алармыз. BipaK, алдап-сулап журш кутылып кетем деп ойламацыз. Мше, Кдртбай куэ, уэдем з осы болсын. Нурбек пен Буб1жан не айтарларын бь\\мей, ацырып 6ip-6ipine кдрасты. Кггапбек пен Кдргбай коцыденш кдуырт жыйнала бастады. С ол арада: — Баланын, ез1мен 6 Ь a \\i бул жайында ойласпап ед к, — д е д Буб1жан Ki6ipTiKTen. — BipiH-6ipi кормей-§1лмей кдлай болар екен? Б1здщ к д з ейт, буйт дегенге коне крймайды. Бетшен кдкдай атасы мен э ж е а ер ке ecipreH. ©зше унамаса, ол б1здщ айткрнга олсе кенбейд. Ктапбек курецтп, кепке дешн ундей алмай кдлды. Бул соду ерл!-байлы екеушщ тушарге тьпд<дн айласы деп укзы. Оныц астарьшда кдуиш-кдупт кдт-кдбаг емеурш ж ап ы . О ны ц кобш оцашада К пвпбек ©3i д е ойлайтын. Байдьщ кдзыныц баршылыкца, ерке е ск еи оз аддына, Ж акдпбайдан opi жас, api е ц д де гой. \"©зше унамаса\", — дегенд Буб1жан бекер а т ы п отырган жок, ©зше салсац, ол к д з Ж акцтбайды жакуырмас. Ал кор, кор де кулай бер дейгшдей Ж акдпбацда кдй корж бар? — Бггкен соду е ц д кэш а ipirneraK, — д ед крбагын шыга Бубиканга нгуйлиш. — Ашык,сойлесетк дегенд Нурбек айггы, мен кендм. Ашык, вцйменщ айагын тары булгаккэ салранша, цддн да ашык, жауласайык, Крив аЙ1шы, — Кпвпбек auiyai>i бурылып кеп Нурбектщ кдрсы алдына гурды. — Экецнщ уцдесш бузасыц ба, жок, па? \"Ио\" десец де, \"жок,\" десец де б1ржола айчшы! 329

Ъексцлтан ИуШ кв-цлы_____________ ______________ — Апырмай, Кивпбек, ш щ дап-дардай ж ш т кершед!, негъш б1здщ K^i3Fa кдрап кдлдьщ? Eneyi, теп, тец емес, обал гой. — Обал дейпндей кузьщ ды апарып из кунджке, из жалшылыкод салайьш деп жургемпз жок, Кедейге кдгзымды берпм жок, десецид одан да. Кодам деп крлымнан келгенше осы уакьггкр дешн езш д1 крргап журдьм, эйтпесе энеугуш-ак, ауылсзбет с е т абакзъша салатын едь Ол ж акры лы тм ды бьчмедщ. ©ю мет кедейдд жак^айды, сен кедейд! ж ек кересщ. ©ш метгщ ш ы н ж ауы екенщ е ендд кез!м ж етп . Енд1 бзрш бетще айтайьш: жаудьщ кдозын Ж а к ^ т б а й айамайды, мен д е ж ауды будан былай айамаймьш. Онда осымен с ез бггп. — Кпэпбек уйден бурылып шыга бергенде, сыртган е о к п ашып ЭзЬсан кррсы келд|. Ш ьпъш бара жаткдн адамга ж ол бермей кимелей уйге Kip/ii. Киопбек тосыльш босагада турып крлды. — Кдлзым, крнакда ж о л берм едщ бе? — дед! Нурбек кешп. — Кдйдакы крнак,? — К и вп бек пен Кдртбайга кды жакуырмай жалт кдрады. — Крнак, болса, крй соймадьщ ба? — Сойатьш крйды алдьщкуш 33i айдап экетп, енд1 немд! сойам, 1ф 1зым? — О нда енд! нем енеге келе бередд? — Т ек, ей! У лкен Kicbvepre е й тш ай та м а ек ен ? — Буб1жан жекш, щлзьша кдбагын шьпты. — М е н caF an с е й л е п ж атк,ан ж о к д ы н . — Кдлз да ш еш есш е кдбагын ш ьпты. С онан сон, кдсына отыра кдп, э к е с ш ы й ы гы м ен сок,ты. — К,ой д ем ей сщ бе Ж аманга, кдрашы маган не деп отыр? — Е-ей, кызым-ай, маган да булар не демей отыр. Осылардьщ айткрны болады да. — Булар саган не деп отыр? Сен оларга кенбе. — М е н щ конбеу1ме болмайды, кдлзым. О ны солай болсьш деп Кемекбай атад айтьш кеткен. Оньщ сезш буза алмаймьш. — Бузба. Атам айтса, айткднын орында, эйтпесе мен екпелеймш. — Е-е, акьгмак, балам, атацньщ н е айткрны н сен кдйдан б1лесщ. А тацньщ с е зш сыйласац, сен онда... — Ж э! — Буб1жан куйеуше ж алынышпен кдрады. — Ом бул езш щ кр13 екенш де б1лмейд>. айш а. О н алтыга толган куш е зш айтайьш, e3iM тусшддрешн, асыкзырмад-даршы. Атамньщ сезш аттамайык, берем деген жерше берешк, тек 330

___________ Ж ар окамдан алмнда... ирше дцлрлемендерил. — Босащад богелш калган erai крнаккд ул жолы жылы к^бак, танытгы.— Kepin турсыздар гой, бул \\i шолжац бала. Б1рдеме айтуга аузым бармайды, бул ж эне чдйлыкрен айткузбайды. — Осы ушш Элдибекпен де араз болдык, Акдгры эне: 1птшй, дэнене етпей Кдггайга к о ш т кетш соыр, —дед> Н урбек t эйелшщ ьпына карай бешмделш. — Экецнщ сезш сен сыйласан, сенщ сезшд! кызьщ да ыйлайды, — дедд Кпвпбек ел! де Нурбекке згл ащартып.— Хтасыньщ ам анаты н ж ен деп ук,тырсан, Эз1хан оны /кдайтындай бала коршбейдд. Бар бале оздершде. — Жарайды, куда. Уйден крркдппай, уркггпей атганшы, шналайын! Буб1жаниын сазш Нурбек те куптарандай басын изей |>рнынан турегелдд. Cipa, 03i ш ыгарып салмак, сегалдд. Оны керш, Ю тапбектщ ашуы басыла бердд. Елдщ жагдайы буры ш ы даи кдгынданкдлрап кдлганын Кпопбек куз тусе-ак, байкады, неге ойткешн ептеп сезетш де :егалдд, 6ipaK, соныц 6api уакрггша гана кршьишылык, болар дет умптенедг Ауддннан б а алде ариден бе, ameyip, айтканьш орындатпай крйм айш н катан буйрыкуар каптал барады. Ей улкен кауш — кдзакцъщ малы азайып барады. Азаймай кэйтедг соноу жыйырма 6ipiiaui жылы байлардан кэмпескеленген малдьщ кайда кеткенш кэз1р ешюм бглмейдд — ол кезде Ж аркент уйез болатын, бастыкуар баска болатын, сондыкуан мал Iурмак, адзмньщ в ш аныкдау кдлйын; ж ы йырм а сепзш ип жылы улы кэмпескеде кдлруар мал тары альшды, ол да непзшен отм етке errri, етке кетп ме, текке кетп ме, ешгам бьлмейдд; одан кейш Кдлтайга кашу басгалды, талай бай мальш ыйлы-туйарымеп тугелдей айдап экетп; кашпаранддры акдф ■4iMi3re буйырмайды екен деп сапы , сойды, одан калганы! i калкрзка алдык; со ны ц 6api а з болгандай, ендд едлд е т сальны есенпретп, етке отгазген малдыц елге гаер em6ip n m iri жок, кайда экетш жа'гкднын 6ip кудай бысш: аудан \"орыида!\" деп 6i3re акырады, 6i3 \"орында!\" деп халыкдуз бакырамыз, олар кррыккдндарынан мал орны на да мал, астык, орны на да мал бередд, одан калганын ©3i жейдд, o3i жемесе, крнагы жейдд; кдзакуын, em eyip, жейтнп де мал, киетнп д е мал, бугал п р ш ш п — мал. Осыдан к е т н оньщ малы азаймаранда, гамнщ малы азайады? 331

Ш с и л п а н H< iffn k e h -ifX M ___________________________ Куз болса келд|, ал булар быйыл кайла кркпайгындэрын aai бшчейдр \"Туракуы орныцды таи, Акжазыкуы тацарсац, халкрщды Kjaicra ла сонда сяыртыз\", — деп аудан д)прлейд). ©йтешн десе, \"Ойбай, желдщ отше камап вллремсщ? Кркла KMcray-Kfc'crayra кегейк, квктемде кэйта келерм1з\", - деп ел1 кенбейдь Ею сптьщ ортасында кальт, ею жагын да рыйза ететшдей шенпм таба алмай бул ауре. Туракуы орынга Огарбай маркум осы Кайшыныц белш дурыс керш едь Елдщ эм ecin кебейетшш; е п н егуге жер, су керегш ол Kici де есептемеген екен. Кайшыньщ бем кэз1р де тар: епнге берсец, малка ж айылым жегпейдр малга каддырсац, епнщ кргсылады. Ец дурысы — Кайшьшы малга берген крлайлы, Кдлкрздыц орталытын оша, жылы ж акра салу кажет. Ж ане Кекталдан алыска кетпей, соны тещ ректей отырган жен. Уй салуды, аташ eriii, бау-бакща кутуд! керш уйренбесе, бу казак, кур айтканынды кулакра ймейдр Akpip Ty6i отырыкуану мшдет болтан соц, оны ц жагддйын жан-жакцы ойланбай, асытысшк, жасауга болмас. Н е дер екен, эуел1 6ip ретш тауьш жургшен акридасканы ж е н шыгар. К пэпбек осы оймен крцжуйектщ орта шешнде, туе ауа Ак/казь[к;гагы кецсе есебшдеп юйз уйдщ алдына ж у р п ы жыйынта шакргрды. Ею 6iprapipi Бепмжан мен Жумэдтл бол ы стьщ ш а б ар м ан д ар ы н ш а шапкртлап елдд эп-сэтге жыйнады. Кпвпбек т е кеп кутпрмей сезш басгады: — Атайын, ездерщ мен акртлдасатын кауырт 6ip шаруа шыкып тур. Айтпаскд болмайтын, шешпеске крймайтын мшдеггп шаруа. Акртлта сальш, ойлап-толтап, акрхлдаса отырып к елш ейк. Б13 калкрз боп курылталы езгелерден кешндеп калмддык, Кудайга шуюр, быйыл бидайымыз былгыргыдан б т к шрифты. К длкрзш ы ларды ц к е п ш ш п в з нормасын орьш дады. Бедем 1зд1, сулым ы зды дуры стап ж ы йнады к, 0icra6ip ауданы бойынша алганда, жам ан кдтарда еместз. BipaK, жоддрегар, 6Ь ауданньщ 6ip буйрыгын eAi орындэмай к е й н крльш келемз. О л — отырыкщылану жатдайы, Bi3 буйтш кш з уймен Keiuin-крнуды крйуымыз керек, уй сальш, кргсы- ж азы 6ip орында еггыруга тшешз. Жатддйдьщ e3i ер ж о з сотан экеле жатыр. Бурын эргам малы ушш жайлауга баратын, KpicrayFa кешш, кекгеуге шытатын. Енд1 мал ортакрд алыньш, 6api oip ж ер д е батылады, сондыкуан ендд тугел салпакцап мал соцьшан журудд крйамыз, 6ip ж ерге туракцауга тшегаз. Алгашында акруудасьш, осы Атрказык?ы каладык, К е й н одан айный бастадык, ©йткеш кр кы суык, жер! тасгак, api епнге 332

_________________________ Жав ihmitm ашида... тар, cyFa тапшы, ауданга алые, бау-бакд1а егуге ауа райы крлайсыз, осьщлдй-осынддй 6ipa3 ce6e6i бар. Мен ойлай-ойлай келш, 6i3re мэцп турак, болуга ойдагы Эпврарыкцыц батыс ,жаты, сол арадагы ак,такыр ылайык,-ау деген токцамга келддм, Неге д ей аз гой? ©йткеш ол а ра — жан-жалы ашык, жазык, j жер. Кдлкрздьщ орталыгын кднша коше к д т салам десец 1де жегедд, кец. Ж а зы ыстьщгау болганмен, кдюы жылы. |, О рыс пен уйгъгр сондай ыстык, Ж эр к е н т пен Кокталда-ак, j ел боп отыр емес пе, 6i3 б!рдеце кдш уйренерлпз. Сонан I сон, ол ара cyFa жакдш. С уды саталамасак, сула есептеп I кдла салмасак, туптщ тубш де утыламыз, агайын. Су жетзепеген жерде уй салып, кдла туррызып та кдрык, болмаймыз. Ауданда 1леден езге сеп з е зе н бар. О ньщ таудан | агатыны бесеу; Ш ежш, Тьппкдн, Буркдп, ©сек, Ку. Ал кдрасудан басгалатьшы ушеу: Наркеткен, Терекп, Уйецкш. Булардьщ 6i3re ен жакдш ы — Ку. Баскдларына кдлай умтылсак,та ж ете алмаймыз. Ал Куды жагаласак, оныц суьша крсып ар жарынан ©секген де бйраз су экелешз. Орыстар кдзган арык, бар. Кдлай болрандд да Улкенагаш пен Кокталдыц ара тусьш коздеп орналасуымыз керек. ©йтпесе судьщ кемешнен шет кдламыз. Ал мьша Кдйшьшьщ бел1 кдншалык, салкдш, жайлау мен ойдьщ бел ортасы болганымен, оргалык, жасауымызра крлайсыз. Ею таудьщ арасында оз окпемзздд ез1мЬ кдгсып курыймыз. О ры н барда, езгелер а л ь т крймай турранда, ©цпрарык,тыц бойын басып кдлайык, ж ац а Акдказыкты сонда салайык, булан кдлай кдрайсьщдар, арайын?! Bip саг 6opi тым-тырыс отырып кдлды, Кггапбек соган кдрап: \"Е, 6opi айткдны м нан ш ы кдас, еш ю м кдрсы болмайтын шырар\", — деп ойлады. BipaK, Ы лаубайдьщ Hyci6i 6ip кезде ун-туназ орны нан турды да, жам-жагына кдрады. Сонан соц Кдтзпбекке сук, саусагъш шырарып: — С ен ж уртгы б!ржола кырталы ж урещ бе, не ойьщ бар 03i? — дед1 тупгш. — М ойынсерж болайык, дедщ, болдык, Кдлкрз курайьщдедщ, курдык, Ендд: \"Кдла салам\", - дегенге шыкдъщ. Эуел1 куш-колисп б1риспрдщ. Сонан соц бар малды сьшырып алдьщ. Ендд сен адамды да мал кусатып 6ip арата топырлатпакрыц. Ойдыц ыстъпъша а п а р ь т бэр1мц&1 тышкдк, кы п OATipreAi ж у р м гещ , н е ге те м е к с щ ? Б а р м а й м ы з Эшрарырыца. Сонда кдйда бармакрыц? Айтшы коне кдйда бараты- 333

Ъвксцлтан Лф!свк$-цлы___________________________ нынды? — Сабьгр сакуайын-ак,деп турран К пэпбек кдлайша езипц ж еки сейлеп кеткенш адрармады. — Еш к,айда барм ай м ы н . Ж а зд а осы нда, кыста кыстауымда отырам. Ата-бабамнан келе жаткдн жы.ш к д стау ы м турранда, с е н щ ак, такы рь щ а барып топырак, жутам ба? — Айткрным айткрн, баскдра кенбеймш деген Kiciuie H ycin орньш а кдйтадан оты ра к е т . — HycirrriKi дурыс. О рны м ыздан су ш ы к р н ж ок, кдкгга ез кыстауымызра барамыз, - деп, Боранбайдыд Оспанралиы о рны нан турмай-ак, айкай садды. — ©й, буйтш уй-кушлпзден айырган крлкрзыч курысын. © з крнысымыздан езш ш жеритш не кун туыпты басымызга? Ешкрйда бармаймыз, кдлацньщ 6i3re кереп жок, - деп Бпженщ Жетшсбайы да ж елтнд. Кпэпбек oaapFa ундемед. Тары гам кдрсы болар екен деп, не д е болса солардьщ ашык, бой керсегкенш кугп. Тары 6ip- eKeyi куцгалдеп: \"Е, бармаймыз Э ш р ар ьты ца!\" \"Ыстьпдсд кдк,талып е л е р ж а й ы м ы з жок,\", — десть С одан к еш н кдрсы лык, сап гыйыдды. К уптап еш гам niicip айтпады. У н а зд к п ч e3i кдрсылык, екенш ацрарса да, Кггапбек тым болмаса 6ip адам куптар-ау деп кутп. Еярак, ешгам ундемед. — Н еге у н д ем ей ац д ер? Й емене, т1лдер1чд жутып крйдындар ма? — д е д ашуланып. — Кдра Hycin крсакрна арандатып тур бэрщ д. Ата-бабачньщ кыстауында агыра беретшдей жардай болса, ондай кдстау менде де бар, мен де жы лы орнымда отыра берер ем. Откд айдаса, бокрр кдшатын сыйыр кусамайык, Заманньщ агымы осылай. Оны тусш бесек, тау-тастыч куысына тырылтан куйде тукке керексо боп каламыз. Баламызга мектеп, малымызга жылы крра, оз1м1зге там уй с а л ь т алмасак, е з ж ерЬизде ез1лоз егей б ала болам ы з. Bi3 Энпрарык,тын, бойы на кдла салмасак, баскрлар салады, Сонан соц кез1м1з жэутендеп ж уремЬ ж епм балаша. Болды. Б азар жасамандар, кеш ем Ь сол арата. Кане, гам кррсы? Котерпп крлдарынды! — Bapi6ip м ен кдрсымын, - д е д К рра Hycin. — Yen адам кррсы, калганы крлдайды. Болды. Осы бэтуа бойынша быйыл сол арата барамыз, - д ед Кпэпбек. — М ен ертец ауданнан керек-жарак, сурауга кетем. Енд ырьщ- жырьщ ды токцатычлэр, будан былай туракзы орнымыз сол ойда болады. Тарачдар. Кешуге дайындалычдар. Ойга т у с п е й м ш д е г е н д е р 1ч м аран р ана е м е с , е ю м е т к е де кррсысычдар. Сол естерщде болсын! 334

Ж а у окамдан аманда... \"Бул к,азак, к й п к е н е к у ш те м е с е ц , е з ы рк,ы м ен отырык?анбайды. Сал-пал куш керсепп крйу керек\", — деп ойлады Кпэпбек. Сол оймен ауданга барьш, уй салура керек- жарак, сурады. Ауатком жанындары ж ер белшшщ бастьпы .Лрулег Бералиев деген ж т т к е бар жардайьш туанддрш, он минет сейлескеннен кешн оны езш е TiAeKmi крш алды. Орта бойлы, арык, кдра ж ш т OFari салган ж ерден унады. Буран дейш Крцырелен, жак^а ауылсэбет жумысында болыпты. Сезшщ байыптылыгы, жауаптылыры, \"айтгым-бш1\" дейтш Iэюмпвлддп жок,мшез1 epi крвыкцъгрды, api сыйлатгы. Ocipece ird боп сойлескеш унады. — Дрл K33ip о зге улкен кемек жасауга ауданда жагдай жок, — д ед кулолжш. Ж агдайдыц жокуыгына оз! ронал&ей кысылды. — Уй салура агаш, Kipmui жепспейдр Крлда бардьщ 6apiH каз1р м ектеп салура ж у м сап ж аты р м ы з. Жылыбасгаудьщ куншырыс жагъгнан аудан келемшде шаруа жастарьшын мекгебш салуга KipicriK. Кектал мен Аккудыкзан да шатырлы мектептщ курылысын басгадык, Сондыкуан озге жасай алатын жалрыз кемертм — таудан езщ Ъ кррарай кесш, езщ1з агаш дайындаура рукрат альш бере алам. — Ойбай, онда сейт. Соньщ 03i улкен комек, — деп, Кпэпбек к у ан ь т к е ш . — Ой, айналайын, мше, inici бардьщ тынысы бар деген — осы. Кэне, кдразынды ж азы п бере к,ойшы. Сый кдрлсац, сы п ы ра кы л деген, акдрр рукрат берген соц, Ею ашанын, кдрагайынан кесуге рукрат впер. 9 p i жакдш, api тасьш алуга ьщрайлы. — Ж урпуз, оны K03ip сол кдрарайдьщ кржаларымен келшешк... \"Келкеш к\" дегеги Дэулетгщ сьш айы герш ш п екен, уш жшт отырран кецсеге Kipiii барьш 6ipa3 орысшалап едд, ymeyi де б1рден бастарын шултыды. С е й т1п, ру кр ат кдгазын твскдлтасына сальш, Кггэпбек кдрзыл жоргамен Кврсталга кдйтгы. Екирд! кез!пде Кекталдыц шетше ш кп. Крыыл жорраньщ арьшын басьш айан жоргара салды. Kipe берютеп жайма базарда шокршып-шокршьт уш-терт орыс, уш-терт уйрърр рана отыр. Байагыда кужынаган халык, болушы е д , кэз1р базардам да сои кете басташы. \"Токц-амай Акжазыккд тж е таргып кетсем бе екен олде бугш Кекталга крнсам ба?\" — доген/у тары ойлады. Кептеи кормеген Шарппаррн да кетш кдлрысы келдд. Акдудык, пен К екталды ц арасы eKi-уш 335

Ъексцлтан Hidnjceke-wm шакырым, кызыл жорга кдс какканша-ак, алып барады. Ондагы \"Кдлзылжамбыл\" крлкрзыньщ ж ай-куйн 6L\\e кеткеш де артык, болмас едг — Эй, Кпэпбек! - деген дауыс ойын окддс белш ж1берд1 Yhhjh, KpiKjJA шыкрэньшан шошып ж алт карады. Бурышташ уйдщ калтарысынан Бепмжанньщ жалбанддй ж у п р т келе жатканьш кердд. \"М уныц бул ж урю не? Айак, асгы не бале боп кадды екен?\" — дед| кудагегап. — Ары бурыл! — дедд Бепмжан амандасуды да умьпып.— Адам жок, ж ерге барайык, Ж ан-жагыца карама, журе бер. К ел еа кеш енщ бурылы сына барып токуа. — ©й, не болды? Ж ау шапты ма сонша? — Ш аш ы жау. Шапканда кандай?! \"М енщ жогымды пайдаланып б1реулер Кдотайга кашьш кеткен екен гой, — деп ойлдды Кпэпбек. — Юм-юм кегп екен, э? Эй, 6ipan, оран бола буйтпес едд гой бу Кдзанбас? Элде маган 6ipey ж ау деп жала жаптыма екен? Ондаауданнан LtibiFapMac едд гой м е т ? Ж а у б олаты ндай о т м е т к е не жамандык, ктеддм? Элдибек сумньщ агайындарынан келген арандату болмаса. О лар не деп арандатуы мумкш? — Балигатка толмаган кдлзымызды куш керсетш алгалы жур дей ме? Тэуке ханньщ тарпб1 бойынша, жптг он бесшде, кдлз он алтысында балигатка толады. Кдзакцъщ ол зацын к атан бузыппын? Ендд не болды?\" А з сзггщ шпнде ойын алуан к уда шарлады. Бурылысгагы д эу карагаштын, тубше кеп атынан тускенде, алкдлнып Бепмжан да артынан жетп. — Е, н е болды? — дедд OFaH жеюп. — С ен Кдзанбас, крлкрздан кдшып келе жаткдннан саумысьщ? — Ауыл булшдд, К пэпбек. С ен жокуа сумдык, болды, агайыннап ж ж шыкцы. С е т олт1рем1з дейдд. Ж ольш ды купп к аз1р ею ж ерде беюнш ж аты р. Кекталдан шыкда. Шыкрац, курыйсьщ. — Ю мдер о л м е т елт1ргел1 ж у р ген ? К эм пескелен- гендердщ урш-бутагы ма? — Ж ок, баскд. \"Жптг\" деген жасырын топ курылды ауылда, с е т куртпак, — солар. — М ен бымейтш ол не кд>1лган \"Ж ш т?\" Ей, не кдллган топ ол? Асыкдай, ж ендеп тусшддрип. Айтып турганьщ эйелдердщ eceri емес пе? Кайдан шыкдан, кайдан еспген сезщ? Оньщ бэрш, сен Казанбас, кайдан еспп журсщ? — Мен, Кпэпбек, осы эцпменщ ипшде болдым. Бэрш е з кулаплммен естш, е з кез1ммен керддм. 336

Ж а у окаладан ллмнда. j — Сонда немене, олар сеш маган елгш кып жумсады |ма? Не айт деп яабердд? Кдндай ш арт крйады маган? — Ой, крдырандамай тура туршы! Сен ушш соноу Кдйшыдан тунделетш ж айау келддм. Дащ ырлакгьщ успмен ,/гш Улкенаташтьщ астымен кетш кала ма деп те зэрем Iкалмады. Кдйта ажальщнын, жогына куансащиы. Кекталта сокрай кетсец, саудац бгтетш ед . — Жарайды, жайымен айтшы, бул e3i айак, астьгаан шыкдан не дурбелен,? Юм муны уйымдасгырып журген? — Bapi ез бауырларыд. Бастыгы — Ылаубайдыц Кара Hyd6i мен Боранбайдын, Муканы. \"Уйымымыэдьщ аты \"Жшт\" болады\", — деп тусшддрген сол eKeyi. Калгандары — жай крстаушы. — Олар шм? Айтсадшы, акдгр айткдн соц, таратьш. — Олар: Муцайтпастыц Нурыманы, Бпженщ Ж еттсбайы , К,асеннщ К,усайыны, Айтудьщ Б олы сбеп, К дсеннщ Кржахмеп, Бапакуыц Баймолдасы. 1шшде мен де бармьш. Ютапбек Бегтмжанныц бетш е о ж ы райа кдрады. BipaK, ундемедд Ештеме сурамады. Ашумен, асыгысгыкрен тук бтрм ейпнш тусдед, епд1зек сабырмен ойланбаса, опык, жеп кдлуы мумюн. Акыр сырьш ашкрн соц, Бепмжан бэрш айтады, сондьщан оны такымдай берш кэйтед, ез ерюмен айтсьш. — Муньщ жатдайы былай болды, —д е д Бепмжан — ©зщ ауданга кепсен куш кешюсш шай ш п м де, ойьячда ештеце жок, сырткд тузге отырура шыкуым. Алысыраккд барып, асыкпай кдйтып келе жатгым да, ауылдьщ сыртьш 6ipa3 айналыцкырап оралрым келдд. М не, иманым, баска тук ойым болтанжок, КенетЭлсданщуштусынаналдеюмкарацеткендей болды. BipagH арам ой сап ете кадды: \"Мына эйел Кпэпбекп алдап жур екен-ау\", — деп ойлддым. Эйгаесе, ана еркек уйдщ тусынан неге урланып етед? Бул юм болды екен деп, алпнщ арты на туспм. Bip аш ыкдр шьша келгеш нде байкадым: О а 1ангали. ©згемен шатасса да, Элсианщ онымен шатасуы мумюн емес. Сонда егад бул нерып бурынып жур? Bip нэрсе урлагалы журген шыгар деген оймен т а ш андыдым. Бутына- буллна Кара Нусштш, у йне барып Kipin кетп. О л уйге неге Kipyi мумюн? Kipce юре беран гой, 6ipaK, неге урланып гаред? Не кр1лса да мунда 6ip сыр бар. Cefriin Оспангалиды андып турганьнцла, ту сыртымнан кеп бмреулер мега бас салды. Теп, карулы екен, былк,етюзбед. Карасам, Кусайын мен Болысбек Олар да меш танып, зорга босатгы. \"Юмд! ацдып турсыц?\" — дед Болысбек Шынымды айтгым. “Bi3 де сол Оспангалиды 337

Ъвксцлтан НцШсв-цлы________________________ m e n ж ур ек. ж ур ендеше, уйге гарейж\", - дед. Ю рдк. Мега к ерген де H ycin п ен С еш л ж ан к д р ж ь щ ете к аллы Ж акзырм аганы н бы дм . Ж акуы рмаса кэйтешн. Кдйтадан шьпъш кетем бе, мен де елмен 6ipre терге шыкуым. Кдзанды толтыра е т асьппы, ra d уйдщ ш ш альш барады. Б1раздан кеган Кржахмет, Баймолда ж эне Моддахмет келд. Ен,аргашан ет nice бере Нугыман, Мукдн, Ж етшсбай — ynieyi гард. \"Е, урлап крй сойьш, соны 6api 6ipuin жасырын жеге/и жур екен юй\", — деп стгыра бердьм. Bip кезде Мукдн турып: \"Мьшау крйдан жур?\" — д е д маран карал. \"Bi3re iaedn келд, Жолда ж ол ьпы п кэддык,\", — д е д Болысбек. \"Бул Ю тэпбектщ куйыршыры емес пе? Оран сенш кдлай эцпме айгамыз?\" — д е д Мукдн. \"0цпмелер1н;нщ таре, экесш щ аузы! — дедм орнымнан кдррып турьш. — ©идей уры-кдрылар. Осыдан Кпэпбек келсш, кездерше кек шыбьш уймелетем!\" — деп е а к к е карай беггеп ем, Ж етгасбай алдымды кес-кестеп ж 1б ер м ед . “О сы н ьщ е зш а ж а л айд ап ж у р ге н nibiFap, ж1берме!\" — дед! Мукан. \"Кетсе кете береш, крйа бер!\" — дедд Моддахмет. Ж етгпсбай крлымнар! устап, кайтадан ез орныма экеп отыррызды. Содан кеган сырларын ашты. \"Еспгешмд ешюмге айтпаймьш. Айтсам, антатсын!\" —деген мерин; у эдем д алды. Ет ту ар ш п, табак, алдымызга келгенде, эцпмери е т турай отырып Hycin бастады. О рДен оратытып кеп, а к др ы с е з д саган -пред. \"Оньщ Ty6i шиш. Сол шикшпн акдф ы icreai. А та крны сы м ы здан айьфьш , б э р в п з д ак, такдрра апарьш гармек. О л баскарр'ан калкрздан шыгамыз. О ньщ 6i3re ж аны ашымайды. \"Осы apaFa отырайык, Аулымыздьщ атын Афказык, крйайык,\", — деген де сол болатьш. Е нд era жылдан кеган бул арадан тары безш ш ьта KeAirrri. \"Ойбай, айналасы тар, суы аз, ндсы суык,\", - дегенд тауып ала крйыпты. Оньщ ауданда тамыр-танысы кеп. Сондыкуан ол 6i3ie ж ирдрм ейд. Одан тек алпрш кдна кутыла аламыз\", — дед. М енщ зерем зэр тубше к е т \"Дурыс, — деп, Hyciirn Моддахмет крегады. — \"Жiгiт'l деген атымызга ылайык, ж!гггпк жасайык, Ж ы м ь н брлдрмей кезш куртайык, га орньша тайлак, узакуьщ 6ipiHeH ш ы ффн ез адамымызды крйайык,\", — деп ед ; \"Крсында журш кдлкрз баекдруды у й р еш е н iuuFap, ез1м!зддц Б е п м ж а н да баекдры п кете алады\", — деп, Ж еппсбай мега крлпаштдды. Саган кдрсы кдлу ушш айткрн кулыкуары ма; жок, шыны ма, онысын брлмеймш. \"Сейтсек, сейтегак. О ны егамет те крлдайтьш шырар\", - деп, Мукрн да мега жакуады. \"Эй, сен e3i б1здц 338

Ж а р о/самдан аманда... айткднымызды у т л отырсын, ба, жок, алде амал жокран ундемей отырсьщ ба? — деп макан Оспанкали шутшкп.— Б в д ц бул iciMi3 дурыс па жок, кате ме? Крсыласы ц ба, крсылмайсыц ба?\" — деп вддальш турып алкан соц, \"Неге крсылмаймьш? Крсылам\", — дедм. Содан кеган олар менен сезйсгенуд1крйды. Мен де apa-iypa эцпмелерше 6ip соз крсып крйып агыра берд!м. Акцфынде булар: \"Кдлай елпремв? Юм оллред? Крй жерде ал-премв?\" — дегенге келдт \"К уда бвге туспес уинн, не болса де ауылден алыста елпру керек. Менщше, Кекталдын, бер жакындекы дельщ демысгьщ iiiri дурыс. Сол арата адем кермейпн жерге кемш тасгау керек. Кртзыл жорга аггы де сол туш сойып тасгаймыз. Сонде не Кекгалдыц орысы мен уйтырынан коред1, не Метербацдыц imci Ракь1мжатшан перед. Осыден дурысы жок,\", — д е д Муден. Акрфы солай KeAicii. Ж олыцды тосьш алдыцнан Оспангали мен Молдехмег 1ныгады. Eneyi усгайды де, шылбырмен кэ1лтындырып елпред. Кедацдеры — ею-ynieyi — камысгыц шпнде тыкылып жатеды де, дереу сол мацайка кем ш тастайды. С онан к еш н тук б1лмегендей ауылга таргып отырады. Ал егер сен камысгыц inii аркт,1лы журмей, Кекталдегц басымен тж е тартьш к егсец элплерден баска топ Айак, Кдйшыден кешнп Ш атгыц шпнде кутш туреды. Онде олар сети сол араде eATipin, таска басгырып тастайды. Тастьщ ш ш е н еш ю м сеш тздемейДь i3-Ty3ci3 жокаласьщ. MiHe, олардьщ курган ж о сп ар ы осы. — Ал сен нетъш олардьщ ишнде жокрьщ? Сети 1здеп сезистенбей ме? — Меш олар ею топка да ю рпзген жок, 1здемейдь Асантын 1здеп кдлып, жок, екешмд1 бтлсе, сонда тана сезтктену1 мумюн. Эйтпесе, сенщ орньщ а бастык, болатын адемка калайша кудцс келзгре/у? Тацертец барьш ушмнен тексермесе, б1лмейдк Олар ездер1 де тац ата атка мшулер1 керек, мети тексере крйатындай уакдптары жок. Ал мен Нусштшнен шыкден бойде айелтмд1 ойатгым де: \"М еш юм сураса де Ктгпцге кетп, ауылсебет шакдфкан деп айт\", — де/ум. Тун ишнде а т усгап мшсем, такы 6ipey/yn к езш е тусш абайсызде усталып калам ба деп, жайау тартгым да кетпм. Етус крй, эйтеуйр, бар ес1л-дерттм сеш куткару болып уштым де отьфдым. Ж ан деген итщ тэтп екен, аргымнан олдекалай б1мп кап кугъш шыкра, адессын деп, Айак, Кайшыга келген соц, бурылып Ыршуык, асып кетпм. Ж азы кд ен журсем, аттылы кугын куткармас деп, адеш тау-тауды ц iuiiMeH журдтм. Курыканде кырык, шакдфым шыкатын жол. Тац

Ъвксцшан 9iiffnlceke-y*u____________ _______________ атпай-ак, Кекталдыц ш етше шнддм. Кулкдлн сэр1ден сенщ мунда келе коймайтыньщ белгтль Буракржырдан етш барып кдлы ц агаш ты ц iiniHe ку н к етеры генш е уйдгап алдым. Ш етгеп 6ip уЙБырдионе Kipiii ш ай сурап шптм. Кдйыршы крзак, екен д ед ме, кдйдан биеш н. Содан 6epi era кезЫ терт болып сенщ жолынды кутпм. Ойыма крй-кдйдаш белелер келдд. Кдлгып к е т к е т м д е eTin Kerri ме деп кррыдгым. Эй, кд1зыл жорта атгы кергенде кез1мнен жас шьггып кете жаздады. Э д ж ейтш ы р ы згац бар екен. Ендд сен Кекталдан шыкра. Шыкрад, крсыда жасак, алып шык, М ен кез1р Ж адгазы га жолырам да, сол арадан ат т а у ь т MiHin, К и т щ ар д ы л ы уйге к етем . Еиггеце бглмегенсш, ертедпсш е з угамнен шытайьш. — Ж ок, кетпе. Ж адгазы Ж эркентге. \"Бупн-ертед келе крймаспын\", — деген. Н е де болса 6ipre болайык, Сезш кдп, с е т ж азы м к д т ж урер. — Тук те дыла алмайды. Ж олда жалгыз кетш бара жаткрнымдз усгап алмаса, ел кшне 6ip жетсем, оларга тедлдк берем бе? С енщ мылтьвыдлы акеп табалдырьпымньщ тубше келденед жатып алайьш, крйсысыныд ж уреп дауалар екен. — Мейлщ. М ен де сензмен 6ipre Китщ аркдллы кетсем кэйтедд? Китщ ге 6ip ш ксем , онда Ыгыйса бар, сол арадан ею бесатарымен крсыма era ж т т ертсем, бэршщ быт-шытьш шытармаймыз ба? — Крй. СокэФ тэуекелге салма. Сенщ дызыл жоргад кезге сонадайдан шальшады. Мен су жагалап, Улкенагашкд д е т и ж айау кетем, кезге туспеймш. Сол арадан ат тауьт мшермш. Сен уш кун шыкрай ж а ть т алсац, одан арыга ездер1 д е шыдамайды. BipaK, eirreyip, бул ж олы жалгыз шыкда, ж азы м кд>ш кетедд. — Мылтыдгары ж од па, бар ма? — Юм быедд, эуелдеп ойлары у н ш ьтарм ау гой, кешн оны да ойластыруы мумюн. — Эй, Крзанбас ит-ай, 6ipre ескенддпддд 6ip ктедщ-ау. Ендд езщ абай бол! — д е д Ютапбек Бегтмжанды аркрсынан кдга душадтап. Елпдбай Ж ум акрв — Ютэйбектщ ез1мен кдтар атда мшген баты рак, Кез1нде ревком терагасы да болтан. К,ожад Ж олты крв eKeyi Кекталдьщ орыстарьша жалшы боп журш егггеп оры сш а уйренш алтан, алташкдл кезде соныц сегптп 340

Ж ау з/самдан алмнда... екеуше де тидд, анау-мынау жы йналыстарда орысшалаган- дардыц сезш крлма-крл аударьш лаберепн. Киепбек Елшбайддюнде уш кун жатгы. Кржак?ы да шакдфып альш, yuieyi эбден акддлдасты. Акдары Елндбай мен Кржак, ездер1 муше болтан орыс-кдзагы аралас кдлкрз Красный партизанньщ\" комотрепнен мылтьпымен ею ж т т , iafbi oip м1лисэ ертш, 6api териш ш куш туе алепнде жолга шык,ты. Н е К екталды ц б аты сы ндагы кдм ы стан , н е Кдйшынын, жольшан буларга 6ipax, бегде адам жолыкдады. Кдрацты тусе алтауы аман-есен Акжазыкрэ жетп. Кггэпбек келген бойда Акдшты Бепмжанта жумсады. О нымен 6ipre буралтыр Мука, 6ipraAip Жумэд1л де келдд. Bapi Кггэпбекке М екеден келген кджыдай кдрайды. — Элп адам елтарпиггерщ кдйда? Бином алдымыздан шыкрады гой? — дедд Кггэпбек Бепмжанга. — Олардьщ 6api кдшып кетп. Кеш е туш... — деп, Бепмжан кемек суратандай, кдсындагы Жумэддл мен Мукдга жаутандады. — Сен кдйда кдрап журещ? Уйлерш кузетпрш крймадьщ ба? \" — Кдшьш кететшдерш кдйдан бглешн. Эбден та ц аткднда eip-ак, еепддк. — KiM-и м к етп? Сока бастары ма, ж о у й шпмен бе? — Уй iuiiMeH. М укдн О спантали ы м ен, М олдахмет, К,ожахмет, Нурыман, Баймолда, H ycin, Ж етш сб ай , Болысбек — 6api сепз-тогыз уй. — Кетсе, жолдары болсьш, Малдан не экетитп? — Атгарынан баскдсы аман. — Атгарды кдйдан алган? М аупл берген uibiFap? — Ж ок, саран Ж умабектен алган сыйакуы. — Алтай ба, жок, Жумабек: \"Кггапбекп елпршдер\", — деп од ет берген бе? — О л ж агы н сурасты рмады к,. Ж у м аб ек к е aai ЖОЛЫКДСДЛП>13 жок, — \"Кгеэпбек келе ж аты р. К,асында ж асары бар. Курыйсьшдар, ал кдшындар!\" —деуден оздерщ амансындар — Оларды кормеддк. Ж олырьш кдлса, мен: \"Каш!\" — дер еддм, Фрак, маран ешкдйсы жолыкдтды. БегДмжанныц ойтш кдлртыйранын К пвпбек ж е н санады. \"Маган сенбегенщ бе?\" — дегеш гой. Мен бул жардайдын 6apiH бупн еегтддм. Бепм жан айтпаса, бглмейтш де екем, — дед! Мука езш акзап. Жумэд1л 341

Ъвксцлтан Щ Щ кв-цли ундемеген каллы темен карал отыра бердь \"Осыныц саткьщлыгы жок, па екен? —деп, dip сат Кггапбек кудисгецу де, ез арамдыгын e3i сеШ лтп. — Бул сататындай не жамандыгымды кердд? Атасы Кдсеннщ аруагынан крркдр- ау. Оган icrereH жакрылыгым бутан д а югегегам емес пе? — Ж арайды , кдлганын кеш н акылдасармыз. Атты Ж умабектен алса, адылды да содан алгандары белгш. Ж умабектщ ат бергенш калай быдщдер? — О л — менщ жорамалым, — дед! Жумэдьл басьш котерш, — Bip кун бурый менщ атымды м ш т Болысбек ага Ж ум абекпкш е кеткен, содан, afrreyip, кешгасш dip ат Minin, мешкш ж етекгеп келдь Соган Караганда, баскалар да сойти ме деп ойлаймьш. BipaK, мен: \"Атгы кдйдан алдьщ?\" — деп сурамаппын. — Агацнан сурамасад, ен/у Ж умабектен сурарсьщ. Epreci К пэпбек елдщ кезш ш е уш мылтыкцыны кдсына ерпп, Елипбай, Кржак, — yrneyi аддыга тусш, сол тобымен саран, Ж ум абектщ кузеуш е карай бет алды. Ж умабекке баратынын Бепмжан мен Ж умэдлден, Мукадан жасырмады, \"Суйенгеш Умбегкрли шыгар. Мейль Мен оган жетюзбей желкесш кдшайын\", — дед! солардьщ кезш ш е гажшш. Алты атгыньщ тж е Аркарлыга карай бара жатканын буюл ауыл корш турды. Ед/у Ж у м абек тщ турмеге тусетш ш е кумэн калмады. А ркарлы — эдем1 ж ер . Ж елд ен ык, Кдгс жайылымга ж арайтьш кунгеш де м од Bip К араганда тасгы коршгегамен, тасты кы р л ар д ьщ калтарысында, сайлы крлатгарда малга ьщгайлы о т ж е р коп. Бул крнысты жайлаган Ж умабек эм калкрзга ю рм ей элш тщ айагъш багьш отыр, мундай эйпл! сарацньщ тепннен-тепн с е п з д о ш з атын 6ipeyAepre бере салуы, •ieri, мумкш емес. О ньщ сарандыгьш баска би\\месе де, Кггапбек быед!. Егер а т бергеш рас болса, оньщ сумдык, 6ip сыры болтаны. Бутан дейш Кпэпбек калкрз курылгалы саран, Ж умабекке суйкенген емес. О ньщ мэселесш кетерем деп, аудандагы Умбеткалига зыйанымды типзш алармын деп сак^анган. \"Байдьщ, кулакуьщ куйеу баласы\", — дегендд 6ipey/vep оган жамап ж1берсе, одан арашалап алуьщ екпалай. Ондай жаман сыбыс кулагьща тисе, бадгаластары-ак, кашан ж ау кьш шыгарганша басьш ш ы р айналдырады. Ал енд1мьша жагдайды есхтген сод, Умбеткали ©3i де кайынатасына жак^аса алмас 342