Б. Нұржекеұлы. т3

жылдар бойы болыс та, би де тек байлардан болып келгеш e-ripiK пе? Акд1лды едд, эдда едд деп, бидд де, болысты да ешкдшан кедейден сайлап керген емес. Ендд елдд кедейлер баскдратын болады. Кедейге тецддк тигенш е ец кдрапайым дэлел — осы. I — Муныцды тецддк дегеннен ropi артыкддылык, деу j дурыс екен. Ш ьш тецддк болса, байдьщ да, кедейдщ де акд>1лдылары тана ел баскдрмай ма? — Ж ок, сэбет егаметшде ендд бай деген болмайды. Bipey бай, 6ipey кедей болтан соц, кднау да болады. Байлардыц | куш 6ini, ага. — Е, оларды кдйда яббересщ ? Кдлрып тастайсьщ ба? — Байлытьшан айрылтан соц, ол н е кдалтан бай? Аргык, мальш opraFa аламыз, oFaH да ел кдтарлы ецбек icreTeMi3, сейтш, ешкшдд кднай алмайтын жатдай жасаймы з. Тусшддндз бе? — Булдырлау б1рдеме басым а барган сыйакды, 6ipaK, тусше крйтаным шамалы. — О зд щ булай д е ге н щ з болмайды, aFa. Ауылсабетпц м у ш е а а з , езгеш уйретш , езгеге акдлл айтаты н адамсыз, соцдыкдан а з тап куресш щ туп там ы рын тас туйш бглуге тш саз. — О ны бглем: байлар — кднауш ы тап, кедей лер — кдналуш ы тап, OFaH акдллым жетедд. К ,анаушы тапты Крналушы тап жецадк, тецкергс жасадык, солай гой? Умбепфли Кпэпбекке сакд-ана кцрап, зорга, ыкылассыздду жауап бердд. — Солай. — Солай болса, ендд ж ецш алтаннан кейш олармен таты неменеге куресешз? — Енддп курес жещсЬнздд байанды ету унин кджет. Байларды 6i3 эм толык, ж ещ едпз ж ок, Байлык,эл1 солардыц крлында. Ж аца сайасаттан кейш олар кдйта жанданып барады, сондык,тан ете сак, болуымы з керек, \"жауды айатан — жаралы\" деген. — Осы жау дегендерщ — тым аргык, Мэселен, еткенде о:«м1з компескелеген Байгаракуы алайык, Соны ойласам, уйатган oai куиге бечпм шымырлайды. Б1ршппден, Байтаракдыц бцдеи жасы улкен. Кдзак, гурпындд улкецад сыйаау — Kiiuire мщлрг. Оны 6i3 олжолы ктемцадк. Сонда, будан былай улкецад сыйлау да юна бола ма, немене? Еюнпиден, атайындык, жатынан ол Kid маган чуыскцн. Оны да еткецде сакдамадык. 245

Ъвкоцлтан Щ ]п1секе-цлы______________________ ____ Viiинш]Д(чi, од 03i акд>1лды Kici. Бай деп, якы ллмта дд айду болмай ма? Ж аман-жакрыга кдрамай, тек бай деп юналау, менше, кршанат. — Ci3 ейткеш эм рулык, агайыншылык, шылаудан ары лм агансы з, ecKi эдет-гурыптын, ьпрпалынан шыга алмагансыз. М эселенщ туп кдзьпын тусш бейаз де, унеш кумэпдене бер еаз. Кднаушы тап гасырлар бойы кдналушы гапты свзбен, эдег-гурыппен, дднмен мэйменкелеп алдап келген. Сол алдаудьщ сырьш марксизм шм1 ашып 6epin отырган жок, па? К пэпбек н е дерш б1лмей тосыльш кдлды. Уйез басшыларынын, арасындары алауыздык, шггарлык, Зэритп кдтгы шош ытты. Ен урейленддргеш — олардьщ 6ipiH- 6ipi ашык, жамандаудан арланбауы. Маусымнын, айагына таман партия кэмитетшщ хат бол1м1нде кпей тш уйгы р ж т т туе кезщ де муны ымдап езш е шакдярды. — Кэз1р ж у р т ту ск е тараганда, маган келйцзпп, 6 ip нэрсе корсегем , — дедд сыбырлап. Сырлас, пиарлес житптц ептшшше елец етш, 3epin оньщ к эб и н е т ш е айтк д н уакдггынан е р те р е к келдд. О л дереу орны нан уш ы п турегеп, ®рден eciicri шпнен win алды. Сейтп де, алдын ала ештемеш туешддрт жатпастан, таршасьшан алып кдлын, кргазды усгелдщ у спне тасгай салдь!. — М ынаны окдш шьпъщыз, неге шакдгргапымды айтпай- ак, туеш еаз. Машинкага басылган кдгаздьщ не тертишп, не бесшпп данасы болу керек, жазуы комесгалеу екен, сонда да Зэрш кршналмай окрдды. Обылыстык, сэбетгщ аткдру кэмитеп мен Туртастан кэм енеепк партиясыньщ елкелж кэмитетше Ж эркен т уйездж-кдлалык, кзмитетшщ жауапты хатшысы- нан, Ж эркент уйездж агкомы терагасыньщ орынбасарынан ж э н е К.ОСШЫ б уйросы н ы ц торагасьш ан байандама екен. ©лдеюмнщ успнен жазган арызды немесе жаланы буркемелеп ресми осылай атау бул уйезде б!раздан 6epi ддгды болтан. 3apiri ундемей, кргаздан басьш алмай тугел окд.ш шьпргы. ©не бойы суынып, о к э т бггкен сон, алакднымен мацдайын устады. — О сы жауапты хатшыга ец кеп жакрылык, жасаган адам Кдсымхан едд, — дедд ары здан aai кезш алмай. Ж е п 246

Ж а р о/самдан аманда... бетпк арыздьщ артындагы уш адамныц крлына кдрап амалсыз басьш шайкдды. — ©гамет ушш ел1мге басьш ттккен К,асымханды енд1 е ю м етк е к,арсы адам д еген ге ,\\лматыдарылар, Тэшкентгеплер нана ма? — Нанады, Зэке. Нанганда крндай. Олардьщ нанатынына кездер1 жетпесе, булар муны буйтш ресми жолдамас едь Bapi кун1 бурьш к елкш -ен болуы мумюн. Ka3ip обылревком терагасы Кржанов, орынбасары Розыбакцев га сонда. Кдйсысымен келкш отыррандарын гам быедь — ©й, келккендер1 бар болсын. — Сумдык, Будан кеш н дау-дамай Tirrri ушырады. — Зэрш алдындары кдгазды асыкдай кдйта окд!ды. \"Кдсымхан Шанышев — бурынры курметп азаматгар эулетшщ урпагы, оны мундагылар liim \"кшэздщ баласы\" деп атайды, жакашда FaHa халык,ез успнен шынжырьш лакцырып тастаган ортада ескен: сол таптыц адамдарыньщ бойына сщгеннщ 6api, эрине, оныц да суйегше сщген. Сондыкц-ан ол езш щ есерсокцырьш жас кезшен-ак, жасай басгаган. Уакэгг егге келе онысы бузыкуык}ф уласкдн, ал революция куцдерщде партизандык, формасына айналван\". Кебше пакты далел келттрмесген, бас-кез жоц, жамандай беритп, \"Арсыздьиымен ж эне сэтгщ ыцгайын пайдаланьш, мьлисэ бастык,тырына erin Kerri, ол о ры н он ьщ куднсп icrep in буркемелейпн тек перделж крна кдезмет аткдрды”. ©гамет алдында ак, бон кершу ушш рана Дутовка кррсы геррорлык, акпге кртысыпты. Одан кеган кайта кутырыпты. \"Журтшылык, acipece оны акпге дешн де б1летш жергиикгп туземдисгер, экпден кешн оран революцияра улкен изымет корсеткен адам есебшде карай бастады\", — дейдг Ж урпнылыкуы кррк^пып дуние алады, контробандамен ал! байланысын узген жок, бейбастак, e\\tip суредь Кейде огамет бил!ппе араласады дейдг Ж уртшылык, оны 6ip жары санасы ж етп еген дж тен , 6 ip ж ары к,орыкд,андык,тан тыцдайтын кершедк Кек кайтарады деп крркдш, ж урт Касымханныц кылмысын жасырады екен. Train шыккап ганэлершщ ry p i осы: ец к ей сез, кургак, жамандау. Угулш карасац, оныц ец улкен к^лм ысы — ел алдындары бедош. \"Ел соны тыцлайды, б!зд1 тыцдамайды\", — д етей шггарлык, Б1рде-б4р га>1лмысын мысалга келттрмейдд, тек бас-кез жок, каралайды. 247

Ъвксцлтан НуЬМи-цяы______________________________ ___ Тусншеп, - дед! 3 ap in басьш шайкдл. — Анык, щвлмысгары болса, неге тэртш ке ездерьак, шакдгрмайды ? Cipa, сенщ болжамыц дурыс: келкзп алган ic болу керек. Осыдан кеган 3epin Кдсымханды шглденщ 6ipi куш кездеспрдг Алмагыга жургел! тур екен. — Ж айш а ма? — д е д амандасып болып. — Ш акырту Ж1беритп. Шамалауымша, аркдмнан кща крймайтын сыйак,ты. М енщ байкдганым: imra душпан- дарыцмен ацдыскдннан он Дутовты атып тастаганьщ алдекэйда артык, екен, шаршатгы. Бггаейтш 6ip пыш-пыш. \"Аргы теп кднаушы тап, кшэздщ баласы\", — деген-ак, пале болды. Юмнщ юм екенш ендйенд! ажырата бастаган сыйакуымын. Осьущн аман келсем, тек сщащ гана ачщгльщыедв алатьш болам. — Кдсымхан зорлана жымыйды. Bip к^уйш сезепн сегалдг — М енщ ауылга к е ш м келш жур, ьщ-жьщсыз балаларды ок^гафным пайдалы сыйакзы. Хальщын; ец к д у и т жауы — б ш м азд к . Е нд сонымен алысам. Осы бггпейгш сергелденнщ, 6ip-6ipiMi36eH кещ рдекгест жатуымыздьщ басты ce6e6i сол б1лшаздйтм!зден. Бглмеген соц, акдьлдан бурын айкдю а басамыз. © з айкдйы м ы збен ез1шзд1 кдйраймыз да, сол айкрймен баскдны кррк^гтамыз. Будан б1здд кугкдрса, б!л!м гана куткррады. Кдсымхан бетше кул1марей кдрады да, галт муцайьщкд кейшке тусе крлды. — Ак^ллды кдаакрыз, —д ед крлын усыньш. — Kepiacemne. ¥стаз болам дегенйцз маган унайды, больщыз. ¥стазы жокуардьщ болашагы да жок, Халыкцы окдту керек. eMip суруге уйрету керек. — Ж ольщ болсын! — д е д Зэрш басын шулгып. Bipan, Кдсымханньщ жолы болмады, алтыншы пллде к у й беонхш шглдеде А лматыдан бер!лген жеделхат алынды, онда: \"Облревком, ТКП облкдлалык, кэмитетшщ кдулысымен Ш а н ы ш е в А л м аты да ту ткд ш д ал д ы н у к те к,олда бар материалдарды облыащ сальш жгберу усынылады нукте 840 Розыбакнев, Янгулатов\", — делшген-д. Ж еделхат кдгазыньщ ш етш е сол куш мынандай бурыштама да тусш улгерд: \"Купив. Хатшыга Ш анышевтьщ барлык, материалын жинакуау 6/VH. 22 Муратов\". \"Кдсымханды тагы кдмауга алыпты!\" — деген хабар кешжпей буюл уйезге тарап кетп. Тагы бурышыдай егаметгщ 248

_________________________ Ж а р о/ииадан аманда... эдеш icrerem болар деп, 6ipa3 ж урт тары ерлисген дэмеленд1. Бул жолрысы ойьш емес екенш Зэрш алайда б1рден сезд1, соны ecrireAi б е л п а з у рей бойьшан кеглей 6ip турм боп журд1. \"Крй, Китшге кешешн. Арайындарымньщ ортасына барайын!\" - деп бел буды. КешетМ жайьшда М эугше, К пэпбекке мьлисэнер Кдсен арк^хлы хабар бердд. \"Ел жайлаудан кдйткдн соц кеш ш барайын, уй-ж айдьщ жардайын ойластырып, кэз!рден кдрастыра берсш\", — дедт Ж аз ортасында Ж епсудьщ шыгысынан тырыскрк, ауруы шыкуы, алгашкы ошакы A end yfteai болды. Ауьгррандардыц тец жаргысы кцгрылып жатгы. Ауру Ж эркентп де шарпыды. 1ле еткелдерше карантин крйылды. ©лш-жпъм 6ipa3 уйдщ берекесш алды. Ею баласы Обддлкэрйух мен Эб/црахымды ж епм крш, Ж усш тщ эйем Гулсьмхан да тырыскдкуан сол жазда крза тапты. 26-кдф куйек кун1 К ггэпбек © сек болыстык, аткдру кэмитетшщ терагасы болд ы. Ж ыйналы с шакцфылран жок, сайлау еткен жок, басшылардьщ уйгарымымен болыс боп шьпа келдд. Бос орынга сол ылайык, деп табылды. Болыстьщ хатшысы — И осиф Ступкин, ic ж у рпзуппа — И осиф Балицкий, шабармандары — Берддбек Баймырзаев, Батырхан Кер]мкулов деген гаалер. Уш куннен кешн К пэпбекп уйез шакцгрды. Ж и р ен атын таран, тазалап, езш щ ycri-басын да мунтаздай кдш жолга шык;гы. Кун иы ккд котер1лгенде кдлаха юрдь Алдымен Зорштщ кецсесше бурылды. Бэрш сырггай бшп, 6yiiH келедн ак, крй деп, ол да муны купп отыр екен. Bip Ю тэпбек емес, барлык, болатком терагасы шакдхрылыпты. Зэрш екеух алдымен Keuii-крн ж айы н келктп. — М эупл бауырыц: \"Bipre болайык, б1здщ кдсымызга келан\", — дейд|. Уйдх e3i ririii береди Bipax, кдлата уйренш кдлдыцыз, ки1з уйге отыра алар ма е к е н а з, Зэке? — Содан 03Ш де шггей сескенем. Бфак, кдлайд а кондиу1м керек шытар деп бел буып отырмын. Кдтын-баланы кендфш крйдым. Балалар кэзфш е ввмнщ уйшде кдла турады. Акцхр Kouierin болтан соц, кдге ту с п е й крзралганы м дуры с. Агаиындарымыз екпелемесш, Китщге-ак, барайын, аралас- 249

Ъексцлтан Мф/свкв-i к у р алас оты рран ауы л foA, азд ер щ н ен 6api6ip алыска кетпеймш, М эупл де ренжйчес. — О л ж ал^н 03ini3 шешесзз. йрак, б1здщ ни е т о зд ! де бшп ж урген щ з жон. Эй-reyip, кршан пагыз казак, боп уйренш кеткенйрзш е крлымыздан келген арайыншылыгымызды айамаймыз. Балаларымызды окаггсацыз балды, балаларымыз ушш барымыз аздиа. — Крлага бауыр басып т а кдлып ек, 6ipaK, кдзакзъщ крймары крлада болганмен, казаны ауылда екенше кезнч жетп, казанны ц кулагын устагалы бармакрын. Халык, алдында 6apiMi3 баламыз, 6ipaK, пер зен тп к пары зы мызды етеуге келгенде бэрЬпз енжармыз. Тауекел деп шеппнд^м, ендд Судан тайынбаспьш. — © з ойымша, калддан кщикдныцыз a re дурыс. Кдсымхан кусал басыцыз бадеге шатылмай турганда кеткенщщад мен де куп карем. О ньщ жардайы не болды? — Крсымханньщ ба? Ол езш оцай илекгете крймайгын жнтг крй. Алайда бэле-жала дегенщ де жаман. Бэленш, бале екенш, жаланьщ ж ала екенш далелдеп шьну эргамнщ крльшан келе бермейдь М енщ анык, б1лу1мше, 28-тамызда Ж еп су обылревкомыньщ м э ж ш а Кдсымхандардьш, мэселесш кдрады. Оларды кргзмет бабында щллмыс жасадыидар деп айыгггап отыр. — Кдсымханныц кдсында баскдлар да бар ма? — Алты адам. — О б ы л р ев ко м к дндай uieuiiM алыпты? — Ж алпы, крглмыспы icii ревком емес, сот кдрауы керек. Сондыкуан ревком олардьщ iciH Тургастан майданыньщ револгоцияльпр-эскери трибунальша тапсырыпты. Оларды кдраган мэжЬмске Ж андосов та, Янгулатов та, Розыбакрев пен Муратов та кдтысып агырьптгы. Кдсымхан усталршшан кейн-ак, Муратов б щ ад уйезден б1рден обылревкомга барды гой. Ka3ip обылыстык, баскдру бел1мш баскарады. — Ойпырмай, 6ip-6ipiH бьлетш адамдар да 6ip-6ipiHe ара туспейдд екен, э?! — Bip-6ipiH б1летш адамдар быетшш icreiyy. Кдсымхан ГПшпекке кетер алды у й м е барып ж еке шаруаларымды ретгеп крйтайын деп, 6ip-eKi кунге рукрат сураган екен, рукрат бермеггп. Соншалык, кдушп адам деп санагандары гой. Куддй бшуц, Кртгайга errin кетед деп кррыккан болу керек. \"Токал ешга кудайдан м у й з сураймын деп, кулакынан айрылыпты\" дегендей, 6ip-eKi кунге рукрат сураймын д еп, Кдсымхан ппп 250

Ж а р окмадан алмнда... бэлеге кэлышы, Обылревком 31-тамыз к у м OFan кдтысты крсымша шеипм кдбыддап, Ревтрибуналдыц алдшы уакцгпа кдцадй ж аза берепнше кдрамасган, стан будан былай Ж епсу облысыньщтек Пкипек уйезшде танатуруга рукрат erirm. Буны згамшшк жаза дейдь Эю мш ш к дегенщ бул кунде сагган да кдтал. Кдтал, 6ipaK, акул емес, Кпэпбек. — Оларда жок, эдыдис енд! кдйда бар? — 0д1лдш бар. Ол эдыддкке ж ету yuiin э /ii куресу керек. Адам тузелмей, заман тузелмейдд. Дурыс заиды дурыс пайдалану ушш де дурыс адам керек. — А лы рм ай, О р а з Ж а н д о с о в т а бтлм еупн м е едД Кдсымханды? Н еге ол а ра туспедк екен? — Алдаты мэжмкгге ол K id отырыпгы, ал соцты м эж ш сп Муратов баскдрыпты. Кдсымханньщ жазасын бурынгыдан кдтайтын, ал одан баскдлардьщ бэрш е у й н е барып кдйтуга рукрат 6epiirri. Ж андосов ара тусп ме, жок, па, ол жатый анык, бымеймш. Юм бшуу, турмеден шыгарып алу да оцай шаруа болма!'ан шыгар, басы-кдсында болмаган соц, кдйдан бкейж. Oi n>m yciiiie Обылревкомньщ тератасы Кржанов ол кезде Мескеуге кеткен керш ед билжтщ 6epi орынбасарларда болды гой. Ke3ip обы лревком ны ц тер атасы Ж а н д о со в Обылпарткомта хатшы, ал Облревкомньщ тератасы Ж убаныш Бэр1баев болды, енд! жагдай Ty3eAeriH шыгар. — Трибунальщ тати кдйта соггап, крйтадан Кдсымханды турмеге кдмаи журмес пе? — Юм 6iAty\\i, 6epi д е мумкш. — Кешеп Дуговты елпрген батырыцыздыц керген куш мынау болса, онда баскдныц кунше кщзыкцай-ак, крйдык, К,ой, куры сы н, кдладан тез1 р ек к е ту ге к д м д ан ы ц ы з. Айтпакдш, Э бекен кершбейд! гой? О л Kici а зд е н бурын ауылта к е т т кдлганнан сау ма? — Эбекец ауылында. Байаты айаты кдйта ауырып, емделш жур. Обылыста да, уйезде де басшылар жылдам ауысьш жатты. К,арашада О бы лревком ны ц тератасы болып Сарымолдаев татайындалды. 26-кдрашада Ю тепбектщ орныиа Осек болаткомыныц тераталы болып Сабырбек Сарбаев отырды. Кдзанныц басында М эупл берген уйдд ririn, Зерш Китщге эйел1 exeyi Keuiin келдд. О лтуста болыс боп туртан Ю тэпбек 251

Ъвксцлтан Нфо/свке-цлы крлынан келген кемегш айамады. Балаларды окытуы уипн керек деп, та г а 6ip кш з уй тауып бердд. Кдрашаньщ басьшда Зэр ш алты-жет1 баланьщ басы н крсы п окдггушылык, кдазметш бастап та ж1бердд. Есейш калган Ж акдшбайра iaecin окуга А кэш та атпен кеп катысьш журдд. Еюний желтокранда Кекгалда, бурынга атаманньщ жыйын етюзетш сэндд ушнде ©сек болысына карасгы журпныльщгыц жалпы жыйналысы етп. Оран шамамен 150 адам кртысты. Ж ыйналы сгы Сэрсенбай Бейамбетов деген азамат баскарды. Турдымбет ауылдык, есеп беру-тексеру кэмисиэсшщ мушеллгше уш адам: Клтэпбек Кржагелдиев, Акылбек Баймырзаев, Елппбай Ж ум акрв сайланды. © сек болыстык, баммшесшщ муш елтне он бес адам етп, оньщ ошнде де Кпэпбек, Акрыбек, Елипбай — yuieyi бар. Сыртка ш ы ккан сон; Зэрш Кггэпбектщ касына келш: — © га м е тт щ iciH e енд1 м о й н ь щ ды б1рж ола 1лдщ. Жалтакд'амай, уркектемей, барынды салып icre. Будан былайгы макратьщ: \"Ж ен бшмейпн б1реулер кеп ауылга билж жасаганша, е зш быетш ауылдьщ камьш ез1м жешн\" болу керек, — дедд, — © з ауыльщньщ мшезш езщ нен артык, еш ю м бымейдд, сондыкц-ан оны баскарудьщ эддсш де сен баскадан артык, б1луге тш ссщ . Ауылды сыйлаган адам ауылдьщ адамын да сыйлайды, сыйластык, бар жерде кршанат бола крймас. — KLm б1лед1, — дедд Кгшпбек юб1ртштеп. — Кергенвпз бен б ш ен в п з болмаса, окатан еиггецемв жок, Ж а д а заманнын, жай-кушн ж еге танымай журексш е берем. — С ен акршга сап журексш ш жургенде, журексшудд бшмейпн акршакцар алдьща шыгып кетш журмесш, Кпэпбек. Елге елдщ камьш ойлайтын ер керек. Сен кателессец де кара басьща хаодык, ойламайсьщ, халык, сендейлерден пайда кередд. Енд1 алацдама, айанба. Алацдаймын деп арандап каласьщ, солка1лдак,тьгрынды саткршдык, д еп тусшетшдер болады. Тиш-кашып ж урш сайасатган сырт калуга болмайды, тэуекел деп сайасатгы ендд езщ ж урпзущ керек. Солтанрулдар 3epim i жалрызсыратпады: куз боны кезек- кезек ерул1кке шакацэды, кыс тусе согамдарьш ан ауыз тттздд, afrreyip, ею арада барыс-келю узддказ болып турды. Bipax, 6ip ж ам ан жер1 — Зэрш тен окд-ггын баланьщ саны алгашкдл а л ты -ж ет!д ен эл1 ас к а н ж ок, B ipey крсылса, бурьшрыдан 6ipey кетш жатады, сейтш узын-ыргасы сол мелшерде к ала бередд. \"Бу казакуай кргрсык, керсем не кдлл 252

_____________________ Жау окмадан аманда... дейсщ?! Тегш ок^ггам деп отыркан адамга баласьш бермей, акд>1сурайтын модлага апарып бередд\", —деп кешдд Кпэпбек. Сондары сылтаулары: \"Орысша окд>ггады екен, баламыз орыс боп кетедд\", — дейдд 6api. О рысш а эрш пен ж азган адам орыс боп кетуид ме едД, эншеган акагмакдыкдтен айткрн далбаса. Ж ыйырма уппнпп жылры кацгардыц орта шеншде Зэрш эйел! eKeyi 6ip аптага Ж эркентке барып крйтгы. Олар оралган куннщ epreci М эупл мен К пэпбек амандаса келдд. Есен- саулык, сурасканнан кеш н Зэрш б1рден: — Кдсымханды керддо, — дедд курсшш. — Е, кдлай екен? — Б1ржола босанып кеп пе? — дедд Мэугтл м ен К пэпбек жарыса елендеп. — Босанбапты, урланып кегпт. — А? Ж ендеп тусшддрщзцп, — дедд Кпэпбек туйшп.— Трибунал акуамап па? — Акуамапты. ©ткен жылдыц желтокран куш Обыл- ревтрибунал мэселесш кдрап, мемлекеттж прокурор: \"Кдллмысты окд-ша дэлелденбегендисген, барлык, айыпталу- шылардыц id токуатылсын\", — деп кдулы альшты. — Эп, бэрекелде, бэсе! — Ю тэп бек 03i ак,талып шыкдандай куаньгп алакрнын сорьш жтбердд. — Ой, азамат, акргры ак, екенш дэлелдеп шыкдсдн екен ю й! Иэ, не дейдд? Не сейлеспщздер? — Т рибунал кдалмысы ж ок, деп ак,таранымен, обылревкомныц ж ер аударган шеппмш буза алмапты. Содан уй шдн, шешесш 6ip керш кетуге урланьш келген екен, 1ле- шала артынан обылревкомныц: \"Ж ыйырма терт саратгыц шпнде Шанышев Ж эркентген Алмагыра крйтсьш\", — деген жеделхаты куа жетиш. Сейтсе, бщдщ ревком Сейфуллин: \"Ш анышев кдйтып келдп Нускду берпцздер\", — деп, обылревкомра дереу жеделхат салган кершедд. С ол курын- сургшшц арасында уйге пдеп Кдсымханныц e3i келдд. Жудеу, жу'-ii сынык, \"Зэке, крштасьш к етейн деп келддм, — дедд. ©Mipi м е т е й т т \"Зэке\" демейтш. — К1мнщ юм екеш басыца ic тускенде кершедд екен. О здщ акдллыцызды алмаушы ем, акд.гры, Mine, елден куылып кдшыл журмш\", —деп кушакд-ап цлд, екеум!з де жылап ж!берддк. Эй, кдйран азаматты сонша крр кд>1лгандары-ай! Турш керсендер юй, бурыш ы Кдсымхан жок> — Зэрш бет- орамалымен бетш басьш солк,-солк, егтлш кегп. Пышылдап Мэугтл де жылады. Ала кез1 шадырайып, 253

Ш х ц ш а н Л ф Ы а -ц л ы _______________________ _ Кггэпбек сазарран куш суп-сур боп оты рып калды. Ж анарыньщ оты ма элде тамбай турган к ез жасы ма, квзш аударрацла, кдрашырыньщ астьшан ж алт еткен 6ip сэулеш кезш cyprriri жаткдн М эупл шала байкдп калды. — Сонымен, кешш кетп ме, жок, сока басы кетп ме? - дедд Ю тэпбек жвтгаршш. — Кдйдан, кешуте мурсат бердд ме, Ж эркентке аса Kayirrri ж ау Kipin кеткендей, уйездж ревком мен ьплисэнщ житггер1 б1рш ен кею н 6ipi келш мазасын алды гой. Акздэы жыйырмасы куш шыгарьш салдым. О-ой, ineuieci байгусгьщ жылаваны- ай! \"©гамет сеш Дуговтан да еткен ж ау кердд-ау! ©зщ кррраган егамегпц езщ е осынша кррлык,керсе1кега ме?!\" —деп каргап- алегенде, куйкамызды шымырлатгы, теп. Сейтш каладан керцлсв оралдым. Эй, Касымханньщ уйге Kipin келгендеп Typi еле-елгенше к е з алдымнан кетпес. Кандай кайсар, е р едд, езгерш кешгп: жуасьш, жудеп кепхш. — Е-е, е р ж ш ттщ басына не келш, не кетпейдЬ Батыр екеш шьш болса, Кдсымхан кайда барса да мукалмас... — дедд М эупл муцайьш. — Ие! — д е д 3apin те езш щ iund ойына курсшш.— Уйездщ шетше ер т ендд шнгендей. МДлисэ кдвметкерлерш тексерш жаткан 6ip танысыма гарсем, усгелшщ усгшде обылкэмисиенщ былтырры кара! чада Ж1берген катынас кдгазы жатыр екен. Эщ тмелесш оты рьш э л пге K83iM тусе бердд. Кагаздары сез мыйымда мина жарылгандай эсер e n i. Кдометкерлердщ 6ip-6ipiM eH н еге анды саты ны н, 6ip-6ipiHe неге ж ала ж аб а ты н ы н э л п кагазд ан ук,тым. ¥ зы н -ы р гасы былай: \"М1лисэ каим еткерлерш щ мекемеге немесе ж е к е адамдарра кы зм ет бабын пайдаланып кдллмыс жасаганьш, сондай-ак, м е м л екеп ж мекеме кдлзметкер! ж эне сэбет республика- сы н ьщ азам аты ретш де ж агы м сы з жак,тары бары н б1\\етшдерге кэмисиэге хабарлауьш ж ергш к п баспасез аркдллы етш щ дер, айтуш ыньщ аты -ж еш толык, купыйа сакд-алатынына к етлдцс берш дер\", — д е т ! Ендд каралауга, жамандауга жуйрж гердщ куш туады деген сез. — К р й ь щ ы зш ы , З э к е , ci3 е й т т у р е й л е н сещ з, ак,- к а р а н ы а ж ы р а т а ал м айты н б 1з д щ KyHiMi3 н е болады? К ,оркы тпады зш ы ! — дедд М эупл. — Ж о к, \"Плеулт Зэкец н щ у реш — акдглдыц уреш, - дедд К1тэпбек о й л а н а б а с ы н ш айкап. — © гаметгщ ец к а у ш п ж ау ы н е з к рлы м ен ку р тк ан К асы м ханньщ KyHi анау болганда, б1здщ кушмоз кандай болмак,? \"Т у й ет жел 254

_____________________ QfCap окамдан аманда... ш айкдса, ешкДнД а с п а н н а н Дзде\" д еген . К р р ы к д а у — акмлсыздык, вррку керек мундайдан. — Кррыкрдндарыца кдрсы боп отыргам ж ок, — дедД МэугДл кдбагын шытып. — БДрак, неден крркдтындарынды у к д ай оты р м ы н . \"МДлисэнДц к ы л м ы сы н бДлгендерщ айтындар, кэмисиеге комектесДндер\", - деген д е ж ам ан с е з бе? Кдллмысьш хал ы щ ъщ бакд>1лап жургенДн бДлсе, мДлисэ айагьш тартып басады. О ньщ кдндай эдДлетсДздДп бар? — Е-е, бауырым-ай, к эр ащ щ халыкдд, сы р т кдраганда, солай KepiHyi занды: халыкггьщ кдмы н ойлаган э р е к е т тэрДздД. — З э р ш МэугДл м ен КДтэпбекке к е зе к к е з тастап, кдш нала б ар м агы н тДстедД. БетДн а л ак дн ы м ен б асы п, басын шайкдды. — Ж ауьщ жагацнан алып жаткднда, взщнДц надан елДц етеп ц н ен тартады . Мунын, ш ы н мэнД м ы н андай , Мэуг1л. М эселен , м1лисэ келДп менДц 6ip кдглмысымды ашкерелейдД. М е т устап экетедД. БДрак, бостандыкуа кдлган менщ бауырым сен кдрап ж атасы ц ба? ЭлгД мДлисэнДц устДнен eTipiK-шынды кдш чы стары н тер ш ж азасьщ да жДбересщ. БДрак, со ны ц ж ал а екенДн эл п сорлы мДлисенер кэйтДп далелдейдД? О л TinTi 03ii-i кДмнДц кДнэлэп оты рганы н да бДлмеуД м ум кш гой. СенДн, атьщ купы й а сак,талатын болган соц, оны м ен ceni беттеспрмейдД, кДнэлестДрмейдД. Сондык,тан сенДкД ылгый да дурыс, мДлисенер ылгый д а кДнэлД. С ондай эддлет бола ма? КекшДлдердщ, пайдакеш-терддц куш туады. О лар ойына келгенДн ДстейдД, озДне пайдасы тиетДнДн сезсе, юмдД де болса кдралайды, кДмге де болса ж ал а жабады . \"Сен айт, 6i3 сенщ аты нды купыйа сак,таймыз\", — д егеннщ е ц сумдыгы осында. ЕндД ук,тыц ба? MayriA дагдара ойланы п кдлды. — С он д ай бэлесД б а р м а? — дедД козД б акдграйа танданып. — \"БДлДмдД болы п кеттДк, х а л к д ш ы з наданды к,тан куты лды \", — деп ай к д й л а р за м а н к дйда элД?! ©йтДп айкдйлаудьщ езД— кдй кезде де акд1лсыздык, ©йткенД бДлДмде туп те, шек те, шегара да болмайды. М енщ жаман ойым айтады: кэзДрпдей хальщгыц негДзД элД кдрадгы кезде, сны ел ДшДндегД бДрдд-екДлД окдпандардыц баскдрганы орынды: бДлетДн азга бДлмейтДн коптщ ергенДнде ерсДлДк жок. А л егер бьлетш азшылыкды бДлмейтДн копшДлДк оз ыркдшда экетсе, онда кд.ийын: халык, ДлгерД атгаганныц о рны на кейДн кетедД. 255

Ъвкоцлтан ^ифоЫсе-цлы__________________________________ Bip кезде 6ip-6ipiHeH байлыкцы кызганган журт келе-келе бш м д 1де кд13Рануы мумган, ейткеш бшм/уде бедел болады: кдгзмет болады, кы зм ет бар ж ерде билж бар, тары-тары толып ж аты р. К^ызраныштьщ Кызыл m i кы зм еп бар мен кызметз жокд'ы к^гркыстырмасына гам кегал? Атгары сол кезде де купыйа сак,талатын болса, iim-арлар мен кегашлдер eripiK пен жаланы ертш е кдулатпай ма? Мен кррыкрам, соны ойлап крркдмын, Мэупл. \"Ж абыла жамандандар, ж ала жабыцдар, кэне, ес ж ашык,!\" — деп уран тастаган сыйакуы элп дэкумент. — К удай сак^асын! — М эуплдщ ал а K03i алакдндай болды. Келеш ектщ кейш н к е з алдына елестете алмады.



Ъексцлтан ’Н ф ^вкв-улы 1929-лшлдыч ерте кектемь Ж ылыкуцгейдщ ой-кыры шайра ж ш сп ен ш екедей былбырап бусанып жатыр, кдр деитшдей кар кдлкаларда да крлмапты. Кекшулан тартып калган кунгей бет куннщ нуры м ен кррдыц суын ciMipe сорыл, ciHjpin а к е 1уде. Кун осылай ею-уш кун ашык,турса, жердегдш кеуш кететш Typi бар. Кун жылынтан сайын Кпэпбекге маза жок; e3i е з болгалы быйыл бул ауыл 6ipimiri p er б1рлесш епн екпек, Мойынсерж аталатьш б1рлеспктщ басгыты болтан сон, бглмей, ж е р жы ртаты н мезплдд етю зш аламыз ба деп крбалжыйды. 03ip re епн бабьш быегш, акддлдасар адамы да жок, М уньщ айткрнына кулак, крйганына да шуюр. Кудай аквдэын берсш, эй-reyip, озгеше 6ip OMip басгалгацдай. Keuieri болыс болтан Усен мен Байсакалдын акь1лы, адамгернплш жок, едддеп юм айтады? BipaK, солар Kici екен деп кдй кедейге еситнен каратушы едд? Крй кедейге тершен орьш берш, тец сейлесунп едд? \"Дуние — кезек\" деген осы: ендд болыс пен банды кедей Kid екен демейдд, е з табатьш алдьша тартады. Кудайдыц берген бул абыройын кедей байгусгар алып журе алса, ж ареды. Байдан кедейдщ аргык, болса малы артык, малы артык, болтан сон, киген кшм], жеген таматы тэты артык, 6ipaK, кедей сыйакды ол да кудзйдьщ кулы: жаны мен тэншде титгей де айырмаш ылык жок, Эрине, байдьщ 6api ащлмак, кедейдщ 6epi кемецгер емес, эйткенмен шалкудьщ да шеп болу керек. Адамньщ адам екешмен санаспайтын байлык, — байлык болмай эддрэм кедсьш. К п э п б е кт щ астында быйы л кдас М етербай болыстан кэмпескелеп алган кдлзыл жорта, басында тулю тымак, тайпалтып М еуплдйоне карай туралап келедд. Кар суын кдньш ш т е г е н ш ет-ш еп болмаса, кер ж ол кебу. Таталы жорта тастак, жолда агын судай арындайды, Жан-жагьща ш екеннен кдрамаскд шаман жок; кдс кдккднша кдсынан е т е ш ы га с ы ц , o ip ж а у т а н eTin 6a p i д е к,ала б ер е д ь Ж ануардьщ екш ш желпшесще крймайды. Крггырак,журсем, жортасьш ан ж ацы лар ма екен, кэйтер екен деп, такдлмын к ы сы п, сел е ц к е й ш едд; с а к р а н н ы н гасы ндай зырлай женелгенде, ею кезш ен ж ас парлатты. Кпэпбек езш осы сэт пы раккд м1нген патш адай сезшдд. Сол екпш ш сэл бэсецсгпп тас крраньщ сыртынан жалт етш шыта келгеншде, бойж етш калган куба торы кдыз кдлй тубшде нан жауып отыр екен. Басьш кете ме, кэйтедд дегендей, бутан оскьфына кдрады. 258

___________ OfCai/ о/смадан алмнда... — Эй, кара KJJ3, амансын, ба? К1мнщ кдлзысьщ? — дед1 Кггапбек б1рден октем келш. Кдлз кдсьш кдрып кдлып, и епн кетере ызкарлы кдрады. — Мен кара емесшн, кермей турсыз ба, акдын. Аканыц кузымын, — дед! а р сезш ныкд-ай сейлеп. Атынан тусш улгерген Кггапбек кдлздьщ о ж е тт тн е кдгзыга карады. Кдлзыл жорканьщ ж елш нен aAi де арыла алмай, мыадялмен жымыйды. — Агацныц аты и м ? С е т ак, кдлз деп ж урген сол акац ба? — Агамнын, азы — Мэупл. \"Ак, кдазым\", — деп ол емес, апам айтады. — Е-е, алан, айта ма? — деду кулш. — О нда ак, кдлз екенщ рас бодды. Иэ, шынында, ак,екенсщ. — Алакднымен муртьш сыйпакан боп, Кггапбек кулюсш зорка жасырды.— Кдлзыл жорканын, устш ен караканьгмда кара сыйакды едщ, касьща кеп карасам, аппак, екенсщ. — Аппак, ем еспш , ак, кубамын, — дедд кдлз кдйсар- лыкден. — Атьщ Акдсуба ма? - деду Кггапбек куланып. — Атым — Токд-ар, турш — ак, куба. — Ой, турщ бар болсын, сен Токд-ар екенсщ гой. Сен, осы, Акаигган улкенсщ бе, кшпсщ бе? — Акаш деген и м ол? — Акаш деген — менщ балам. ¥мытып калканеьщ ба? — С й де меш умытып крпсыз гой. — A-а, солай ма? — Кггапбек каркылдап т у р ь т к а п ы кулду. — Эй, сен кага акдгры меш жеедщ , жарайсьщ , — деду уйден шыкдфн Батпанг-а бурыла бергп. — О не? О ку крйным, б1здщ кдлз сакан не деп тур? — деду ол да 6yFan куле карсы ж урш . Кггапбектщ аты н тура атаман, Батпан оны Оку кайным дейгш. — О сы кыздарыциан б1рдеме шыкады, осыны окдлту керек, - дедд Кггапбек саусакын Токд-ар жакдщ безеп. — Такдалдап зур. — ¥лдан е ш и м тартпакасын, кыздан осы тарткан болу керек Тйеулп-е. С енщ Т кеулщ е емес, атац Тглеулпе, би Тглеулие тарткан. — Е, тартканда KiMie-гутанак,болар дейсщ, кдаздьщ барар жер! белплг гой. Ел аманда орны н тапса, одан взгенщ кдаз балака кереп не? Кшмш ен, кдгсайа к е тш к е з ш н д 1 р ш алкан Мэугдл Кггапбектщ даусын естш, басын кетерш отырды. 259

Ъекоцтан ftiffnkeb-ipu_________________________ — Ж айш ы лы д па? Е к тн щ уй жыд<дндай, тагы кдуырг 6ip нэрсе шьпъш кэлды ма, немене? Кунде езгерга, кунде ж ацалы к, ж у р е к п орны дгы рмай куртгьшдар гой, туте. Тагы не боп кдлды? — Тьлеулд, ш еке там ы ры д тырысып отыр екен, а? Ушде келгешмд1 жадгырмадыд, н е ж азып крйып едш саган? — Уйге Kid келгенш жадгырмайтьш м е и гам деп журсщ? Ж а д т ы р м а с а м , м ен с е н щ ж у р 1с 1д д 1 ж ад ты р м ай м ы н . Акмлымды алсад, асгыддагы крвыл жорга мен басындаш тулю ты м адты -гаста. Бую л акдганы езщ е дарсы крйып аласы д М етербайдыд мулга саган кут болмайды, Кпэпбек. KppFan берген дуниеге бекер крвыгасыд. — Метербайды мен ездМ мнен кэмпескелегем ж од егамет кэмпескелетп. Кеш е ол мшген ат пен ол киген кгам бугш маган тисе, \"ыры с — ж угы с\" деген, оны ц Heci epci? Кез1м кдшып атын пышакдд бергем жок, ж тр кен ш к тм ш отда ер тегем ж о к , М енщ ш е, бул icTen ж ургеш м — М етербайга курмет. — Ж ок, муньщ — эншейш кекеан. Агайынньщ арасына от салу. Кердщ бе дегеддей крвы л жоргамен кейкендепп сен ж уресщ , кездер1 тускен сайьш кектенш олар саган Ticin крйрайды. Оньщ айагы жаманга айнальш кетш журмесш. Ашу мен кекке адыл жолдас бола бермейдь Батырлыд жасамайтьш ж ерде батырлык, жасаганыдды жадтырмаймын. — 0 , муньщ дурыс, Т1леул1. BipaK, кэз1р зам ан кедейдци е к ен ш естен шьшарма. А л кедей гамдд жадтайды, юмдд крлдайды? Байларды айамаган адамды. Байдыд дэулетп де, сэулеп де едгд кедейдпо екенш корсету уппн минп жургем ж о д па кд1зыл ж органы ? С оны да тусш бейсщ бе? — М ен с е т кдвыл жорганы мшбесед де тусшем. Бастыд болтан адам э р кддамын аддап басуы керек, ейткеш 6ip- екеудд твбелессед д е ж едерсщ , ал квпиплжтен адал болсад да жещлесщ. — Акргр заманды тодлдрме ойтш. Кудай берген жанды кудай алады, жалтадтаган адамныд жумы сы бггпейдь © ю м етпд o3i берш турган биллей устай алм асад ондэ оз обалымыз езМ зге. “0 , айтпап п а едис, — демей ме ертед байлар. — \"Кум жыйылып тас болмайды, дул жыйылып бас болмайды\", — деп табаламай ма? — Ж о, алды-артынды ойла, era оттыд ортасындасыд дегешм гой. — Ею отыд не? 260

J__________ OHjav окмадан аманда... — ©гаметщ — 6ip от, атайыныц — era от емес пе? ! Кдйсысына куйсец де одайы жок, — ©й, TiAey/vi, сен e 3i аргы атада ендд кэртайганда тартып I келе жаткдн жодсыц ба? \"Сырт кез — сыншы\", бул айткдныд дурыс: егаметке жакрам, арайынга; агайынра жакрам, егаметке ж акдай курысам, сол era араны кдшуластыра алмай курырмын. Ал ендд м е т е зщ де тыдда. О н бес уй м ойынсерж боламыз деддк, болдык, К октем болса келш кдлды, ендд егш eryiMi3 керек, сокд саламыз. CoFaH аудан уш атсокд бередд. Т ырм асы , маласы, тары усак,- туйектер! бар. С ен ендд тукд>мыднан а т бабьш бглш ескен адамсыд, сол куш келисп ертелнкеш багып бер. — Е, бак, десец, барайын. — Биыл мойынсерисгщ мушелер! жайлауга шыкраймыз, уйысып 6ip ж ерде отырамыз, дейдд. — Кдйда отырмак,? — ©3ipm e era даймыз: Ж адр азы екеум !з К дйш ы ны д белш кдлап отырмыз, Мукд Кекталдыд кдсы, Акдудык, дурыс дейдд. — ©й, Акдудырыда жаздыгуш кдй кдзак, шыдайды? Шыбын-ппркей, маса-сонасы жен крймай ма? Кдйшыныд бел! — жайлау мен ойдыд ею арасы, ысгык, пен салкршныд да бел оршсы, осыд дурыс. Б1рак,жаз б1рдеме кд>т шыдармыз, ал крк кайтем1з? — Ауданныд айтысы: кдлсы-жазы крзралмай огыруга тшсгаз. Огарбай маркум 6ip сезщде: \"Егер кдзак, спырыкуанар болса, бЬге уй-жай салуга Кдйшыныд 6e \\i мен Кггпд дурыс\", — деп едд. Ж ад а езщ айтпакдпы, о Kici де ыстьпы мен салкдгиьш салмакдаран. Сол ce3i кекеш мде кдлып крйыпты. — Кдгста да крзгалмаймыз дегенщ кедглге крнбайды. Ана жазы гы д кдлста адырап турран боран. — Тубшде кргсы-жазы крлайлы 6ip орын табуымыз керек. ©3iMi3 таппасак, жогарыдан 6epi6ip куштеп т а у ь т бередд, сондыдтан зорлыкдф кенгенш е, ез ык,тыйарымыз-бен (стегетлпз жен. ©йткеш оргакдасу дегеннщ аргы зубш мен 6ipiry, 6ipAecin тату-тэтп oMip суру деп туанддм. — Аудан солай тусшддрдд ме? ~ Менид туанддруппм — Зэрш. О л укдырып мыйыма Kyfnamua, мен ауылга атгап баспаймын: е з м укдаганды езгеге кайтипусщйдрем? Заман, шындап келгенде, окд»панддга. 3apinri тыддап отырсад, 6ip сездщ асгарында кдтпар-кдтпар гарих жатоды гой, теп. Н уржекед быйыл сепзге шыкдай ма, З э р т к е 6epin соны okjjt. Кдсына крпы д Токдарды крс. Ойбай-ай, 261

___________Ъексцдтан Ш иЩ ке-цлы оны дны д кадшптдей m i ш ьпып кдлыпты. Ойнап \"кдра кдгз\" деп едич, бэлеге кдлдым. Э п к е д aAi ж ас болар, акр,1лымды алсад, Токрарыц м ен Нуржекендд окдгг. — Кдг-кдбат тапсырмацныд кдйсысьш бурый орын- даймыз: мойьшсерйтднщ аты н багам ба, балаларымды окдггам ба? Кдйшыныц белшен Китщге дешн бала мшш баратын ат кдлдырдыцдар ма? Kyurri болсад, окуды е з аулымыздан аштыр, Крсталдагы мешггп кддыратып бос крйганша, соган бала окдгг. — Ауылды Кдйшыга орналасгырсак, Крсгал да алые. Егер д эл Зэр ш тей MyraAiM тапсам, е з утм дд мектеп кдглсам да б1рдеме кд1лар ем-ay. Агайыншылыкынды булдап, Зэрштщ е з уйш де ж у р пзеед де Нуржекенд! окрггып алсадшы, одан опык, жемейсщ. — 0 Ai ж а с крй, oHFa толмаган баланы кдлай к ез1мнен таса щллам? Bip-ега ж ы лдан с о д болмаса. — О нда кэз1рше к^ызынды окдгг, к едес егам еп кдгз балара од кдрайды. — О л окдш алмайды. — Е, неге? — Айтгырып крйган жер1 бар, быйыл орнын табар. — Э й , TiAeyAi, н е айтьш отырсыд? Бэлигаткд толмаган кд1зды куйеуге бергенщ уш ш кедес егамета сотгап Ж1бередг — Быйыл о н беске шыкцы, гам айтгы бэлигаткд толмады деп? — Бэлигаткд он сепзде толады. — Йемене, е з щлзыма да е з билптм журмей ме? — Ж у р м е й д г Кргаыц бойж еткен со д е з суйгенш е ез! барады. — С ез емес сезд! айтасындар-ау, кдлыд солтангулдьщ йшдде кдйдагы е з суйгеш? Уйде еггырган крп бала гамд! керед1? Элде ендд! кдкз ел аралап езш е куйеу щ е й ме? О ны еюмет айта ма, жок, сендердщ шыгарып ап жургендерщ бе? — © звп з з ад ш ыгарып алатын... ел е алмай ж у р гой деп пе ед ? Ka3ip ею м ет кдга баланы е з ы куы йары нсы з куйеуге бергенд1 крлдамайды. Т1\\еулр ты ны ш жур. Кдгз узатам, кдлыц мал алам деп, басынды бэлеге шатып алма. \"Тек журсед, ток, ж уресщ \" деген. Bipey керсепп ж1берсе, K33ip кдмын. — Е, кер сетш ж1берсе, сен араш алай алмайсьщ ба? — Крй, кэйтесщ, с е т ешюм керсетпей-ак, крйсын, мен араш алам ай-ак, крйайын. Дегенмен М эупл журекеш ш кдлды, зад деген бэледен 262

___________ Ж д у окмадан аманда... заредей крркдды: ал оган адамды крррайш н емес, крркэггатын нарсе сыйак,танады. — С ендердщ зац дары ц aAi би-болыскц 6ip б аска да, 6i3re баскдша ма, немене? — Е, не боп кдпты? — М ен он бестеп кдгзымды узатам десем, жауапкд тартыласьщ дейсщ, ал Н урбек эл1 он б еске толмаган кдгзын Сейшханныц улына бергел1 ж аткдн кершедд, маран ж еткен элдерщ неге оларра жегпейдд? — Юм айтгы? Кдйдан есттдщ оны? — Сейшханныц кдрындасы маган келш емес пе, сол айггы. — Ендеше есшде болсьш, Сейшханныц улы Нурбектщ ц ы зы н OAin к е т с е д е а л а ал м ай д ы , о л Ж а к ц ш б а й р а атастырылтан. Мен едем, елмесем, Нурбек ол цызын Жакцшбайга бередг Eiep ейтпесем, м е т Кржагел/у экемнщ аруагы атсьш! Э к е о Комекбай м ен Кебекбай маркумньщ куда болыскрньш Нурбек умьпъш кдлса, мен aai умьггкдм жок, Оны буйтш кезЫ пр1де басьшдырмаспьш. Кебекбай маркумга берген аш ы м бар. — Ж а р а й д ы , б а ты р , о н ы о з щ б1лесщ. BipaK, с е н кцгзбаланба. Сенен сабыр кршса, б1зден береке кцшады. Енд* сен езшд1озщ билейтш Кпэпбек емессщ, елдщ басшысысыц, байкд. Ата-теп атацтылармен абайлап устас. Олардан жыгылсац, ж урт сенен безш кетедг. Ж ецсец, кррыкра да сыйлайды. Комекбайдьщ улкен баласы Нурбек — непзшен ж уас idci: коп жагдайда озшщ улкен imci Элдибектщ ытында немесе жетепнде кетед1 жэне оны ештамнен жасырмайды, намысганбайды, ею созинц 6ipinA0: \"Оны Элдибек бмедц муггы Элдибекпен акрглдасайын\", — деп отырады. Нурбек экесш е тарткдн орта бойлы, жалпак,бет, томпак,кездеу, кара. Экесшщ том пак, козд ш п м ен ортасы тутаскдн крйу кдстылыры Элдибекте де бар, oipax, шешесше тарткан ак, кубальп-ы мен ат ж ащ ы л ы ш ол украстыгын байкдтнай, басьш кетедг Ал успцп ею курек TiciHinжалпакзъпы кулл1 Комекбай тукцгмьша тугел — балалары мен немерелерше де — тан. Э к е а Комекбай — би, экесшщ imci Байсакрл — болыс болтан уйге К пэпбек жалрыз келмей, айбынмен Ж ацразы екеут келдг Сопысы ащал болган екен: байары биллей кезп еденмен Элдибек агыпдап сойлеп Кггапбекке кезек бермей кеткенде, гуж етш 6ip бушрден Жацразы килшуу, екеулеп 263

___________Ъвкоцлтан H iffn lce iu -ip tt оны азар айалдатады. Кейде атасы Нурбек те буларга крсыла оган крй-крйлайды. Бас бымейпн асаудай Элдибекп басу оцлайдд ушеуше де оцай тимейдд. \"Апырмай, бэтшагар, байакы заманы болса, мынау Ж ан газы екеуш зге жалынан да устататын Typi жок,крй\", - деп тац кдлды Кггапбек. Ж ацгазы екеуше ец жайсыз тигеш— кецес еюмепнщ зацы мен тарпбш Элдибектщ булардан кем бымейпш . Ыкдырып алмак, боп крлай кдрай крйырса да, кдрсы б1рдеме таба крйады, егаметгщ тарпбш ездерш е уйретш, оньщ peri келмегенде, кдсакдна к ы чы райы п Kjjftac тартады . Кдлскдсы, ж ы ланды кднша кессец д е кесерткш к куаты бар дегендд кылытымен ацгартгы. Ж а к ц т б а й быйыл ж ы йы рм а 6ipre, 03ixaH он ушке шык,ты. EKeyiH К е б е к б а й м е н К е м е к б а й м арк ум дар атастыртан кезде К ем екбайдьщ келйп БубЬкан 03ixaHFa ж ерйс кдна. К д зацты ц \"курсак, куда\" AeirriHi осы. Сол кудалыкуы куалап М эуплден а на сыбысты еспген соц, бупн Кггапбек кыздьщ э к е а Н урбекке арнайы келген. Нурбек э дегеннен-ак; \"Элдибекпен акылдасайын, жауабын сонан соц береш н\" — дедд. \"А кылдасатыныц Э лдибек болса, кэз1р ш ак ц ф т . B ip re о ты р ы п с е й л е с е ш к \" , — дедд Кггапбек сыррытпа жауапкр шамданып. Ал шакдфткдн Элдибеп келгеннен шалкрйып едд, aAi шалкдйьш, илиетш емес. — Сендер б1лген за щ ы 6 Ь де б1лем(з, - дцдд и сгетп . — Курсак, куда, 6eciK куда сыйакды есю эдетп бул ею м ет крлдамайды. Оныц устш е кцоымыз эм жас, он сепзге толмакан баданы узаткрнымыз ушш ею мет б1здд де, оздд де басымыздан сыйпамайды. Ж ыйы рма 6ipre шыккдн жштке он yurreri кд.13 кдйдан т е ц болады? — Эй, Элдибек, экецнщ уэдесш айакдсд баскдныц экецнен таш аны ц. Ел ку л ага — елу, естш ж аты рм ы з сенщ кдлай- крлай сайасат журпзбепцад. Айтпадыц деме, мен npi турганда сен Эз1ханды Сейш ханньщ баласына бере алмайсыц. Ж акц тб ай д ы ж еп м деп, м е т кедей деп к е м с т п отырканыца кез!м K33ip ж етп. ЭзЬсан Ж акрш байга келгенде ж ас болады да, С ейтх ан ньщ баласына тец бола кцлатыны гамнщ зацы? BipaK, кршан айтгы ц деме, н е ж ау боп б1ржола кеисемЬ, не ел боп б т с е м Ъ осыд ан. —- К р л ы ц нан келгешндд кдглып ал! — дед1 Э лдибек кдбарып; — Б1здщ кдхз сенщ босагаца барса, мен е з белбеуше буынып елермш. — О нда, белбеущ лд ы щ а й л а й бер! — дедд Кггапбек орны нан долдана гурегелш. 264

_____________________ Жар окмадан амапда... — Эй, ондай ж ам ан сездщ к е р е п не? — дедд Н урбек iHicine кдрсылык, ацгарта аларьш. — Куш кер сете келген Kicire ендд н е д еш н? — деп, Элдибек эдега Кпэпбекке кшэ артгы. — Ж ок, — деп, Ж ацгазы гуж ете кдлды, — е й п п жала жаппа. Куш кер сететш Kici 6i3 кусап алдьщ а келмейдд. \"Крлыцнан келгенщдд кылып ал!\" — дегендд 6i3 емес, сен айтгьщ. BipaK, Нурбек, есщде болсын: 6i3 акдфгы жауапты Элдибектен емес, сенен кутем1з. Долацкдрадан узап шыкуднша К пэпбек пен Ж ацгазы 6ip- 6ipiHe ундемедд. Куда болады деген юсыердд туе кезш де чусгенддрмей атгандырды. Бул — б1лген Kicire улкен кемспу. Кдншама доц айбат кылганмен, бул жолы К пэпбек пен Ж ацгазы жещлш кдйтгы. Bip сенгендер1 бар сыйакды. — Кудай 6iA6fti, осылар алда-жалда жагдайымыз кршындап бара жатса, Kprraiba кдшып к е т е ^ з деп отыр, — Кпэпбек ез жорамалына жауап кутш Ж ацгазы га кдрады. — Ыкцай отырганы содан. — Солай сыйакды, — дедд Ж ацгазы ол жорамалымен к е л к т . — BipaK,кдгздьщ эл! ж ас е к е т де рас. К нгице Зэрш ке бурыла кетсек кэйгедд? Б1зден rep i кез1 ашык, крй, мына мойынсерйспц мэн-жайын тусипп алайык, — Дурыс, бурдык, атгьщ басын. 3apin уйшде жок,бон шыкцы. Тацертец булар Долацкдрага кдрай шыкдфнда, ол Ж ылыкунгейдеп Мэуплдионе кетитп. Кун жылысымен Алматыга кешкел1 жаты р екен. Ж ернарком жумыекд шацырыпты. Агайын-гуыстармен кетер алды крштаспак, боп, осы сэрсенбие соларды крнакдф шакдгра 1иыгыпты. Зорштщ эйелч буларга уйгьгрдыц шеппресш тугап бердд. — Крй, б!з де онда Ж ылыкунгейге жетеш к. TkeyAi кэйгсе де Зэршке 6ip крнакдсы берер, соган ортак, болайык, — дедд Кпэпбек кулш. Жобалагандарындай, Мэупл крй сойып кдрбаласып жатыр екен. Нурбектщ ауыльшан кдм кондлдеу кдйткдн eKeyi келген бойда Мэупл мен Зэрш ке корген жэб1рлерш айтып муц шакды. — Ж уас болгасын, жундеуге жакры деп, сендер Н урбекп унатасыцдар, ал мен Элдибекке суйсшем, — дедд М эупл кдоцырайгандагы эдепмен. — Кдлста суаннан сексен адамды бай-к,улак, деп компескеледдцдер. Сопда сексеннщ шпнен 6ip Метербайга Элдибек кдна ара тусп. Ж урепш ц туп болмаса, ойгер ме едд? 265

И и ш . Л и Ш Ь - и л ы ____________________ _ _ _ _ Кпепбек кушллоп Жанразыра кез кусты. — Эй, Илеум, Метербайды кэмпескелегеннен к ей н мен кэм уш с болдым. Сонда сен Элдибектщ маран кдрсы шыккднына суйсшдщ бе? Э д у ет деген агайыннын, алыс- ж ак у н ы н а карай ма, акд!а М етербай турман, е з солтангулын, Ж умак, пен Умбетэл) да сол кэм пескеде ж ер аударылып кетпедр ме? — М ен энш еш н е ж етп п н айтам. С олЭлдибек куга: \"Алар малый алдьщдар, ендд ж асы келген адамды бала-шагасьшан ажыратып ж ер аударрандарьщ ж аны ашымасгык, крй\", — демеэд ме? — Баскака а р а туспей-ак, ендд Э лд иб ек е з басы ньщ ам ан д ы р ы н о й л а с ы н . С ен , TiAeyAi, тап ж а у ы дегенд1 тусшбейсщ, ол — 6ip менщ емес, бугал кедей атаулыныц жауы. — Ецд1 Элдибектщ кецес егаметше aAi келмейу, — дед! Зэрш — оны о л 03i д е бкедь Оган ендш кереп — пайда. — Оган жаныыьщ калганы да пайда. — Менщше, бурьшгы байларды жеш жок, ашындыра б ер м еу к ерек. © й тк еш оларда бедел aAi бар. Бедел бар деген сез — оньщ сезш е сенунплер де бар. — Э й , Зэке-ай , осы н дайды у йретш оты руш ы еддрцз, ак у р ы н д а арам ыздан ci3 д е кдшьш кетпек аз. Ci3 кеткен соц гамнен акул сураймыз? — дед1 Кпепбек кешп. — \"Ш акурранра бармасац, ш акурраш а зар боларсьщ\" деген. Ары ойлап, 6epi ойлап, а к у р ы барганды ж ен кердьм. Орныма м е т жокуатпасгай ж ш т бар, балаларыцды менен кем окутпайды. — О л гам? — дедр бф д ен К пепб ек ж улы п алгандай. — Кдраменде жшт. Ы гаса Сештов деген. О л ж ш тп Кпепбек те, Ж ащ азы мен М эупл де сыртгай быетш: есю ш е еж еп тэу ф окутан, к эз1 р п т де 6ipa3 уйренген, к еп адам нан K63i ашык, Кпепбек пен Жанразы курган мойынсерж кектем шыга Ыррайлыньщ аузьша орналасты. Ж азы кра жаралай тшлген жы йырма шакры уй сэн-салтанат жагьшан жупыны: ара- тура аппак, ктздуер1 кездескенмен, кепиплш крцыркай, кене, кейб1реулер1 курым кмздр Крла тарнби-ппе уйлердщ арасьш кеш елей тжкен. Бул сериспкгщ макраты — егш салу. Оган ею мет берген курал — уш атсокд. Ортакуасып ецбек ету 266

___________ Ж а у зкмадан алмнда... арк£1лы малшы кдзак, енд! епш ш болмак, С ол ушш олар куш- келжп, епнге кржетп курал-саймандарды оргак, пайдаланбак, Кргскдсы, ортакцасу аркд1лы кедейлпсген кутылмак, Бурын э р р у ж еке ауыл болса, K33ip К итщ ауылсэбет1 непзш ен солтангул, кдраменде, кршкдр руларьш ортак, кдмтыйды. Ж арты солтангул, к^гстаулары Акдудыдта болрандыкц-ан, кдрабек, турсы н руларымен 6 ip re Акдудык, ауылсэбетше кдрайды. Сейтш, рулык, б1рлеспкке ептеп сызат тускен таред. Ж ыйы рма торызыншы жылды д мамырьшда мойынсерж Акдумбездщ тубше сокд салды. Ym сокдга ж айау глесш Кпэпбек пен Ж адразы эбден шаршарашяа жандарынан шыкпады. Кугафлы жердин т е м р кдлакзыд куипмен кдлай аударыльш жатк^нына eKeyi к р зы га кдоады. Осындай iace басгаушы болрандарьша рыйза. Кезек-кезек Ж ырралац мен Ж акдтбайды д сокдсын устап 6ipa3 ж у р т керш ед1, онш а кдшын емес сыйакды. Турен тускен жазык, жонга кдрап eKeyi жымьщ -жы мьщ етедь Ж акры лыкуыд басы-крсында болтан кд ндай ражап: енд1 к д за д ты д 6 a p i eriH iui боп кететшдей-ак, eKeyi езу жыймады. — Ж ац к д Акдумбездщ тубше алгаш сока салган казак, без шыгармыз, осыган орай 6ip токцыдды кршсац кэйтед? — дед! Кггэпбек муртьшан кулш. — Bip токуы TepiciH крсьш турасад да ту к болмайды, жарты журт крлын жалап кдлар, езщ де тышкан мурнын кднатарсыд. Адыр тойлаган сон. бала-шатара дейш 6ip желпшш кдлсын. Ойда жокуа eKeyi осылай уйгарды. Бесш ауганнан-ак, К пэпбекп д е о к алдьша казан асыльгп, бауырсак, nicipiAin, 6ip глерлерш устше киген ж урт крс самауырынды шетке алып, уй ipreciHe тек ем ет тесеп алкд-кртан оты рысты. Бурынрыдай сарынды эдпмеге барыспай, айта крйатындай дадрыл еш им шыра да коймай, еркектер дастаркднга етпетгеп, ед се котермейдд: ш ай мен бауы рсадтан баска буларга ештеме кереп жокуай, — Ж адкд, журтгы тугел жыйнашы! Бала-шага, кдтын- крлаштан еш им кдлмасын. Кун жарыкуа журтка 6ip сез айтайьш, — д ед Кпэпбек. Н е айту керегш йнтей багамдап, крбап,ш туйе Аккумбез жакда ойлана кдрап, кдшан журт жыйналып бггкенше сол орнынан крзралмады. Ycrine диген крчыр iepi куртке, орыс улпамен тиёиен крдыр шнбаркдгг шалбар, узын крнышты былгары еп к сыгггай бойына с э ед 267

Ъвксцтмн Wiffnlceke-ipn*___________________________ уйлеседь © згелерден окдлау, ер екш ел енш к езге туседь Сонысымен де айбынды. — Ал, —дедд Ж ацгазы жаны на келш, — айта бер. Кпэпбек жетюршш, шай куйып шырран келшшекйц кусына токуап, журтку жагалай кез тасш п шыкзы. Байкумай басып кете ме деген Kickue, келшшек самауырды озше таман таргып крйды. — Агайьш, ун-туноз отыркан кел1спейд! екен, мен 6ip эцпме айтайын. \"Тазша 6ip icri бастады, кудай оны крстаса\", — д е г т гой байагыда, 6i3 де 6ipirin 6ip icri бастадык; бурынкыдай ега-уплтен, терт-бесген топ курмай, егшпплшпен айналысатьш ж ы йырм а шакцы уй 6ip мойынсерш. болып 01ырмыз. ©гамет ай п ы , б в орындддык, Bipiryre де, 6ipiraieyre де ез ерга деген соц, кеп агайьш aAi крсылмай жатыр. Б в енддосы йршкиъ'пздщ артикула екенш сол агайындарга дэлелдейж. ©йтпешнше олар б1здд крсгамайды. Олар крсгамаган соц, арамызда эр турл! крбалжулар тууы мумган. Слздерге айрыкща акщл айтатьшдай, мен аспаннан тускем жок, 6ip жакуд барьш арнайы оку 6mpin келгем жок, ездерщ нщ орталарыцлд есш-егщм, Кедейге тендиш мен эпергем жок, кецес егамеп эперди ©к1мег берген бул жакрылыкуы ж ендеп альш ж уре алмасак, онда б1здщ гам болганымыз? Доска кулю, душпанга таба болмайык, Б1лмейтш1м1з, тусшбейтиим1з толып жаты р: 6ipax, бллуге, тусшуге жалкауланбайык, Bi3 ейтш-буйгш адал ниеш пзбен бастап берсек, кеш нп ж астар туымызды жыкдай жалгасгырьш экетер. — Е, ата-бабамыздьщ аруагы крлдасын! — деп кадды 6ipey. — Э, айткуныцыз келсш! — деп баскулар бет сыйпасты. Ю тэпбек булай боларын болжамагаи. Бата сурау купершде жок,-ты. С ы р берместен сойлей бердд. — Ж е р репормасы кезщде бурынгы солтангул ауылдарына белил бер ш ен жердш, бэрше K03ip б1зддл, мойынсерж ие, Ол — мына Крйбьш тауынан Кур Куйшыга дешнп аралык, — бугал Ipreray. Сонан соц Крсгаддан таргып Бас Ырплуыкуу дейшп era орта, — бугал Ортатау. Одан кешн осы е зМ з отырган Кайшьшьщ бе/vi. Кол мен Сырлытам — оргак, гам бурьш барса, сошло. Ш ыгысымызда — Ыршуык, — Белек ауылдарымен шегара. Батысымызда Крсгал — Акула агайыцдармен шегара. Кулместщ текш еа, Крцырелецнщ успндеп Ортажайлау, Крпал мен Куйырма — 6api б вге курайды. Айак, Куйшы, Каратакугр, Беларык, — ол д а бцауа. Ж ади н ж ер тидд деп айта алмаймыз. Ата-бабамьв ие болып келген жерле тугелдей езлмлз ие боп огырмьв. 268

Ж а р экмадан аманда... — Ж айлау кдлай? — деп кэдды манаты дауыс. — А кдай кы м ен Б ар кер н еу , У ш суды ц к,уйганы, баскдсы — 6epi байагысынша б1здш. 0 3ipre тек жайлаута апары п ж а й а р м алы м ы з ж о к, 6ipaK, б о лаш акда апара- м ы з, - дедд Ш тэпбек кулш. — М е н щ а з д е р м е н бул акрдлдаскэлы отыртаным — баскд жэйг. О сы езшоз отырдан жерддц атын б1лесцдер ме? — йлемдз: Ыртайльшьщ аузы, — дед1 тары сол дауыс. — \"Ыргайлыньщ аузындаты мойынсерж\" дейм1з бе сонда? Ж арасты 6ip баскд а т крйсак, кэйтедд осытан? Ж ург 6ip сэт тьш-тыныш бола кэдды. Ш ын айтып тур ма, жок,талкеп ме дел сенбегендей, сураулы кесюнмен 6ip-6ipiHe кэрасты. — Баркернеу дейж! — Кулымкэнбет кец1рдепн соза 6ipiHiui айкдй садды. — Баркернеуддц кдсында емес, Крйшыныц белшде отырмыз, кдлай болар екен? — дедд Кггэпбек eni ойлылау. — ©й, Баркернеу кэйда, 6Ь кэйда? Одан да эне кершш туртан теб ен щ атымен, \"Юнддктебе\" крйайы к, — дедд Мухаметжан. — Ж ок, “Аккумбез\" болсын! — дедд Ш ал орны нан ушьш кетердей умтылып. — Bip А ккум бездщ кд сы нан тэты Акдсумбез ж асап жаткэндай болмайык, \"0летш бала молата карай кэшады\" деп, жаца аулымыздьщ атын кумбез крйтанымыз келше ме? — деп, Ж ацгазы оган кдрсы бодды. — Ж арайды, шуламайык! — Манадан дауыс быддрш отырдан М эупл екенш Ю тэпбек ендд быдд. — М ен бысем, Кггапбектщ озидде д е 6ip ой бар, e3i айтсьш. Ж урт тары ты на кэдды. — Ж ацзры айчкэндарьщыздьщ 6opi — жакры ат. Бдрак, 6epi де бурыннан бар ат. Ал йзддц мойынсерж — мудде ж аца нэрсе. Соидыкдан жаца нерсеге жаца ат крйсак, жарасты болады-ау деймш. Маган мьшацдай ой келш едд: жазга салым Кэйшьгш,1Ц белш кеде басып, ceAeyi ак, KyMicuie аударылып- тоцкерш п жатпаушы ма едд; сонда осы арата орналаскэн жаца аулымызды \"Акдказык,\" атасак, сол а т ак, 'ii\\eyiMi3re де жарасар едд. Дурыс! — ДЦДД Мэупл орнынан туруга талпынып, — Ад эумнш! Аулымыздыц аты — бупннен басгап Акдказык, Кдлай, Ж ацкэ? Саган унай ма? — К пепбек кэсьшда тургадI Ж ацгазыпы шынтагымен туртп. — ¥найды, еде жакры ат! 269

Ъвкоцятан Hyjnkekt-цлы Анда-санда болса да акдл , багъгг сурайтын Зэрш акыры Алматыра ау ы сы п ты иды. Бук1л С уандары алгаш тем ф шатырлы тас мектеп былтыр сол Кипнде салынып 6iTri. 28- ж ы лы Алматы округы курылды да, акранда Ж эр к ен т уйез1 таратылды. С онан сор бурынры болыстык,тардан аудан курылды. Сол кезде Берекем, Кррырелер, Тертгы болыстары 6 ip irin К р р ы р е л е р ауд ан ы н к,урады. Бастык, болтан ж т т г е р д р кугш басым кедр де, аудан оргальпын Кррырелер жасауга уйрарысгы. Б1рак,жер1лген ж ш тгер де кррап жатпай, акрфы сол жылдыр иплдеонде Кррырелер ауданы ©ктвбф ауданы боп аталды. Орталыгы К екгал селосыныр е р жары, Улкенараштыр астырры жаты Ж ылыбастау деген жерге орналасты. Бул ара — Кррырелердей шет емес, ауданныр бел ортасы. \"Кекталды орталык, жасасак, онда казак, аз, ic- крраздарды кдзакдна жург1зу1м1з кршындайды, сондык,тан Ж ылыбастаудан ж ара орталык, жасаймыз\", — дегендер акрф ы ж е р д . BipaK, будан кешн де езгерю болмайды дегенге Кггапбек е з басы онша сене алмайды. ©йткега ж е р ш е н жак; \"Ж арайды , осы дурыс екен\", — деп куатгаудыр орньша, тагы н ан кулап крлгандай 3Ai алпарысуда. Кдзак, ездьез! алыспай-жулыспай ж у р е алмайггьш болу керек: акдлдысы да б1реумен ттстесщ жур, акршагы да элдегаммен ырыр- ж ы ры р ; бастыры д а сол, бастык, eMeci д е с о д БьлЬп мен б ы п р л т н 6ipiH-6ipi жыруга жумсайды. BipiH 6ipi куртып ж аткдн а,лам халыкцыр кдмын кршан ойлай крйар екен деп урейленедь Кененщ кезшдей, жакрыныр жадрасындай Байтарак, пен Отарбай да, олардыр бэйбипелер1 де дуние галлы. BipiH 6ipi толыкуьфып, еткен-кеткеннен эр пм е г е й т п о ты р у ш ы едд жары к;гы к,тар. С ол екеугн К ггапбек ж ш жоргайды. К е п шалдьщ 6ipi емес, елге береке шалдар екен, крйнысы Крйымбелектен д е муны артык, керетш Сэндбала да етп. ©лмейпндей, езгермейпндей езеуреп булар жур. ©Ai буларды не кутит турганын Sip кудай бкедь \"0Ai риза балмай, ■ripi байымайды\" д е й д екен бурынгылар. М ерген атасы есше туссе, Кггапбек е зш KiHeAi сезш ед. Ж алгы з улы Ж акршбай уипн олпр cypin, сол Ж акрш бай уппн муньщ коз алдында крйтыс болмады ма? Кудама теке атып берем деп журш жазым болды. Былтьф uiemeci д е елш, KB3ip Ж а к д п б а й — такд р ж епм . ©frreyip, ж М т боп калганы жанга медет. К емекбайдыр немересше уйлендрмесе, Мерген атасы оны Ютэпбекке ею дуниеде кеш пейтш шыр'ар. 270

OfCav о/самдан алмнда. Кпэпбек Караменденщ белшен асканда, алдыцры жакцан бепне 6ip суык, ызгар тидь \"Апырмай, зарлюш-ай!\" — д ед шггей сескенш. — Кар ж ауа ма, кэйтед? Кектеуден ерге кетеркеш з деп, мал-жанды кздэып алмасак, ж арар ед?!\" Атыныц басын тартып арты на кдрады. Кунбатыста кудиегенердей кара булт кершбейдь BipaK, бесшге ецкейген куннщ бет-аузы жаман: децгелек табакуай ец1 сэры ецез, ж ы лусыз FaHa ж ары к, шашады, ш акдф айгаи алып ш ам сыйакты. \"Ой, тауба-ай, кун езгерш турма, мен езгерш турмьш ба? — деп шошынды К пэпбек. — Кудай такала элдеб1р жамандыктан нышан 6epin тур ма, К ттцге бармай-ак, осы арадан кдйтып кетсем бе екен?\" Ддрдарып калган Кпэпбек ж ол б и л т н КЦ13ЫЛжоргага бер/у, крйда бурылса, солай кетпек. Ti3rimH бос ж1берт, такрмын куса сал тебшдь Орта жолдан бурылып журетш атьщ мен емес дегендей, кузы л жорра белден ещске кдрай ентелей тартгы. Кдрабастауддн еткен соц-ак, Китщнщ шатырлы мектеб! кезше шалынды. Ж анд ек!мет экелген жацалыкуъщ пакты 6ip айгаты осы. Алысган окцрау к е р ш т, айналасьша айбат берш турады. Атыныц басын К пэпбек солай карай бурды. Китщ ауылсабетшщ торагасы Умбегкалидыц к е ц с е а де K33ip сонда. Ж ыйырмасьшшы-жыйырма екшип жылдарда О сек болысгык, Крсшы оддрыньщ торарасы болтан ол содан к е й н ею жы л ©сек болаткомында хатшылык, жасдды, одан кеган тары ею жылдан асгам уаку т уйезде ага м ш к э н е р болды. Ж ыйырма жетшип жылдан осы кузметге. Кэз1р ауылсэбетгщ абыройы да, айбыны да куипг Ж а с та болса Умбеткали Кпэпбекке ж ен айтады жане айпф ны н тыцдатцды. О ны ц ар жарында еюмет турган соц, Умбеткалидыц айтканы егаметтщ айгканы боп урылады. Афказык}<а келгенде Кпэпбектщ де ce3i солай. Bepici Алматыдан, epici Мэскеуден т ы к ^ н акд!Л- иускау сагылы сайасатпен ауылра осылар аркулы ж етед. Умбеткали кецседен квз1р гана шырышы, кайтып келер- KeAMeci белпаз. Соны бьмеан, Кпэпбек редрместен кузы л жорраны оныц уйше карай бурды. Умбеткали уйше енд| юргенде, бул да артынан ые-шала жетйтп, Ж ауйар бугш жылы KfioaKjK'ii карсы алды. Бул к у з буран б1рде код б1рде шел. Карындас екеш айак, асты есше тускендей, кейде еркелеп шолжацуш калады; кай-кайдагы кулытыма куэ болгансьщ дегендей, кейде курты йа калады. Кдй кезде кдлай карсы аларын eai брлед. 271

Ъвкоцлтан № фэ/свЬ-цлы Ж ауЬар дастаркдн жайып шай экелген соц барып К пэпбек келген жумысьш айтты: — Акдсумбезддц кдсын эжептэу1р айдап тастадык, Ол арата бодай ектж. Тукдлмымыз 6irri. Егетш ештецеми жок, кдлган жердд айдамай-ак, крйамыз ба, кэйтем^з? Ж ок, алде ауданнан б1рдеце сурап эперетшдей ебщ бар ма? — Бидайдьщ тукдлмы ауданда байагыда бпхен. Бар болса, азы н-аулак, б ед е м ен сулы нйа табы луы мумкш , — дедд Умбеткдли. — Ендеше содан-ак, эпер, малга азык, етем1з, — деп К1тапбек сол сезш е ж абыса кетп. Баска амалы жок, Умбеткдли уэде берш кутылды. Содан соц: — Бупн а р ы з айты п Байтаракцыц келий келдд, — дедд э д ет ге п жацалы к,ты айты п оты рган Kiciiue. К п эп б ек те еспм еген адамша ынта байкдтпай оты ра берд1 Bip сы р бмддре м е деп, Умбеткдли оньщ бетше oip-era p e r жалтакуады да, куткеншдей елп ете кдлмаган соц, басгап крйган эцпмесш ары жалгауга мэжбур болды. — \"Куйеу1мнен ажырасам, басым а азаттык, эпер\", — дейдд. Кдй келий екеш н Умбеткдли кдсакдна аныкц-ап айтпады, К пэпбек оны сездд. С ы р бермей сабыр сакуады. О ны ц Элсиэ екенш эуелде-ак, шамалаган. Акднры Умбеткдли шыдамады: — Б ул ж а й д ы ci3 е с п м е п п е еддщз? Б1реулер акдыл уйреткен болу керек, зацга, теп, жуйткш тур. К пэпбек езуш кдайсайта мырс етп. — Байтаракуыц кдйсы келий айтьш отырганыц? — Э л с и э й гой, е ц Kiurici. \"Токдлдыкд-ан куткдрыцыз, т е р т балам м ен б елек отырам\", — дейдд. — Е, солай д ем ейсщ бе? Белдщ бе, н е кдллдыц ецад? — Белетш шыгармыз. Эйел кдламаса, оны куштеуге кдкдамыз жок, — Куйеуаз ж е а р кдтын терт баланы бага ала ма? — Ж у м ы с тауьш 6epeci3, с1зддц ауылдьщ адамы, - дед! Умбеткдли \"эй, крлга тустщ бе\" дегендей куймйреп. — Е, бастык, тапсьф са, б1рдеме тауы п берерм1з, — деп, К п эп б ек те кулыкдсд салды. М анадан еркектерддц эцпмесш у н а з тыцдап отырган Ж ауЬ ар ж ы м ьщ ете кдлды. Эй, осы кдпз булддрер ме екен деп, Кггапбектщ шй кдллп етп. — С ол ж ецешемдд а з ж акры кэредд дейдд гой журт. Рас па, aFa? — Ж у р т айтса, неге рас болмасын? 272

____________Ж аи окмадан алмнЗа... — Теукец бш п крйады деп кррыкдайсыз ба? — Кррыкданда кдшып кететш жер1м жок, кдйда барам? — Ж алпы, Элсиэ жецеш ем жаман эйел емес. Адам таодай бь\\еаз, ага. — Мен тандамаймын, багалаймын гой, Ж ауЬар. — Ci3, ага, окдш асацыз д а о капан адам сыйакуысыз. Сезнцз, ici4i3 баскдлардан 6ip турм белектенш турады. — Б1летшдер оку турлЬтурл1 дейд! Fort. B ipey ю тэп окд1йды, 6i3 сыйак,тылар ом1рдд окдшды. К рлдан келсе, екеуш крсып окапаша не жетсш. Ю тэпбек Китщ нен кеш тетш шык,ты. Барана эцг1ме igjAFaHAiKi ме, е с ш е Э л с и э к д йта-к,айта т у с е б е р д ь Кдрабастаура iAire бере юлг атьшьщ басын Ыршуыкрд бурды. Кдйдан шыкра одан шыкрын, ел ж ата Элсиэшгане ж етермш деп ойлады. Крнак,боп баруга кдкэш жок,па? Ж ам ан ойлаган журт ойлай берсш. А кыр онсы з да айты п ж у р екен гой. ЖауЬар мен Умбеткдли еспгецлд езгелер еспмед! деймгсщ. Улкен улы он бестен аскдн эйелдщ уйш е еркек крнак, келе бермей ме? Ютэпбек Тэу1рбаладан А жаркул Анархан атгы ею кдв суйд!. Exeyi де уш жасган аспай шетшеп кегп. Содан кейш ею p er тусж тасгап, артьшан котермей кепп ед1, быйыл, кудай буйыртса, тары айы-кунше ж етш отыр. ¥ д к д в деп К папбек алаламайды, afrreyip, Акдшымньщ артьшан 6ip кара iAecce деп \"плейдд. Бала дегеннщ б акд пы баскалардан озгеш е. \"Салкентай — о здщ бала\", — деп Элсиа айтып крймайды. \"Крйшы, И м аналыш ю \", — д еп бул э д е ш щ>1лжак,таса, юуумпдей кейидг Соран кдраканда, айгедны ш ин сыйакхы. \"Салкеннщ кабагы, алакоздьпп, liim racire к^батыныц асгымен карайтыны — oapi айнымаган ci3. М ен де, Иманалы да аласамыз, нерып Салкен елден ерекш е узьш ендеше? Мен 6ip жала жауып жаткрндай-ак, басьщызды алып кдшасыз. Егер: \"Эке!\" — деп бас салса, мына турпцзбен журегщ!з жарылып кегер\", —деп ретюген-дг \"Ондажурепм куаныш тн жарыледы гой\", — деп к у л т едь Элсиэ соган кайга ж1бт сала берген. \"Ойбуй, мен бейбакда бай не керек едд? — дейд| оз к^лырына e3i нальт. — Айына 6ip карсем д е рыйза боп, жолыцызга карап неге ж еке огы ра бермед!м? Салкентайды гуып алган соц осы сумелекген кепп калуым ]*-793 273

Ъексцтан ЩпкЛл-цлы_________________________ керек едi, бекер крйнымды быдгап крр болдым. Улкен ею улдьщ э к е а баска, Салкендпа — саз. кщзддю — Иманалы, менде де бег жок, крй, уш еркектен ул суйш, кд13 суши отырмын. 0 з мшйуодумытып кепп, кейде карай стгырмайбаска кртындарды согемш\". Сейтш ашылып сыр айткдны айрыкща гегп. © з юнэсше e3i жуьшьш, тазарьш шыгатын тар1зд|. Айта беруип едд акдгры Иманалыдан ажырасуга беюнген екен. Cipa, тагы оцбай тайак, жеген шыгар. Балйм, тагы кайтадан кеийрер. \"Кэйтем, кдаы мны ц экеса гой\", — деп жылар да гынар. Ауылсэбетке д е й н барганына Караганда, бул жол!ы ашуы айрыкщалау, таяк, та ашшырак, тиген болар. Суьгг жур1спен Байтарак^ыц кектеуше ел орынга отыра ж етп . \"Кэйтсем екен, eyeAi улкен баласынш не бурыльш, содак соц барам ба, жок, б1рден ат басын Элсиэнш не •преймш бе?\" — деп толкд|ды. Акргр тубшде баратын уйм сол болгасьш, несше куйтыркраланам деп, тэуекелмен ттке тартгы. Бурынгыдай улкен кдуым боп отырачъш к у й жок, кэз!р мундд уш-ак,уй, Байтарак^ъщ балдыздары балаларымен шыгыспай белек кеткен. Арп-арп еж ен баскр1 уйдщ тебеп алдьшан шыгып e&i, есйсген 6ip бала сыгалап кдрады да, муныц бурылмасын байкдган сон, кдйта ю р т кетп. Екишд уйден де 6ipey сыгалады, бурылар сыйкря кершбеген соц, ол д а есшн таре жауьш алды. Теменп уйдщ ип КЬэпбекп таньш крщсылай урдь Таныдым, ойаумьш деп амандаекдны сыйакты, Сырткд Элсиэнщ e3i шыкуы. У наз кеп крязыл жорганьщ топнш алды, — Кдлайсьщ? — деп, Кзтэпбек иыгынан тартып едд, ыршьш ыткдш кетп, — Крйьщызшы, ана уйдеплер карал тур. О з де, теп, солардьгц уй жагымен кепаз, меш кердщдер ме деген Kiciine. — Бала емесгаз, шага емесшз, ендд урланьш жургешмй уйат емес пе? Келпм келгенде келе алмасам, керпм келгенде коре алмасам, ондай тирляспц атасьша нэлег! — Ж арайды , акдгрын. Балалармен шай iinin жатьгр ек, уйге юрнцз. К,ол ш айасы з ба? К пэпбек кул1м ареп, Элсиэге емше кдрады. Ke3i уйренген кдрацрылыкга ол 6ip оган ернекп суреггей. Нурланган жузшен сасына куткенш — бэрш шамалап тур. ©не бойы эуен тыцдагандай елж1редь Bip келепнгн бш п, ылгый купп, келгенше куаньш, ж ы лы кдрсы ал ьт, алдынан курак, ушып журген ©лсиэ жаньш айрыкща куанышкд боледь \"Турщнен айналайын, жаным!\" — Aeiici келдГ. BipaK, демедг 274

_____________________ Ж ар окмадан алмнда... — Ж удеусщ гой. Bip ж е р щ ауыры п ж урген жок, па? — Е, жога, карацгыда кезпцз ж етпей турган да. Кпэпбек уйге амандаса юрдд. Балалар да орындарьшан ушьш турып: \"Ассалаумагалайкум\", — десш крл 6epicri. ...Балалар да, керып уйд еплер де а м ш ы рт уйкдеда жаткдпда, тацгы пцр карацгысында турьш К пэпбек Айак, Кдйшы асты. Тацаскдн кдлзыл жорганы oip ж ерге токуап сал отгатып алсам ба деп 6ip турды да, аш жорганы ерлете, Кайшьшьщ аузына карай салды. Кун кетер1лмей Акдсумбездщ тубш е ж етп . Ж а к р т б а й мен Ж ы ргалац сока ж агалап ж урген ш ы гар деп едд, уш сокашы да кершбедд. “Ж огымды пайдаланып, aAi уйкдэп жаткан екен гой булар\", — деп ойлады. Ахпумен А кжазыкра карай бурылды. Кызыл жорга кекш н сЬмоптастап тайпалды. Ауылдыц шетше юре бере Кпэпбектщ коз1 ез ушнщ е а к алдьша тусп де, журеп зырк,ете калды: Ж ацгазы ныц жанында Ж акртбай жылап турган сыйакданды. Кезше керше крймаган соц: \"Акашым аман болса екен!\" — дед! урейленш. Жылаган, дауыс айткан ештеме есплмейдд, eirreyip. Ж у п р ш кеп Жакргпбай атьш байлады, енд сынык, ептеп жы лаган да сыйакды. Калайда Kid eyiiMi жогьша кез1 жетп. Кеше тацертец сап-сау ж урген uieuieci бесш ауа берш eciK алдьша кулап тусотп. Содан плге келсе де, туруга шамасы келмей жахып калыпты. — Келдш, бе? — дедд meuieci крдрылдай сыбырлап. Уш жазгырган адамдай каткрць Кайда барып, кайдан келгенш 6iAin жаткандай. — Жыргаланды игакргртшы. Ушеутюздд ж урт оцаша калдырсьш. Босагада турган Ж акртбай га Кпэпбек ым какды. — Б1рдеме айтасьщ ба? Акаш пен Тэупрбала да ю рсш бе? — деп, Кпэпбек шешесшщ бетше жаскана карады. Heci6eAi басы н ш айк ад ы . Е к е у ш д е к е р е к етп е д ь Кпэпбектщ есше кеш е жолда, Караменденщ бел!не барганда бетше сокдфн ызгар жел тусп. LUenied, шамалап караса, дал сол кееде жьпылган тэр!здд. Соньщ алдьщаа гана ецкей олген адамдарлд,1 есше а л ь т едд, арты калай болар екен? Ж ыргалац есиеген гарген бойда юб1ртштеп гурып калды. Кпэпбек ымдап касына шакрфды, О ньщ берш у н о з бакрглап жаткан Hed6eAi Кпэпбектщ касьша кеп Ж ыргалац пзе букки i соц, соньщ бетше карап сырылдай сойледд: — \"Эйелдщ шашы — узын, акр1лы — крюка” деген, кезиууе менсшбей к а т ш соз айтсам, тш м тисе, кеппршдз! Маган бай 275

______ ____Ъекоцлтан Яф 1ееЬ-цлы болмаганмен, балаларыма ак е болдьщыз. Кпэпбепмнщ ж оган жамап, барьш ж а м а п уган у й калган — спзйз. ©лед, адам болмайды деген Акршты аркрлап журш адам к}.1лган да а з. Сол екеушщ азабын анасы менен бурын а з тарггычыз. Мен ецд! о дуниелжш н, кецш щ здд кдлдырган жас кунп кдтелжтерцед кеиш-цз! Era балам е е д озиузге аманат! Балам, мьша Kici — экецнщ босагасына кут боп келген адам. Шамац жеткенш е кедрле, кещлш калдырма. Акрш екеуиед багып- крк}фн еганил экелерщ. Ел баскарам деп, елдщ каргысын а л ь т журме. © зщ ж ы л асад да, елдд жылатпа. Еркек деп егегщнен усгап келген Тау1рбаланы жаб1рлеп жаутацдатпа. Акр1лды ер к ек уйде жогьш тузден тапса да, уйдепон туздепге табалатпайды . А йлац м ен акдолыцды жумсап, бэрш ж а р а с гы р ь т уста. Кезш ж у м ь т , ойл аньт ж аткрн raciine галт ундемей кдлды. Уназдпч тьш созылып кеткен соц, Кгтэпбек урейленш ш еш есте карай умтылды. Бепне угедп, дереу басьш кетеед. Ka3ip гана сейлеп жаткрн адам ттл-аузы б айланьт тук дей алмады, тек кдсы гана эзер-эзер кршмылдайды. Жгцшже, жары кдгак, ж агы м сы з дауы спен Ж ы р гал ац ш ы йкь1лдап жы лап Ж1бердг Тэ}йрбаланьщ шайы кайнаганша дамылдап Кггапбек жасты к^а жанш йды. Era кешгщ арасында уйкуаганды казак, ж аман ырымга жорыйды, К пэпбекп мецдеген — уйкы емес, ой; елдщ алдында абырой-беделден айрылып калмайьш деген кдм. Ак^казык,тьщ erm i эжептэу1р: бидайы, б е д еа мен сулысы — 6api желгалдеп тур. Таты 6ip-era жауын жауса, Tirrri к о те р ш п кетепн Typi бар. \"Егш тс к е н ш е 6ip ай болса д а ж айл ау га ш ы гы п келейгк. К ун ыстьщга ез1м1здщ де, малымыздыцда к у й болатын емес\", —деп, сериспкпн, кепшшп кеггш, Акасазыкуа бес-алты уй гана каллы. Оньщ 6ipeyi — Элсиэгаю. \"Ен/у не де болса езивдад жагалап ж у р т елетн. Урыссацыз да, урсацыз да е з ьпдыйарьщыз. Тым курыса балаларымды коршгенге крлжаулык, каымассыз, егаметгщ жумысына езпрз жумсап уйретероз\", — деп, кешш кел т алган. Ол мунда квппп келгеннен кешн 6ip апта отпей Байтаракръщ era баласы уй iiui, мал-мулга мен Каггайга кашып erriirri деген хабар шьпды. \"Сен соны 61лдщ, бгле тура неге айтпадьщ?\" - деп, Элсиэге Кггапбекокпеайтгы. \"Соны бъ\\ген 276

___________ QfCap окмадан алмнда... сон ажырасгым. Слздщ кдсыцызда крлдым. Баскд эцпмеш а з сурамадыцы з, м ен айтпады м\", — д еп кулдд д е крйды. Кулгаамен жецд1. Эйелдщ ыкыласы еркекке ш екйз куат бередиау, теп. Ушнщ тусынан errin бара жатьш Элсиэнщ жаулыгын кез1 шальш кдлса, сап т у с т eKeyi карсы ушыраса кетсе, алдекдлай топ inriHPH даусын ecrice, Кпэпбекке соньщ 6api сыйкьгр эсерлт Элсиэнщ эдемшгше, жарасты щллыгына, кашанда бутан бэсецдемейтш куш тарлы гына ттр1де тойм ай ты н сеюлдь Элсиэде езше жараспайтьш из сез, иэ кшм, журю-турыс — ештене жок, Ж уртка байкатпай елдщ шпнде жымьщ ете кдлса, сонысымен-ак, ет журепн елж1ретед1. Ак, суг ’псш 6ip жалт етгазгеш муньщ бугал ж ан дуниесш жарык,крш ж 1беред1. Тойым бермейпн 6ip сыйкрф. Кггэпбек Элсиэнщ улкен улы Д э у л е т епн кррыйтьш кузетад етш крйды. Астына жуас ат берд!, сонымен кунше еи-уш рет епн басын айналып шыгады, кэз1рше маддан кррыйды, к ей н тскенде урыдан крруга uric, сол кезде улыньщ орнына, ece6i бойынша, Элсиэ шьпуга тшс. О л eceirri эз1рше езшен баска жан адам бммейдг жасы рьш сыры. Бул icren жургешм кылмыс болса кылмыс та шыгар, OipaK, ж е а р айел мен ж епм балаларга калайда ж эрдем беру ж т т п к борышым деп тусшдт Элсиэ екеуш елдщ с ез кр1латынын Кггэпбек ацгарады. Ел сезгенд1 Тэутрбала эм б1лмейдд деуге аса сенщюремейд!, 6ipaK, oirreyip, ол бутан Элсиэ жайынд а 6ip ауыз эцпм е айткан емес. Акт.1лдылыгы ма, элоптщ айатын баккдн бакастыгы ма элде eHeci маркум 6ip акы л уйретш к етп ме — б е л п а з. Бакулдасып ж аты п Heci6eAi бутан: \"Уйдегщд1 тузд епге табалатпа, жарасгырып уста\", - дед| гой. Неге ейдед1? Неш мецзедд? Элсиэнщ эцпмесш еспмесе, олай дер ме елi? Ал шеш еоне жеткен сез Тэурбалата aAi жетпе/у дегенге адам сене ме? Сонда кдлай болтаны, ш еш еа маркум ез! узак, жыл ж еар отыртан соц, Элсиэге де, жаны ашып, оны кцшганбауга Тэу1рбаланы тарбиелеп крйгапы ма? Ж умбак, Епд! оньщ сырын ашса, тек Тэу1рбаланьщ o3i ашады. \"Мен юмнщ алдында кеб1рек кшэлГмш: Тэуарбаланьщ ба, Элсиэнщ бе?\" — деген сурак, К пвпбекп талай щлйнады. Алайда тыйанакуы жауабын эл1 тапкдн емес. Ьфшналады, уйалады, елден де уйалмайтын, e3i де кыйналмайтын од1л жолды таггкдгсы келед|, 6ipaK, ондай ж ол жок, сыйакуы. Рас, Тэу1рбала екеуш щ арасында уйленгенге деш н еш ынтьщгык, болтан емес. Екеушш ойда жок^а у й летс. 0 ц мен 277

Ш о р т л н M i f a M e - y m _____________________________ тустщ арасындагыдай айры кд!а жагдай. Тэу1рбаланыц ол тауекелш кэз1р К пэпбек тусшцд. Кдлыц малы теленген, \"6ip куйеуден шыгып келген\" деген бетше тускен ипркеуден кдлай кутыларын б1лмей жанталаскдн к д з тым курыса бес м у ш е а c a y 6ipeyre буйырайьш деп талпынса, оньщ neci epci? Эйел1 aAin, баласы ауырып бул да 6ip кайтерш б1лмей журген халде ед . Ka3ip е н д ©лсиэнщ кшасг не? Ол, бэлкш, токдлдыкда кегоп ж уре берер ме едд, кундеа мен Имаиалыньщ кррлыта шьу*дтпады гой. Юнэга о баста жасамауы керек е д , е н д eMipre Сэлкен кеп кдлган соц, Элсиэден бул кдлай бас тартады? © зш д жакры керген эйелд ренжтгер болсан, сонда е н д гам д ренжггпейсщ? Елден уйат болгандд, Элсиэден неге уйат емес? Салкеннен безш кеткеш еркекгж пе? Сэлкеннщ не и н эа бар? С ол ушш, сол ушш-ак, бэрш е KOHyi керек. — Юташ, шайга кел, — деген жумсак, ун ойынын, желкин y3in ж1берд. Н е ойлап жаткднымды сезш кдлмады ма деген д ей , Тэ^прбалага кдбар'ы ныц асты м ен кдрап едд, е к е у т ц ж анары доп ушырасьш кдлды. — Екеум1з Faria йнем13 бе? — д е д басын котерш. — Ж ыргалац мен Акдш кдйда? — О гы н экелем1з деп Ыргайльжа кеткен, келш кдлар. О цаш а KpAFaHFa крркдгп оты рсьщ ба? \"Бул не дегеш ? Комеш нде б1рдеме тур-ау\", — деп ойлады Ю тапбек. К рл шаймак, Kicime у н -ту н аз сырткд шыгьш к етп. Куалап соз айтуга кдтыны батпады. Уйге кдйта гаргешнде, e3i сойлей келд. — Будан кейш м ен жок;га сен буйтш уйде жалгыз кдлма Не баланды, н е Жьгргаланды кдсында уста. Ай-кунще жетш о т ы р ь т оцаш а кдлганыцлд крй. Ж е н бАетш кемшрлерден и м бар, 6ipeyiHe тапсырьш крйсацшы, кулаш турж журсш. Ауданга ма, 6 ip ж ацкд меш айак, асты ш акдрып кетсе, саскдлакц-ап кдп журме. Тэупрбала соз айтып улгермедд, есж тщ алдына кеп алдегамнщ дуре етш атган тускеш есплд. Eneyi де елец етш сырткд кулак, турдт Ж у м эд л екен, есжтщ козш ен отер- отпесген ещреп кря берд. Ж ыйы рм а уш-жыйырма терптердеп уп-улкен жптгтщ бул кдльп ы ерлг-байлы екеутн эбден шошьпты. — ©й, жок, ырымды бастама, не болды? — д ед Ютапбек жекш. — М ьша жецгец шошып кдлар, крй, жылама! Тау1рбаланьщ ж у к п екеш, онддй эйелд о к д е крркдггпау кереп есше е н д тускен болу керек, Ж ум эдл жылаганын 278

_____________________ Э/Сар з/смадан аманда... галткрйа крйып, урейлене орнынан турегеп кеткен Тэу1рбалага жалт кррады. — Кррыкррм жок, Кррыкррм жок, — дей бердд Тау1рбала сасып. — Кроен аганы бандылар eAiipin кетштИ —деп, Жумэддл крйта жы лап кеп Кгтвпбекп кушакуай алды. Жумэддлдд бауырына крюып Кггапбек узак, ynci3 крлды. Агасынан айрылган жптгке крлайша жылама деп, кэйтш жубату айтарын б1лмедд. ©ксптне тунш ьоып, Ж умаддл Tirrri жондеп сейлей алмады. Ж ум адл мен Кроен — агайынды гасшщ балалары. Аргы аталары — агайынды Айгу, Ж ангу. Айтудан Уэли, Уэлиден Жумэдгл. А л Ж антудан Кулмес, Кулместен Кроен, Крсеннен кудайга шугар, 1лиос атгы 6ip бала бар. Кггапбектщ е дегендеп ойы: \"Апырмай, м1лисэ жасаймын деп, обалына мен крлгам жок, п а екен?\" — болды. — Жылаг'аньщмен олген адам TipiAMec, сабыр крьл. Ел ушш елее, шейгг. Иманы жолдас болсын! — дедд Кггапбек бетш сыйпап. — Kici болар деп езш ен ум пкер ем, кулдй кршмаса, кэйтейгк ендд?! Крлай болыпты, крйдагы бандыга кезтп жур? — Айдарлыньщ сыртындагы Акдаудын, шпнде, Ш обалай деген бастаудьщ басында дейдд: — Ол жакрр не i3pen барьш жур? — Ажалы ма, бандыларды устамакрр барыпты. Крсында тагы 6ip г аран ты м1лисэ бар кершедд. — Омы да ел тгр т Kerin пе? — Ж ок, О л азык,-тулж экелем деп угоне кетиг крлыпты. EpTeci крйтып келсе, ага елш ж аты р дейдд. ©л-пргешмен кримай, маскрралап кетитп. — Жумэддл тэты жыламсырап, кемсепдеп кез жасына булыкды, Шошынар деп, Тэу1рбаланьщ кезш ше Кггапбек терецдеп нзрее сурамады. Эйтпесе еркек адамды бандылардыЦ крлай маскрралауы мумкш екеш н туеш е алмагап. Жарайды, сетм ен 6ipre мен де барьш крйггайын, — дедд крбагьгн туйе ойланып. Жумэддлге айткрны — Teyip6aAaFa да кулак, кргыс. Крсеннщ oAiMi Кггапбекп уйкрддан ойаткрндай эсер егп. Тш1жауыныц ж ауизды ш деп тусидлд. 1штей кектендд, пегешп шыйрыкхы. Эншешн сезбен, жай уптпен ic бггпейтшш 279

^•ксчлтан Я & Ж -ц лы _________________ _ ацгарды. Адамды адам ел-прген соц-ак, оньщ аты сорыс. CoFbicra ешк1м ешюмд! сезбен жецбейдь Кдсенд! 03i кеггген 6epi кермей кетш е д . Уйлешп, бала суйш, ел кртарлы -пршш к жасап, ендЬендд ел кдтарына йштп келе жаткдн ж ас ойда ж ок?а опат болып отьф. О иьщ кдтарга шэскенш керш, е з кдмкррлыгына Ютэпбек 1штей рыйза болатын. Ен/м imin ек М ш ертейд!. Ецбепнщ еш кеткенш караш ы! М1лисэден баскд кду ш азд еу 6ip жумыскд апарсашы! Кдйран кргршын жас-ай! Ж ет1сш етюзгенше Крсеннщ бар жагдайын Ютэпбек егжей- тепжейл1 б!лдд- Айдарльга барып 6ipa3 адамдармен сейлест, Акуаудыц желкесшдеп Шобалай басгауьш Жумэд1\\ eKeyi керш кдйтгы, бандылардьщ басгаушысын жакры бтлегш Сартебе, Крцырелецнщ адамдарына жолыкуы, аудан басшыларымен сейлесп. Кэз1р оган кеп нэрсе айан. Кдсеннщ крсьшдагы полисе байагы e3i б1летш Кддыров Ж у с ш болы п шык,ты. Алтати: \"К дсы нда 6ip таранш ы болыпты\", — дегепд1 еспгенде, беле содан келмедд ме екен деп сезштенген. Ж усш тщ е з1м ен кездескен соц, окрштанын, узын-ыргасына сонда кез1 ж етп. Кдсеннщ ел1мше ол езшше ой к р р ь т ы : \"Жауды айакан — жаралы\" деген — ьт-ырас, оны цтубш е айаушь1лык,жетптп. Ерлж, батырлык, журектшк дегеннщ 6epi, кднша жумсарткднмен, кдтыгезджпен атайындас, Кдсен сол кдтыгез болмакандьпъшан кэпы кетшп. Эке-шешесш, ур1м-бутатын елпрмеген адамды казак, кэйтш ж ау санасьш, ж ау санаматасын, оган кайпп кртыгез болады? Н е ушш кртыгез болады? Жумсакцык, жасаган Кдсеннщ айлалы ж ау акдгры капысын тапкдн. \"Бул езара жауласу ендд токуауы ушш, не ж ау б1ржола жендлйт не жумсаруы керек, не 6i3 жаудан бетер к э п ы болуымыз керек\", — деп жорамаддады Ютэпбек. Аудан Ж эркенттен ж еке белш ш шыкданнан кешн, Ж у с ш К рцы р ел ец ж ак д а кел1п, сонда мглисэ болыпты. Крсеннщ ажалына ауданга сол берген хабар да себеппп б ол ы пты . М е те р б а й к е м п е с к е л е н г е н соц, о н ы ц irnci Ракртмжан 6ip a3 туган-туысымен кектемге салым Кдггайга кэш ып errin кеткен. О л жатынан Ютэпбек т е хабардар-тын. Атасын кэмпескелеген адамды Ракцпчжанньщ жакдирмасын да сезетш. М етербай — акща, Ютэпбек — солтангул, eKeyi кртз алыспайтьш агайынды рудан, 6ipaK, еюметпц ам)ршен Ютэпбек ез агайынын e3i кэмпескеледд, мал-мулкш тартып алды, тартып алганымен крймай, кцтзыл жоргасын мшш, тулю тымагын киш журдд. \"Е, крйшы егамет айтса, оны Ютэпбек 280

___________ OfCai/ э/смадан алмнда... кдлай орындамайды? Ол орындамаса, баскд орындайды. Агайынды айыпта-майьш\", — дерге Ракрсмжанныд акдллы жеге ме? Акеллы жегкен кунде ашуьш кдлай басады? Оньщ кеп, эрине, еюметге. ©ю мет 6ipaK, оньщ крльша туспейдд, оган крлы жетпейдд. Сондыкдан ол ендд оюмеггщ орындаушы адамдарынан кек алмаганда кэйтедд? Бандьшьщ ой жобасы осылай болса керек. Ж асынан пысык, жылпос Ракдямжан ар жакдщ етш кеткен сон, да кдрап жатпай, шегарадан аткез тартушыларга жолбасшылык, жасайды. Аралтебе, Кргалыныц жалайыр- ларын козден таса жерлермен аман-есен а л ь т е т т , сол ушш акдл алады екен. О ны Крдырелендеп агайьшдарынан б ш л алган Кддыр аудаета а й т ь т акд.1л сурайды. \"Андып ж а т ь т усгандар\", — деп, оган аудан Кддырдыц езш жумсайды. OFaH басгык, кдлп Кдсендд белед. EKeyi азык/гуляш дайарлап алып, Шобалайдыц жаньш а барып жасырынып жатады, Аткезшлерддд, йашый конграбадлдшылардыд сокрай етпейпн жер1 сол басгаудьщ басы кершедь Eneyi айдаладагы басгаудьщ басын тапжылмай торыз кун кузетед. Азьиргары таусылады, ысгыкдан терлеп-тепшш кшмдер1 гарлейдд. Ж абайы аддмдарадй жагддйга жегедд. Келедд-ау деген уакдптары errin те кеткендей, булар алданып кдлгандай кершедд. О ныншы куш кун едкейе Ж уйпке: “О з ауылга б а р ь т азык,-тулж а л ь т келшдз. М ен жаспын гой, шыдармын. Yй-жайьщыздьщ жарддйын бш п, юр-крдыдызды жугызып, ергед келераз\", - деггп Кдсен. Басгыгы айгкдд сон, Ж у а п куана-куана уйше кэйгып кетедд. 03i кеткеннен кейшп окдиоаны Ж усш бьлмейдд. Ж у с т уш нен тад ертед ш ы гь т, Ш обалайга туе болмай жетедд. Бастаудын, айак, ж агына ш ккеннен-ак, журег1 влденеш сезгендей, жогары жакдщ кдрарыштай бередд. \"Кдсен нарыл коршбейдд, ол да у т н е кепп кдлган ба?\" — дейдд куддктент. Астындагы аты да оскдлрынып, тап 6ip тайау мадайдан кдскдярдыд HiciH сезгенд ей уркектеп, б е л е к 6 ip м ш ез байкщады. “Анырмай, алде Кдсендд кдскдяр ж еп кетп ме?\" - деп те Ж у а п жан-жарына жалтакцайды. Айдаладагы ддамныд не азы, не o3i тап булай жаньша келгешпе K opinoeyi Ж усйгп ержсдз урейленддредд. “Элде тушмен кез iAMereciii, уйкцап кдлды ма?\" — деген ой келгедар, басгаудьщ козше e3i де тайау кеп кдлады. Анадайдагы кеше ж о дтас ошакды, крсында узыньшан жапуш aaaNyyj коррлд. “Э, 6 ip ад агып кдкцсш жеген шыгар, шаршап уйдгаган екен\", —дейдд, Б1рак,жаткдн дадмныд сыйкд.1 уик^агадра украмайды: тырдай жаладаш. Сол кезде зер еа ушып жан-жарына кдрайды. Сонда байкдйды: бастаудыд 281

Ъексцлтлн ИфЫ х-цяы айналасы опыр-топыр атгьщ i3i, тезеп. Ж аца i3, жаца тезек. 0Ai 6ipeyAep аидьш жаткрн болар деп, жалма-жан атынан крргьш туседь Мылтыеын оцгайлап, атгьщ бауырьша тыгылып турып айналасьш эбден бакр1лайды: не тыкыр есплмейд), не кдрайган кершбейд!. Айналасьша алакуай карал кеде жатып, жатеангаагежакрш K ai кэлганьш б1р-ак,б1\\ед1. \"Кезимтускеаде, ж урепм тас тебеме шыкты, - дейдд Ж усш. — Крлымнан мылтьпымныц калай тусш кеткенш бимеймш. Урюп таргынды ма екен, атымньщ шылбыры д а крлымнан шыгып кегагп. ©з кез1ме ез1м сене алмай, турган орнымнан крзгала алмай калдым. Ойбай-ай, адам дегенщ кандай жауыз: Кдсеидд ел-ripimi де, кшмдерш тугел сыпырьш тыржалацаштап, абуйырьш кесш ап, аузына TicreTin кетитп\". Ж усш тщ айтысы, басгаудьщ айналасындагы i3re Караганда, бандылар сггыз шакцы. Кдсенд1 буындырып елзгрген. Балгам, oipHeiueyi жабылтан да шьи-ар. Крлында бесатары бола тура Крсен карсылык, жасай алматан, Меггербайдьщ im d Ракымжан Касендд, эрине, таныйды. Аралас-куралас ауылдьщ ж т -rrepi 6ip-6ipiH бала кундершен б ш п еседь Ондай адамдар 6ip-6ipiH мундай ел1мге кыйуы мумган бе? О лай болса, бул баска б1реулер. Танымайтын ж аудьщ дэт1 катгы: ж алы нганьщ а Ж1б1мейд1. Ж у сш пен Кпэпбек осындай ой жорамал жасасты. К пэпбек Кдсендд Аккудык^ары солтанкулдардьщ бейгпне акеп ж ерлетп. Сол арадан Ш аншар жальщгы. Кещлш аулап Ю тэпбектщ кдсынан шыкрады. Жумэд1л Кекталда — Кдсенш ц уш ндеп ж ецгесш щ кдсында жеччсш етюзудщ камымен калды да, К пэпбек пен Ж усш Крцырелецге барып, сондаты журтган сы р гартуды уйгарды. \"Мен де 6ipre болайын. Бэлюм, аздерден сескенген б1реулер матан сырын ашып калар\", — дед! Ш аншар. Yuieyi ею кун бойы Крцыролец, Сартебе, Коктеректеп ауылдарды аралады. Ешюм еш сыбыс айтпады. Apbi-6epi ш кенде Ракдпчжан урланып а ноды дейтш ега-уш уй туысы да тук бЬлмеймы десп. Сол арада Кпэпбекке 6ip ой сап ете калды: бул ар а Шобалайга жакрш, rad влпрген банды алты -арты н а кд рам ай асы ты с ж э н е i3 тастамай кашады; олар аш ы ю ф шыкдай, Кдту тауын паналай отырып Басши аркрьлы Алтьшемел асып ке-ryi мумюн; олай болса, оньщ oip сыбысын вз кайын журты — Тэурбаланьщ ауылы сезсе керек. Сол жорамалмен тауекел деп, ymeyi Басшиге суьгг б ег алды. К пэпбек керш кел екен, сезш айнымай келда кайьш журтыньщ айтысы, Крсен олгеннщ ертеа туш 6ip крра адам О разымбекгионе токтап, тунемей атганып кегкен тэрод- 282

___________ OfCai/ окамдан алитда... Соны б ш ен соц, кугыншы ушеу туп-тура О разы мбекпц ез у й н е ат тумсыгын Tipepi. Оразымбек ежелп ез жайлауьша бармай, Алтынемелдщ 1ле жак, капталындакы крйнауда отыр екен. \"Экю заым, бул араны адею тацдаган шырар\", — деп южшдд Щтепбек. Кдршыгадай кара шал кгамшец агаш тесектщ успнде калтып- шулрып шала уйкд>1 жатыр екен, yuieyi Kipin келгенде селк етш ойанып кетп. — Ассалаумаралайкум! — деп, ушеушщ атынап Ш аншар рана амандасгы. \"Ассалауды\" еспген соц, ж ау емес екен деп бойына ж ан жупрдд ме, тесектен ып-ыкдпам атьш турегелдг. — ЭлМ салам, — деп крлдарын алды. Таныды ма, шырамытты ма, беттерш е 6ip-6ip кдрады да, кдбакын шытып: — Кулжамал! — деп, уйдщ шднен сыртка айкай салды. Ж ауап болмагасьш, кшз eciicri кетерш турьш. — Эй, кцйссыц барсыц? KpnaRjapFa кргмыз экел! — дцдд тклене ж ек ш . Оран д а ж а у а п кдткдн д ау ы с ш ы кд ад ы , 6ipaK, Оразымбек табалдырыкуан ары атгамай кдйта KipAi. Ж усшке, оныц крлындары мылтыына кез крйыгын 6ip тасгап, текеметпц успндеп курак, корпешц 6ip пушпаръша e3i де малдас кури отырды. — Иэ, — KiT-тапбек, кеп кдпсьщ, — дедд т ш н шайнагандай кекештенш.— Ж о л болсын. — ©зицзге келддк. Осыдан терт-бес кун бурын 6ip топ аткезгш осы арадан откен екен. Ел жапфндд келш, крнбай, суыт атганып кегкен кершедд. Солардьщ гамдер екешн бъ\\ейк деп келддк. Булайша б1рден ашык, кетер деп кутпцйд ме, Оразымбек темен карал унсаз агъгрыл кддды. Кдлай жауап берерш бьлмей кдлйналды ма, юм б1лсш. — Он-ны юм айтты? — дедд кара жуз! бурьшрыдан да карауытып. — Кдйьш жургыцнан естгддц бе? — Оларга соруга уакдлтымыз болмады, Аткезпплерлдц i3iMen куып келешз. Ержкеннен куьш келе жаткам жок, менщ лплисэде icrewrin ппмдд а л п р т кешгп. Аткезпплерддц шднде Ракцгмжан бар ма, жок, па? Оразымбек калт басык ко тер т алды. Ka3ip кегдрдегшен ала тусетш адамдай Кггапбек шуййге карайды. Оразымбек у спне дэу кара тас кулап келе жаткандай пкс1идД. Отка как,гагам бедей era K63i ецменшен erin барады. Ж анарьша тотеп бере алмай жерге карады. Бар, — дедд куб1рлеп. EpiKci3 айты п кр йганы н а кррланранАдй, o3i шегамдей адам iiierin, 6ip уыс боп 6ypicin

ёлЬдиди» Н у Ш а - ш и Бас салатындай Ю тэпбек солай кдрап крмдана 6epin едд, к ш з eciK-ri шы нтары мен т у р т , кулгш кейлек, кызыл кдмзол киген 6ip эйел тегеш пен к у м ы з кетерш уйге юрдд. Ерш ж ы бы р erin ж урексш е амандасты. М ылтырын кдсына сулата салран Ж у с ш к е кез1 ту с п де, у рж кен малша шоршып О разымбек ж акда кдрай атгады. — Эк-кел, ез-зш куйам, — деп, Оразымбек тегеигп ез алдына крйдырды. К ы м ы здьщ ш дндеп зер/u ожауды ал ьт, асыкдай сапыра бастады. Эйел лып erin кдйта ш ьп ът кетп. Оразымбекгщ эйгш ак, токдлы осы екенш Кггэпбекгщ iiiri сездг \"Аскдн сулу, ypin ауызра салгандай\", — деп ел мактайтын. Айтса айткдндай екен, кш ктщ асырындай дейтш нщ дэп езь Ш уюмейтгей кт-кш ж ентэй. Шьшашакц-ай мына шалга дене ж агы нан шак, А ж ары мен турлер1 ты м алшак, Кулжамал — белд1 ж е р д щ кы зы . Болыс Ы стамш ал м ен Умбеталыньщ TyFaH кдрындасы. А галары на байлык,-деулет 6iTce, буран а ж ар бггкен. Д эу дасгаркрнды крлтыкдап, терт-бес кэрлен кесе кетерш сэдден соц Кулжамал кдйта гардд Ж у р к а жацарыдан repi ергандеу. Юмдер екенш 6L\\rici келген болар, крнакдарга кез кыйъшын тастай кеп, кесеш О разы м бекгщ кдсына крйды. .Дасгаркрнды орггага ж а й ь т , ншндеп era тосгаран майды era шетше крйды, туралган нанды туртш-тургш оргадан жан-жаккд ысырды. Ецкейш т о е буккега, бойын кдйта кетергеш — 6api тез, икем . Ж у м ы сь ш 6iTipreH соц, жаулы гы н тузеген боп Оразы мбек ж акда коз кыйыкымен кдрады. Мен журе берейш бе, жок, отырайын ба деген у н а з суракрен сэл бегелд). П лан ы м болмагасын, отыррандарга назар аударды. С ол ке зд е е зш е е м ш е кдрап кдлган Ж у с ш к е кез1 тусп. Ы рдуан арбадай ецкиген кдра Kici к е зш ен imm-жеп барады. \"М ы нау кдндай э д е п а з ед1?\" — деп, кдбарын туйе терю бурылды. Сол ашумен кдлай еокген шырьш кеткенш 03i де байкдмады. Крш ыз сапырып, Кггапбекке кесе усынып ж аты п О разы м бек ол ea rn байкдмай кдлды. Оразымбекп де, Ж усш пен Кулжамалды да кез кдшьпъшан таса етпей отырран — те к Кггэпбек: \"Эй, мынау б1рдемеш бул/урш ж урм есе ж а р а р едд\", — деп ш л е й сакданды. Ракымжанньщ бар ек енш мойындады, еидд О разы м б ек сы р букпес деп оклады, © йгкеш о л булардан крркргп, е з басын арашалап кдлуды ойлап отырган сыйакданды. — Адам олирш келе жаткднын айтпады ма Ракдвчжан? 284

_____________________ ОЮау окмадан алмнда... — Ж -ж ок, \"К,-курын болып кдлуы мумган, — дед». Ас- сыгып кетп, с-сойлеспедд. — Кднша адам? — От-тыздан ас-сады-ау. — Баскд таныйтьш юмдер бар? — Ешгам. К,-кдлганы ж -жалайы р ж-жШ тгер. — Енд! пайгамбар ж асы на келгенде, б1реудщ накрк, крнын шхкен адамдармен ауыз жаласпассыз. Баскд айтары цыз болмаса, 6i3 кдйтайы к, З а ц о р н ы с у р ап ж атса, бДзден ж асы рган ьщ ы зб ен, о лардан ж а с ы р а ал м ассы з. — 31л тастаран куш Кттэпбек орны нан туксие турегелдь Оразымбектщ жузшен урейм квлецке жупрш еткендей кершдд. — Ас-скд кдрамадындар ма? — дедд кдрамагандарына кдрсы емес унмен. — Кщпш ер Ракдлмжан да ш ж ен тегепгген кдямыз шшзддаз, ендд ол ж еген табакдвн е т жемей-ак, крйайык, Жусш мылтыгына суйенш орньшан турды. О ц крлына оцгайлап устап, дум м ен т в с е тш керпеш урып-урып крйды. Алдына сап айдап кстке/и тургандай, Оразымбектщ кдрсысына токуап, тебесшен тонш, узак, тес1ле кдрдды. — Булардьщ 6epi 6ip-6ipi>ieH сыбайлас, — дедд сонан соц Кпэпбекке кдрап. — Айдап апары п Крцырелецге ею кун кдмап крйсам, бул шал aai бмгеш нщ бэрш айтады. — Енддпа маран еш теце айтпаса д а бел гш : Кдсендд eATipren — Ракдамжан. О л шьшьш б у Kicire айтпаса айтпаган да шыгар, айтпаганын сурап кдлйнаганда кайтем!з. — Ара агайын кусап Ж усш ке Кттэпбек басу айтгы. Есиске кррай ею-уш атгап барып, артына бурыдды. — Ендд будан кешн ушщзге Ракдямжанды паналатсацыз, сыбайласы боласыз. Ymeyi сырткд шыкдфнд а, О разы мбектщ ак, токдлы eciK алдьшда самауырга шок, салып тур екен. Аскд кррамаган асыгыс адамдарга ацы ра кдрап кдлды. — Апырмай, кдтыныньщ эдемтсьай! — дедт Кддыр былай ш ьта бере. — Шалды атып тастап, алып кетер ме едд взш. — Кдсыпда 6i3 жок, болсак, сойтетш турщ бар, Бэрш байкрп отырдым: юрген-шыкдщньпд а коз алмай, куйеушен пменбей отырдьщ. Крльша мылтык, усгаган адам мылтыкы жок;1ы 6ip нукд>гп кдлгысы кеп турады, а? — Шаншардьщ у н аз, олдеб1р терец ойда келе жаткднып К пэпбек ж ацз байкдды. — Ш аншар, неге ундемейсщ? Сен, Teri, созге араласпадьщ гой? 285

Ъвксцтан Нфзкекв-цлы_________________________ — 0 , бул и м де О разымбектщ ак, кдтынын ойлап келе жаткдн болар. Келкгп-ак, крй кургыр, э?! Сол э д е м эйел баскд 6ip эделп эйелдд есш е Tycipin келедс — Ш аншар жымыйып, кезшщ куйрьпымен Кпвпбек жак^д суйкей кдрады. С айта де, ж уз1 кенет суып, атыньщ басьш ipKixi арт ж агына кдрады. — М ен 6ipaK, манадан 6epi О разы м бекке кдйран кдлдым да отырдым. М енщ байкдуымша, од — Ракдхмжанмен ауыз жаласкдн аддм, оны жакцвйды, крргайды, ттлеулес. Алайда Кпвпбек ага оньщ Kid олпргенш айткднда, б1рден -пксшш, одан ipreciH аулак, сала бастады, кррык^ы. CoFaH кдраганда, бул шалда елшнен кррку бар. Демек, аса ж ауы з адам емес. О здер кдлай ойлайсыздар? — М енщ ш е, н агы з жауы здын, ез1, — дещ Ж усш ойланбасхан. — Кдсендд соншалык, кррлап, мусылманда жок, 3a6ip керсеткен адаммен сыбайласкдн соц-ак, бгга, мен оны ешкдшан Kid екен деп есептемеймш. Ютэпбек дурыс айщды, егер сендер болмаганда, мен оньщ гас ошагын ойран кьш, э кесш экесш е таны тар е/цм. Кедейдщ заманы Kepi кетш кдлмаса, ол шалга aAi к а р еаш керсетермш мен.. — Жлуыздык, дегенщ де акылмен байланысы бар бале сыйак,ты. — К£1зыл ж органьщ жалы н сыйпап, К пвпбек саусагымен салалай тарады. — Мына менщ асгымдагы ат — сол Ракьгмжанньщ атасы Метербайдиа. Кдгста кэмпескеден М1нддм. Б аскдга беруге, е тк е етю зу ге атты кыймадым. Кэмпескега к ек щ.1лса, Ракымжан Кдсендд емес, меш QATipyi керек едг О сыньщ бэрш О разы мбек ку бищдд. Екеутшз ж ана соньщ бэрш еске а л ь т есептеп, энш еш н шггей сей л ест отырдык, Н атыз жауы здьщ 03i де журткд жауы з боп к ерш п а келмейдд гой. Егер аткезнилердщ шдмд1 е л п р т кеткенш мен б!рден айтпасам, ол маган оньщ шпиле Ракь1м жан барьш айтпас едг Кррыщщнынан айтгы. Адам влпргендердд крргаса, езш куныкер щллам гой. Арамдыкды сондай-сондайда адалдык,тын, ж ецетш 1 б ар. Е гер арамдык, куипт болса, О разы м бек арам боп отыра бермес пе ед , адал боп Kepumci келдг Демек, жауызда д а ак ы л бар. BipaK, ол кдндай акыл? — Ю тэп aFa, 6 ip с а з айтсам , р е н ж 1 м ей аз бе? — Ш анш ар еркелей, 6ipuniri рет оны Ютэп ага деп атады. — Айт, неге ренжш н, ренжгмеймш. — Ренжамесещз, м енщ бглуйчше, ci3 6ip юадей-ак, менщ атамды сыйлаушы еддцз, алгаш сол уйде ci3 бен 6i3 тан ы сьт еддк, с е й т е т у р а с о Kicim ж ы й ы р м а 6ipim ni ж ы лы аз крльщызбен кэмпеске жасадьщыз, жауыздьпдф оздщ ол щдлыгьщыз жата ма, жок, па? 286

__________________________Жау окаладан аманда... Ш тэпбек Ш аншардын, ж у зш е кдрамады . Куазыл жорраньщ 6ip жымырып, 6ip тш р ей тш келе жаткун кулагынан к ез алмай байау курсшдь Ж усш Шаншарра ж алт курап, байка бала дегендей, нырындэры мылтырын ыргап- bipFan крйды. Е в д 6iTri, K03ip екд кузак, тобелеседд деп кутп. Ж айсыз сурак, крйган Шаншарра ма, жок,элде Байтаракцы кэмпескелеген езш е ме элде кэм песке дегендд ойлап шыгарран заманга ма, им ге к еигега белпйз: — Е-е, солай де, солай, — деп, К и эп б ек басьш изеп, муртын сыйпап екси курсшдь — Сенсец, соны оз1м д е ж ш ойлаймын. Bip Байтарак, атацды емес, 6ipa3 адамды кэмпескеледж. 1ипнде экем дей боп ж у р ген О тарб ай да бар. — \"Экемдей\" дегец/у Отарбайга ом1ршде 6ipiHini рет жол устшде, Шаншарра не деп ж ауап б ерерш бьлмей, ж аны кукылганда айтгы. — ©юмет айтгы, 6i3 кейдж, курсы келер шама кане? © и метпц жарльпы деп Умбеткули отырьш алды, е и м е т г щ адамы деп е з ку йеу балам ы здан e3iMi3 кррык,тык, М енщ урымымда, ою м ет деген — кудайдан кейшп курыры узын нэрсе. Одан купгп болам деу — акуысыздык, ©юметке барьишаным болса болатьш шырар, oipaK, жауыздыщ ф ж ата крймас. — Байды кэмпескелеген неге жауыздык, болады? Кер/ун, рой ж аца сондуй байдьщ 6ipiH. Айамау керек оларды, — дедд Ж усш южшш. — Кэмпескелегешм1з унпн Кусен ку сатьт олар б1зд! OAiipin кете берулер1 керек пе? — М ен сайасатты онш а угып ж ары тпайм ьга. BipaK, атамныц ащллды адам болтаный б1лем. Байга, кушанатшылра курсы шыкдунды мен де куптаймын, 6ipaK, бай екен деп акулга курсы uibiFyra бола ма? Тап ж ауы деп кулайда 6ipeyyi курту кужет болса, байдьщ да, кедейдщ де оцбагандуры тольш жатыр, neie соларды куртпаймыз? — Юмдд куртасыц? КедейдД м е? — Танауы делдшп, Ж усш Шаншарра шаншыла курады. — Оньщ жазьиы не? — Ал байдьщ ж азьиы не? — Жазыры — кедейд! кунап отыр. Малый бак^ырады, епнш eraipeyi, — ак у кы н берсе бередд, берм есе бермейдь Кедей кущк,десе, одан зоргыны icrefiAi. Kerin кулайын десе, кунш к оре алмайды; к е тп е ш н десе, к,орлык,к,а ш ы дай алмайды — кедейдщ куш осы. М ше, байга Kipiirrap боп оскеннщ 6ipi — менмш. Ka3ip, кудайга шуюр, кррада малым болмаса да, крлымда бил!пм бар: бай маган емес, байга мен дегеничдд ктетем. 287

__________Ш сцлт ан М ф квкв-цлы — 0 , бул цвм де О разымбектщ ак, кртьшын ойлап келе жаткрн болар. Келюп-ак, крй кургыр, э?! — Сол эдем1 эйел баскд 6ip эдем1 ейелд1 eciMe Tycipin келедг — Ш аншар жымыйып, кезш щ куйрыгымен Кггапбек жак}<р суйкей кдрады. С ейтп де, ж у а кенет суып, атыньщ басын ipKin арт жагына кдрады. — М ен 6ipaK, манадан 6epi О р азы м б екк е к,айран кдлды м д а отырдым. М енщ байкруымша, ол — Ракршжанмен ауыз жаласкдн адам, оны жакрайды, крргайды, плеулес. Алайда Кггапбек aFa оньщ Kici алпргенш айткэнда, б1рден тжсипп, одан ipreciH аулак, сала басгады, кррыкуы. Соган Караганда, бул шадла ел!мнен кррку бар. Демек, аса жауы з ддам емес. О здер кдлай ойлайсыздар? — М е н щ ш е , на гы з жауы зды н, e3i, — дед1 >Kycin ойланбасган. — Кдсенд! соншалык, кррлал, мусылманда жок, 3e6ip корсеткен одаммен сыбайласкдн соц-ак, 6iTri, мен оны ешкдшан Kici екен деп есептемеймш. Кггапбек дурыс айтады, егер сендер болмаганда, мен оньщ тас ошагын ойран к}>т, экесш экесш е таньггар ед1м. Кедейдщ заманы Kepi кетш кдлмаса, ол шалга эл1 кересив керсетермш мен.. — Ж ауыздык, дегенщ де акылмен байланысы бар бэле сыйак,ты. — Кд1зыл ж органьщ жалы н сыйпап, Кггапбек саусагымен салалай тарады. — М ьша менщ астымдагы ат — сол Ращлмжанньщ атасы Метербайдиа. K^icra кэмпескеден м1нд!м. Б аскдга беруге, е тк е етю зу ге атты кдшмадым. Кэмпескеш к ек кылса, Ракрпчжан Кдсендд емес, м е т OATipyi керек едд. О сьшьщ бэрш О разымбек ку бъдедг Екеум1з жаца соньщ бэрш еске алып есептеп, эншейш шггей сейлесш отырдык, Н атыз жауыздьщ e3i де журткд ж ауы з боп Kepiraici келмейдд гой. Егер агкезпплердщ ifriMAj OATipin кеткенш мен б1рден айтпасам, ол матан оньщ шпнде Ращлмжан барьш ай ш а с едг К ррыкдагынан айтгы. Адам елиргендер/у крртаса, о з ш к у н ы к ер кы лам гой. Арамдык,ты сондай-сондайда длаллыктын ж еце'п ш бар. Егер арамдык, к у п т болса, О разы м бек арам боп отыра бермес пе еде, адал боп KepiHrici келде. Демек, жауызда да а^ы л бар. Bipax, ол кдндай акди\\? — К п'эп aFa, 6 ip с е з айтсам , р ен ж 1м ей аз бе? — Ш анш ар еркелей, 6ipirnui рет оны Kiran ага деп атады. — Айт, неге р ен ж т н , реюгамеймш. — Ренжьмесегрз, менщ бглутмше, а з 6ip гаадей-ак, менщ атамды сыйлаушы едц-цз, алгаш сол уйде ci3 бен 6i3 танысьш еддк, с е й те ту р а со KiciHi ж ы й ы р м а 6ipii-niii ж ы лы ез крльщ ызбен кэмпеске жасадьщыз, жауыздыщ ф а зд щ ол к£1лыгьщыз ж ата ма, жок, па? 286

Ж а у окам дан алит да... Ш тепбек Ш анш арды ц ж у зш е к,арамады. К^лзыл ж органьщ 6ip жы мыры п, 6 ip TiKipefeiri келе ж аткдн кулатынан кез алмай байау курсшди Ж усш Ш аншарга жалт кдрап, байка бала дегендей, иыгындаты мылтыгын ыргап- bipFan крйды. Енд1 6hri, K33ip ею казак, тебелесед! деп кугп. Ж айсы з сурак, крйган Шаншарга ма, жок,алде Байтаракуы кэмпескелеген езш е ме элде кэмпеске дегендд ойлап шытарган зам а н и ма, юмге кешгеш белпсЬ: — Е-е, солай де, солай, — деп, К пэпб ек басьш изеп, муртын сыйпап екси курсшдд. — Сенсеи, соны ез1м де жи1 ойлаймын. Bip Байтарак, атанды ем ес, 6ipa3 адамды кэмпескеледж. Пшнде экемдей боп журген О тарбай да бар. — \"Экемдей\" дегендд О гарбайга елпршде 6ipiHuii рет жол успнде, Шаншарга не деп жауап берерш бшчей, жаны кдгсылганда айтгы. — ©юмет айтгы, 6i3 кенддк, кдрсы келер шама кэне? ©юметпн, жарлыгы деп Умбеткдли отырып алды, ою м етгщ адамы деп е з куйеу балам ы здан 63iMi3 кррык,тык, М енщ угымымда, ею м ет деген — кудайдан к еш нп куры гы узы н н эрсе. О дан KymTi болам д еу — акд1лсыздык, ©юметке батынганым болса болатын шыгар, 6ipaK, жауыздыкрд ж ата крймас. — Байды кампескелеген неге жауыздык, болады? Кердщ гой жаца сондай байдьщ 6ipiH. Айамау керек оларды, — д е д Жусш южшш. — Кэмпескелегешшз уппн Кдсен кусатьш олар б е д OATipin кете берулер1 керек пе? — М ен сайасатты онш а угып ж ары тпайм ы н. BipaK, атамньщ акедлы адам болтаный б1лем. Байи, кыйанатшылга кдрсы шыкдднды мен де куптаймын, 6ipaK, бай екен деп акрглта кдрсы шыгуга бола ма? Тап ж ауы деп кдлайда 6ipeyai курту кджет болса, байдьщ ад, кедейдщ де оцбаиндары тольш жатыр, неге соларды куртайм ы з? — KiMAi куртасьщ? Кедейдд ме? — Танауы делдшп, Ж усш Шаншарга шаншыла кдрады. — О ньщ ж азыгы не? — Ал байдьщ жазыгы не? — Ж азы гы — кедейдд кднап отыр. Малым бак,тырады, епнщ ек-предг — акдгсын берсе бередь бермесе бермейдь Кедей кыцк,десе, одан з орган ы штейдь Kerin кдлайын десе, кун1н к оре алмайды; к е тп е й ш десе, кррлы кдд ш ы дай алмайды — кедейдщ куш осы. Mine, байта Kipiirrap боп оскеннщ 6ipi — меимш. Ko3ip, кудайга шуюр, кррада малым болмаса да, крлымда бюштм бар: бай матан емес, байга мен дегешмдд штетем. 287

Ъвкцтан ЛуЬквкв-цлы_____________________ — М уны ды з дурыс. У акдптыд солай болтаны рас. BipaK, байдьщ устемддтнен кедейдщ устемдатнщ нес! артык,? Бупн билж ауысса, ертец байлык, ауысар. Бурынгы кедей бай болар, бай кедей болар, екеу1 оры н ауысады, — эдьуцк деген сол ма? Атын 6ip кдмшылап, Ж усш ойланып крлды. \"Мына крзак, ойьгмнан жацы лды рып яибердд-ау\", — дрд1 эуелде не айтпак, болганьш есш е ту а р е алмай. — Ж о , олай емес, — дедд аткр 6ip ж амбастай отырып, — Кедес егаметшщ макраты кедейдд бай, байды кедей кдллу емес. Кедей де болмайды, бай да болмайды, 6api тед болуга тшс. — Бай да болмаса, кедей де болмаса, онда б э р м з орташа болуымыз керек крй, солай ма? — Солай ш ьтар. — Ж усш иыгьш кдшкад етюздь Сурак, тереддеген сайын жауабыныц жугандау боп бара жаткрнын байкрп, крдалган жергнен крн алатын ж ш тгеи к^пгкрктдй бастады. —0 з щ icreyre шамад жетпейтш жумыскд крсымша адам жалдайты н болсад, онда озгеш кднау деген — сол, сондыдган артык, дэулет жыйнап байуга болмайды. Мен, aftreyip, кедес ею метш щ сайасатьш осылай угам, соны крлдаймын. Одан а р ы терендеуге уш еуш щ де б ш м жетпедд. К пэпбек Крйшыныц белше Крсеннщ ж е т о н етюзген куннщ eprreci к р т т ы . Жумэддлдд жедгесшщ крсына тэты уш- торт кунге кдлдырды. Айак, Крйшыны орлеп Ш атгыд аузына шьпдфн с о д мен епн-жайды коре кдйтам деп, езге ад амдард ан болипп Акдсумбезге кдрай бурылды. Кдсен ушш крлай кек алам, юмнен к ек алам деген ой кекеш нен кетпей кргйнай бердд. BipirmiiAeH, Кдсендд м т и с э дылган — бул. М1лисэ болмаса, о ны д бандыны куып н е о бар? Еганнгууен, Ракд>1мжан оны К п е п б е к у ш ш влттрдд, е й тк е ш атасы М етербайды кэмпескелеген — сол. С оныц бэрш бш п турьш, крлайша бул Ракрпчжанды крл1'а ту а р е алмайды? \"Крита — крн, жанга — ж ан\" емес пе? Ж а за с ы з калган кдллмыс жауга батырлык, бередд, сондьпрган о ны ж азалау керек. Ашу-ызадан ез1н зорлап алыстату ушш, ыдылдап эн айтгы . Э у е ш де, елегд д е жок, ыды лм ен бастап, б 1раздан кешн эуен тапты, артынан аузына елед тусп:

OtCai/ окамдан аманда... — Он туймец омырауда кртар-кртар, ТуймецдД агыткднша тац да атар. Туймечд*, келер болсац. агытып кел, Шамам жок, агыткрнша шыдап жатар. Айтып келе жаткрн свзше ендд гана мен берш, айдалада ез-езшен жымыйды. Эуен де, олец де Ш аншардан еспгендерг Ол айтса, жарасымды, ал буран epci сыйак?ы. О л крскрйып хальщ ъщ кезшше-ак, айтады, бул бугынып айдрлада айтады. Акдумбездщ куцгей жагынан шырып, епн-ж айга айрыкдга куанышпен кррады. Шыруы шыкддн-ак, екен, алайда -плерсекке тайап крлган кек егш тощ ан юс1дей 6ypicin тур, ен/vi 6ip апта ж ауы н тимесе, ушып кететш дей rypi бар. Ецбепш з еш кетер м е екен деген урей К пвпбектщ ж урепне инедей крдалды: кепш ш ктщ ырызгысы текке T orw eA i турраньша iiui ашыды. “Эй, ащлмак, басым-ай! — де/у Кшддктебенщ батыс жак, бетшен 6epi к есш п жаткрн кец жазыкдр басын шайкрй кррап. — М ына жазьпуср ексек крй, ж ан кдгсылганда, Ыргайлыныц суьш да, бурып экеп Баркернеудщ суьш да пайдаланар ек. Кернеу турранды кермейтш кер екем1з-ау!\" Кенет Акуказык, жакуан келе жаткрн салт а л ь п а коз1 тусп. Кун жамбаскр аутанда ауылдан шыккднына кдраганда, алыскр бармайтьш адам. Уц1ле зер сап еуу, асгындагы атгыны таныды: .Дэулегпю. Сол. Егшдд 6ip ш о л ьт шыкдак, крй, tips. Мына ашыкуары егшнщ аргы-берп ш ел Акрумбездщ крсьшан алакрндарыдай кершедр, ал apiperaeri белес-белестщ асгын балалык, жасап кррамай журген жок, па екен? Кайтер екен, бакэрлап Koprici келдь Аздо/мбездо крлкрлай барып сайга тусит к е т е к бсмды. Крй арата кеп крлды екен деп, атгыра Крита кррагапда, оньщ орамал тарткрн айел екенш байкрды: Элсиэ. Луп етш ж урен аузына тырылды. М уныц осында болатынын блгендей далме-дал келе жагкрнын кррашы! Б1реулер байкрп крлмасын, крсыма келгенше оран да кершбей турайын деп 1айлады. Сайга келш атьшан тусп де, келемдлеу к а д е т асгына баса огырды. Элсиэ оны мунда 03i отыррызьш кеткендей ойда жокца жолык^рнына тук тан, крлмады. Уадел1 гаслеруун кезжкенщдей, кеду /у1атынан тусш крсына спырды. Крзакрл женмен алдымен амацлрсп.1, арръшан Крсенге кеиул айпы . \"Крй козле сабыр сакзауды блесщ-ау\", — деп, Кпепбек оньщ усгамдылырына ш лей рыйза. — Балац крйда, неге е зщ журсщ? 19—793 289

Ш очяялн ________________ _____________ — Дэулет кешел! 6epi ауырып кдлды. Акдш, 6api Ыргайлыньщ аузы нан 'госпа жасап сура туситп. Акдш та сыркдт-ау деймш, бугш кез^ме туспед. Кептен 6epi еркшдеп сейлесе де алмадык, эцпме айтьщызшы. — Е, не ещтме бар дейсщ, мен еспгендд сен де если ж урген ж окрьщ ба? Bapi бурьшгысынша. — Кдсерщ гам елпритп, аньщталды ма? Ю тэпбек e3i бьлген ж ардайды а й та кеп, енддгт ойы Ракдпчжаннан кайткенде де кек алу екенш ескертть Сол- ак, екен: — Ракдш жанньщ ©лпргенше анык, кознуз жете ме? Бэлгам, ж алайы рлардьщ 6ipi ш ьтар , - деп, Э лсиэ ойда жок, кудисп есше салды. — Аныкуап алмай жатып 6ipeyre обал жасап журмещз. \"Шынында, солай болуы да мумган-ау. Таныс болтан соц, ез крлы батпай, элде Ракьпчжан баскрга алпртп ме екен? — деп ойлады, — О л — жалгыз, жалайырлар — кеп, капшшкке Ракьмж анньщ 6ip ©3i не гатей алады? О ньщ ел пр м ейк дегенш эрй5ер1ден кейш жалайырлардьщ тьщдамауы да мумюн. Ашу- ызаньщ ырщлмен ол жарын ойдамаппын-ау мулде\". Ащз1л крскрн Элсиэге кдбарыньщ асш м ен жылы таргып кдрады. Шекесшен шьш-шьш тер шьпъш жшсш отырганын ащарды. М елдр тамшылар томен сыркыганда, бет ушындары шок,тарыдай секпш су тубшдеп кум сеюлдендь \"Кудвй маган бул эйедгу куанышкр жолыкцырган екен. Крлымньщ бутан жеткеш бакрптылыгым шыгар\", —д е д кегарепн шымырлаткэн куштарлыкцвн басы айналып, улб1реген ерншщ ар жаташан кр[лт-кр1лт кершген ак,сугт1ске карай бугалденеамен тецкер1ле умтылды. — Ж а ц а рана Ш аншардан еспген 6ip елецад айтып, айдалада ез1мнен ©з1м уйалып ем, енд| соны сатан айтып береш нш ь О н ы Э л си е д а бьледд екен, \"он туймец\" дегеннен-ак, омырауы н сыйпап, бетш баса кулдь — Ы м ьщ ы зд ы ук,тым, а п ъ щ ш ы л бы р ы н крлымнан альщызшы. Bip оймен Кттапбек ж айлауга шырып кеткен Мэуплддшне келдд. — \"Плеулр сен У минэнщ арты нан бары п кел. Ж алайырлардьщ йхпнен кррындасьщ аркрглы сы р тарт, сенен рн пбм куджтенбейдт Кдсенд! гам е л п р г е тн аныкхап кдйт. 290

___________________________________Ж ар оЫадан алганда... Он кун журсен, де, осы ттлегтмд1 орындамай келме! — дед1 Кггэпбек кэгйыла ныкцап. О ны MayriA он кунге ж етю збей-ак, орындап кдйтты. Аралтебе, Сатылы деген жерлерде жалайыр шднде Андас руы отырады. Соларга узатылган кррындасын i3Aen келген боп, М а у т аткезш ыердщ эцпм есш абден сурастырды. О л жак,тыц адам дары К ггапбек пен К ,асеннщ де, Ракымжанныц да и м екешн екшеп жаткдн жок, \"Суанда сондай болыпты\", — деп с о т бередь Жылтылдап ею бепнен майы шыккан, талтандап басатын yid кез 6ipeyai Уминэ ушне шакэфды. С ол кунп аткезиплердщ ишнде большты. Керген-б1лгенш букпей айгкрнына дасгаркдн ycTi ант-су iurri. У м инэнщ к у й еу ш е туган б ел е екен, \"Туысгыгымды кдшмай айтьш огырмьш, эйтпесе KepaiM деп куа болатын ic емес\", — деде \"Бу Kici oripiK айтпас. Ондайы жок, ем \", — деп карындасы да сенддрдь Крсен/у Ракрпижанныц e3i eATipimi. Аткезнилер Шобалайга кун жарыкуа келедь Ж алпы саны — огыз торг. Артынып- тартынган, барииц де ж уп бар. кшндеп ж уп жок, жалгыз адам — Ракрпмжан. 1ленщ оц крпгаАындап>1 крльщ кдмысгьщ эр тубш б1летш бале екен. Айдарлы м ен К рцы релецнщ арасындагы тау ишнде ине жогалса да табатын Typi бар: сурлеу, сокдак, асу, мойнак, ашык, калтарыс дегендерщд! тугел бтедь Шобалайга кеп жайгасып, ецд[ 6ip жендеп демалармыз д еп огырганд арында, шабдар а т мшген 6ip дплиса сап еге кдлады. Бакылап жатып, жайбаракагганган кёздерш куткен болу керек. ©ж ет житг екен, бесатарымен окуалып турып бэрш пзкдтар туррызып крйады. Булардьщ б1рде-б1ршде мылтык, жок, бар болса тек баю гана. К^зыда кдрулы мшгсэнщ крлына тускен аткезш лер крйдай шулайды. Крнжыгасьшан узын жш шешш ал ьт ммисэ буларга карай лакцырады. \"Мэ, мьшамеи 6ip-6ipiHAi байла!\" — деп буйырады. Сол арада Ракдшжан: \"Эй, Кдсен, — деп м ыисэге алгаш ттл кдтады, — саган icrereH кастьпымыз бар ма, б13Д1 егаметке устап бергенде, саган тиер пайда не? С ен биуу кермеген бол, 6i3 с е т кермеген болайык, 6ip жолга 6apiMi3Ai босат, будан к е т н аткез тар тау га ант берешк\". \"Огтама, контра!\" — дейдд оган мшасэ. Таты б1рдемелерд1 айтып Ракдзмжан сейлеп келе жаткдн кезде, мыисе бесатарды басьш кдлады. Ок, зын, еп п тебелершен шед1. \"Эй, кдра кдлпакуы! — дейд! акдфып. — Ана ж ш п ал дд, касындагы м урпы караньщ крлын аргьша кдйы рьт байла. Бол! Байламайды екенсщ, каз1р с е т атам. Барще де огым жстед!. Кашсандар, куып ж у р т агам. Одан да ауданга барып, 291

Ъкксцлшн НчШкй-цлы сол арадан айы птарыцды телеп, аман-есен уйлер1це кдйткдндарыч олжа. Бастаушыларьщ гам?\" Ешгам жауап бермейди Сонан соц: \"Ракдочжан, сенбющ?\" - дойди \"Из, мен\", — дейд| о л Сонымен, он шак?ы адамды байлаганнан кейш ж ш жетпей калады. Аткезиллердщ шылбырьш, жиггерш ш еш ш экеп, бэрш 6ip-6ipiHe байлатады. Ец соцында крлы байлаусыз Р а к д ш ж а н Fana бос кдлады. “Ал ендд 6apin алдыматус\", — деп, иплисэ буларды шубыртып жайау айдауга айналады. Сол кезде ьпнкдтьш, Ракдочжан алдыга шьпып ■пзерлеп стгыра кетеди \"Эй, Кдсен, сен — солташул, мен — акдга, 6ip Хангелдипц баласы емес пе ек? Екеумцден озгенщ 6epi жалайыр, осынын, era-yuieyi рана найман. О гыз торпнщ крсарында спыз торт ат. Экеле жаткдндары: апыйьш, тулю мен кэскдфдьщ ел-ripid, кдггайдыц ж1беп мен асыл булдары, шай, щ н т — жаньща кэжетгщ 6api бар. Соньщ кдншасьш алам д е с е ч де ал, oipaK, б1здд ж1бер\", — дейд1 жалынып. \"Ж ок, болмайды. М ен ейтш егамегп алдай алмаймьш. Атьщ да, алтыныц да — 6api халыкцна. О ны иемденуге мешц кдкдш жок, Кдне,тур, басга!\" — дейд1 дплисэ жегап. “Эй, шырарым, с е н м е ш ч б а л а м д а й рана б а л а е к е н а ч . 6i3Ai босат. Кдорысымызды алып кэйгеоц. 0з1ндей бала-шаганы багамыз деп тенпреп журген жандармыз. © зп^щ де эке-шешец бар шырар, бала-шагамыздьш, коз жасьш а кдлма!\" — деп, егде 6ip Kici е п л т етшеди \"Акракдл, мен занды буза алмаймьш. ©гамет мега занды бузу уппн емес, крргау уппн мзлисэ крйды. Жур1низдер, ак,-крраларычызды ею мет e3i тексередГ, — дейу ми\\исэ. Аткезпплер ж ал ы ньт, Кдсен кенбей кеп уакдгг шеди Тау inn кэранды бола басгайды. Bip у акдпта Ракд|мжан: \"Кдшаметпк дос болайык, Кдсен. О сынш а адамды жылаткднда сен не табасьщ? Булардьщ ж азы гы жок, басгап кеде жаткрн — мен. ©гамет атса, буларды емес, мега атады; сотгаса, мега сотгайды. Кднша дегенмен бауыр емесш з бе, маран ж аньщ ашымай ма? Крстал мен Крйшыньщ белш катар мекендеп ескен атаныч урпагы едж, 6ip атадан тарап, 6ip-6ipbri3re ж ау болганымыз ба? — дейдй— Tiriri болмаса егам епце мега усгап апар. Мыналарды крйа бер. Аман-есен а л ь т еггем деген мен ед м , мен уппн куймесш\". Кдсен оран да кенбейди Кррацрылык, крйулана берген сайьш Кдсеншц к^ггыльпы да мукрла береди Э уелп ашумен айдап кетпеген соч, 6ipre- 6ipre босап бара жаткднын ©3i д е байкрмайды. Соны сезген Ракд1м ж ан ендд 6 ip к езд е: “М е н о с ы а р ад ан еш кдида крзралмаймьш. Ж ай ау ж у р еп н хам м жок, шаршадым. А тьт 292