Б. Нұржекеұлы. т3

Ш с ч л я л н Н чЫ ика-цяы ________ _______________ кдшу керек\". Арыкуыц ж иепн жендеген боп кетпешн иыгынан туардд. Коз кыйыгьш салса, келе жаткдн — сакалды ор ы с Typi Tirrri шал деуге де болатындай. Кдирынбаганына кднша кун болды екен, аузы-басьш сары ала жун басьш кетйгп. Булардыц кдкцасына бурылмады, тисе токгамай тартьш келедд. Cipa, м унымен сейлеспек ойы бар. Ендд, теуекел, келсе келсш. Алыстан айкдйлап айбат керсетпеуше Караганда, крфып-жойайын деп келе жатпаган сыйакгы. Сакалды орыс ни еп тузу екенш байкдтьш, о д е т сынык, амандасты. Асыгыс екенш ацгартып, б1рден ецпмеге кеигп. — М ен осыдан дэл жыйырма жыл бурын Алексей Гаврилович Йарушиннщ жерплйсп командасында оскери кдязмет аткдрып ем. Ец oyeAi генерал-майор Толстовтьщ баскдруындагы Батые Ci6ip к азак бригадасында болдым да, кейш ауырып калып Йарушинге ауысгым. Сол кезде кдланыц шыгыс жагындагы ец шетга кошеде, шамамен дал осындай бас жагында Подгурский деген Kici туратын, будан к е т н oai болам ба, Tipi болам ба, сол уйге 6ip rape к е те тн деп ем. Таба алмадым. — Подгурский? Орыс па, поляк па? Ондайды еепмеппш. — ©3i орыспьгн дейтш. Ендит олген шыгар, со кездщ озш де елуден асьш калган адам едд. М енщ б1летн дегешм: era кдязы бар ед4 — Надиа, Зойа деген, енддп олар да мен кусап каргайган болар, гам быедд. BipaK Зойа менен ега-уш ж ас кнш едд. — М е т ц мунда к е л гетм е 6ip ж ы л гана болды. BipaK, бул тещ ректе, rirrri кдлада Подгурский деген ешгам ж о к Ж иырм а жылдан oepi не заман, 6ip жылдыц шпнде-ак талай-талайды к о р т жаткамы з ж о к па? — Дурыс айгасыз. М е т ц де буйпп ж ургетм сол талай- талайды коргеннен. Ж асым елуге кеп кадды, мына топалацнан аман шыгар-шыкрасым белпаз. 1ле выселкесшенмш. Ею per уйлендич, екеушен де балам ж о к Зойа екеум1з уйленбек больш ек, OKeci рукрат етпедд; катал, тым MempiMci3 Kici едд. Акдфьшда осындады 6ip бай орыстыц баласьша узаткалы жатканда, акыргы рет жолыкканымда: \"Миша, менщ шпмде сенщ балац кетш барады\", - деп едд Зойа. Рас айтгы ма, меш эншейш риза кдялу ушш айтгы ма, бымеймш. К^гтата кашьш барамыз, одан аман-есен кайтып келудд кудай жаза ма, ж о к па, гам бь/шгп, ец курса Зойадан менщ урпагым ж ер бетшде бар-жогын б ы т к е те тн деп ем. Бар болса, сыртынан 146

___________________________ Ж а р окамдан аманда... да болса 6ip кврсем, жетедг. Содан кеш н елеем еле берешн деп ем, теп. — М ен ci3Ai онш а тусшбед1м. Ci3 крйдан к е л е аз e3i? Акрыз ба, щазылсыз ба? — Эй, б1лмей турган шыгарсьщ? 0 з щ татарсьщ ба, орыссьщ ба? Турще кдрап гам екеншд1 м ен д е ажы рата алмай турмын. — Кдзакдын. Тек шешем орыс. Сондыкуан гой аздщ тур1мнен кайсысына укратарыцызды б1лмей турганьщыз. — Бесе. Сен де меш шынымен сейтш тамге укратарыцды б1лмей турсыц ба элде едега сы р тартьш турсын, ба? ©зщ кдйсысьщ: акцысыц, кагзылмысыц? — Мен ж ай шаруа кутан крзакрын. — Сол сенш дурыс. Тубшде бэршен езщ кусал жай шаруа кураддар озады. М ен ез басым осы журю1ме к а п ы еганемш. Надандыгрган айтакка epin акцгмак, болдым. Есщде болсын, 6i3 e,\\i к е р е с ш щ к е ке с ш надандык,тан ке р е тш сыйакуымыз. Сендер ойлайсыцдар орыс окапан деп. Б1здщ де о к ц т жарытканымыз шамалы. Ж аудьщ улкеш надандык, екенше менщ квз1м ебден ж етп. Ал надан адам е з басына тимей, еш т е ц е т туешбейдд; алдын ала ештецегп болжай алмайды; гам катгы айкайласа, соныц соцынан epin сандалдды. Мен сейгпм. Тып-тыныш ем!рицд1 е з акагмакзыгыммен тас- талкан етпм. Бай де емес, кедей де емес, езщ кусаган ез шаруаммен е з 1мд! асырап ж урген адам еддм. Кедейлерге байлардыц мал-мулган таратып бередд, бай йен кедей тец болады дегенге карсы болдым, кара басып. Сондагы ойым: бай байыса, ез ецбепмен жылдар бойы крр жыйнап байыды, ендд соны бекерден-бекер баска 6ipeyre калайш а белш бередд; булэддлетпк емес деп ойладым. Нем бар цлд?!Тыньпп кдиа акдгрып кутш журе берсем, ж уре беретш ем. Юмдци дурыс, гамдцц терю екенш кушпен дэлелдеуге KipicriK те кегпк. Ендд бггп, ешгамдш де дурыс болмайды. Ьам Kyurri — сол жецедд, сол езш эддлетм ш деп жарыйалайды. Ай, сорлы халык, сорлады гой! — Эл1де кеш емес, каруыцызды тастап, осында калмайсыз ба? Белтам, Зойаны да тауып алудьщ ceri тусер. — Ендд маган кайта мойын буру «айда, крлым кан, оган екшщ 6ipi куе. Шаруам бггкен адаммын гой, бауырым. ©з ютеген кдллмысымнан вз1м крркам каз1р. Кррыкканымды басу уипн, 031МД1 оз1м алдап айкайлаймын, жындангандай кеп жзуды аткулаймын. Сондагы жауым — езйч сыйакцы сорлап 147

Ъвксцтан Miffnluke-ipu__________ ___ журген орыс. Балгам, ол да мен кусал осыныц бэрше еюнш журген 6ipey шыгар, оны мен кдйдан б1\\емш; карем келген сон. атам да тастаймын. Бэриоздо батыр кып журген — крркдкуык, Bip-6ipiMi3Aen к рры кдады куан, 6ip-6ipiMi3Ai кдф ы п жаты рмыз. Б1здщ батылдьпымыз к,олымыздата крруда, крлымыэдан мылтык,кегсе, беден батылдык,та кегедк Ж урепм ен ерлщ жасап журген ешгам жок, Нагыз кудайсыз б'реулер болмаса, ез кдндасьш журепмен жек корш, оны крфып-жойуды ерлж санайтьш адам бола ма? Bipax, гам б1лед1, осы кеды там ы здан кудай да Tepic кдрап кегп-ау деймш , кудайдьщ х,атысуынсыз кдярылып жаткдн сыйакцымыз. — Ойлай-ойлай эбден шаршаган ехеназ, созпрзден к ерш ш тур. Б1здщ казак, ci3 кусал кудайды акуамайды, \"кудайсыз курай сынбайды\" дел, бэрш кудайга жабады. Егер шынымен еганш турсацыз, мен сед! ушме тыкып алып кэлайьш, ш еш емнщ 1здеп келген бауыры боласыз да журе 6epeci3, ж урт кудЬстенбейдь — К,ой, бауыры м. © зш е щялганым аздай, енд1 сега былгайтын жайым жок, ©леем, ез кунам езш е жетеду еганбеймш. М енщ жаным езш е аишмайды, 6ipiH-6ipi кртрып жаткрн хальидф ашыйды. Жарайды, оныд 6api узак, оцпме. М ихаил Горкольцев дегенд! есще сакуа. Егер Зойаньщ 6ip хабарын бкеен, жолык, менен салем айт, осы жагддйдьщ 6apin жасырма. BipaK, байка, ез!це зыйаным тиш журмесш. Акуьщ эскер1мен узак, сейлесш турганыцды кериплер1ч керсетсе, басьща ол да пале боп журер, сак, жур, бауырым. М ен ендд Зойаны таппасам да, бастыгымньщ кещрдепне куятын б!рдеме тауып кдйтайын, гамде бар? Сыртынан керсетш ж1берсец, сеш сатпай-ак, езш сурап алам. Сатса, сатып алам. О л жатанан кррыкда. — К ел еа кешеде, ар жак, кдтардагы тертшпл уйден сурадыз, содан табылып кдлар. Ал ендд женицзд! дурыстап айтынызпп»1| м аната атыс не щялган атыс? Оган аздщ крты сы цы з бар ма, жок, па? Егер сенбесещз, айтпай-ак, крйьщыз, мен жай, б1лу уппн сурап турмьш. — А ты-жотнд) айтпай-ак, крй, уйщд! к е р с е п т. Егер аман-есен болсам, 6ip согап Зойаньщ хабарын езщнен бшп кетермш. — Анау кек кркда. М енщ де, экемнщ де у й сол кдкпаньщ шпнде. — ©лмесем, 6ip согармын. Ei3 Верный жакуан кщпып 148

_____ _______________ OfCa ij окамдан аямнда... келешз, бауырым. Затыльников дегеннщ кызыл эттреп окшелей артымыздан куып келедь Енддполар да Алтьшемелден асып калган болу керек. ©3i кдшып келе ж апф ндар озгега айай ма, кдзармаларьщныц быт-шьггын пгыгардык, Bapi6ip сонда да ж ецгем з жок, ж ецш п кдшып барамыз, бауырым. Жарайды, сау бол Тертшни уй дедщ бе? — Иэ, тортшнп уй. Бшк жасыл кдкдасы бар. Аман-есен больщыз. — Ращ ет, езщ де аман-есен бол бауырым. ©стш тату- татп ж уре бермей, кудай атгы гой 6i3,aj. 3apin есещтреген адамша Михаил Горкольцев кдшан кел еа кошеге жетш керш бей кеткенше сулк, турган кдлпы крзгалмады. Ж ау адамньщ жаулык, 1стемегегане кайран калды. Онымен сейлескенш 6ipey корсе, оте кдуитп екенш ендд ануарып, жан-жагына урейлене карады: кошеде тырп еткен aipi пенде кершбедд. Кдшкдн акуар кала тургы ндарына тшспедд, ж е р п л и т ею мет адамдарын кудалап аддемедд де. К азарм аньщ imiH ойрандап, н е icrece де соньщ йшнде icreAi. Уш-терт куннен кеш н туткдлндарды айдап Кдэргаскд кар ай крзгалды. Ашынган акуар айуандыкуарын сонда керсетп. Кд>ггайга erin кетпес бурьш олар карусыз туткындарды кылышпен туралап eATip/y, оньщ Ke6i ж ы йырм ага толар-толмас жап- ж ас жггптер. BipiH-6ipi кырган сайын адамдардьщ ар а ж ш ашыльш бара ж ап ы . Акуьщ эскерш кызылдар жецсе, елге тыныштык, сонан к ейш гана орнайтьш ына ептеп елдщ кез1 ендд-ендд ж ете басгагандай. Кдрулы ж ауды курткдн сон,, кдлыпты TipiuiAiK кдйта орнардай кершдд, умгггенддрдд. Аз куннен кеш н кдлага Н иколай Никонович Затыльниковтьщ кддзыл гвардия э п р е п келш юрдд. 1ленщ aproi бепнен Мураевтьщэскерш купи жургенде, берп бетшен акуар да, кдязылдар да бурын ж етп . Дурлше куткен М ураевтьщ Ташкент Кызыл гвардияшылар ariperi кдлага содан кешн барып юрдд. О л келгесш, уйездд жаудан толык, тазар1уды соган тапсырып, Затыльниковтьщ ariperi Крпал, Aenci уйездерше кдрай бег алды, Акуардан азат етыгеннен кешн уйез басшылары а легенде кдлалык, м мисе бастыгын тергеуге алды. — Сендер не кдрап журсщдер? Кдланы жаудан неге крргамадьщдар? — дедд Соколовкд Малинин. — Кдрулы аскер еш тече icreft алмаган ж ауга азгантай 149

Ъвксцтан Нф/свкв-цлы_____________ мьлисэнер н е штейд1? Бес м1лисанервшщ кару-жараган ак;гар тартып алыгггы, баскдсы аман. — 0 з щ кдйда болдыц? — Ф ролошъщ уйшде тыеылып ж апы м , кдсымызда тары ею кд1зыл аскер болды. Ж а у кеткенше ешкдйда шыкрадык, Соколов ею куп кдмауда отырып шыкуы. Айткд!1да-рьн (ыд шынддпс, екеш анык;гал1аннан кейш гана турмеден босатып, кдйтадан к^гаметше крйды. Казармадага Kjjipn.nira тоелей эпрет к о м ан д а И.Ребровтьщ саткршдыты себепгш болтаны аман калган капьглгвардияшылардьщ айракуауымен толык, дэлелдендь Гппнде С авва Ж м утский бар, он ею адам кдрагаылыкуы пайдаланып Лесновка селосына карай кашып улгеритп. Сол кум казармага крнбагандар аман калыпты. Ак,тар каланы басып алган 6ip аптаньщ мпнде, одан кейш де 6ipa3 сойкдн казак,ауылдарында да большты. Оньщ хабары уйез орталыгьша жаца-жаца кешшп жетш жатыр. Оларды еспгенде, Зэрштщ тебе шашы т о турды. 19-уш н Kyui С а та й болысты к, к эм и с э р ш е н ж ан гуршиспретш рапорг келш тусп. 1<аланы акуар басып алран c o n i пайдаланып, винтовкамен каруланран ею жуздей гарампы Сатай болысынан 300 ат, 70 сыйыр, 6 туйе, 2100 крй жэне 24 ердд таргып альш, И адамды атьш OAiipin Kerimi. ©лген адамныц саны 11-ден де коп болуы мумюн коршедг эл1 анык, малшет ж ипальт улгермей жагса керек. Ак, казакгар куылган сон, арты нан кдшыл гвардияшылар келш, cipo, М ураевтыц оскерлер1 болу керек, Сатай болысынан тага 111 ат а\\ы п кетйгп. План 6ipa3 куннен кейш Топрек болысынан да жайсыдаду хабар ж етп. 1916-жылдан 6epi Топрекгщ болысы бон келе жап<ан Сейдахмег Берджржин соцп.1 кезде к а п ы наундс- тын, б!рак, кдпметшен ресми турде ал! босатылмаган-ды, Тунеукуш Затыльниковтыц ariperi сол арамеи откеиде, Зидренко деген жауынгер болысгьщ уйш копе-кориеу уптеи кепггп. Уйдеп облигацыйаларды, болысгьщ эйе/М Айшамыц жузис, б1лез1ктерш тонап экетедь Kaaip еидд Зндренконыц кай арада жургешн, ол1 иэ Tipi екенш 6ip кудаи 6L\\cin. — Сонда муныц 03i кдлай болтаны? Кашып бара жаткан казактар халык}са тимейдд, ал оларды куьш келген кдозылдар Q3i тонап алады, халыкуы жаудан крргатанымыз осы ма? — дед! Зэрш Малининге ызасьш зорга тежеп. — Зэрш Ултанбаевич, 0р1н1шдеи, халык, ак?ардан кдиша азап керсе де, олардыц устшен оюметке ары з айтпайды. 150

___________________________________OtCap окмадан аманда... 0йткеш ол — жау, жаудьщ солай icreyi занды деп есептейдр Ал крвылдар — ез1лпздиа, оларды тарппке шакргруга тисгаз. Екшнпден, кдгзыл эскерд щ ш пнде де дуниекрцы з оцбагандардьщ ж у р г е т гой. Д ереу Затыльниковке ж азып ж1берейк, жазаласын Зидренконы. — Ал Сатай болысыньщ жардайын не icreftMi3? Акхардьщ ылацын пацадланьш урпырлар, одан к е й н кдвылддр, барлык, Muricreri атгарьш с ьты р ы п экепсен екен. Теп, кдзакхьщ малы сурауы жок, тегш мал деп ойлайды-ау деймзн 6api. Мураевкд азд щ кдтгы ескерткенйцз ж е н шыгар. О ны 6i3 буйтш ез халкрпчызды 03iMi3re крркдггып бер ед деп куткем з жок, крй. Будан кейш халык, кэйпп сэбегп крлдайды? Ак, патшанын, эскершен кдвылддрдын айырмасы кдйсы сондд? Кдра халык, муны ж еке жауынгерлердщ кдтелт деп уга ма, жок, кецес егаметшщ бугал болмысы осы деп тусше ме? Егер кдзак,ауылы сэбегп крлддсын десещз, ауыл-ауылва адамдар шыгарып, бар шындыкцы журткд тусЦл5ру1М1з керек. М ураев эскершщ тэр- тш йздшн обылыскд 6iAaipiHj3, Сарыбел ж а щ а олардьщ 6ip тобы кд13-келшшектерд1 зорлаура д еш н барран. О ндай маскдрашыльпды патша e o ce p i де жасап керген жок, Бул не, кдгаылддрдьщ e rip e ri ме, халык^ы зорлаушылардьщ erriperi ме? Уйезден тез кетуш талап етйцз. Оган сщдщ кдкдщыз бар. — Талап етем1з. Эрюм-эргамнщ курролш м ен де ecrin жатырмын. Мураевтьщ бвге пайдасынан repi зыйаны басым болды, акуарды емес, олар одан бурын ез адамддрымызды крркдггып тасгады. 1ам1эд1 керсетпей, хальпрсд\"Эдет кушЬпзд1 керсегкендей болдык, Дурыс айтасьщ, ел шпне жардайды дурыстап тусшддретш уггпшлер ж1берешк. Ti3iwiH ж асап экелщ Ьш , акд1лдасайык, — Сатай болысыньщ 6ipa3 ауылы кдшып Кдггайра етш кетагп деген хабар бар. Cipa, ол да М ураев эскерш щ жем1а болса керек. — Буньщыз жакры хабар емес. Дереу ш ара крлдану керек. — Болысгар бойынша еюл Ыбырайым Макдппыптан дд сакуандыру бар: Кекталдьщ орыс-казактары эр болыстан 75 ат, 100 крй, 35 епзден жыйнамак, коршедт \"Бул не к д ш ан зацсыз салык,?\" - деп сурапты. — Аныкуайык, ездершщ шырарып а л ь т журген защц шырар, Ж асыратьш не бар, Зэрш ¥лтанбаевич, roieriMi3 тузу болранмен, кеп жерде модениетапз бен шыдамдылырымыз жетпей жатыр. Э ск ер рана емес, б1здщ ауылра шыккдн 151

Ъйкоцлтлн Мфкекв-цлы____________________ басшылар дц куш байкртып крркыткдшды rayip кореад. Айгып туспдддруге 6L\\iMi жегпейдд, журт туанддрудд талап егсе, олар аюрецдеп айгайга басып шыга келедд, ез бш м аздж терш сойтш оуркемелейдд. Ж акэш да халыкрралык, icrep жоншде тетенше кэмисиэ курдык, Кдлтайра кршып откендерге, ол жакз'ан кдйта е з м з г е етш келгендерге ултьша ж эне сэбет егаметше крншалык, дэрежеде кдрсы болганына кдрамасган толык, KemipiM ж ариялайм ыз. в й тп е с е к болмайды, елдд урейленддрш алдык, — Кедшрщдйц жагдайын елге жедел айтып тусшддру керек, Лев Дмитриевич. Бул улкен жацалык, екен. — Иэ, улкен жацалык,. Верныйдан кдтынас келдь Кулжадагы орыс консулы Любаньщ обылыстагы icrepre араласуы зацсыз деш г Консул сабег еюметш ашыкц-ан-ашык, жакдамай агырган коршедд. — М ен осы, Л ев Дмитриевич, Кдятайра кдшып от!п жаткдндардан кцуштенем. Э скер де, ж ай адамдар да коп жипалып кдлды, Ж ацакы Л юбацыз соларды о з м з г е кдрсы пайдаланып журмей ме? — Пайдаланбаганда ше. И здщ ец улкен Kpyi6iMi3 - сол. Алраигкцд сыбысгары келш ж етп де, Кдэггайдыц куйы бузык, Олардыц айтуында, 6i3 халыкды е ц кдтал, кдн топсп оддспен баскдрып отырран коршем1з. Адамдарды айуандыкден кдяйнап, нэрестелердд апасымыц курсагынан пр|дей жарьш ал ьт, шеш есш е к о р с е тт турьш козш ойып тасгап, сонан соц oip-oipAeri ayeAi крльш, айакын, сонан соц кеудесш ж ул ьт а л ь т бугарлап олпредд екем1з де, баскдларды крркрпу ушш, кегашлж орындарга э к е л т эдеш корнеу тасгап крйады екелпз. Керддндз бе осекпц кд| ипалык уятсыздыккэ барганьш. Б!здщ еш мет кдшып еткен адамдарды кдйтарын беру ж айы нда соз крзкаса: \"Сенщ каш ш ер жазацнан мен кутцарып калкан адамдарды сурап кейтесщ , сакан кдлдандары да жетпей ме?\" — дейтш кершедд. Жацакы, оздц айткрн кд>1зыл ескерлердщ кдллыкгары осы есекке май куймай кэйтедд? М шеки, осьгндай жардайда кдтац т э р тт талап егаей бола ма? — Кртац тарт1б1ц1зддц Ty6i тары жазалаура, к,оркд>пуга апарьш сорады гой? — Сорады. BipaK амал жок, Ержсдз кдтал болуга тура келедд. Алайда б1зддц кдталдырымыз кдрапайым халыкдф емес, сол халыккд кыйанат жасап шыргандарра барьгггалуы керек. 152

_____________________ Ж ар о/самдан алмнда... — Ke3ip кдзакхар жайлауга шьпдгы. А ткэ мшш ж уре алатын, казак, т ш н б1летш адамдардан, бэлюм, 6ip орыс, 6ip кдзакзан 6ipa3 адамды ауыл-ауылка ж1берш алганьщыз ж ен сыйакуы. Елдд тъшыштандырып крйтайык, — Оньщ ете дурыс, акдглдасайык. К,азак, ауы лд ары н сэбеттенд1ру уш ш Т урд ы м б ет болысына Зэрш, Токдрыстан болысына Эбубэюр Жугасов белшдь Бутан Зэрш кдтгы куанды. Булар баратын ею болыстьщ жайлауы ортак, болгандыктан, eKeyi уйезден 6ipre шыгып, барлык, жумы сты 6ipre 6iTipin кдйтпакдф келклг. Эбубэюрдщ Зэрштен 6ip ж ас улкенддп бар-ды, 6ipaK, ездер1 курдас боп ойнай бередь Ka3ip Э бубэю р Ж эр к е н т уйезддк ш аруалар сэбетш щ мушей. Аштыкдф ушыраган жерплЬсп халыкээ комек керсегу кэмисиэсшде 1стейдь Сауатгы, терт ж ы л окрш 1904-жылы Ж эркент ауыл шаруашылык, мекгебш 6iTipirrri. Одан к ей н сотга ттлм эитк кргамет жасапты. 1916-жылы улт азатгык, кетершске кдтыскдны ушш тупщшта алынып, сол жылдьщ нейэФршен он жегший жылдьщ агусына д ейн Екатерннослав губернесшде айдауда болады. Сонда таско.'йр шахтасында жумыс 1сгейд1. Зэрштщ э к е а айдау керсе, Эбубэюрдщ е з 1 айдалган, украс тагдыр Kicire украс кезкдрас крлыптастыра ма, eKeyi кеп мэселеде 6ip-6ipiHe im тартады. Уйгенгасгьщ бедшдеп жыйын туе ауа басталДы. Эуел1 Зэрш уйездеп жагдаймен таныстырды. Артьгнан Турдымбет болысына кдрасты казак, шаруаларыньщ болыстык, аткэру кэмитеп терагасын сайлау кржетш туешддрдд. Болыс сайлайды дегендд ecrin, ж урт куш бурын дайьшдальш алган сыйакцы, дау-дамай, талас-тартыс болмады, 6api 6ip ауызддн Н урсейт Токебаевты болыстык, кэмитетгщ торатасы етш сайлады. Болыстьщ ic кдтазлдрьщ журпзупд хазгиы Константинов деген орыс болды. Аткдру кэмитетщ щ м уш елтн е Кггэпбек Кржагелдиев, Ж агеазы Ауганбаев, Байкрныс Крркрплев, таги баекдлар етп. Ал енд1 менщ 6ip туешбейтвим бар, мырзалар, — деп, арт жакхан жалац бас кара жптг дауыс кетердд. \"Жолдас\" деп сейлещз, 6i3 мырза емесшз, — д е д Эбубэюр. Ж арайды, жолдас-ак, больщыздар. Б1рак, мен аздердщ KiMie жолдас, юмге жолдас ем есгериузд ал1 анык, б1ле а\\м ай 153

увкеут ан ’ИяфоЫа-цяы__________________________ турмын. Болыскэ Н урсейт Текебаевты сайлагаВМён, бар icri c h i ре саласыздар ма? Онын, кедей боп ж ургетн мен G31Mосы уакрггкд дейш кергем жок, — Эй, Бепмжан, сен не айткдлы турсьщ? - деп, Байкрныс орньшаи южшетурегелдь — Енд( кэйыршы 6ipeyAi акеп болыс сайлайын деп пе ец? — Мырзалар, о, айтпакщы, жодласгар, тусшбш'еййздд сурауга да болмай ма, немене? — Сурадыз, сурацыз. Байкрныс, ci3 сал тура турыцыз. Аргынан айгарсыз. — Зэрш жалан бас жштпц сыпайлльпына гац: крсакдна icren турганы ма, жок, табити мш ез бе? Тыкдфлап щарган шашьш асыкдай сыйпап, Байкрныскд жымыйа карайды. Э д е й шамына ти е й н деп icren турганы ма, белпаз. — М ен мына Байкрныс Крцкднпевтщ взш онша тусшбеймш, — дед1 Бепмжан жайбаракдг кулш. — Бул кедей ме, бай ма? Мен оньщ мальш санаган емеспш, 6ipaK, оньщ 6ipa3 жы л Ycen болыскд шабарман болтанын, болыстын уй о тм е н ore жакрш жургенш жанры бжемш. Ал Усен кднаушы болса, Байкрныс неге кэнаушыга ж атай ды ? ©ле-олгенше сыйъфьш баккан 1<дшкршбайды Усен болыс канады ма, жок, па? О сы ауылдыц улкен-кшпсз 6opi 6L\\eai, Кдпжршбай сол сыйьфдьщ соцында ж у р т одл1. Нанбасачыздар, сурацыедар, ана отыртан Кпэпбектщ туыскдны. Сол Кдипранбайды: \"Сыйьфды жендеп бакпайсьщ”, — деп, осы Байкрныс залай сабаган. © прж пе, езщ айтшы, Байкрныс? — ©TipiK! — Байкрны с уш ы п турегелдь Ж эн е Бепмжанга жудырьтын туйдь — Урыссам урыскдн шытармын, мен Кршкдтнбайды ешкдшан ypFan емесган. Бепмжан жала жауып тур, жолдасгар, — С ен 6ip Кршкынбай емес, талайамыздыц басымызды жаргансыц, Байкрныс. С збет оимезт алдымен сеш кургуы керек. Сонан соц осында 6ip топ байлар отыр, 6api Байкрныстьщ касында отыр, — деп, крлын сол жазрщ сьлгедь— О тарбай би болтан, Доскдра би болтан, Байсакал — кеш е тана Усеннен кейш болыс болтан Kici. О ньщ атасы Комекбай Кржабайулы да бай. Ана отырган Умбетэл1 кажы, мына отыртан Жумабек, — 6api шетшен бай. О сы лар ортам ы зда оты ртан сон, ездер1 сыйак,ты Н ур сейт байды болыс сайламатанда, квчд! саилаиды? Ал 154

ip iiiiiii is

*it \\ ISiil l я Уiisil;Nli|llR;r. iIillflI!f h IЦ| *; =gi l l i l i iHU

Ъексцлтан Ифквкв-цлы Зэрш пен Эбубэюрд житггер той ycri бар ынталарын салып кутп. Екеушщ де OMip тарихын еспген сон, оларга 6ip тур/ii айрыкдна крнак^еайлык, жасагылары келд. Bipi С1б1рде, eramuici Ресейде болып, казак, оргасьш абден ацсап келген ддамдар деп тусщд. Уйезден келген крнакуарга арнайы тжкен сепз канат уйге Жацтазы мен Кпэпбекгщ рукратынсыз жан адам ирмедд. Э з1рше онда отыргандар: — жаца болыс Нурсешт, Байтарак, пен Огарбайдан баска Шаншар рана. Бул уйдщ к у та ш бакдлайтын — Байкрныс та, шайы мен тамагын жендеунп — Элсиэ. Элсиэ мен Кпэпбек жай амандасканнан баска сез катыспады, ел inii eKeyi де i3erren аспады. Зэрш пен Эбубэюрге бугш Кпэпбектщ тындатпак, болтан 6ip адамы Ж ауйар ед, шакдргканына уйалып келметг BipaK, КД13ДЫН, кай уйде огырганын сыртгай бшп, e3ipme ундемед, кешюсш думай кдзган кезде кэйтсем де алып келермш деген сешмде. Тойдан оньщ ерте кетш кдлмауын Тэу1рбалага тапсырьш, сыртьшан бакр!латып крйды. К дм ы з бен шайга каныи, куырдакде тойтан соц, крнакуар демалуга сыртка шыкзы. С епз канат уйге, шындаса отыз- кдрык, адам сыйады. Ал мунда 33ipme отырганы он шадгы- ададам. Таты гамдерд шакдру керепн Кпэпбек Жацгазымен акдлдасгы да, солардьщ бэрш е хабарлап келуге Бепмжанды жумсады. Седан кейш уй inдне елеу аз тана жалтыз 03i Kipin кетп. Era эйел дасгарканды жыйнастырып жатьгр екен, муны кэрш, жумысгарын крйа крйды. Кпэпбек не дерш бглмей сэл турып кадды. — Дасгарканды жадалап салайык, деп ек. Осы гаалер FaHa отырса, ею дастаркан жететш шьп-ар? — д ед Элсиэ 6ip TypiAi Кпэпбектщ бетше батылдау карап. — Ж ок, жетпейд, —д ед Кпэпбек жулып алтандай. ©зшщ де соиы ескерткел1 гаргеш е н д есше rycri. — Yrae адам ыгы- жыгъ1 зорта сыйьш отырмаган с о д тойдьщ тамашасы бола мд K93ip босагага дейш ел отырады, соны айтайын деп гардм. — Торге era, era жагына 6ip-6ipAeH, мына арата жэне 6ipey, онда барльпы бес дастаркан жайамыз. С ен барып жецеш емнен тары уш дастаркан сурап экел, — д е д Элсиэ кдсындаты эйелге. — Te3ipeK бар. Эйел шьпъш кеткесш, Элсиэ мен К пэпбек оцаша кадды. — BipiHnii кергенде ёкеум Ь де ж е а р едк, кэз1р екеум13 де ж убайлы богггык, — д е д Кпэпбек. — BipaK, сонда менщ 156

___________________ Ж ар j/самдан аманда... саган айга алмай кеткен 6ip сыры м бар, Элсиэ. Ендд айта беруге болатьш шыгар. — Eacipin кетаесе, айтьщыз. — П зерлей отырып, ш айдан босаган кеселердд Э лсиэ дастаркднныц 6ip ш етше тазалап ж инай бастады. — Сол барганда сеш керуге барып ем, Элсиэ. Kepin, унатьт, крлымды кудай шынымен ж етю зе ме, жок, па деп, кдйта айналып келуге асыгып-ак, атганып едем, крлымды кудай жетюзбедд. \"Бэрш ез!м ретгеймш, кдйынатасымен оз1м сейлесем”, —деген Кебекбай агам солсендердшшен шъпрфн куга кэз алдымда кдйтыс болды. ©дан кеганп жагдайымды да журтган естш жаткдн шыгарсьщ? — EcriaiM. Bipттлкртаай кетсещз де, теалш кдраганьщыздан туогап, мен де гашкене желпшгендей болып ем; басы бар, айагы жок, б1рдеме екен. Ендд еткендд айтып, жанды ауыргып кэйгеаз. — Эйелдщ сынык, пгьткудн ддусында окшшгпц де, екпенщ де сызы бар. Бурыгаысьшан бозац тарткдндай, жудеу екен-ау 03i. — Еркщмен тидщ бе? Копдлшде кдйау жок, па, Элсиэ? — Ею баламды жеттм етюм келмедд. Эйелдщ ерю н кэз1р юм сурайды, эмецгерлпепц жолы осы, ти дедд, тиддм. — Кепке д е т и еам нен шыкдай кдтгы эуреледщ, Элсиэ. Bip Kepin келегагаш деп, акдлры тауекел етш ем, онда да жолым болмады: орга жолда тайакд<а жыгылып, ею апта тесек тартып ж апы м . Осыган нанасьщ ба, Элсиэ? — Неге нанбайы н, нанам. Кеп уакщ т ес1ч1зден шыкдшшын, ендд-ендд умытып келе ж аты р е к е н а з, — 6api шындык, ш ы гар. ЭлКак, ум ы ты п к е т е а з . BipaK, м аган муньщызды бекер айтгьщыз. Мен а з кусап басыма жеке уй Tirin отыргам жок, ж е к е к азан устап оты ргам жок, 6ipeyAin жугы иын жалаймы н. Ж аны м д ы эдеш ж аралап турсыз ба? — Даусы бузылып, Элсиэ Кпэпбектщ бетше кдшгаш бурылып кдрады. — Ж ок, Элсиэ. Кдйта ез жарамды саган ашьш тургам жок, па? Крлымнан баска тук келмеген сон, ец курымаса шын коц1Л1мдд б ш п ж уреш дегешм гой. — Ш ын кендлшдз... — Элсиэ сезш айакд-ап улгермедд, турул1 еак те н ецкешп Ж ацгазы Kipiri кеддд. — Эй, Kiraui, ел тойга айналып жатканда, сен крйга айнальш жагырсьщ ба, немене? — Сен де келмейпн кезде келедд екенещ- 157

Ъексцлтан ЧНф1свкв-цяы_____ _______ — Ойбай-ау, манадан 6epi есштершд1 багып турганыма ал1ы с айтады екен десе. Ж у р т уйге карай осылай беггед). Элсиэ, сен шытып кете гой, жан-жатыда жалтадгама. Кпэпбек Ж ангазы та кдггы рыйза болды. Иытынан крпсыра кушакхап кдхсып-кусып крйды. С ен барда м еш ж ау алмайтынын б1лем гой, бесе. Апырмай, Ж адтазы , элп Э лсиэ м е т ж ап-жас ж т т кусатып жынды кдгп кетп, кдлай болар екен ©3i?! — Д уры с болады, Ктгэш. Ж иы рм а жетщ де ж ап-жас ж т т болмасад, e iw кдй кезде ж ш т боласыд? Сезщ кызык, екен: \"жап-жас ж т т кусал” деп. Дастаркднга ысгык, бауырсак, тогшп, журтка салкдш КД1МЫЗ куйылды. Билом сарынды эдпме бастап кете алмай, ж ада келгендер мен бурыннан отыртандар 6ip-6ipiHeH арне сурасьш, кд1скр жауаптасып кдна отыртан. Этцтме де кез келген уакдпта аг-ытыла бермейдс оны д айтылу-айтылмауы крзгауш ы ны д бар-жогына да байланысты. Крзакд! женге Зэрш тен repi ж епктеу Эбубэгар Огарбайды е д е т туртпек- теуте к оп т. — О з бурьш би болтан керш еаз, Отеке? Рас па? — Иа, болдык, рас. — Крзадга жазылган зад, э р кдтлмыскр арнайы статыйа жок, сонда дау-дамайды кдлай, нендей непзге суйент шештпцз? — Крзакзыд зады кнопке жазылматанымен, ауыздан ау ы з г а та р а п кел едк \"К,азак,та з а д жок,\", - дегенд1 бЬчмегендер айтады. Зады жок, халык, бола ма? Тэуке деген хан \" Ж е п жарты\" атап з ад бекггкен. Казак, билершщ непзге алатыны — сол зад. Ол задды би де, би емес те — 6api бь\\едт Bapi б ш е н сод, би задды буза алмайды, тек ауырлатуы немесе жетцлдегуп тана мумкш. — Ж адагы ж е п непзиуз кдндай-кдндай? Айта отырмай- сы з ба, 6i3 де б1де ж у р е тк . — Айт десендер, неге айтпайын. Елдщ задын беле турып баскрга уйрегпеу — ол де кдтлмыс, Кеганп кезде б1ржола орыс задына карап кетпк те. “Ж е п жартыны\" баска турмак, билердщ 03i де шала-шарпы б1лепн боп умытый барады. Казак, жалпы, жшул кдтлмысгарга айып кесед|', ауыр кмлмысгарга кун голетедс Bipimni непз — мулж зады. К ^скаша айткэдлэ, ж ер мен малдыд иелитне катысгы. Еютпш — кдимыс зады. 158

_____________________ Ж ар оклмдан аманда... Урлык, Kici елпру, тары-такылар. Yurimiri — эскери зац. Ел/у крргауга, эскери мшдетке байланысгы. Тергшып — елге тан жен-жоралтылар, едетчурыптар. Бесшгш — жургшылык,зацы. Ас беру, той етгазу TapTi6i. Алтыншы — ж е а р дауы, оны ездерщде бкеандер. Ж е п н п л а — кун дауы. Kid елпру кебешп б ар а ж аткд н сон,, кегандеп крсы лтан з а ц б олу к ерек. Кд1лмысгыц тек Kid ел»пне катысгысын гана кдрайды. М енщ бмеишм — осы жегеуь — Сонда \"жарты\" дегеш не? Кдзацгыц ce3i ме 03i? — Зац кдзакцМ болгасын, сез неге кдзакуш болмасын. Ж а р ш деп бурыш ылар erripiK пен шындыкцы ортасынан как, жарып керсететш дрлдцсп, эдмдиот айткрн, \"кара щалды как,жарган\" деген соз содан калган. C yrri сузетш дэкеш сузп, агашгы cypin тепсгейтш темрд! cypri десек, шындыкзы как, жарып керсететш занды жаргы демей не деймЫ Шындап келгенде, ж е п жаррыдакыныц 6api — ел кшнде ежелден келе жаткан зац. Тэуке хан соны тарнпке сап топтаран сыйакзы. ©йткеш одан бурын да казацга \"Касым ханньщ каска жолы\", \"EciM харшьщ ecKi жолы\" деген зандар болтан. Бурын да, менщ ecryiMine, еюмегке карсы булж шыгаррандарды, елге опасыздык, жасаган саткршдарды, жазыкрыз адамды елттрш кеткен катшерлердЬ баска б1реудщ эйам м ен ойнас жасап неке бузгандарды... сонан соц, иэ, тусаулы атты урлап кеткен урьшы ел1м жазасына кеседд екен. ©йтш крркцпып усгамаса, хальщгы билеу кдшьш юй. Ж е п жаррыныц кажет болуы да осыдан: кара крцды как, жарран э/улдш. болу ушш. — Ендд сол, езцуз айткандай, кара ка1лды как, жарран эцгтмеден 6ipeyiH айтыцызшы, гындайык, — Айт десендер, айтайын. Eni ацшы жМ тгщ кдлай ацра таласканьш айтайын. Казак, e3i ылрый сондай таласпайтын нэрсеге таласып калады. А цш ы ж т т т щ 6ipiH Ктшпбек, екшипсш Ж атуазы д ейк . ©3i де осы екеушдей ж ш тгер болса керек. Сонымен, Кггапбек кансонарда ацра шырэды. Келе жатса, алдынан тулкпиц i3i кез1гедд. 1зге карап тулкш щ каншалык, алыста иа жакцшда кетш бара жатканын байкай алмайды, 6ipaK, i3 — бугшп i3, оган кез1 жегеуу. Тауекел деп Кпэпбек тулюнщ i3iHe тусед1 1з ж азыкка шыкра, жазыкка; кдлыцра Kipce, калыцта бурылып куалайды да отырады. Акдфьшда iaai шдетш тьшады, тулю келшп де шш е Kipiri кеппп. Ал шнщ аузында Ж ацгазы отырады. \"Оу, нетып спырсыц?\" - дейдд оран Кпэпбек. \"Hen.iri огырушы ем, ш ба!’ып отырмьш, — дейдд Жацразы. — Осы мацайдан енп 159

увксцт ан НуЬквкв-цлы__________________________ бара жатсам, атым ypucri. Бутан не керщдд дел, жан-жатыма кдрасам, ундрейген шнщ аузы тур, атым содан уршхен екен. Жакдшдап келш шнщ жан-жагын шолсам, жап-жаца Ь жатыр. Ж ендеп атган тусзп кдрасам, о шге rapiirri. 1зшен таныдым, ш тулкню . Содан ендд бул ту л к и крлай алсам екен деп басым кртып сггыр\". \"Сен оган басьщды катырма, —дейдд Кггапбек— М ен бул 1здд куып келе жаткдлы кдшан. Бес-алты шакы- рымнан асгам ж ер журд|м. М ен бул шге тускен кезде, сен aAi уйщнен де шыкдаган болуьщ керек. Мен бутан кцруар ецбек сацрдич, 1здщ соцынан куалап ойга да туспм, кдлрта да шыкуым, ал сен эш ейш жанынан етш бара жатьгп токуай кдддьщ. Сондыкцан тулюден сен дэмеленбе, ол менш\". \"Жок, сен дэмеленбе, — дейдд Ж ацтазы. — Алдайтын адамды тапкдн екенсщ. ©йтш erripiicri айпф ньщ а ешгам сенбейдд. М ен бул шд! Kepin аузын багып отырганымда, сен езщ ам уйден шыкдаган боларсьщ\". Сонымен, крйшы, Кггапбек: \"М ен i3re сенен бурын туспм\", — дейдд, Ж ацгазы: \"Мен над сенен бурын керддм\", — дейдд, eKeyi кел ке алмайды. Акд>фы ездер1 KeAiciMre келе алмайтын болгасын, бите жугшедд. Би екеуш де байыппен тыддайды. Ж ш тгердщ жузше, сезш е крраса, екеушщ де ецбеп бар. Т ул к и тец белю берепн тура шеппмге ешкдйсысыныц токуайгын Typi жок, Сондыкуан би алардыц кдащырлыгына орай туспалдап шепнм айтады. \"Екеущ де еселерщдд ж1бермейтш жш т екенондер, —децдд би, — ешб1рщнщ тулюден Tipi айрылатын турлерщ жок, Билшме токд-асацдар, айтам. Одан к е т н де кергтлесудд крймасацлдр, ондэ ауре болмай-ак,крйайын\". \"Жо, айтьщыз. Айпфньщызга токдаймыз\", — дейдд eKeyi. \"Ендеше, менщ т рнпм1м былай: Кггапбек — i3re ие, Ж ацгазы — шге ие, сондыкдан Кпэпбек шдд бузбай алса, тулю соныю. Ол ушш шнщ аузьша тутш салыцдар, егер тулю шнен аман-есен кдшьш шыкра, оцда ол i3iiiire тией, сОл алсын; ал туншыгып шнщ шпнде олш крлса, онда ол шиш е тиесз, сол алсын\", — деггп би. Ею ж ш т ойланьш кдлады: тутшнен кашын тулю шнен шыгуы да мумюн, н н е н шыкрай шднде тутшге кдкэлып елут де мумюн; ал екеушен де е ц сешмдд ж ал — б1рлеап шдд кдзу, сонан соц олжаны кдк, белш алу. Мшеки, Кггапбек пен Ж ацгазыны гец бамсуге акдалды би акдлры естш кецлдрцад. — Бул эндмендз — ацыз. Кпэпбек, Ж ацгазы деп отырган адамдарыцыздыц шьш аты-жега белпсзз, накды емес. Мысал ушш ойдан шыгарылган болуы мумюн. Сондыкдан емфде болтан адамдардьщ тэждрибесшен айтсацыз. Эрине, бь\\сендз. 160

____________________________OfCay окмадан аманда... — Баскдны б1лмесек те, е з ата-бабамызды б1лешз гой, неге бйшешк. Бейтугейдщ шпнде Сатай деген ата бар, мекетп — в сек тщ аргы бел. Сатацлдн шыкдфн Кудабай бидщ 6ip ацпмесш айтып берейш. Ел жайлаудан кешш ж аткэн кез екен. Кудабай би он жасар баласы Теребайды тайга мшпзш кдсына eprin жолаушылап шыгады. Кездеген жер1 — криай Кершбек болыстьщ ауылы. Кудабай бидщ 6ip айел1 кузайдьщ кэ1зы екен. Келсе, болыс ойга тусш кетитп. Ж уртында кдкэйып жалгыз мамагашы кдлыпты. Булар кдсынан е те бергенде, мамагашкд крнып отырган 6ip кдрга жалп етш ушады да, Теребайдьщ тайы ж а л т 6 ep in уркедд. Ж а с бала тайдан мойнымен кулайды да, табанда ж ан тапсырады. Кудай баскд салган соц амал бар ма, елген Теребайын алдьша ецгерш, оньщ тайын кдтарына жетектеп, Кудабай жылап уйше кдйтады. Арулап баласын кдра жерге тапсырады. Баланьщ еммш естш, алыс-жагщшнан ж ам ан д а, жакры да агыльш келш жатады. Би Tic жарып олардьщ ешкдйсысына ештеме айтпайды. Келер жылы ел жайлауга шьщкднда баланьщ жылын бередь Одан к е й н тэты уш ай уакргг етедг Сонан кей н Faria Кудабай кдсына Суанньщ жакры-жайсандарын eprin барып, Кер1мбек болысган баласьшьщ куньш даулайды. Кер1мбек OF3H эуелгде ырык, бермейдд, дауына кдрсы дау айтады. \"Биеке, кшэм жок, ж ерде кшэлгсщ деп кргйнама, — дейдд. — Кудайдьщ кдргасы н м ам агаш тьщ басы на мен крндыргам жок, Аслан астыньщ кдй ж ерш е. барады, кдй бишне крнады, ол кдрганьщ ез жумысы, оган менщ кдндай кдтысым бар?\" Сонда Кудабай айтыпты: \"Эй, Кергмбек, сен неге ейггш алып-кдшты сейлейсщ? Кдрганьщ кднатты кус екенщ , кдйда уш ы п, к,айда крн ар ы н сеш м ен акылдаспагпыньгн мен бьлмейдд дейсщ бе? С енщ кш эц — мамагаиггы журтьща кдлдырып кеткенщ, ата д эсгурдд айакрд баскдныц. Ата-бабамыздьщ адет-гурльш бузу айып болмаса, онда с е т ц болысгыгьщ юмге керек, менщ билшм им ге кджет? Кдй кдзак, кдккдн кдзыгын, тж кен уыгын, тугкдн ошагын орньша тастап кету ш едд? Тек тулдаган атын гана журткд тастайтын. Элде сол мамагаиггы сен езщ е тулдап э д е т тастап па ец? О заманда бу заман aFaui тулдаган кдзак, болмаган. Ондай занды бглмесен, ендд н е т бглесщ сен жазгап? Сен ол жургкд крнбасац, мамагаш журтга кдлмас едг Ол кдлмаса, карга крнбас едг Кдрга крнбаса, тай ypiimec едд. Тай ypiKnece, балам куламас едь Балам куламаса, мен жыламас еддм. М ен жыламасам, кун сурамас еддм\". Солай 161

Ъексцлтан Н( \\фо1секв-цяы_________________________________ дегенде, Керйчбек 6ipa3ra дейш ундемей, ойланып стгырьш кдлыпты. Кдсына жы йган акд1лгейлер1 де ауыздарын ашпапты. Содан 6ip уакрпта: \"Е, Сатай атамньщ баласына кудай с ез де берген, кермейтшдд керетш кез де берген. Бутан да шуюр, 6i3re озщ сыйакуы жезде берген\", —депп Кер!мбек. Сейтш, Кудабай кргйсынын тауып кун алы ты . — О-о, болысты мык,ты ж ерден устаган екен: елдщ ежелден келе жаткдн адет-гурпын буздыц деген улкеи айып тагьш тур гей. Сезшщ басты 3ki сол гой?\" - деп, Эбубэюр Кудабайдьщ тапкдгрлытьша тац кэлды. — Е, сезге токзаган заман гой, — деп, Байтарак, байау курсшд!. — \"Оггамай кет! Кдрган, не, мамагашын, не?\" — деп, Кер1мбек кергш оты рып алса, оган не icTep ец? К ерш бек осггш ж е н сезге жыгылмапты легенд! мш санаганы да. Соган бола ею ел крфкысып кетсе де кынк, демейтшдер болады, 6ipaK, олардан н е улп кдлады? Ш анш ар д о м бы расы н ендд оцтайлай бергенде, уйге алдымен Байкрныс, артьшан Элсиэ мен ЖауИар, тагы ею эйел юрд1, Арткц1 ею ейел Байтарак, пен Отарбай жакра иш п селем жасады. — К еп жасацдар! ¥ л тап, айналайын! — десп ол eKeyi. — Bepi кел. А рьфы юрдщ, енд! е з кдсыма агыр, — деп, Крйымбелек Ж ауйарга езш щ тем енп жагьшан орьш ыгысгы. — Ойбай, белш-жармай 6apiMi3Ai 6ipre шакдфмайсыз ба?— Ен, соцынан юрген эйел балдыддык,жасап Кдйымбелекп oip кргъпты да, цдындагы эйелд! итере-митере krepken, 63i содан кейш Ж ауЬармен араларьш узбей катарласа огьфысгы. Элсиэ тана босагаддн узамай сол арата отыра салды. Орны жайсыздау болмады м а деп, К пэпбек бурылып карал ед!, Элсиэнщ де кез! осы жакуа екен, eKeyi крюка сэт тушсш крлды. ©зш кеп кшнде !здегенше рыйза болды ма, Элсиэ бутан жы мьщ еткендей кершд1 Ею жак, керегеге терд! ала кш ген ею шамньщ жарыты босата туска булыцтыр тусш, адамдардьщ бег кубылысын ошпа байкатпайды. \"Апьфмай, муньщ айаты не болар екен?\" —деп, Кпэпбек шла 6ip урейдщ эсер1мен енд! Элсиэ ж акра карамаута тьфысгы. Ш аншар Э пкенщ “Баркернеуш\" шыркады. Ж уртка эсерш шамалагысы келш, К пэпбек у й шпндеплерд! жагалаи шольш шыкуы. Зэрш кабагьш сал тушп, Шаншарга теск е караган к у й тьф п егпейдь Эбубэюрдщ аузы ашыльш, уйьш тындап 162

____________________________Ж а у Жаладан алмнда... отыр. Орысша кдйыртан узын шашы жазык, мандайын жаркрфатыл, жузш салауатты керсетедЬ Крйу крра мурты, кдльщ кдсы жштке api жарасгы, api айбат бергендей. Осы э н айтып отырган шынымен ез1мэдщ Ш аншар ма дегендей, Кдйымбалек те KG3i тасырайып бар ынтасымен кулапты. ЖауЬардьщ ынтытуы тым айрыкд1а. Ак, куба ж уз1алабуртып, швден энд1 Шаншармен 6ipre iAece айтып отырган гар^здд. Кдлзыл ж1бек орамалды мойньша бос орай салган екен, оньщ к^вылы жузш шарпьш, ерш мен б ел ертке кркцагандай ал кртзыл. Элсиэнщ жузш анык, каре алмады, алдындаты житгпц аркдсы кдлкдлап, тек бутан кулак, ш е к е а тана каршедд. \"Апырмай, адамныц е з татдыры езш е батьшбайды екен-ау. Мерген агам айак, асгы кдзага ушырамаса, Элсиэге, балшм, PHAiri уйленш те алар ма еддм, и м бкедд? М енщ аульша келу себеб1мдд бул да сезш, дэмеленген сыйакды. М анаты ca3i ам к е ц ш барын ацгарткдндай ма, 6ip TypAi жумбакрау\". Ж ург кршеметше шалкдлп отырып, еюницде Ш аншар озтан, энш ай п ы . Тэутрбала басгап, 1шшде Гулшш бар, терт-бес эйел сол сат босатаны атгап гарген бойда е сж алдына сггыра кдлысгы. Олардьщ келгенш коп ж урт байкдмады да. — Араласып арманды сатымменен, CeHi ойласам, ертенем, жанып денем. Жылдык, уйкдлм, садата ойын-кулюм, Bip сезщ нен езщ нщ \"жат1ым\" деген. — Ой, бэрекелде-е, кап жаса, там! Мынау 6ip бурын еспмеген эн ю й, кдйдан уйренш ж урсщ ? — дедд Эбубэюр. — Бул — Шаншардьщ аз эш, —дедд Ж андазы жылдамдык, жасап. —\"Bip сезщнен садата\" деген эн, Эбеке. — О-о, — дедд Эбубэюр танданып. — Кдндай э д е м эн! По-оу, тойдын, б е р е к е а ендд юрдд гой. Айт, там , таты айт! Ж ш п т щ сы ц гы рлата н макдтал д ау сы д о м б ы р а н ьщ сьщкрьшмен жарысьш, бул жолы ерке назды 6ip эн толгады. Ешюм эл\\ еспмеген, бейтаныс эн. \"Бурац бел, мен бармаймыи, азщ кел\", - деп ж т т назданады кргага еркелеп. — Кдш [ым-ау, азщ бармай, крпта кел дегенщ не? — деп, мана Кдйымбалекке балдыздык, жасатан Н ауат сыцк, етш кудгу. Оны крсгап 6ipa3 еркектщ иыты булюлдеди — Кз,1зта ем ес, сатан, с атан ай ты п оты р , — дед! Кдиымбелек кдркылдап. — Барсащны жупр.. Ш аншар таты 6ip э н айтгы. Айтып болтан соц, мен бтптм дегендд ацгартып, домбырасын iprere суйедд. 163

Ъвксцлпан ифокекв-цлы — Улкен эгаш екенсщ, бауырым. Даусьщ ете жакры. Улкен ракмет! — дедд Зэрш. — Ш аншар демалсьш кшжене, ендд кдхздар, келшдер айтсын, — деп Байтарак, ттлек быддрдд. Катэпбек ымдап, Шаншардын, домбырасьш ЖауЬарра берпздь Кдга кцшсынбай алды да, Кулагин крлма-крл кдйта бурады, Ж урегш басу ушш болар, домбыраны узагырак, тартгы. Сонан соц тамагын акырын кенед! де, жумсак, ушмен эдеш 6ip эн бастады. — Муз беткейл!, жездеке, муз беткейлр Муз беткейден ж аз бойы сыз кетпейд1 Бурац белд) кайтеаз, эпкем1з бар, Солтангулдыц кызына kjj3 жетпейд], — дегенш де, Ж а ц га зы ш ы дамай гур е те кдлды. — ©йдайт! Б1здщ кыз айтыскд шыкты. Ой, айналайьш, айт! — Е, бэрекелдН — Байтарак, та к,озралак,тап ынта крйгандьпъш б1длДраД. Ак, сары жуз1 лып кузарып, Шаншар жымыйып, кршак, муртын кдйта-крйта сыйпалай бердд. Ж у р тты ц крш ем е-ri токуатан соц, Ж ау Ь ар эган ары жалрады. — Ай баткдн соц, айнала тун болады, Ж улдыз шык,са, тещ рек сан болады. Сыртыцыздан естуип ем, бупн керддм, KopiMAiriM, жездеке, эн болады. — М ш е, нары з кдзак,тыц кдгзы! — деп, Э б уб эю р крсындагы Зэрптп -пзесшен 6ip каръш кдлды. — Кдндай жарасымды! Таты айтсам ба, жок, осымен ток^асам ба дегендей. Ж ауЬар жаутац етш тер жакка 6ip к ез тастады да, тары айтгы: — Кдпдыц жолы жйцшке кылдай болар, Эн салганым бул жерде сындай болар. \"Бурац бел\", —деп, жездеке, боздадыцыз, Тойдан кешн хэлщ1з кдндай болар? — лрл1 де, домбырасын Науаткр усгата садды. — Ой, мен б1лмеймш, — деп, домбыраны ол Шаншарга Крита кдйырды. — Ал, 111дншдр, балдызыца жауап бер. Энщд1 еспдж. 164

____________________________DfCai/ окмадан аш нда... ендд айты сынды тыцдайык,! — деп, Э б у б эю р такдлмдап крймады. Ш аншар крлын домбырага ею ойлылау созды. — Айт, балам, айт! — дедд Отарбай демеп. — Кдлзым, сен де кдлсылма. Айтыс успнде айтылган сезге айы п жок, Еселер1цлд ж!бермей, ерюн айтындар. Ш аншар крмданып, ж урексш ген Kiciiiie 6ip кдлзарып, 6ip бозарып отырды да, байау, созылмалы энге салды. — Ай баткдн соц, кдрацры тун болады, Кдрацгыда кдптаган жын болады. \"Бурац белщ юм?\" —десе егер эпкец, \"©зщ\", — десем, 03i де жым болады. Ш аншардын, ж а у а б ы н а 6api кулдд. Д о м б ы р а ж а л гы з болгандык,тан, кдйы ра экеп Ж ауЬарка устатты. — Кротан жер1 аулымныц кунгей рана, Аппак болып бойж етпм куймей рана. ©йтш, жезде, кулыкпен алдап журсец, Эттец, эпкем крймапты-ау тимей рана. Сыпайы эз1л, i3eTri жауап журтгы рыйза етп. BipaK 6api де шггей ел1 сездщ ipici алда екенш сезген-дд. ©йткеш ж езде мен балдыз 6ipiH-6ipi жендеп шымшыламай крйушы ма едд. — KpHFaH жер1 аулымныц кунгей рана, Аппак, болып бойжеттщ куймей рана. Тимей койса егерде эпкец маган, \" ©зщ THin алар ма ец уйд1 айлана? Шаншар кулш, муртын сыйпцды. Ж ауЬар уялганьшан кцш- кцгзыл боп кетп. BipaK, 6ip сэт тем ен кдрцды да, бойьгн тез жиып алды. — Коптен жаман шырады, аздан — жаксы, Сондыцтанда, жездеке, жаксы тапшы. Сирек туран жаксыныц 6ipi дейш, Ж аман созден елпндей аулак кдшшы! — 0й , айналайьш, эдем1 айтгыц! 1зетщнен айналайын! Эбубвюрдщ бул мшезше Байтарак пен Отарбай кдтгы рыйза болысгы. \"¥лык, болсац, кпшк бол\" деген ыцрайдан табылрацдыры емес, екеуш рыйза еткен acipece ашыкдъпы едд. Уйецден келддм деп ипрешеидд бЬшейдд екен азамаг! 165

Ъвксцлтан ЛуЬ/свкв-цлы — Шаншар саран, балдызжан, жездей болар, \"Кдш\", — дегенщ ж ездеце нецдей болар? взщ н ен ур кдазындай кдйда кдшам, Крзыньщ Бананы да сендей болар. Кдп, кутылып кетп-ау, ку бала! — деп, Эбубэюр санын 6ip сокхы. — Кдтырып-ак, усгап едд кдрындасым, кап. Ж ауЬар жымыйды да, тары энге басты. — Дуниенщ шын аты дейд| \"жалган\" Сол жалгандык, жездеке, ci3Ai шалган. Байан дейсщ eripiK, иланбаймын, Эпкемдд де шырарсыц сан алдаран. К пэпб ек Ш аншардьщ Kjj3Fa кезш щ астымен урлана, кщзыга кдраранын байкады. — Мурньщ свищ, балдызжан, тстедейш , Кддр соцына жездецнщ туспе деймш, Айткдныма нанбасац келпи 6epi, Нанганьщша кушацтап ткгтелешн. — Болды . Енд1 а й тп ай м ы н , — Ж а у Ь а р уйалы п, Шаншардьщ крлынан домбыраны алмай крйды. — Ж а р а й д ы , кдызым жецдд, к еп ж асасы н! — дедд Байтарак, та айтыстьщ осымен токуаганьш ж ен керш. — Ендд ею крнакдъщ 6ipi крнак, кэде жасасы н да.— Н ауат кдсындары эйелге айткднсып, тердегтлерге кулак, кдгыс крьлды. — М ен бксем , осы Эбубэюр баламда б1рдеме бар. Крнак, кэде шыкра, содан шыгады, — дедд Байтарак, — Ана орыс сыйакдысынан тук шыкрайды деп, менен тущлш стгырсыз гой, шамасы? — Зэрш e3i кулш, елддде кулддрлд. — Айтсам айтайын, — деп Эбубэюр домбырага крл созды.— Ш аншар мен Ж ауЬар кдрындасымньщ даусьшан кешн мешю ендд майсыз арбадай шьшкдллдайды. Амал жок, балсшдд демещздер. Ж ап-ж акр>1 дауыспен крцырлатып 6ip ауыз елец айтгы: — Ж олыкрац б1здщ жакдъщ тентепне, ©MipAin кдрамайды келтецше. Крнакдф жалрыз атын сойып тастап, Кдлады жуген устап ертещне. С одан к е ш н кы ды рган д ом бы ра к,айта айналы п Ш аншардьщ езш е келдд. 166

Ж а р окммдан адмнда... Зэрш пен Эбубак1р тунп жайлауды тамашалап сыргга узагырак,бегелдг Екеушщ сезш белмей, Кптэпбек у н а з iAecri. Аршалыбеткейдщ тубшдеп тойлы ауыл тун шпнде де абыр- сабыр: крнак,азайганмен, тунге кдлгандары — аса сыйлылар, сондыктан олар айрыкдда купм тплейдг Era крнак, узадкрфап барып кдйта бурылады, одан уйге тайау келш, тагы Kepi кдйтады. Анда-санда сал токуайды, сездщ кузы гы м ен токуап кдлгандарьш ездер1 сезбей кдлатын болу керек, 6ip кезде байкдйды да, кдйта крзгалады. Ондай жургстен irui пысып, Ктгапбек айнала туннен алдене 1здегендей жан-жанына жальпа кдрады. Кулагы уй жакуан ун аулайды, — таныс ештеме есплмейдд. Элсиэнщ айакуай алмай кдлган ce3i кекешнен кетпейду \"Ш ьм кецшщз...\" дей бергенде Ж антазы кургыр Kipin кедд! де, узш ж1бердг Н е айтпак, болды екен? \"Ш ын кегрлиуз бар болса, 6ip i3Aen келер еддпз\", — д е п а келд ме? Эдде: \"Ш ын кецштцз болса, aAi де керермтз\", — дер ме ev\\i? Кдп, кургыр Ж адгазы-ай, 6ip свэдд ку ш ей Kipin келгенш кдрашы! Кенет Кпвпбекгщ K63i кекгемп 6ip керемет сурепке тусп. Ke3i тускен сатте ез-езшен токуап телм1рд1 де кддды. \"Ой, сумдык,-ай!\" — дед1 ол тацданы п. А спан н ы ц б аты с бектершде — иген жакуай ж арты ай, дал айдан 6ip кдрыс жогарыда — малддреген жарык, жулдыз. Екеушщ уйлесзмш бузар айналасында ештеце жок, Ай мен жулдыздьщ арасы к дп-кдра тун, т у к к э р ш б е й д р 6ipaK, а р а л а р ы н к е з г е ш алы нбайтын элдене ж алгап тургандай э с е р етедд: ай жуддызга win крйган сырга сегалдд. — Ктгапбек, не болды? Неменеге тан, кдльш турсьщ ?— Танданганнан даусы шыгып кеткенш Ю тэпбек сонда ацгарды. — Мына сурепке кдрацыздаршы. Айдьщ дал мынандай эдемш пн вм!р1мде 6ipiHnri р ет к о р т турмын. А на жуддызга |лш крйган кэддмп алтьш сырга емес пе ай? А? Эй, рас, — д е д Э бубэшр де тадданып. — Д эл 03i. Yuieyi тамсаны сып э ж е т -ayip турды К енет Зэр ш оз ойына 03i куанып, 6ip усыныс айтгы: Ж ацаш Шаншар мен Жауйарга керсетешк, осыны суретгеп eKeyi жарысып олен, шыгарсьш. Кдйсысы ж ецер екен, керешк. Сойтсек кэйщд|, Ктгапбек? — Эбубэюр акдолдас-кдндай ьщгай байкдтгы. 167

Ъексцятан Hyfnkeks-цлы_____________________________ — Ш аншарды табу киьш болмас, к^1зы куррыр кепп кдлмаса. Ондд Ш аншардьщ взш-ак, шак^грып кел. Кайтер екен, кдозык, болсын. Кпвпбек дереу екеуш Бепмжанга Ьдетп. ©3i олкелгенше уй мацынан Элсиэ жолыкдас па екен деп, жан-жатына жалтакзвй бердо. BipaK, кезш е Элсиэ да туспедо, жуыр манда Бепмжан да кеде крймады. Бул кдшан келед* деп, ана жакза е ю к,онак, ол ку тш тур, ебден м азасы к е т а . Кдрасы кершгеннен Бепмжанды жатьш кеп секп. — Кдйда жокальш кетгщ? Он барьш, он келетш уакдот бодды, ж ердщ т е с т н е тусш кетгщ бе, немене? Э лп eKeyi кдйда? — Ойбай, ашайлама. Буддордпс Тун шпнде елд1дурлиспрш, кдп. Э лп Ж ауЬар уйше кетсе, \"Балдызымды е з м шыгарып сап кдйтам\", — деп, Ш аншар 6ipre кетпгп. Оны Гулипн келш биамейдо екен, вд ейш з деп балдорш алдык. Маскара, шатак, шыгып кетш журмесе ж арар едИ — Жарайды, ундеме. Е саз ж ш т емес крй. Шаншар тез оралар, Ж ауЬардьщ уйлер1 мына тумсыкзъщ ар ж а ш емес пе? Болды, ендо дэудорлеме, Байтарак, атан, б ш п крп пале болмасьш. — Ш аншар жумысы боп, ж акэш 6ip ауылга кеткен екен, am оралмапты, — д е д К пвпбек еш крнакрэ- — Кдозымыз да жок, манатыдан кешн уйше кетагп. \"Кдп, буддорш алдым-ау кэрап сггырьш,\" — деп кррыкзы Кпэпбек. КезЫ куррыр аспандагы айга крйдан туоп едо?!\" Ержсзз тэты аспагаа кррады. Ж улдыз бен ай а д жарасып тур екен. Крнакзарды уйге юрпзген соц, Кпэпбек ©3iде уйге бурыла бергеншде, алдынан Элсиэ жолыкзы. — Крнакзарга алдымен кдомыз берем з бе, жок,шай ма? — дедо буран бар а й м а к у еспрте дауыстап. Содан кешн кэсына жакрш келш сыбыр ете крйды. — Манаты сезщ в рас болса, эл1 талай 1здеп к ел ер о з. — Соны еск ер тп де, тусынан бегелмей ете шыкзы. Е ртеа Зэрш пен Эбубэюрдд Кггэпбек пен Жацразы Токдрысган болыстыръша д е й н шырарып салды. Ел улык, санаран eKi зам ан дас оцаш ада е р ш н эзйлдеседд екен. Акцастыра жеткенш е эрнеш айтып ойнап-кулш барды. 168

___________________________ Ж а р окмадан алмнда... — Эбеке, менщ ата-тепмде титгей мш жок, натыз сэбет заманыньщ адамымын, ал сен анык, шонжар екенсщ гой? — лрл1~Зэрш 6ip кезде Эбубэгардщ ата-тепн кдзып. — \"03i болтан ж т т г щ ата-тепн сурама\", — децлд казак, Ата-текте емес, ran ниегге гой, Зэрш. Экем байгусгыц болыс болтаны рас. ¥м ытпасам мын, с е п з ж у з токран 6eciHuii жылдарда. Болыс болтанмен, жасыратьш не бар, ахшшыншы рл1, сол апыйьш акыры тубше жетп. Куныкдсдн Kid апыйьш ушш ештецесш айамайтын кершедд, 300 сомныц сальны ж етпей кдлып, соны толеуге уй мулюн, м алый — бэрш сатады. Кдрызынан зорта кутылган сон,, болыстыкдан алып тастайдь1. М ен жыйырмата шьждфнда, алтыншы жылы едд. — ©йтш акцала алмайсьщ, 6api6ip тэрбиесш кердщ, тегще тартып туратын шыгарсьщ. Шьшынды айтшы, ешгам жок, крй, Эбеке. М ына ею жятггщ д е аузы берж.— Зэрш оларга кезш кысты. — Б1з кедейлердд жакдап, байларды бокуап отыртанда, шпцнен 6i3re сенщде зытырадньщ кайнап отыратьш шыгар, э? Эйелщ Бопыхан да мыкты ж ердщ кдлзы болуы керек? — Крйшы, курысын, кдйдагыны айтпай. Ойыннан от uibiFbm журер. М ен ес бьлгел! GMipiM Ж эр к ен т кдласында еггш келедд, эке-шешемнщ жанында жендеп т е ж уре крйтам жок, Мьщ тотызыншы жылы кеп окуга туспм де, содан aAi осындамын. Ата-тепмдд айгып крркрпа берсец, оцла басымньщ аманынла кетешн албаныма. — Жарайды-жарайды, 83ipre кетпей тура тур. Кдшан кететшшдд кейш ез1м1з айтамыз. Дегенмен сатан крсар 6ip акдллым: ата-тек жагы нды айта бермей-ак, крй, в з сезщ езщ е ж ау боп журмесш, BipaK,сенщ сырынды жакры быуге •mic 6ipa3 албан бар-ау Ж эркентге де. — Мен Суыктогайда тутам, олардьщ 6api эркдйсысы эр жакта. Эйтеу1р, аты албан демесец. — Ыдырыс Кешюнов бые ме бурынгыцды? — Ж ок, Ол Ж эркенттеп ауыл шаруашылык, мектебше менен кешн келш тусп. Ж алпы, 6ip-6ipiMi3Ai жакры танимыз. Дурыс житг. — Мырк^сым Сержбаев, Айтакрш, Еспер Туркебаевтар — 6opi саган туыскдн емес пе? Ш етшен жакры ocin келедд. Б1здщ бул жерде aAi жок,онд ай ж ттгер . Мше, мьша Кггапбек, Ж ацгазыларды тартсандаршы кдтарларьща, ездд-озщ 6ip- 6ipinaj тана суйей бергешие. 169

Ъексцлтан Щ Ьзквкв-ш м — Сенщ йллерцда б1здщ шетгеткен жерЬпз жок, Ж ер и е о м з деп, ездерщ нщ шггерще арамдык, Kipin журмесе. — Арамдык, KipeAi гой, неге юрмесш. К^тльпыцызды керш -гурып, а зд е н крлай кррыкраймыз? — Е, менен неге крркдсьщ? — М ен оз басым э у е т а зд щ кознузден кррыкцым. Тунде ЖауЪар кдрындасыма ж еп крйа жаздап карал отырдыцыз. — Ой, крй, уйат болады. Мына житгтер шьш керш, елге жайы п ж1берер. Терт еркек айдалада ж ер дуниеш бастарына кетере кдркд1лдап кулдь — Эй, ол кррындас — кдрауга чуратыи кдрыцдас, — дед1 Ж ацгазы ойнакд1 сабырмен. — BipaK, Эбеке, а зд ен баскуга буйыратын кдрындас. — Э ? Неге олай дейсщ? — Эбубэюр абыржый сурады.— Атастырылып крйган ба? — Е, жога, aiiuii жездеснак, а зг е жетюзбей ж еп крйатын •iypi бар. ©леид| ейтш-буйтш тусшерсщ-ау, дуниеде ец кцын олецшшщ езш тусшу ме деп кдлдым гой. Крйынатасы, эйе/vi, темам крйнагасы карал отырганда кдшсынбады, юпзталак, eiyy кди кеэде кд1мсынады? — Ж ацтазыны ц Шаншарга екпел! екеш н иа рыйза болтаный Кпэпбек те, езгелер де анык, ажырата алмады. — ©й, Ш аншарды сен сегш келесщ бе? —дед1 Ютэпбек сасып. — Е, секпегонде. Т ундепа епд1 Kici суйепн юнлык, па? — Кдй т ундепа: айтыскрны ма, аулына апарып салтаны ма? — Апарып салтаны депп. Крлай апарып салгаиын сен керш турып па ец? — Опдай балдызымыз болса, апарып салудан ознпз де кдшпаймыз? © зщ е крлай кдрасам,, озгеге де солай кдрау керек. — Эй, житгтер, - дед1 Эбубаюр басалюнлык, жасап, — кдлай десендер де сол eKeyi 6ip-6ipiHe сай. Кдоз балаиы кыймайсьп pay, Снрак, ана ж т т к е юлздыц кдиыкдауы да кыйьш шытар: тур десец, rypi; онер десец, OHepi;_ мшез десец, Miiieai — 6opi баскддан асып, айкдйлап тур гой. Оны корме деп ею кезш ойып алмасац, одан баска оган не айла бар? Ак,тастыга ж етш , 6ip ш ай iuiKen соц, Кггэпбек пен Ж ацгазы Kepi крйтгы. Yin-торт куннщ аралытында 6ip-eKi 170

____________________________Ж а р чкамдан аманда... ж ш т кулага ту е in, З э р ш тщ э ке -ш е ш е с ш М еуплддкш е жайлауга алып келуге уэделесп. Токурыстан болыстык, атком председате^ болып Ж усш жан Стамшалулы сайланды. Онын, aKeci Стамшал Турлыбайулы патша заманында болыс болтан. Кулай д еген м ен ел д щ б и л т aAi к е д е й д щ к р л ы н а е р к ш ти е крймаканын эргам-эргам кучгалдеп куна айткуннан аспады. Ж аркентке барьш куйгкун уш куннщ аралыгында, окушва Кггапбекп есшен тандыра жаздуды- Бугал жайлау, улкен- кшп тугелдей ecrai, 6api гу-гу. Маскара! Еспген заматга-ак, Куйьпгоелектщ кылыгын тым кутыгееддк санады. Шаншар, эрине, ганаль Алайда ганалпп ейтш жазалау — жауыздык, \"Айуды жецген — жарты ер, ашуды жецген — бупн ер\" демеупп ме едд казак,? Айналып келгенде, Ш антарлун бурын ез курындусын кулм елге e3i маскаралап огырган жок, на? Соны да укдайтын осыншалык, кешше м е ед! Куйымбелек? Еркек Шаншардын, еш гецеа кетпес, куп бала Ж ауЬар ендд ел бепне кэйтш карайды? Кудай-ау, намысгы крргау ма буд жок, айакда басу ма? Куйымбелектщ крргап жургеш кай намыс: е зш ш ме, Ж ауК ардш ме? Ойбай-ай, акр,1мак,-ай! ЖауЪардьщ намысы крргалган жок, куйта тапталды гой, маскура! Тэу1рбаланыц елден ecrirem : ж урт уйкуггЭ эбден кетп- ау деген кезде кыз урланып ушнен шыгады, оны куф астында Ш аншар купп отырады; ацдушы крйган ба, жок, баска 6ip айласы бар м а эйтеур, алп хабар Куйымбелекке дереу жетедд; куп бен ж ш т п куф астьш ан усгап, сол арада Шаншарды кек ала крйдай етш сабайды; тушмен экеп Куйымбелек босагасына тацып тастайды, тацертец кек впзш еге ыцыршак, сап, уетш е Ш аншарды repic куратып мшпзед! де, айак,-крлын аркунмен шандып, е пзш еш fiipeyre жетелетш , e3i арты нан айдап оты рады; сол куш кулл1 жайлауды аралатып экеп Байтаракцыц eciK алдына е пзш еш байлайды да: \"Ана куйеу балацыздыц калган жазасы н езпуз бернуз. Bi3 балдызыньщ крйньшан суырып алдык,\", — д епй де, баску тук айтпастан кетш отырьшты. \"Ел бетше курай алмайтьш болдым. Будан да елгешм аргык,\", — деп, не ас йппей, не уйден шыкрай, ауру да емес, сау да емес Гулппн жаткун кершедд ah урьш. И э куйеу 171

Ъйксцлтан Н ф !с«1а-цлы __________ _____________ баласына, иэ к д о ы н а 6ip ауы з с е з айтпастан бук тусш Байтарак; камшы осып кеткен манддйын тацып, 6ipece 03i, 6ipcce апасы талыкрып Ж ауЬар; тып-тыныш жургты топалад тигеедей erin, ашуын сонда да баса алмай кдфамда-жойамнан кдйтпай Кдйымбелек; сол ю нэанщ бэрш е жаза куткен Ш а н ш а р — к е м е к к у тк е н к а р т ж а н д а р д ай сез1лд1 Кпапбекке. Сондыкран дереу комекгесу керек деп ineurri. Алдымен Огарбайга барып акьглдасгы: \"Байтарак, агама' а з бкеую з Kipin сэлемдесш шыгайык, Кайтер екен легендой тым-тырыс отырьш алганымыз жараспас\", - дедг Кдрг би оны макул кердь О гарбай мен К пвпбек келдд деген соц, Байтарак, басын кетерш, олармен ыкыласпен амандасты. — Э й, ж е н б й етш жампозым-ай! Кдлын, суан кдфылып кдлган шыгар деп ем, теп, Bipi уйге бас сукдай крйды гой бзтшагарлар, — деп, б1рден Отарбайга мудын шакуы. — Ойпырмай, ел азы п бара ма, 6i3 азып барамыз ба? Б1реудщ кдйгысы 6ipeyre батпайтьш болтан ба, немене? — Бэйтеке, бул жолы менен де акды кэшты. Шыны керек, Кдйымбелек-ген кдймьид-ым. Bip емес, ею емес, меш ылги кдрадтай б ереанд ер деп айта ма деп. Алдымен атамньщ азш е Kipin шыгайык,\", — деген мына Ктгапбек. Бул жолгы акдгл осышю. — Д у р ы с , б ал ам . \"А лды м ен ата м н ь щ e3iHe Kipin шыгайык,\", — дегенщ — салмакуы улкенге салганьщ. Мешд ашуымды сен соныдмен-ак, аддыд. Кдлган iciin, epKeftyi мен шалкдйуына енд! амалсыздан-амалсыз меш себепкер крглып шырсыд. Б1лгенди1дмеи крлымды байлддыд. Кедидавд де, мше, Отарбайды ертш кеп аулап отырсьщ. Кесегец кагерсш, Ктгапбек балам, баю>пты бол! Бшмщнщ желпсш елщ жесш, аман бол, шырагым! — Айткдныдыз келсш! — дедд Отарбай бетш сыйпап. — Ракдшт, ага. ©зйдз де узак, жасацыз! — Эй, юм бар? — деп, Байтарак, уй шпнен сырткд дауыстады. Ешюм ун кдта крймады. — М ен шакырып келешн, - деп, Ктгапбек орнынан турды. BipaK, юмдд шадыр дерш купи, Байтарадгьщ бетше кдрап, бегеле 6epAi. — Ofrreyip, 6ipeyiH шакдфшы. М тэпбек сырткд шыгып, арасына он бес-жыйьфма кддамнан сальш кдтарлай -пккен уйлерге ойлана кдрады. 172

Ж м / о/самдан аманда. Бурын бул Kici бес уй тхгетш, биыл Элсиэш е й баласымен 6ipre жеке уйге шыгарып, алты уй ттетш болыпты. Ею крйнысы мен улкен улын сайдыц басьша лаберш, e3i ортага орналасыпты. 0лген кенж е улын бурын крлында устап, онымен 6ipre туруш ы еда, сол эдетпен KeMiripi екеуш е aAi Э лсиа кундаз кррайласып, тунде FaHa е з у й ш е баратьш сыйакды. Ец тем енп шетю уй, cipa, Э лсиэнш шьггар, соган барсам, 0 л си э сонда оцаша отырган болар деп 6ip ойлады. Крй, e3i булшш жаткрн ауылда айагымды адлап басайын ден, гргедеп уйге б е л е й бергеншде, есМ ашылып, 0лсиэ кррсы шыга келда. Амандаса салып, артык, б1рдеме айтып крймасын деген адамша саскрлакцап: — Атац шакдлрьт жатыр, — деда Кггапбек б1рден, 0 л с и э жы м ьщ етп. Аппак, T icrepi ж алт етш, крцыркрй жуз! кулана кулгм кркды. — ЖауЬарды крймай журш эн айткриып, Эдемт крпздьщ кезше шеп салгызран — а з . Алдымен ci3Ai жазалау керек.— Соны айтгы да, 0 л с и э ата с ы н ш я е Kipin к етп. Кггапбек состыйып сол орнында туры п крдды: солайы солай еда, расында. Ж ауЬарды крймай шакдарткрн Кггапбек екега Крйымбелектщ куларьша тисе, осы сезден-ак, ол он кундак деу тугызады. ©лсиэ кеп бегелмей Крита шыкуы. ©л! жацагы орнынан крзгалмаган житгке тэты жымыйды. Аппак, ticrepi тэты жалт етп. — ©дем1 кдаз бен курдас куйеуда шакдартып ж аты р. Атамныц ашуы крйткрн сыйакуы, — деп, жанынан етш бара жатып ©лсиэ елеуаз ескертп. Бурылмады, токза-мады, Tiirri 6ipey-Mipey э д е й бакрхлап турган кунде де б1рдеме сезе крйуы еюталай-ды. Экю ме, акдалды ма — ол жагын Кггапбек саралап жатпады, 6ipaK, крлайда езш е жакдлн гартып жургешн сезш, соган рыйза еда. Шаншар мен ©лсиэнщ кураре екенш, 6ipax, былай -приплисге ©лсиэ ылга улкен сыйак,ты керш етш ш тандана еске алды. \"Улкен Kicire тиген эйел, cipa, озш де улкен сезш епн шыгар, срарн болар\", — деп ойлрды. Уйгетез rap e крймай, сыргайналып, ауыл ipreciHAeri ж огака кррай журда. \"Шаншардын, басына тускен ic куд айдьщ маган ЛР бцдарген ескергпеа емес пе екен? - деад ойланьш. — ©лсиэ екеум1здщ крбагымызды элдею м байкрп крлса, кундеради куншде 6i3 де 6ip пэлеге урынармыз. Осыньщ езш орилпп алмай турып ойланатьш екен\". Ka3ip Байтарак, кайтер екен деп крдзыкзы: Ш аншарды сексе, муны да соккеш . Ceraieyi, эрине, мумкш емес. Bapi дурыс, балам, © епп еш р 173

Ъ вксцт ан !Нф /секв-цлы__________ _____________ __ СУРУ к ер ек\", - д ей к рйм ас. BipaK, Ш анш ардай ж т т Ж ауЬарадй кызга кэйтш кызыкрайды? Оньщ успне кыадын, да ыкрьшсы езш е ауып турганын кдлай кермечад? Эбубэюр айтпакдгы, eid козш ойып алмасац, отан кэйтш тыйым сал асы ц? С онда, кудай-ау, суйш пендж д еген н е 031? Махабатьщ кдйсы, махабат емесщ кдйсы? _ Ш анш ар мен Гулшшд» 6ip-6ipiHe -ген ем ее деп кдлай айтасыц? Атастырьш, зорды кден крекам ешгам жок, exeyi 6ipiH-6ipi керш, коцьлдер1 жараскрн сон, барьш Ш аншардыц экес! кудалыкда келген. \"Жылдык, уйкдгм, садага ойын- кулгам, Bip созщ нен озщ нщ жаны м деген\", — Суймеген адамьша сондай с ез айта ма Kici? Анандай асылсозд! махабат айткркзбаса, стад н е айгкриады? А лоны махабат-ак,айткр1зсьш, егад оны Ж ауйарга ынгьпдырып журген не? Ж ай erndHiiii кумарлык, па? ©TKiiiLiri ж ауындай желдетш, селдетш ете шыгады, сонымен бггеад ю й, шамасы? Б1ржола умьггыла ма? © m in оцай умыгылачын нэрсеге бола Шаншар кусал абырой- ататъщды быдгау акылдылык, па? Элде мунын, мулде баска, эргам 6iae бермейпн 6ip купыйасы бар ма? ©зш Шаншар тежей алмаса, демек, сезЬпвц чежеуге кетадрместей тегеурЬп болтаны гой. BipaK,соншатегеурйад сезь\\ад неге ешгам .махабат демегад? \"ОГшас\" деген ненщ аты: сезичищ бе, жургагщ бе? О л да махабатка жата ма? Элде махабатгыц мыкцыльпъш тексеретш бэсекелеа ме? Курысын, оны Шаншар мен Гулгшн оздер1 аныкуай жатар, ал Э лсиэ екеум1з д ш не? Муныц крглытын гам тусшедг ешгам бутан Таучрбаланы зорлап 1фскан жок, артынан куьш барьш альш кайткан езг Ь а д оган: \"Конадм сеней бурын Элсиэге ауьш крйтан\", — д егет акр!л бола ма? Сонда акрхл6ip баска да. гашыкцык,деген 6ip баска ма? Элсиэш жак,сы к оретчт, акрьлга салса, с е з жок, акрьмакзык, Ал шьшдыкда салса, жакры квретпп рас. Сонда тайакуыц era басындай 6ip-6ipirien алшак, нэрсеш кэйтш 6ip адамныц бойында кргйуласгыруга болады? Тек урлыкрен бе? “¥рлык, Ty6i — кррлык,\" екенш Ш аншар мен Ж ауЬар эйплед! гой энеки. Эйпленетшпад бш п турьш та бас тарга алмайтьш ол н е критан айрыкдга керемет?! К р и т а керем ет болса да, уйатган купгп керемет емес шытар? Элсиэ екеушщ арасын бЬлш калса, ец ayeAi елден, елдщ аксакалы Байтаракцан уйат емес пе? Уйатган артык, куш бар дегенге баска сенсе де, Кггапбек сенбейдг мумган емес, басканы куш п ететш — езщнщ осалдыгьщ © з сезЬин теж ей пн куш п тапканьш а куангандай болып, Кггапбек уй жакка кунак, бурылды. 174

_________________________ Ж а р окм адан ат анда... Ш аншар мен Гулшш келген сон, юддртпей Элсиэ шай мен куырдак, экелдд. Ею-уш кеседен кеш н ецсесш кетерш Байтарак, 6ip а цпм е бастады. Кдлзы м ен куйеу баласына эдеш арнап ештеце демедд, елемеген адамша аман-саулыкдан баска артык,с0зге бармады. Оньщ 6api эдеш екенш Клтэпбек сездд. Кдрчтьщ кдбарын барып, э ц г1 м е ге О т а р б а й д а сурынбады. — Байагыда, — дед! Байтарак, ш уцет кезш есж тщ сыртындагы кещспкке кадап, — ж ер бетшде ттртшлж пайда болтан соц, куддй-тагала ендд соньщ бэрше ешш улесп р ц т. Енхш алуга бальщган басканыц 6api келитп. Ж олбарыскд ну орман, каргага аранггьщ басы, тьпнканга ж ердщ асты, бурктгке кек аспан, 03i келмей калган б а л ы к у судьщ inn u d m i. Содан кайтып келе жаткдн буркгггщ алдынан балык, шырып: \"Кдграным, сенщ енппце не тидд, менщ енппме не тидд?\" — деп сурапты. \"Ж араткан нем сеш де жарылкады, меш де жарылкады, Саган судьщ ерю, макан кокгщ ерю 'гид!, Сен ендд толкршмен ойнак, сальш жузесщ, м ен бултпен 6ipre кальщгап дэурен суремш\", —дейдд шатганьш. \"Ал акдлл юмнщ ешшсше ТИДД?\" — дейдд балык, \"О ны адамзат алды, акд>1Л соньщ сыбагасы болды\", — д е т ! \"Кап, кдлраным-ай! — д е т г сонда балык, курсш ш . — Акдллды адам алды дегенш е, аспандары сеш де, судаш меш де алды десещш\". — Аппак, сакдльш саумалап сал токцады. \"Муны бу Kid неге айтгы? Бул кай оратытканы? — деп ойлады Клтапбек. — Эцпмеш кайда шп экеле-жатыр?\" — Кулл! адамзатгьщ ж араткан иесш ен алган е ц непзп erauid — акртл. Сондыкуан оньщ байлыгъш, ерлМ мен енерш, журю-турысын, K63i мен крльш, айагы м ен басьш — бэрш де акдм билеу1 керек, — деп туйшдедд карт. \"0, ендд тусшнсп, — дедд Кдтэпбек. — Акдллга салмай ic icre/UH дегеш гой Ш аншарга\". — Отарбай, куырдак, ал, ыстыкуай ж есещш . Эй, балалар, ауыздарьщ асга болсын, кулакуарьщ сезде болсын, — дедд де, Байтарак, баска сарынра коигп. — Сендер меш: \"Осы шал неге сойлеуис? ©згнщ ушнде де, езгенщ терщ де д е тук соз бермейдд\", — деп сегеттн боларсындар, бэлюм. Эрю м оз шамасы келгендд гстейдд. Сендердд сабап тузерге шамам жок, o.3iM естшендд с е н д е р ге у л п кдш ай тк д н н а н б аскака ж ар ам ай м ы н . Б1лгеш мд1 уйрети есем , — м ен щ мним, уйренбесендер, — сендердио. Min олепн менде кеткенше, OMip суреттн сендерде кдлсын деген — мений де кульщесеп. 175

Ъекоцлтан ЛфМсв-цлы_________________________________ Б айаш да 6ip Kici жолаушылап келе жатып ж ол успндеп ак, боз уйге Kipce, алты-жеп баласы мен токран сепзге келген к эрт бар екен. Ж астар жарьггып эцпм е айта крймапты. С онан сон, к а р п ы ацгш еге шакдгрса, балалары: \"Ойбай, сойлесе, жары тусш кетедГ, — деп к енбеггп. Сонда элп жолаушы былай деггп. Байарыда ею карга ки тубше уйа салып кд1стап шырыпты. Кектем жакдшдай бергенде, элп ею кррганы ею сункдр бас салып усгап альшты да, жалма- ж ан жеуге айналыиты. Сопла уш ж уз ж ы \\ жасаган карга жылап ж 1беркгп. \"Уш ж у з жы л рана жасаран, асыл мен жасыкуьщ талайын асаган карга едж. © з TipmiAiriMi3re озБпз кары к, е д 1к, осы кектем д! к е р с е к -а у деп зары к, ед1к. Ж анымызды кашып крйа берщдерпи. \"Bip кдю сункардын, к,ан аты н ьщ а с т ы н д а грыстап шык,тык,. С у ц к ар д ы ц камкррльиъгмен куннщ шуак, нурын, кектемнщ жупар mein ж у 1ъ т OMip сурудемЬ\", — деп макуанып журейж\", - дейд). Ею суцкар каргаларды содан кешн крйа 6epiirri. Ендй-i суркар да, карга д а олген шыгар, б!рак, мшеки, аргында co3i калды. Сендер окелернуу сойлетпейсщ дер, елее, артында Heci калады легенде, шал балаларына: \"Байлацлар жарымды\", — деггп. Солай емес пе? — Солай, Бейтеке, солай. — Ертеде ете 6ip такыр кедей ж т т OMip cypinri. Bip куш сакалы белш е гускен суцгак, бойлы керио туеш е Kipin: \"Балам, — дейдд де, жарк, етгазш кдшынан алтьш кдьлыш суырьш алады. — Балам, жакрылап тыцлап ал! — дей/у сонан соц. — Мына кылыш — сенщ жан серитц, умггщ, арманьщ api муратьщ. Кдонынан шыгарып алып, ж узш кубылага каратып уш ретсыйпада, керепщд айта бер, борш орындайды. Тек мынаган мыкуы бол; сен йлегщы айтып жатканла, тау крзгальш устще кулагi кегердей, кун курюреп тебеце жай тусердей, чешзтулап и)лкргныменжутардай коршед. >Kypeiin селт етпей шыда. Сол с е с к е н т калсац, айьпф ас aypyFa ушырайсыц. Сут nicipiM уакрптан к е й н кумк: ер-токрпчды ак, боз ат алдыца к е л т тура калады. Оган да кещл болме, кызыкра. О дан к е й т ражайып сулу к ы з келедт Кдьлык, Kopcerin, каншама назданса да кощл белые. Е ц соцында аспаннан алтын-кулпс акща тепледг Оны да ерен крглмай еггыра бер. Сошли 6opi — сенщ мына тойымсыз -прлшке деген непоцд! сынаушылар. Сол сьлгашкы сьшга шыдасац, оньщ аргынша алдьща буы буркыраган сан алуан тагам таргылдды, 6ipinin nici 6ipmeH ercyy. Турлйтурл1 ж ем к те козщнщ жауын алып жайнап турады. П лепм болсын десен,, олардыц 6ipiHe 176

___________________________ Ж а р окмадан алмнда... де кез токуатпа. О лар — сенщ ашкдракуьпъщды, кулкцшынды сынаушылар. Екшпл сыннан аман отсец, 6ip кезде с е т кара бултгай кдптап кдлыц уйку>1 басады. ¥йкы — адамныц ец мыкуы, ец жецу1 кцын жауы. Оньщ куддреп еуиммен б1рдей. ¥йкдлга кдрсы б1рден-б1р каруыц — ол езщ нщ акдал-ойыц, се зш щ . © з о йы цм ен е з 1цдд ш ы мш ылап, е е з 1мщад е зщ серптпесец, баска кцглар кдйлац жок, Сенщ ттлепц кдлзык,- кумарлык, напсшщ бэрш ен к^гмбат, бэрш ен де бш к макратгы, елддкттлек болса, езщ е алдымен сол демеу. Бул ушшпп сыннан да суршбей етсец, онда жараганыц. Ж ацагы мен айткдн уш кдлрсыкдщ бой алдырмаган адам 0Mip бойы сут тазальпъш сакуап еггедд. Ал ондай к е ц ш гарипказ таза емес Kidre алтын кд1лыш дурыс кдлзмет ж а с а й алм айды. © й т к е т алты н дегеннщ 6ip магынасы — ю рппказ таза немесе еш крспасыз деген сез\". Соны айтады да, акракдл жок, больш кегедд. Ж птг ойанса, жанында к у ш е кцшымен жацакы алтын кдллыш жатады. Сонан соц алтын кдылышты кцшабынан суырып алады да, кубылага кдратып уш p e r сыйпайды. \"Ж ер бепндеп жепмдер мен жесарлердщ жыртылган к и М мен таусылган азышнажэрдэцйрс!\" —деп, у н а з кезш жумьш огырып кдлады. Осыдан кешн алп карт айткдн уш турм кдтерл1 сынак, б1ршен кешн 6ipi коз алдына келедд. Ж т т уш сынньщ ушеуше де кджырлы-лыкдем шыдайды. Содан бар румырын ж ок,-ж тк пен жеттм-жеардщ кджепн етеуге сарп епп, акцгры Атымтай Ж омарт атанады. Сол Атымтайдыц атын ж уз жыл, мьщ жыл етсе де халык,куш бупнге д е й н умытпай келед£ ал! талай жуз жыл, талай мьщ жыл алда да умьппауы мумюн. М енщ сендерге бар айтарым — осы. Баска сез1м жок, — Байтарак, содан кешн шай iiuin отырганы жаца есше тускендей, кесеон ycri- успне урггап, жайбаракдт, ештецеге алацы жок, адам балды да кдлды. Онысыньщ да эдеш екенш Кггапбек ацгарды. \"Шынымен- ак, ендд тук айтпас па екен?\" — деген оймен Байтаракка тацддна карады. Typi — тук айтпауга беганген адамньщ Typi. Кдлай, балалар, аталарыцныц э ц п м е а кулакуарьща ж акуы ма? — дед1 О та р б а й бул ар га ш ола кдрап. — Атымтайды ттлек муратына н е жетюздд деп ойлайсыцдар? Алтын кд1лыш па, жок, ак, сакдлды карт па? Алтын кщльгш пен ак, сакалды кдрггыц камеи, егер Атымтайдыц оз устамдылыгы мен табандыльпы болмаса, тук те б т р м е с едд ю й, — дедд К пэпбек ею картка кезек- кезек кез тастап. — Элде б1з кате угып кдлдык, па? 177

Ъвкоцлтан ‘Н ф Ж екв-цлы ___________ ____________ Ж ок, жаман украпсьщ, — д ед Огарбай жымыйып.— ©нер де Атымтайдьщ алтьш кылышындай кдсиета парсе. Оны да усгамдылыкден Агымхайша алып журу керек. Жол- женекей Hancire кдзыкрац, халыкка кдзмет жасамаклурмак, а з басьшды аман-есен а л ь т журе алмайсыц. Кдлай, агацныд сезшде кате бар ма, Шаншар? — Ж ок, кате жок, — д е д ак, сэры жуз1 лып кдзарып. — Сен кате жок, десец, б1зде баска соз де жок, - дед Огарбай козш щасгьшдата шутрлеген усак,ож1мдершедейш кумлжш. Манадан Шаншарды рана 6aFbm огырган Кггэпбек е н д Гулшшге бажайлап коз тасгады. Элсиэнщ Э д е м кд зы адам танымасгай о з ге р т кетагп. Бота epini дурдиш, жылайын деп пе, элденеш айгайын деп пе, airreyip, д р -д р епп зорка отыр. — М ен ештеце укдам жок, — д е д кенет Гулили кдсында огыркан Шаншарра сазара кдрап. — Ж ауйар екеущщ гой куш таныскдндары enipiK. Бурыннан б1лмесе, ол кдншык, муны нагып 6ip коргеннен ж езделей кдлады? — Долылык, буран КД13 сыпайылык, пердесш бегшен б1ржола сы пы рьт тастады. Кдлшылдап, Шаншарра сумдык, ошпендьикпен, крлынаи келсе, кул-паршасьш шыгарардай ж ек коршшшен кддалды. Энш еш ндеп еп-едеш эйел аз1решлдей к е р щ т кета. Кггэпбек жагасын усгады: адам ипркш а к д л билегенде рана адам екен гой. — Кдзым, крй! — д е д Огарбай орныкуы, озшщ сырбаз сейлейтш э д е т г е н . — С ен auiyFa жецд1рсец, б1здщ айткднымыздьщ 6api зайа. Шаншар саган куйеу болса, 6i3re куйеу бала. Оны айьштасак, с е т крса айыптаймыз. Кдсындагы крсакъща ызрарынды шашпа, ыстык, ыкдласыцмен уста, балам. — Айтуыцызда кдпы жок, - д е д Кггэпбек ундемей кдлраным уйат шыгар деген оймен. — Bip Шаншар емес, бэрБпз ук^ык, — Соны айткднда, © лаю басын кеперт, буныц бегпне бажырайа кдрады. Ж анары суык, сетлденд. Еш-уш марте ораны кеп турса дэ, Кпэпбек Байтаракуын, аулыиа о д е т сокщдье Элсиэден кдшкдкуады. Ж ол yen, ауыл yen ушыраекдны болмаса, Шаншармен де бас крсьт, ойын- сауыкка араласпады. Bip куш Ж а щ а зы екеуш Байкрныс шакдрггы. Кэрген- быгенш оргага сал ьт, кдланьщ жагдайын жакры атамады. 178

____________________________Ж а р окамдан аманда... Оньщ айтуынша, Ресейден де, керпп уйез Кдпал мен Лепсдден де тьшьшггык,кеткен тэр1здд: кецес егаметше ашык, кдрсылык, жасш ан акуар д ейпн ш ьпыгаы, ендд 6ip орысгьщ 031 ак, кдязыл боп езара согыса басгапты, ондай сорысты азамат coi-ысы деп атайтьш коршедд. Ак, патшаны ж ак д ай ш н армия ак,ту котерш, оны сондыкуан ак, гуардия деп; ал кецес огаметш жакдайтын армия кдязыл ту котерш, оны кдязыл гуардия деп атайды екен. Байкрныс кенет 6ip сы р ашып крлды: \"М ьша Ш аншар дейпн кдрабек житг суйепмЬге тацба сальш, о ц жакда отырган кррындасымызды былтады. Эйел тецадгш сылтаулатып, абакдыга озш 6ip салып алсак, койтедд? Баскрларга да сабак, болар едд\". — Егер шындыкед жугшсек, Шаншардьщ ш ы наш аш н а да тагымайгын талайлар ойнасын жасап ойнап-кулш журген жок,па? Озгега кэйтемДз, взьмДз ше? Ондайдан аман крйсымыз бар? Билж крлда турганда, кррабектердд апарып 6i3 абакдыга 6ip сальш алсак, билж кдрабектерге тигенде, олар б1здд апарып тыкра, оньщ а й а ш оцбай кеглей ме? —дедд Ж ацгазы кешп.— Оньщ yciine юно кррындасга д а бар гой, О ны да жазалаймыз ба? — Бугщ 6ipeyre жанымыз ашытанмен, ертец ©3iMi3 уйаткд крлып ж у р м е тк , — дедд Байкрныс куддгш аш ы п.— Сол КД13 ушнде отъгрып бала тауып крйса, цызыкдъгц KOKeci сонда болар. — Крй, - дедд Ютэпбек. Мумган емес. — Екеуще, ameyip, мен айгкрнныц 6api мумган емес, — деп, Байкрныс реюгагендей болды.— Ш аншардьщ туцделетш солай кдрай к е п п б ара ж аткдны н 6ip емес, 6ip-era р ет корген бар, — Юм коршп, айтшы! — деп Ж ацгазы кддала кетп. — Айшаймьш. — А й т а с а ц , — oripiK. BipiMi3re-6ipi>ri3Ai опйкпргелД журген б1реулердщ жаласы. — Ж ок, Оны айгкрн ондай адам емес. Крота Шаншарга жаны ашыйгын Kid. Айт гам екенш. Эйтпесе, саган да нанбаймыз, — дедд Жацгазы. Б1раз кдяйпакдвп турды да, Байкрныс акдяры айтгы: — Элсив. Гулипннщ оз ж ецгеа, - дедд. Ю тэпбек оны еспгецде, селк ете крлды. Бугал агзасын аралап жогарыдан томен 6ip ыстык, шок, шыжтырып ш кендей ауырсынды. 179

Ъвкоцтан Hiffnlceke-цлы__________________ \"Кдлайша бул Элсиэмен купыйа сейлесш жур?” — деген кудж мыйына окд1а кдлалды. ©лсиэнщ Байкрныска жетю зген сезш е Караганда, Жауйарга Шаншар елердей гашык, Оньщ бепн ол кыедан кдйтару Tirrri мумкш емесгей. Ю>гз оган, ол кызга ж урнал жасырып кунде елец жолдап жататын коршедг Араларьшда журген адамды Элсиэ айтпаты . Cipa, соныц 03i болар. \"Kj.nFa Ша)пнардыц шын гашык, екешн мына ел ей дэлелдейдГ’, — д егт. Шынында, ол е л е й — ете Kpyimi олец: \"Кул, ойна цыз кушцде. Бол жулдызым, Кушайын олмей турып хордыц цызын. Атац менен бабацды алкан кудай Б13Д1 крйар дейм1сщ: курыры узын\". Элп оленд! еспгеннен кейн, Ж ацгазы егтгеп езгерейн дед. — Бэлюм, сен Шаншарды шакыргьш, юшкене домбьггып керерсщ, — дед| Байкрныска. — Крйа турыцлар, — д ед Кпэпбек кеомд1 унмен, — 6ipa3 ойласайык, Асьиысгык, — шайганньщ id. Енд! 6i3re кцв бен жптгпц етегш анду жетпей тур едь шакрфып кереп не? Эрюмнщ оз ак).1лы, э з эке-ш ешеа бар, 6i3 иеменесше араласа беремЫ — Араласпасац, ел булшед гой. Б1лш турып б1лмегендей кдлай тыйыш журе беремЫ — д ед Жацгазы. Оныц ейпп кцрсы айткдны Ютапбекп ептеп сабырьша туардг — Жарайды-жарайды, араласайык, — дед1 кули. — Бфак, алдымен жендеп ойланып алайык, Bip ой Кггэпбекке сол арада-ак, келген, алайда оларга асыгыс айга салганды ж ен кермед. Уйге келш ец эуел1 ез ойын Огарбайта айтты. “Ойым — Жауйарды 0бубэгарддц iHid Умбеткалига крсу. Уйме шакцфып екеуш танысгырайын, ею жасгы ойтш-буйтш ыцгайлас-тырсам,'' - дед! акылдасып. Сел уно з ойланып кцлды да, Огарбай 6ip кезде Кггэпбекке т е кдрап: — Бул icKe неге осынш а кулшындыц? Юм ушш? ' — Шаншар унпн, — дед! б1рден. — Ю>13 ушш де, AdV аргынан крсып. — Крлымнан келсе, сол ж и т т пэле-жаладан сактасам деп ем. Ж акры керем. ©лецш де, езш де — барш унатам. Маган салсацыз, мен оган Ж ауйарды да еш кынжылмай-ак, кршар едм- Кайымбелекген крркам. Егер ана кд13 уш нде огы ры п 6 ip ж ам анатка уш ы рап калса, ол

___________________________ Ж а р окаладан аманда... Шаншарды, сез жок, елттредь Акргн ж ш ттен айрылып кдламыз. Куйш-тсш жургерпм — сол. Уйкцал кеткен адамша к езш жумып, Отарбай узак, у н а з кдлды. Айткдным унамады ма деп, К пвпбек ыщ айсыздана бастаран сатге кенет кезш ашып: — Балам, крлынды жайш ы! — дед1 жыламсырап. Ж аскд шыланран жанары н буран кддап, e3i де алакднын ж айды.— Мен саган разымын, балам, ©згенщ кдмын езщдйондей жеген кдлырьща куандым. Адал кещлмен батамды береты. Кдмлы заманнан, кргйын кезецнен, ip re iw аралаган даудан, елщад аралаган жаудан; мшшш. агадан, кунппл Ьйден; урымсыз улдан, кр>1лыкрыз кдщдан; агайынньщ кекнплшен, эйелдщ есекнплшен сакуасын! ©Mip жасы нды кудай берсш, кддр-баранды халкрщ берсш! © зщнен icin румырлы болсын! Эумин! Аздан кешн О тарбай ayeAri ащтмеге кдйта оралды. — Тэуекел, шакрф уйще Ж умабекп, —дед1 бекем унмен.— BipaK, Сэнддбала мен Ж ауЬарды крса шакрфатыныцды оран ай ш а Нурсешт белые 6ipre болсын. Умбеткдлиды шакр.|рсац, одан Мэуплдд, Мэуплдионде жаткдн Зэршттн, эке-ш ешесш кдлай б е л т тасгайсьщ? Муньщ — егге улкен жумыс. Bipa3 шашылуьща тура келеди — ©з кдтарларым Байкрныс пен Ж ащ азы ны крспасам, тары cam болмайды, — дед1 Кпэпбек кулйнареп. — Оларды е зщ 6L\\eciH,. А л ендд крмзды ^Умбеткдлира икемдеп, 6ip айнытса, ж акдш жецгелерш1ц~ 6ipi айррыта алады, соны тап. Арата эйел салмай тук 6iTipe алмайсьщ, \"Балыкзыц т ш н бакд б1ледГ деген. Реши келтрре алсац, оган дешн Умбеткдлира кдрзды 6ip керсетш, ж!гггпн, ниетш барытгап крйсац, Tirrri Tayip болар еде Елддц есегш кулагы шалса, еркек емес пе, и м б1лед1, оньщ да м1нез KopceTyi мумии. Улкен-кпш демей, мундай муратты ioce уйалмай 6apiMi3/y жумса. Адам жаскд емес, жакрылыккд баргшады. Огарбайдьщ куана куптараны Кпэпбекке улкен демеу болды: оилаган iciH жузеге асыруга шугыл жене батыл Kipicri. Эуелп эрекетп Умбеткдлидан бастады. Оран Ж ауЬарды ебш тауып кэйтсен де бугш-ертен, 6ip керсет деп, Мэупл/м жумсады. Жайлаудагы елге оньщ сэп н келтрру соншалык, кршын емес-ii: emirici белшбеген кдзак, кез келген уйден сусын шпп шыруга кдкррлы. Мауггл мен Умбеткдли да ceirrimi. \"Бул бала курыгына тусп, кергеннен-ак, кргздан кезш ала алмай кдлды\", — дрлр Мауртл. А л кргаы куртыр Умбеткдлира

увщ ят ан H iffnlceke-ym _______________ ___________ коз Kjiipbin да салмапты. Оны еспгеннен кешн, кызга к1лт табу ж ап,1н К пэпбек датты оиластырды. Есше дайта-кайта Элсиэ тусе берд1. Байкрныспен байланысы, эрине, кудиеп. Оны ойласа, Ю тэпбектщ ш ин ызалы тырнак, осып ж1бергендей ашыйды. \"Маган eperecin эдеш жакртдасданы ма, мунысы не? — деп басы кдтады. — Эйел ипркш осыншалык, айнымалы ма едд? Энеугуш гана муны иектеп ж урген адам кдлайша айак, асты Байкрныскд кулай кдлды? Элде бурьшнан б1рдемелер1 бар ма?\" Кггапбектщ ecin e коктеу к езш деп Байкрнысты ц 6ip Kj.iAbin.1 тусп. Элсиэш одан алгаш сонда кдогашан. Зарш келш Крсталдьщ м е ш т н д е жыйын отюзерде, осы Байкрныс: \"Асыгыспын, кеш ю сш Байтаракдыкше барып крнуым керек\", — деп, уйге де бурылмай крйган. Оньщ ыш ыгы сол кезде-ак, 0 лсио екен гой, бэсе. Ойелдщ де ьпдлласы акртры соган ауган бодды онда. ©лде энеугунп атасыньщ сезш куптаганым Элсиэге унамады ма? Суык, кдраган сеюлдегап едь Соньщ ек п еам ен Байкрныскд булт бурылганы ма? Ш аншардьщ мьша icinen оньщ к ем еп н аз ештеце енбешн деп тур. Ендд оган Байкрнысты жумсау керек не, не icrey керек? Ж ацгазы мен акыддаспай епггеце б т р е алмайтыны белпл] болды. Ж а ц г а зы дары лдап, ж е р -к е к п Kom ipe кеп кулдЕ Ракзтганып, ернш е насыбайын салып турып, бушлденесамен салюлдедь Бег-аузы, жуан мойньша дейш кддзарып кетп. Басын шайкэп-шайкдп крйып селюлдейдь — Ой, елддм-ау, койтешн! — де/у 6ip кезде кезшщ жасын бармагымен cyprin. — Ойбай-ай, бэршен Байкрныстан кузгаш ан ьщ кдызык, болды гой. 0 й, оз1м де энеугуш тушлш ундемей кдлганьщнан сезпстешп ем. Байкрхшс: \"0лсиэ айтгы\", — дегенде-ак, турщ бузыльш кетш едь — Ж ацда, жыныма тие берме. Жуйкем жукдрып жур. — Е, жукррмай, гашык;гык,оцай ма? © зщ гой елдщ айелше гашык, бола бересщ, ал oipey оз кдрьшдасьща гашык, болса, оган кдрсы оре кет жасайсьщ, сонда муньщ кдйсысы оц, кдйсысы Tepic? А? О сыны туонддрпп маган?! — М ен де осыны ойлай-ойлай басым кдтгы. Басы ауырмаганнын, кудаймен ici жок, сен келекетш кулесщ. Ь \\ бш п кдлса, Байтаракзъщ кула!ы шалса, уйат екешн ойлап, ©3iM де сол эйелден кдшак, журешн деп ойлагам. Екеушщ арасьп шОлсиэ ж е 1дгетайлык,жасап ж ур деген соц, тэты соньщ сегтпп тие ме деп ойланып кдлдым. Акргр Шаншардьщ ол кызга уйленбештш белплЕ Бекер жаман атын шыгарып, 182

_________________________ Ж а р окаладан ам анда... болашагын будадрш кетедд. Ж акр ы к ер се к ер е берер, 6ipaK, белые буркеу болсын, эу е м Умбеткдлира тш п алсыншы. Элсиэге ашъш, Байкрнысгы тындаса, осылай у п т жасатсын. Байкрныскр-ак, айткдозайык, — Ж э, Байкрнысгы крйа тур. М ен де сезисгешп, екеуш щ арасын энеугунп'ден кеган эбден тексерддм. Усен болысгьщ эйе/vi Тайша Баубек дегеннщ кдлзы емес пе? Сол. Баубектщ баласы Жакршбек жакршда, Сейдахмег олген соц, соньщ орньша Тепректщ болысы болды. Ал Элсиа — Ж акрш бектщ тукан кдрындасы. У сеннщ болыс куншде-ак, Э лсиэ мен Байкрныс араласып-кураласып, сьгрласып крлган адамдар емес пе? А л ендд кецииц ж а й тапты ма гаш кене? Ой, шынында, шырайьщ Kipin крлды, ей! — Сонда не крьл дейсщ? — Н е кд1латыны бар, Элсиэ Байкрныстыю емес, сенш . Одан repi сенщ чтлщдд алады. Сондык^ан бэрш е зщ айт. — Кейтш? О нымен оцаш а сейлескен соц, оз1м усталып кдлам гой. Ш аншарды шатак,тан кутк/арам деп, ез1мнщ былырым шырып жатса, уйат емес пе? — ¥йаткр крлмайтындай жольш тап. Бар да крйып кет деп жаткрмыз жок, крй. — Э й, н е жумбак,тап турсы ц ? Аш ып айтсацш ы акд1лыцды. — Акд1лым жетпей турса, немдд айтам? Ж е н тапкрип едщ гой, е зщ б1рдеме ойластырсацшы. — Мундай бэленщ ж ен ш мен б1лмеймщ^б1лсем, сенен сурап нем бар? Tan 6ip амальш. — Тапкдшпы тапкдн екенсщ. Бару, керу кршын болмас, сейлесудщ сэпн кдлай KeATipeMi3? Эй, оран бас кдтырып кайчем1з, 6ip эйелдщ кулыгы екеумздибн орап экетедд, ол жагын Элсиэнщ e.3i орайласгырсьш. — Bepi6ip б1реудщ eyeAi Элсиэге жардайды TyciHAipyi керек крй, кдлай хабарласамыз? Ж асы улкен болса да Байкрнысгы жумсаймыз ба? — Крйа тур, оныц бас пайдасын ойлап, кейде булт еге калатыны болады. Б1рде болмаса б1рде сырымызды сыргкд П1ырарып крйуы мумюн. Мен-ак, барып крйтар ем, сетмдд сылтауым болмай чур. Ана шал шдцдегшд кередд, куддктендп кдлса, уйат. — Тапчым! - дедд Ючэпбек куанып. — Буран Бегйижан дурыс. Ауылнай гой, кдндай жумыспен барса да кршсыны келедд. Ол ичтщ аузы да берщ, ччпчч а й т дегенщ нщ езш чугел айгьш бармайды. Буран кдлай кдрайсыц? 183

Ъвксцят ан Щ ^ и к л -ц л и ________________________ — Дурыс, - дед! Ж ангазы жайлана насыбайын атып. Оран б|рак, эбден уйретш ж1бермесек, жол- ж ен ек ей Э лсиэш e 3i айналдырып крйуы мумюн, ондайра eoi бар. Б айкрны стан кдхзганып жургенде, Элсиэш вз крлыцмен Бепм ж анга ж ем kjjo журме. О л К ,азанбас Байк,оны стай к ^ зы л к а з емес, досгыкка адал, сдан кррыкдаймын. — Муртын сыйпап, Кггэибек KaHiAi ж а й тапкднда сирек сойтетш эдеттмен ест1лер-ест1лмес ыцылдады: \"Жылдык, уйкдш, садага ОЙЫН-КулК1М...\" Ж ацгазы мен Кггэпбек: \"Болыс шакдгртыпты\", — деген сылтаумен бесш ауа ауылдан шыкды. Кдф аскдн сон, Бепм ж андж ш е карай кыйгаштады, Ж азык, жол — Ушсудьщ куйганын — айналмай, керш геннщ кезш е туспеш к деп, Аршалыбеткейдщ успнен асып, Кдрралыныц сайына тау жолымен тусп. Ж ол квздеп, Бепмжан да кутшш отыр екен, крамызы мен куырдагын 1ле-шала экелдд. Уш ж ш т екшдд кезшде аткд крнды. Барымташыларша баптаньш, кдлай-кдлай емес деген куджпен, крлдарына сепз opiM кдмшы iaaL. Кдрралыньщ сайьш кулдап туспей, оньщ батысындаты Есенрулдыц сайына карай асты. Трлеулппн урпакуары М эупл де, Твлеш пен Сурампы да — oapi сонда стгырады, ешкдйсысы сыр ашпайды. Есенгулдьщ сайын кулдап аузына шыккднша, олардьщ ece6i бойынша, ымырт та жабылуга тшс. Ел орынга оты ра Крлзылкршара ш ксе, ар жагында Ордьщ булаты гайак, тасгам жер. Жщппке сайдьщ ш н-ш шне уй Tirin, Байтарак, бала-шара, кдйын-журтымен б1рлесш алты у й 6ip ауыл боп сонда отыр. Ец етектеп уй — Элсианш. Шеткц уй де шегара icnerri, оны езге зурмак, еггкен- кеткен де андыйды, сондык,тан ол жакдд ел ж атпай жакдш дау — кдуотп. ...Теркакцанньщ суьшан errin, уш ж ш т Крралы асатын каре жолга шыкрфцда, ел жатар кез енд! болтан. Жарбулак,жак?ан кетершп, Ж алаулы тебесшщ етепне келш yuieyi атган тусп. 0 Л1 ай тум аган ж улды зды тымык, ту н Т ерш акдэнньщ сарынымен тым эсерл1. Тымык, тун, тш н б1лсен, сейлеп кетердей сыйкрфлы. Ауыздьпы алынбаган уш аттьщ шырьш ш еш ! курт-курт шайнаран крматай тэбетшде де кулакка жагымды, айтып жегюзуге болмайтын эсер бар. Тык, еж ен узенднщ каткаьл уш мен жугеннщ ж е й л сыбдыры тещрепне рана емес, кекгеп жулдьцларга дешн жетш жаткандай. Жанды 184

да, жансыз да 6ipiH-6ipi тыцдап, 6ipiHeH-6ipi урюп, ©згеге корсетуге болмайтьш е з эрекепн эркдйсы урланып езш ше аткдрып жаткдндай. — С ен будан ар ы ж а й а у бар, — дедд Ж а ц га зы . — Жаура бермейшз, кррыкда, асыкда. — Сен жакдшдады- ау дегенде, 6i3 едеш саты рлатып ауылдын, у с п м е н ары GTeMi3. И т атаулы 6i3r e лап бергенде, с е н Э л с и о н ш н е зып бер, — Дегенм ен байкд, — дед1 Б е п м ж а н тыкдар басы н кулана 6ip сыйпап, — сен — жумакдсд кетш б ар а ж аткдн адам, 6i3 — тозакд-а кдлып бара ж аткдн адам, келш ш екгщ кдсы жайлы екен деп, шэниш крй ергенше жатьш алма. Байатыда 6ip кыз: \"Ж М т цпрюн тун болса кдязды ацдыйды, Кд.1зды жырып кулатар кузды андыйды. Ырына G3iMi3 де кулар ед1К, Амал не, ауыл болып 6i3Ai ацдыйды\", — депт! рой. С ол айтпакдны, Э лси эш абы сы ндары да ацдыйтын болар, уйге 6ip Kipin алган с о ц 6opi 6ir r i ек ен деп, гурыдеп-гужы деп ж урм е. К ш з eciicri ш пн ен байла, сыкдфлауык,ты о«заум ен б е й т, сонан со ц рана Kipic. — Г урм д еп-гуж тлд ейтш м ен Ж а ц к д ем е с п ш Foft, Кдзанбас. С ендер жумак,та кдлып, м ен тозакдд кетш бара ж аткдн сеюлдд, 6ip турлр ж у р е к с ш ш турмы н. — Онда, сен к м , мен барайын, — дед1 Б епм ж ан. — Эй, Ж ацкд, ананыц аузын жап. Е стйе, ит ypin ауылды ойатар. Айтпакдны, мен сендерге Э лсиэге шырарран олещмд1 айтп аппын рой: Бар ма екен дунияда айдан бшк? Айдаи бшк болады кдндай бшк? BHiK-rin б и т деп соны айтар ем, Bip жатсак, мацдайыца мацдай тшп. — Болды, - дедд Бегтмжан, — соны а й т та, бас с м . Ж акры дайындалыпсьщ. Келетшщад айткдм. oai де купп жаткдн шыгар. Адам 'iy6i 6ip влешпн 6iAce д е ©Mip суредд гой, — дедд Элсив, — уйат екенш б1лсем де, сиздд ждкрм квргетмдд крйа алмадым. Ж уас гуйеше жундеулерше кошп ж уре бергешм ата-енеме де, куйеуш мен ею балама да — барию жакры. 18S

увксут ан Нук>Мсв-цлы__________________________ ° лаРга жакры болганмен, маран оньщ Heci жакры? Осы aAipe кдлгы р зац ы болмаса, ж е й р калган м е т келш керддаз, у напы чы з, мен де унатгым, сол к у й а з бен 6i3 уйленш алмас па ек? Зац деп, эдет деп, соньщ шылауымен мен кдтын y e n тиддм, ci3 алам дем еген адамьщызды алдыцыз. Былай Караганда, б1здд ешюм де зорлаган жок, тиген де, алган /уд o3iMi3. Ал шьшына келгенде, а з де, мен де намыстьщ кулы болдык, Ж ана еюмет жарылкдйды, эйелге epiK бередд дегендерщ в кдйда? — О л epiK-пн, енд1 саган к е р е п не? — Ж акры лык, елге орнаса, e 3i тимегенмен, б1здерге еч куры са шарпуы тие ме, и м бгледь \"Ж аманныч жанында жаткднша, ж акрыныц айагында жат\" деген, б у й т т к рр болганша, е з 1м м ен е з 1м очашада отырганым будан он есе артык, Озддн шешеч^з cefrrin e.Mip сурмедд ме, мен де сейтер ем. — С ейтсеч, caFan и м кр й дедд? — М ен езддтмнен ейте алмаймын. Оран езге тугтл, ез TopKiHiM д е к е н б е й д п З а ч ш ы кра, сылтаулап зач га суйеиер ем. — CeHi булай д еп ойлаган жок, еддм. К енб й, жуас эйел KepiHin еч- — ©3iMд е солаймын деп ойлагам. Сорыма Иманалыдай бай, Кулданадай кундес кез келдд ю й. Кунде урыс, кунде KepicKe и м ш ы дайды ? К улдана И маналыны менен кдиганады, м еш Иманалы елден кдлзганады, сонымен урпн- cyprin боламыз да жатамыз. Bip куш бул эчпмеге, буйте берсек, атам араласады. Атам араласкдн соч, айтылмайтын сездер айтылады, — абыройымыз 6ip теплуш тепледд Ty6i. Адамды адам к ур сыртьшан танып б1ле алмайды екен гой, Teri. О сы И маналыны кдйнага куншде жап-жак,сы Kici санайтьшмын, Кулдананы, ендд, ежелден ашык, жакдыр- майтынмьш. Ka3ip кдрасам, Иманалы — Кулданадан еткен б1рдеме. Анандай атамнан мынандай бала туады деп адам ойламайды. Кундбл-сундол, пыш-пышкд ympAiri кдтыннан бетер. М ен бузылгам жок, меш Иманалыньщ 03i бузды. Кулдана меш кундеп б!рдеме айтса болды, не крлын, не кд м ш ы сы н а л а ж у г 1р е д 1. О н д ай адам Fa м ен к э ш -in кушакымды ала ж упрем? — Ю тэпбек б1рдеме Aerici келш едд, 6ipaK, не айтарын б1лмедд. Ж е н а з эл денем ен алдарткднш а, ундемей-ак, крйганды артык, кврдд. Т ортген аскдн улкен улы мен егаден аскдн кшп улы Элсиэш ч ар жагында пыс-пыс етедд. 186

_____________________ Жар окошки аманда... — М ен саган арнап 6ip елец шыгардым, — дед! К пэпбек сыбырлап. — Крйыцызшы, Шаншарга шырартып алган нютарсыз? Кене, айтып 6epini3uii, Элсие влендд еспп, кымсына кулдь \"Эдепсаздеу екен\", — дед! угамен рыйзалык, ацрартып. Е кеу ш щ узак, уакдыты сол е лецнщ е серш е Kerri. А кыры К п в п б ек Ш анш ар мен Ж ауйардыц жардайына к о п т. Элсие унйз, е дегеннен сыр бермей, сабы рмен тыцдады. О йы мен тглегш Кггепбек айты п б1ткен соц д а 6 ip кдуы м уакдьгг у н й з жатты. — Курдас куйеудд — Ш аншарды айтам, — Эдем1 кдпдан артык, керем, — де/у акыры нда узж-узж. курйнш . — ©зге ешюмге Tic жарран жок, ем, ci3re сенш 6ip сы р айтайын. Ж агдайын 6ipa3 бшендцсген, курдас куйеудд м ен е з басым юнелемеймш, кдйта айаймын. Бул дуниеде терт айарын тец баскдн Tipi пенде ж о гы н а м е н щ K63iM елдекдш ан жеткен. Акылды, талапты адам бак^ггты болса, сол Шаншар-ак, болар едг — Неге Ш аншарды бакулпы емес деп ойлайсыц? Ж ауЬарды жак,сы к ерш калганы бакдггсыздык, па? — СЛздщ д е сабырсы здык, ж асайты н к езп ц з болады екен-ау. М ен эл1 ецпмемдд айацтагам жок, крй. — А пы рм ай, енд1 iuiK e сы й м ай кеткен д! сы ртца шырармасак, жарылып елмейпйз бе? Ж арайды , айта бер, енд1 ундемесшз. — Экпелеп кдлдыцыз ба? Ш аншардыц бакытты не бакдгесыз ек е ш н , ш ы нд ап к елген де, ci3 б е н 6i3 б1ле алмаймыз. Б1здии — э н ш е т н сы рт жорамал. Ерлтбайлылар урсысып ж у р т те бакытты шырар, оны kLm бшггп. М енщ б к еп ю м — Эдем1 кыздыц мшезЕ Ш аншарга ол м ен тускен соц 6ip жылдан кейш шыкзы. Обалы не керек, Ш аншар оны елт-епип-ак, унатгы. Эдеш кдпдыц бтм -болм ысы жалпылай ж ам ан емес крй, кдндай ж ш т те крпыгарлык, Долылык, буып кететш 6ip кез! бар, сонысы шатак, Ондай кезде оны сезге кенддру, сез тьшдату мулдем м умкш емес. Адамды соншалык, озгермел! ж араткдн кудай кдндай керемет! Ж азд ы ц куншдей жадырап к у л т ж урген Эдем1 кы з айак, асты кдкдган кы с боп кетедг Ашшы сездд де айамай айтып ж1бередд, эдеп деген/у де еп-сетте умытады, кудай керсетпесш, сумдык, боп кетедг Ж е н е ец жаманы — неге оныц о й тт кург езгере кдлранын езш ен баска жан адам б1лмейд1. О йына б1рдеме туе in кетедд де, тулап rubiFa 187

келедд. Ш анш арды кдызранганы — ол да 6ip кдшамет. Екеушщ ец н е п зп киюлжиц содан. Кдзакцъщ \"жаным\", \"куничаз\" кдй ага бар, сондайга бола-ак, кейде оз уйЬпц берекесш 03i алады. М ьша Ж ауЬардьщ э ц п м ей шыкд<длы Э д е ш кдлздан уикда да, к у л и де кдшты. Кудай баскд салмасын, мундай жагдайда ш де болса сейтетш шыгар, оны крйшы, М ен езш ш е ойлаймын, егер Эдеш кьидыц элгшдей мшез1 болмаса, Ш анш ар буйпп Ж ауЬарра жыгыла куламас едд деп. Уйдеп аркдны босаган, ылги кмжылдан к е ц ш ш арш аган адам рана сы р ткд солай сук,танатын сыйак,ты. Егер эйелпцз жок,тан езгеге шатак, шырарып, к дйта-кдй та б асьщ ы зды кдты ра бер се, ci3 де, бэлклм, булайш а маган салкын кднды болмас па еддщз, и м б1\\ед1. Эйелпцз жайлы болтан соц, тузден repi уйге ушрсзз. ©зиЬздд ол т-ош ш сыйлап турран эйелщ1здщ козш е шоп салу уйатьщызра да ауыр. Солай ем ес пе? Кггэпбек солай екенш шггей мойындап, ундемедь Э л си э 6ipaK , ундемегендд ж ауап кермедд. — О з д е н сурап ж аты рм ы н рой, солай ма? Шындык,ты мойьшдаудан несш е крркдсыз, солай ма, жок, па? — Солай, — дедд зорлана ж ы м ы й ь т . — Ж ау Ь ар eKeyiHin арасы на д эн екер болганыц, ез1цше, Ш аншарра ж аны цны ц аш ьпаны гой? Солай ма, жок, па? — С олай. Bip ж ары Эдем1 кцдзра акдлл KipciH деп ойлап ем. О ны м бекер екен, бурынрысынан бетер акдллсыз боп к е тп . Е ц дуры сы — сол ci3 айткдн: Ж ауЬардьщ козш тез1рек курту. Кггэпбектщ барлык,есеб1 булжымай ж узеге асты. С аран Ж ум абект! О гарбай сол куш-ак, созбен идд. Сэнддбалага сезш Heci6eAi де етгаздд. Кдцздыц езш е н Тзу1рбала сойлесш кердд де: \"Ka3ip конбедд, 6ipaK, бэлендей бекем емес\", - дедд. К дйымбелек те Кггэпбектщ ойын туламай куптады. Сонымен, арустыц айагында Умбеткдли Ж ауЬарра уйлешп, Ж эр к е н тк е eKeyi ерлнзайыпты боп Эбубэюрдионе келдд. А бы ройм ен айакдалган бул ic К п ап б ек ке агайын арасында бедел экелдд. Солтангулдьщ улкендер1 Байтарак, Отарбайдан бастап намыскрй бозбалаларра дейш 6api ры й за болысты. Э з 1рге рыйза, рыйза ем еспгш оран ашык, бьлддрмеген жалрыз адам — тек Ш аншар.

Л С в^кеш п

ЪвЬцлтан Wif/пМсв-цяы Кусымхан кутпеген жатдайда шатакуу кулды. ©зше де обал жок, уйкц’ап жаткун жыланныц куйрытыи оз! басгы. Былтырты icri быйыл кдйта крбыраткун — e 3i. Apbi-6epi крнша мелшерде болса да азык,-тулж, мата, буйым алып етуге болатынын ескертш , ж азда шегараны ашык, деп жарыйалаган сод, былтыр кеденде тартьш алгаи дуниелерш ©зше куйтарып берудд етшген. CoFaH байланысты сощ ы кезде тергеу орындары буран тым ддкецдеп кетп. ©frreyip, турлер1 жаман, крлдарьшан келсе, кумап тасгаудан да тайынатын емес. 1с аныкуалганша куладан ешкуйда шыкраймын деген крлхат ж а з ь т 6epin зорга кутылды. Атасы Аппаз, ол кезде шегара жабык,болгасын, Кулжадан буран аткез жолымен, йаш ый контрабандамен 30 к ш шай, бес орам ак, 6ip орам квк бшкусап матасьш, 6ip кш кувыл лазы, era сыпыргы — барльпы 1400 сомныц дуниесш берш жДберген екен, соны Баскуншацньщ желкесшде алып келе жаткунында, сакдиы устап алып орталык,тагы кецсесше экалген. О ньщ бастьпы Горенев деген пац 6ipey. Соныц кэбинетшде отырганда, сыртган era сакдш Kipin: \"Жогары мэртебел1 такрыр, 6i3 к е л т кулдык,\", — деду ©3i кшэл1 боп отырган адам ундемесе де болатьш еду б1рак,шыдамай: \"Ks3ip жогары мэртебелкер жок, олардьщ уакуггы б1ткен\", — деп кулды. Сол сез1 Гореневтщ шамьша шаншудай тиду озш ол жогары мэртебелшщ 6ipi санайтьш болса керек. \"С в б1зге уйретпендз, тьшьпп отырьщыз, эйтпесе ш ьп ът кетшдз! — Хатшы, дереу мынаган хатгама жаса!\" —деад з!лденекубатын ш ьп ът. Соньщ акугры енду мше, куйта аскушдап тур. Кусымханнан тартып алынган затгарды Горенев дереу крймага салдырады да, iciH сотка берпзедд. Оньщ арасынша Пет1рборда тецкерге болтаны жайында хабар жетш, Ж эркентге де эскер мен ел 6ipa3 дурлжп де, алп ic ез-озшен умыт кула берген-ду Адамдар 6ip-6ipiHe тек улкен нэрсеге бола емес, жай KiiiriripiM жатдайта байланысты да кутгы одпгетш коршедь Ж эн е 6ipiH-6ipi куралау ушш, аузына тускен созге, крльша шккен куруга курамайды екен. Осы матан басым куш эпередд- а у деген барлык, эддстен бас тартпайды. К екш кдж адам баласыньщ бэрше тан б1ркелю мшез бе алде акувы аздардьщ улеа ме — тусшу кушын. ©йткеш езш е к у пы 6ip сез айтьш кулган адамды аркусьшан к у тьт кенпрш жаткун 6ipAe-6ip rad жок, ал солардьщ бэршш, акудлы аз деуге адамныц аузы 190 к

___________________ QfCai/ у/самдан аманда... бармайды. Валим, бшмаздцсген болар, airreyip, е з ашуын те ж е ш н д еген Kici к е зд е с п е й т ш б о п б ар ады . К,анша жакзырмаганымен, Зэрш кебш ен Tayip: кдарамда-жойам дегендд eMipi айтпайды, аз да болса окршандьпъшан шыгар. BipaK, 3apin те, баскдлар да Кдсымханньщ Tayip кишш, Tayip гамак, iiirin жургешн жакуырмайтъи сыйакуы. Соларта унау ушш, сорлы Шреулерше cyMipeftin журу1 керек сыйакзы. Байдьш, улы болканын жаудьщ улы дегенге жакдш тусшедд. Гореневтщ icren отырганы — капе-кернеу жала, Оньщ айтуынша, Кдсымхан — Аппаз ж1берген нэрселердд алуга бармай, 03i Кдтгайга затгар етгазуге бара жаткдн адам. Ж ане оны кеденнщ сакщысы емес, Баскуншацнын, орыс казакгары устап екеп тапсырган. Кдсымханныц басын катырган ic акдгрында байаулап барып б т е н сыйакуанды: 1917-жылы кедендетаргып алыпган барлык, заты оньщ озш е кдйтарылмай, Ж а р ке н т уйезддк кэперэтивше епизЬлш, сол аркд>1л ы халыкдщ еркш гурде сатылатьш болды. ©3i, airreyip, ж азасы з кутылды. \"Басган кулак, садага\" деп, соган куанды. Осыдан кешн эскери гарнизонньщ бастыгы Сергей Макарович Ж уревлевке оз жагдайын тусшддрш, салдатгыкуан мулде босап шык,ты да, Ж ар кен т — Капал аудандык, техникалык, ос1мд1ктер сексиесш е т1лмаштык, кдлзметке орналасгы. О л сексиеш уйездеп ж ург жалпак, тйм ен апыйын уйымы деп атайтьш. Ж умысыньщ 6ipa3bi агкез тартумен байланысш, журш-туруы, ел аралауы коптеу, эйткенмен мынацдай ашты-токцы жагддцлд езщ е де жэне жанбагыс ушш эрекет жасап жаткдн жургкд да крлгабыс етуге аса крлайлы. 16-декаб1р кун1 Ж эр кентте уйезддк екшдш с и ез оз жумысьш бастады. Зэрш оньщ аш ы луына кдты са алмады, ой тк ет ол кезде aai Кулжада журген, Уйезде курылган \"Алаш\" атгы казак, кэмитеп K03ip оз жумысьш токдаткан, кезшде сол кэмитетке муше болтан 6ipa3 адам K03ipri кезде Кдлтай жерше отш алгаи, o3i де сол кэмитетгщ м уш еа болтан 3apin тараган кэмитетгщ ic-катаздарын, кдражат жумсау юршггерш Кулжаш тексере келген-дд. Содан ол декаб!рлдц жыйырма ушщде Ж эркентке жегш, сиез алдында \"Алаш\" кэмитетшщ жумысы жайынде байандама жасады. Ж алпы алтанда, Ж аркент уйез1нде курылган улггык, кэмитетгердщ шлнде ец ошмдд ic кдллтан — татарлардьщ 191

Ъвкоцшан Hiffnkelce-цлы________________________ \"Курылтай\" кэмитеп. Ол кэмитет занды -гурде ез жаррысы мен батдарламасын б е к т п , сэбет еюметш мойьшдап жумыс icremiHAepiH жазба турде мгшмдедц Зацга жуйрж, кужатка мыщ ы болтандыкуан, ол кэмитеттщ ел шпндеп беделг де эжептэу^р болды. Ал \"Алаш'' букдра халыкуан ондай бедел таппады, ейткеш олардыц саяси-мэдени децгей кэмитеггщ мэн-жайын ж е п к тусшуге жетпедд. Кэмитетгеплер де кезге кершетш дей ип icrep аткдра алмады. Акд>фында ыдырап тынды. Сиез: ''Ж акрымбетов жолдасгьщ байандамасы ескерлйн ж эне бурынгы “Алаш\" кэмитетшщ iciHe тексеру журпзу эгамшшк сексиесзне жукгелсш\", — деген кдулы кдбылдады. О н сепзшнп жылы кектемде балшевиктер ер улткд дербес босгандык, бередд екен, казак, та ез алдына аймак, курталы жатыр-мыс дегенге куанып, соньщ жольша Мука белые бес жасар епзш курбандыкда шалыпты. Мукаиы Зэрш керген. О рта бойлы, бадырак, кездеу, муртты, сем1з кара Kici. Мусылманша окыган. Алашордз партыйасыньщ курылтанына, казакдъщ Алаш мемлекепн курамыз деген макратына капы куант-ан ондай баска казак, бул уйезде болтан емес. Т1лдд, кдлзба, сездд Kid. Сатай болыстытында сел Мука Эж1беков, Токарысганда Ысгамшал Турлыбаев, Турдымбетге Жандазы Тапмкржаевтар кезш де асыл тукдлмды айтырлар устал, жылкдл тукдпмын асылдандыруга бет альшты. Ыстамшалда \"Пайзабад\" атгы асыл тукршды торы айтыр, Мукада “Би\" атгы баран айтыр, \"Ж ын\" деген жирен, Жандазыда \"Мулат\" а п ы кубакрн айтыр болтан екен, ол айты рлардыц ж ай-куш н уйездне ею мет кедагалап, унедп тексерш отырган. Мына аласапырачла айтыр тугл адамды бакдплау бек кдпйын боп тур. Кушке болмаса, K93ip ешюм акдллга токуай крймас. Уйездж сиез он сепзшнп жылы айакуалмай, он тотызыншы жылы ары жалтасгы. Онда Зэрш б1рталай адаммен таныегы. Э аресе отан Ж эркент полганщ жауынгер! Савва Жмутский айрыкдта эсер етп. О л Oicra6ip TOHKepidH е з кезш ен керш, е з крлымен аткдрган ж ш т екен. Оньщ полю майданнан П епрборта шакдлрылып, тецкерю ке -пкелей араласыпты. Л ениннщ сейлеген сезш тьшдапты. Кдпзыл жауынгерлер эпретш баскарып Ревел тубшдеп урыстарта кдтысады. Сонда жараланьш, сауыгьш шыкдфн сон, кызыл эскердд уйымдастырушылардыч 6ipi Подвойскийдщ кдбылдауында больш, сел юешщ акд.лымен е з туган жерш е оралады. Жазда, 192

Ж а р о/самдан алмнда. ак, к а за к та р к азар м ан ы басы п ал ран куш , ол досы Богарниковтыц ушнде тунегтп, оньщ уш казарманьщ крсында екен. \"Тац алдында тарсылдаран атыстан шошып ойандык, Ж у п р т далага шыкрак, акуар кдзарма уйш айнала крршап алыпты. Кррацрылыкцы пайдэланып, он era адам тау ж акда кетш улгердис Затыльниковтыц о тр е п келгенше Лестовка селосында тырылып жатгык,\", — дейдь Зор денел!, дэу бас, буйра ш аш ж М т оран алраш таныскдннан-ак, жакры эсер кдлдырды. \"Халкдщды жек кермейпн racim сен де ж е к кермей/у екенсщ-ау”, — деген ой келд! оран. Он сепзшил жылдьщ 22-уйшиде облаткомньщ буйры-кымен курылган Солтуспк Ж е п с у майданы непзш ен Ж онрар мен Тарбаратайдьщ крйнауында журш жатгы, алайда оньщ шарпуы мен зардабы 6epici бугал TypracraHFa, apici бугал Ресейге тиш жатгы. Салысгыра крраганда, с ы р п а й тыныш сыйакранранмен, Ж эркент уйезшде де акуармен арбасу кргсы- жазы уз!лген емес. О н торызыгппы ж ы л да Ж эркен т уш ш ты ныш сыз ж ы л болды. Ж эркентген жиырма шакргрым рана жердеп Пеюгам селосы акуардьщ н е п з п ш табы на айналды.^ К,улжадары бурынгы консул Лиуба сэбет елше кдрсы арнайы отрет уйымдастыра басгады, елден кршкрн акуар енд! соны барьш паналады. Атаман М алсттщ о тр е п 6ipece Крррастан, 6ipece К,алжаттан ш абуы лдап, кдрапайы м халы куы ун ем 1 урейлеидрумен бодды. Соньщ 6api ел щриолшне кэтгы эсер етп. Ж аудьщ жакртльпы, кенет шабуылдьщ ж иш п кджетп шаралар крддануга мэжбур етп. Уйездщ оргалыгынан бастап болыстык, ауылдык, аткдру кэм итетгерш щ орны на елд! б^рыщай эскери-революциялык, кэмитеттер баскдрута KOUITi. Apbi-6epi апы йын алып етудщ мулде азай уы на ж э н е ж урткд жалак,ы беретш дей м у м к ш д т т щ кдлм ауы на байланысты, Техникалык, еам дж тер сексиесш щ штаты кыскэргылып, 6ipiHiiri эгарелден басгап Крсымхан Ш аньииев плмэншк жумысган босап кдлды. \"Апыйын кецсесинц\" кдшсайран кок кдк,пасынаи шыгып, Кдеымхан кошеде сал бегелдь Неге богелгенш e3i де б 1лмейд1. Bip турл1 уйге баргысы келмедь ¥нжы ргасы rycin уйге барранша, 6ip ж ер д е огыры п кощ л KOTeprici 193

Ъвкартан Мф!евк$-цлы_____________________ _ _ бар. К рйсысыныкш е барса да, арайындарыныд кушак,жайа кдрсы алатынына ку м ет жок, Агалары Элш мен Аппаз да, iHiAepi Баты рхан м ен Уакдс та — 6api сыйлайды. Улкенмен акдодаскдн ж ен шьгоар деген оймен 0л1мдцоне баруды уйгарды. К ек кдкдадан онш а узай крймаган едД, елдеюм: — Эй, Кдсымхан! — дед! ар т жагынан. Ж алт кдрады. Едгезердей 6ipey кдкда алдында крйкдндай басып крлын булгайды. Таныды: Ж усш Кадыров дейтш крнакдйлык, таны сы. С епз-торы з ж а с улкенддг! бар Kici крл булгап ш ады ры п турран сод, ам алсы з Kepi кдйтгы. Ж у сш бул кдсына жакдшдап келгенше, узьш муртын крдкдран улкен мурныньщ асгынан б1ржола ж улып алатын Kiciiue шымши •гартып тыкдгршып, 6ipece ею-уш адым одра журедд, одан юлт бурыльш кдйтадан ею-уш адым coAFa атгайды. Тым кецщгц сеюлдь — ©й, сен ундемей-тундемей уйге тартып барасьщ ба? Акдгаларын алуга кэз1р Мукдй м ен Махмут келу1 керек, ж у р б1збен 6ipre бол, Крнакдйга барып бугш 6ip ойнап-кулешк, — дедь — Ет кдзаклан, ларман уйгырдан болады, М укдйга 6ip крй алдырамыз да, б1здйанде imin- ж еп тамашалаймыз. — Е т кдзак,тан, ларман уйрырдан болса, татардан да б1рдеме болу керек крй, мен не табайын? — Таба алсад, 6ip ж унж ш тап. Аздап кецьл кетергенге жак,сы. С околоппен Teyip едщ рой, контрабандыдан тартып алгандары бар шыгар. — О ны ойл асты р ы п к е р е ш к . Ал KGAiKTi кейтем1з? — Екеум1з кетек арбара м ш ем й, ана екеуш щ аттары бар. Ж усш тщ уш Крнакдйдьщ нгьпыс жак, шетшдег1 е д 6aacjj там екен. Кдзакуар мундай уйд! крржьш уй дейда ортачры белме ас уй, оньщ 6ip жаты жатьш уй, 6ip жаты крнак, уй. Буларды сол крнак, уйге юргтздв Ж усш тщ эйел! Гуламхан кдсын сурмелеген, етек-жен? к ед к ек ала кейлек киген, уйад кара торы жуан келшшек екен. Ауланыд тап-тазальпына тад кальш, жан-жарына карагыштап турып, Касымхан Усштщ эйелш е кед1л аудармапты. Оньщ жуандыгыньщ сырын Мукдйдьщ калжыдьшан к е т н барып адгарды. — Э й елщ аузы-мурнынан шырып тур, б1здД кутем деп, айы-куншен бурын туьш кэп журмесш. 194