Б. Нұржекеұлы. т3

____________________________Ж а р окам дм алмнда... — Ерте -гуганы жакры, — дедг Ж у сш м уртын ку/ймдей шыйратып, - казак, крйы ертетуса, куанады; уйгы р кдтыны ерте туса, неге куанбайды? Ж усштщ эзш н е мырс етш, Мукай басын шайкдды, ал Махмут каркдмдап туры п уйдд басьша к етере кулдд. — Бул Ж у с ш с е зге пэле, — дедд М ахм ут уй и е сш кршеметгеп. — Казак, пен уйгы рдьщ ишнде е зш б1рдей устайды. ¥йрырдьщ шпнде казак, крзакуьщ iuiiHAe уйрьгр боп еркелей бередд. Ж усштщ уйленгенше он ж ы л болыпты, улкен улы Абдулкарим быйыл торызга толыпты. Одан к е й н ею кризы болтан екен, олар 6ip жастан асар-аспаста шетшеп к е т а т . Совдыкдан Гулймханныр ж укп болганына айрыкдга куанатын грк1лл1, ауыр б1рнэрсе кеггерш крймасьш дей ме, крнакрарын уйге гарпзген сон, тыска эйеммен 6ipre шыгьш, уйге эйел1мен 6ipre Kipiri, жанынан кдлмай жупрш кетп. Онысын Мукай, карал огырмай, 6ip шалып крлды. — Эй, Ж усш , ка'гынынды ж а у алмайды. Алганда, оран н е 1стейд1, iiui шартиьш тур, — дедд айкайлап. — ©3ipme шайынды экелсец де жетедд. Кэз^р Кодек крй акеледд, OFaH дейш кдсымызда отыра турсацигы. — Бу казак, оз катыньгиды езщ е билетпейдд, — дадд Ж усш -repri белмеге басьш cyFbm келе жатьш. — -Со сендердщ камьщды жеп, Ka’rbiHFa м эн-ж айды былай ж ондецю реп укцырып жатсам, жогалтып алгандай айгай саласыц, Ана кагьшымньщ шдцдеп бала шошьш журмесе ж арар ед», даусьщ тым к а п ы екен. — Ах-ах! Ой, Ж усш катырады, ей! — М ахмут какалып- шашальш рахаттана, кдрык, боп кулдд. \"Шынында да боле екен\", — деп ойлады Кдсымхан сьшайы рана жымыйьш. — Касымхан, сен кргсылма, бул сартгар, — Махмут пен Ж усш ке карал Мукай басын 6ip щулрып крйды, — менщ талайдан 6epi 6ipre ecin келе жаткдн досгарым. Ivlbuia rneri Пешюмиен -rapibin, ана ш е л Шолакайта дейш п аралык^-а осы ушеушздд танымайтьш уйкыр жок, Ылтый осылармен 6ipre журген соц, кейб1реулер1 меш де уйгыр дел ойлайды. Адамньщ жаманы кеп, ал халыкуьщ ж аманы жок, менщше. (нш-йздеп е р ю ш Ы з сен боларсыр, 6ipaK, сонда да бзр1м!збен курдас кусал отыр, эйтпесе шпр пысьш кетедд. С ен еркш сггырмаган сор, 6i3re де керйаздеу болады. 195

Ъвкоцлтан Н ф квкв-цяы ___________ ______________ _ О ч ь щ кещлдд оты р д егеш — дурыс, 6ipaK, кдзакдын д егеш ©TipiK. Ж алп ы , М укдйдьщ уш с езш щ Шрше рана сен, — деп, Ж усш Касымханга козш кдкты. К араты езщ: крзак, осындаи бола ма? Козш щ кдгсыкдырын, мурты мен сакдлыныц селддрлтн сен гамге укратар е д а , мысалы? Ж ане мурты мен сакдлы ж ирен бе, б1рдеме. Крзакца да сэры адам кеп, 6ipaK, муньщ сарылыгы мулде баска гой, карашы. Анык, казак, деп кдлай ай-гуга болады? — Неге? — деп, Кдсымхан М укайдыц ©не бойына сынай кррап кулд|. — М укад жалпы батыр тулгалы, суеты, сирек кездесетш ipi казак, крй. — Эй, сенщ де крзакуарта бурып туразъш 6ip жерщ бар, — деп, Ж у сш е сж к е карай бетгедд. — М ен эйелдщ шаруасьш тездете берейш, сендер ©здерщ т ы р а турыцдар. Крсымхан, сен Мукдйды казак, дегенмен, мен оныц таза казак, екешне 6api6ip сенбеймш. — Оцбаган сарт бэрш эдеш айтып тур, — дедд Мукай Ж усш уйден шыгып кеткен соц, — Bip казак;гардан б1рдеме естиген гой. Б1здщ арры шешем1з — калмак, Ж ацагыньщ шукдллап айта алмай чурганы — сол. Бекер отырранша, эндчме болсьш. — И э, сейт, — дедд М ах м у т жастыкдед шынтак,тай ж аткалы кргйсайып. — Ж у сш йр д ем еш быедд екен гой, басе. — Сен, Крсымхан, казадргьщ кдлай ата-тегш тарататынын бчлмейтш боларсыц, М ен Суанньщ шпнде Кудайбердкмш. Кудайбердд — ею эйел алган Kid. Бэйбшчеден Дуан, Кетен, токадлаи Аманкул, Акрура дегеи улдар туган. Ал Аманкул — уш э й е л алган Kici. Улкен токдлы калмак, кдлзы болтан, содан Арыстан, Кдбылан атгы ею ул туран. М ен Кабылатшан тараймын. Кэздр крй экеледд деп кугш отырран ш1м Кодек екеум1з Байсымак, деген юеш щ баласымыз. Кабыланньщ шпнде Крцырбай боламыз. Кодекп кермеда-ау деймш, жо к о р д а бе? — Ана айагын акрап басатьш жМ т пе? — Сол. Ш ешемЪ маркум 03i уй шаруасымен сыртка ш ьп ът кеткенде, ойнап оты рсы н деп, алты-жечч айлык, Кодектщ айагына мысыкуы байлап крйады екен. Дву мысык, болса керек, 6ip куш баланы суйреп кегппчч. Табалдырыкра келш тсрелгенде, тартынам деп баланьщ ж амбасын шырарып ж1берйтп. Содан кемчар боп калды: Bipan, такргмы ачка чисе, оны кемгар деп ешюм ойламайды, такдпмына тш ен нэрсесшен 196

_____ ______________________O Kai/ окмадан алмнда... елмей айрылмайды. Бурын казак, пен кдлмак, кеп крфкргскан гой. Сондай 6ip шайкдста калмакцыц б атьф ьш кдзакуар ел-ripin кетедг Соньщ аргынша К дфьпдаска деген батыр тэты кдАмакуаргв кдрсы атганбак, болады, 6ipaK, ж ауга м шетш жендемд! аты болмайды. Онан сон, К^фыкдаскдньщ ейелу ащзьлды Kici болса керек, казы-карта, еп н nicipin, Аманкулдьщ алдьша экелш жамбас тартьшты да, атын сурапты. Аманкул атын 6epin турып: \"К^грьидсдскд олж асы н ез1ме экеп берсш\", - деп ескергедг Кдлмащщ барьш К ^ ф ы к д а к а 6ip батъфын найзамен атган туаредг Элпш туткрш к р т алып келе жатдды. Байкаса, элп батыр елден ерекш е алыска барьш дэрет алады. Кудштенед де, тагы б1рде артьшан а н д ь т келсе, элп батыр д е ге т эйел б о л ьт шыгады. Соньщ алдьщдагы урысга елген крлмак, батырыныц жалгыз кррьщдасы екен, в з ш е н езге аргында ешюм крлмагасын, агасыньщ кепн крйтаруга шыгыпты. 1<ф1з екенш бутен соц, экеле жаткрндар оэд-ез1 таласады. Кдорыкддскд таласкдндарга тенддк бермейдд; атьщныц олжасы деп Аманкулга экеледг Сол батьф крщдан б1здщ Арыстан, Крбылан атгы аргы аталарымыз туган. Сездщ айагьта тамаы уйге юрген Ж усш ундемей тыцдап отьфды да, сол арада ж ы м ьщ fern. — Кдбылан атац крн шецгелдеп туыпты гой, рас па? — Е, мен керш турды гой деймшщ? Сондай сез бар. Ш ыны солай ма, балаларынан батыр кеп ш ыщфн соц, журттыц ш ы гар ьт алган ce3i ме, оны ю м б1ледд. — Эй, шын болса ш ын ш ы гар, — дед1 М ахм ут жастыцтан басын кетерш . — Талай тебелеацл1 корддм, кдн шыгьш жатса кдрамайсыц, кешш кете бересщ. Тукршга гарткрн дегеи — сол. Ш ындары ма, е з ш ме, Кдсымхан аж ьф ата алмады. Кдрулы екеш тыгыршыктай денесш ен айкдш б ш ш п турган М ахмутгыц М укдйды макд-ап оты рганын, не м ш тагы п отьфганын элп свзшен ацгармады. Кодек келген кезде Гулсьчхан оларга ш ай экелдь Ж ыйырмасынш ы жылдыц кщсы жумсак, басталды. \"К^ас бьшыл крйдьщ мшез1 сыйакды момьш болатьш шыгар\", - дейдд кдртгар. Олардыц \"момын болады\" д е г е т — момьш болса екен деп -плетет. BipaK, кдншалык, момьш крю in l i n e де казак,жаны крггы кусылмаса, кошт-крнбайды. Сондыкдан 197

Ш еулт ан МчЬоквкв-цли________________________ __ Неспбелк \"К енж ебектщ айела бала-шарасын жетектеп Доскэраныц касына кеипп к ел н т\", — дегенде, оныц жакрылык, емесш Кггапбек б1рден седд|. K^ic иишде ж еар эйел кай ж епскенш ен кешунп едь Keuiin кеп пе, кдшыл кеп пе?\" ~ Дел сурады шешесшен. \"Кашып келигп. Буркднныц орнында тек ку/й кдлды дейдд Bip тунде бэрш кырып кетигп\". \"KiM? — д е д з э р е а ушып Ютапбек.— Юм кдры п кетагп?\" \"Крйдан б!лешн. М ен д е йреуден естуум”, - деп, ар жагъш HecioeAi таратпады. Буркднды Кпвпбек 6ip-eui рет керген. Ж эркенттщ желкесщде 20-30 шакргрым. С ай inline кдтарлап сальшган ж ы й ы р м а шак,ты уй, бас-айары 6ip-aK, кеш е. О ртасы н Буркрнньщ суы кесш етш жатады, ауылдьщ да Буркдн атануы содан. Тургындары тугелдей дерлж Рееей мен Ci6ipaeH кеипп келген орысгар. О л селода казак,жок, олар сол араныц крйнау- крйнауы мен куыс-куысындагы крютауларда. Ш еш есш ен естаен жайдыц анык,-каньпъша жету ушш, к у н е ц к е й е а т ы н а MiHin Б а с К ,уркдйш ы да оты рран Доскараныц аулына келдь Осыдан уш-терт жыл бурын К енж ебек кдйтыс болтан сон,, эйел1 турмыс кдмымен ею ульш а л ь т терю н ж уртьша кеткен. К д с шянде Крита кашып келу1 теп н болмас. Ш ынында да тегш болмай шьпргы. Эйелдщ айтысында, бул G3i бурын-сонды болмаган сумдык, Былтыр kjjc басында Kprraiira етш кеткен ак, казактар кауы рт шабуылга шырып, шегарара ж ак д н ауылдьщ б1разын басып алган. KppFac, Баскуншац, Пешюм, Ш еж ш д каратып, С ары белге айак, баскан соц-ак, Буркднньщ оры стары д а сакмана бастайды. Акхарра не кереп оларра белгш: алдымен — кару-жарак, сонан соц — кртарларын к е б е й ту ге ж а р а й т ы н ж а с ж й ггтер. Ак, казактардьщ ж а к д т д а п калган х аб ары н ecriciMeH бурканды ктар жас жптггерд жыйнап, буюл кару-жаракзы крлдарына 6epin, бэрш Ж эркентке ж1бередь Акуьщ acxepi не каруы жок, не жас ж тттер ! жок, селоны кергенде, ызадан жарылып кете жаздайды. Кртын-бала, Kepi-жас демей бэрш атып, уй-муймен ертеп кетеду 6ipAe-6ip Tipi ж ан каддырмайды. ©лисгщ саны елуден асатын кершедь Сейпп, Бурканньщ орнында кэз!р кулден баска тук калмапты. Ж эркентке кеткен жастардан да хабар болмай кетагп. Айнала жалацлаган актьщ acxepi дейдд. Сод ан шошып, кагстау-кагстаудагы казакуар да жан- ж ак к а босыпты. О н тер т ж асар Сештбатталы м ен он 6ip

___________________________________Ж ау окаладан атанда... жасар Кабыддасын альш м ш гест-уш касьт кдгс inn осылай кашыпты. \"Кудайбердднщ iuri маран теркш болганмен, бул екеушщ е/u осында ю й. Аманында екеуш елше ж епозейш дедм. Ойпырмай, адамньщ кдны осынша сураусыз акка*1 бул не заман? Орыстардын, ергенген уй орньш, к ем у аз жаткрн майптерш керддм де, сол к у й гокзамасган дереу артынып- тартынып кешпм де кетпм\", — дейдт Кпэпбек у н а з тыедап, у н а з туанд1 \"Халык, теп, кррраусыз калган ба, бул калай? — д е д ш лей налып. — Каруларын асынып Ж эркентке кеткен жастар кайда? Кррусыз калган карггар мен балаларды, айелдер мен кдпдарды крррайтьш аскер кайда? Эке-шешелершщ кепе-кернеу ж ау крлында калып бара жагканын 6iAin турып неге жастар Ж аркентген аскер басгап экелмеген? Элде Ж эркеттеплер аскер бермей крйды ма екен? Элде Ж эркенптц езш акуар басьш алатьшдай кауш болды ма?\" Кекеш ндеп кеп сурак, кеудесш тырналап Кггэпбек унжыргасы тусш у й н е кайтгы, Bip адамы елее, казакзъщ буюл ауылы жылайды. Bip ауыл елгенде, б у и л у й е з жылауы керек крй, 6ipaK, еипом жыламайды, Ж ылаусыз е лш кандай жаман ед, Ж ыйырмасынш ы жылдьщ кектемщде азамат сорысыныц Казакргандары ен; соцры Hyicreci Ж е п с у елкесшде крйылды. М арпъщ 31-шде, тацергерп сагат 11-де Ж эркент уйеедк 4-сиез1 ез жумысын басгады. О ны уревком м уш еа Лыткин ашты. Сиездд уйездце эскери-революциялык, кэмитетгщ атынан ревкомньщ ж аца терагасы Абдолла Розыбакрев куггыкцады. АРозыбакревтщ байандамасы арымдакы мэселелер жеганде болды да, Ж эркент уревкомыныц есебш Лыткин жасады. Сиез айак,талмай жатып К асымхан асырыс обылыска агганды. 13-эгарелкуш обылыс оньщ крлына мынандай мандат тапсырды: “Муны керсетупп 13-эгарелде № 62-буйрыкрен уакдгпиа Ж эркент уйездж-кдлалык, мы исэсш щ бастьны болып тарайындалган азамат Касымхан Ш аныш ев кдгзмет орны Жарко! гг каласьша кетш барады, сондыкуан барлык, баскару ор1чында1Ъ1 адамдарга, юмге id туссе де, оран, Шанышовка, га1,айыидалран орыш а кедерпаз ап п кетуше занды жардем жасаулары усьшылады. 199

Ъ вксут ан Н ф клкв-цлы ___________________________ О сьш ы крл крйып, сэбет м ер м ен куалендрелпз. Обылысгык, баскдру бел1мшщ медгерунпа... Кедсе баскдрушысы... 1с журпзуид...\" Уйез халкм K33ip ж у з мьщ каршеди 23 туземдж, 8 орыс болысгыты бар. У йездк м ш к в уш жерде: Крлжат, Нарынкрл ж э н е Ж а р к е н т кадалык, у ч а ск еа бугал уйезде жеп-ак, ага млисэнер бар екен. Крсымхан ж ада кызметше 19-этрел куш rapicri. К д сы м хан м айды д баскы к е зш щ 6ipiHAe М ахмугпен кездейсок, жолы кры . EKeyi ш е р таркдты п 6ipa3 сейлесп. Апыйын уйымынан Мукдй мен Ж усш те аткен жылгы кэраш ада кетш, yuieyi K33ip Ж ар кен т пелкшде кызыл аскер болып жур екен. — Маган ездершдей сешмдь мйисэнщ беделш кетерепн батыл ж ш тгер керек. Ушеущ де келседдерпп, тагы б1рлесш icreraK , — дед! Кдсымхан. — О лармен акыддасып керешн. Эй, Ж усш келсе келер, ан а кдзагы д келе крймас. М1лиса болуга оны д мшез1 жараспайды. Ж уртты тартшке ш ак^фудыд орньша 03i тартш б у з ь т бале болар, — дед! кулш. — Оган сол аскер болтан ылайык, А л шьш шаквдэып турсад, менщ келш кдлуым мумюн. — Ш ын шакэфьш турмын, онддймен ойнауга бола ма? — Ж арайды , тадертец кецседе ез1м барам, —дедд Махмут. Содан 26 жас-гагы М ахмут Кржамы йаров Ж аркент уйездж мтлисэ бастыгыньщ алдьша келгеннен ею кун бурын 32 жастагы Ж усш Кадыров Ж аркент кдлалык, м иисэсш е Kinи' м ш тсэнер болып о рналасып та алган болатын. Бастыгы Х аф и з Гайнуллин exeyi т е з ттл т а б ы с ь т улгеротп. О ны еспгенде: — Кдп! — дедд Кдсымхан саньш сокьш. — Алдымды орап кегкен екен гой. — О ны д тагы 6ip сен б1\\мейтш ce6e6i бар, — дедд Махмут кезш сыгьфайта кулш. — Х афиз бен Ж усш — жастары шамалас адамдар, 6ip-aK, ж а с айьфм асы бар. Б1ршщ сезш 6ipi катере береди Ал сен Ж усш тен кап кшпсщ, сен урыссад, ол оган ауьф болуы мумюн. О л ку оны да ойлаган болу керек. — ©3i 6iAcin. Bapi6ip кдлалык, ммисэ да менщ кдрамагымда, алыскэ кетпенп, анда-санда к ер ш ж урем гой. — Ал ендд мен саган 6ip с ь ф айтайын, Кдсымхан. Б ф ак ашуланбасад гана айтам. — Айт, Махмут, ашуланбаймын. 200

___________________________________ Ж ду окмадан алмнда... — Айгсам, осы Х аф изд кдлалык, мштсага бекер басгык, К)з1лдьщ. \"Кдсымхан 63i татар болтан соц, рчызметке ылти ез татарларын тартьш жатыр\", — деген куцил бар. — Е, оньщ болары болды гой. — BipaK,болашакта абай бол деп жаткдным гой. Ал, басгык, жумсай бер енд1 меш, крйда барайьш? — Кэз1р дереу 6ip арба тауып экелпл. Сонан кейш пан тары коре жатармыз. Махмуг басьш кдсыды. — Кдйдан табам? — Кдйдан тапсац, сонан тап. — Куп болады! — Кейп бара жатьш М ахмут басын шайкдп бара жатгы. 5-ушн курп 6ipiraceH м вж ш с болып, оны ескери-ревком терагасы Абдалла Розыбакцев баскдрды. М эж ш ске эскери ушэскешн, бастыгы М устапа Мансуров, эскери кэмисар Евдокимов, мьшсэ басгыты Кдсымхан Шанышев, Турюстан оргалык, аткдру кэмитепнщ кэмисиэ ишндеп кэмисиэ мушесз Хайдар Шанышев, баскдру баммшщ мецгеруппа Дупленко, уйездис-кдлалык,чеканьщ терагасы Ж мутский, ревком муш еа Ливаза Майваза, партия кэмитепнщ терагасы Ю супжан Гаппаров жэне хатшы Эбубэюр Жугпсов кдтысып отырды. М эжшсте Турцик подкомиссиясыньщ муш еа Хайдар Ш анышевнц Нарынкрл учаскесшдеп крзакуардыц жардайы туралы жазбаша байандамасы тьщдалды. М эж ш с мынадай кдулы алды: Нарьшкрл ушэскес1нде орналаскдп Меньшов апрели тарату жайындары буйрык, крйтарып алынсьш. Ушэскедеп зацсыздык^ардыц бэрше ракелей дер л ж оз1нщ кдтысы болгандык,тан, Н а ры н крл у ш эск елж м клисэсш щ бастьн'ы Ф.Аррохин кдлзм ейнен босатылып, оныц орнына уйездж-кдлалык,чекаыьщ Tepreyiuici Эбубэюр Журпсов тагайындалсын. Кдсымхан бул шеппммен упдемей келюп, ейгкеш айтылып жаткдн коп жардай оныц е з коз1мен кермеген, ел аркцьлы жеткен мал1метгерден рана белгш болатьш. Уйездж-кдлалык, чеканыц рщулысымен 7-майда Меныповтьщ а п р ел и тарату керек дел1шен-/у. Ал буга-i ол буйрык, асьпыс буйрык, дел танылды. Анохинге тонаушы, паракрр деген айып тагыльт, 19- майда-ак, орныиан алынган болатын, бупн тек сол uieuiiM б1ржола беюд. 201

Ъ вксцт ан Н и Ш кв-и л ы ___________________________ Д эл сол куга тустен кеган Кдсымхан буйрык, 6epin, ез Кызмепн алып журе алмауы с еб егт Кдлжат ушэскелж мглисэсшщ бастыгын орньш ан Tycipin, оньщ орны на Шелек болысыньщ азаматы томен дэрежел1 6mMi бар, жыйырмара 'голран ж а с ж М т Айтакдш Туркебаевты тарайындады. Кдсымхан 25-утнде Кдлжат, Нарынкрл ушэскелерш аралауга шыкзы. ЭуелД Кдлжаткд сокды. Кдзак, ауылдары кэз1р тугелдей жайлаудд болгандыкдан, Айтакдлн Туркебаев Кдркдра жакд<д кеткен екен, сондыкцан оны орнынан таба алмады. Ендд Кдсымхан да Кдркдрага кдрай тартгы. Ондд келсе, Айтакдш да, Нарынкрл ушэскесшщ бастьпы Эбубэгар д е сон д а екен, yrneyi та ц е р т е ц б ас крсып, а т y e n FaHa эцпмелесш улгердд. 0 деп жагдай сураскдннан-ак, Эбубэгар OFan б1рден муцын ш ага женелдд. — Халыкдъщ да, э скер д щ де кулкд>1 ж ам ан. М ыисэга тындайын деген н и еп жок, Анохинды алып тасгаганга acipece М еньшов наразы: 6ipre шжен, 6ipre жеген жемдесп. Маган Меньшов: \"Э л е й н деп келдщ бе, неге келдщ? Бул жердеп сэбет егамет! — 6i3. ©3iMi3Ai езЬ п з баскдра аламыз. И з м п ш с э а з - а к , OMip сур ем 1 з\", — дегенд1 аш ы к, айтты . М еныповтьщ этретщ деплер гален; орыс, 6ipAe-6ip баскд улт ж ок, 6api ж е р г ш к п халыкды ж е к кередд. Ж а н е Меньшов ж е к к ер п зе тусу угшн ойына келгецад icreiyy. Кдсымхан ойланьш кдлды. Демек, М еньшов акылга емес, консе т е к куш ке рана кенедд. Н е icrey керек? — Ж ург Меньшовты неге жащырмайды? — \"Анохин о ры с болтан сон; алып тастап, орны на ез дддмьтн крйды. Кдгррыздар он алтыншы жы лдьщ кегш кдйтармак, оган ж о л б ер м ей й з, — деп желйспредь — Уйедлд оцкей мусылман билеп отыр, ал 6Ь е з станица-мызды езийз биле£Ьпз\", - дейдд. Кдзак, аулы н буры н Анохин кдлай крркдпып тонаса, Меньшов та солай крркдггып тонайды. — Кдазыл аскер емес, кы зы л баскесер десещ ш оны. Бул э н р етп еткенде ревком бекер таратпады. Буйте берсе, 6ip куга кдзакзарды кдфып тастар булар. Сейтш отырганда, Эбубэгардщ комею ш а Семипалое абды рап уйге Kipin келдд. — Меньшов энрепмен осылай кеде жатыр. \"Шанышев пен Ж угасигп кдсьшдагыларымен крсьш туткдщлдймыз\", - дейпн кершедд. — Кдйддн б1лдщ? - дедд Эбубэгар зорлана сабыр сакц-ап. 202

____________________________Ж а р оЫ адан аманда... — ©31М крйы п кеткен к у зет хабарлады . Ka3ip тура осылай дерай бет алыпты. — Кдрулы денша адамыцыз бар? — д ед Кдсымхан дебатын ту тп . — Кррсылык, керсете алмаймыз ба? — Кдйдаты кдрсыдык,? — дед! Эбубэш р кейш. — Оньщ десындетылар дерулы эскер, б1здш бар-жоты уш-терт адам, деирады да тастайды. Арты нан: \"© здер! д ерсы шык,ты, атысты 6ipiHiiri солар бастады\", — дей салады. — Ал е н д не !стейм!з? С эбет екзмеп бар ма, жок, па е з 1 мунда? Крлымызды кетерш, бэр!м!з Меныиовде багынамыз ба сонда? — Кдракрлга ш ьпып кетегак. Басде амал ж ок, — дед! Э бубаю р eciioce д ерай беттеп. — С емипалов, атгарьщ а м ш щ д е р . K,apaK,OAFa к е т е м !з. С е н д е р с о ц ы м ы з д а н делмандар! — Кднша екен оздер1? — д е д Айтадеш дешдента, cipa, намыстанып. — Аз болса, 6i3 де он шадеы боп делмаймыз ба, таута бекш ш а л ь т атысайык, — Бала болма! — д ед Эбубэюр оган жеюп. — ©ле алмай ж урсщ бе? Бар, Крсымханньщ десынде бол! — Ал, жнтггер, тездетш П!ржевал ревкомына жетешк, — дед1 Кдсымхан атына мшш жатып. — М еньшовтьщ эуселесш содан кейш каре жатармыз. Олар Пржевальские кун батпай ж е л т Крсымхан мен Эбубэюр ревкомга rapin, болтан жаьдейды бастан-айак, тугел байаидеды. П ржевэл ревкомы дереу ш у ш л м аж ш с отю зт, тура байланыс ардеилы обылыс орталывымен сейлесп. Верпыйдьщ KeAiciMiMeH Нарынкрлта олар арнайы камисиа жэне Меныиовты устауга о тр е т шыгарды. Солармен 6ipre Крсымхандер де Кррдерага дейта оралды. Булардьщ келгенш бшп, десына б!рнеше дерулы делзыл оскерд алып М еньшов тауга дешып кетитп. Содан 6ipaK, буюл Нарынкрл м ен Крлжат тощ репндеп дезак, пен уйгыр: \"Орыстар мусылмандерта дерсы сокысде аз!рлешп жатыр екен, 6i3 де демденайык,”, —д ео п ry-iy болды де кетп. Круесет создщ арандетушылык, мэнш дер кезшде аш керелем есе, дерусыз дезак, пен уйгы р халдеи тапи кррыкдемдары нан К дпай етш кетуп а б д ен мумк!н едь К,асымхан енд! ©6y6aKip, Айтадеин — yuieyi елд! тьшыштандыру уипн Тасдерасу селосьша келд. Сол араде екд ушоскенщ жумыс жагдейын eni басгыдеан ауызба-ауыз сурап б!лд. >KepiiAiicri орыстар е н д оларта бурышыден бетер 203

Ъ вкоцт ан Щ рзквкв-цлы ____________ ________ _ куд1кпен кэрайтын болгасын, Кдсымхан Эбубэю р мен к ем екш кз Сем ипалое екеуш Кдлжаткд ауыстырды да, Нарынкрл ушэскеанщ басгьпы етш Береснев дейпн беделд мйшсэнерд, оныц кемекш ш пне Айтак^ш Туркебаевты тарайындады. Ж е п с у обылыстык, хабарлау ж ене нускау беру ба/йм- шесшщ мецгерушга Сафонов оз сурануымен Ж эркент уйездк мекемелерш щ жумысьш тексеруге маусымньщ бас кезшде келген болаты н. Bip айлык, тек сер у д i айак,тай кеде К д сы м ханм ен 6ipa3 ж е к е п н а р л е с п . С ейлесуге М1лисе бастъпыньщ кецсесш крлайлы санапты. Оган Кдсымхан карсы болмады. — Ж алпы алганда, уйездщ жардайын жакры деп айту кцшын, — дед1 С аф онов Кдсымханды сырласуга ш акдр- гандай ырщай ар$артып. — Оган, эрине, акуармен болтан аты с-шабыстыц зардабы тимед» деу кате болар е д . Кдггайга кдшкдн казактардьщ Ke6i осы уйездщ у спм ен еткенщде дау жок, Абдолла Розыбакцев ревкомныц торагасы ретшде к д зм ет орнына лайык, адам, уйездеп жардайларды жакры б1лед. Алайда ревком ны ц ю-кдраздары нашар журпз1лед. К октал селосы ею болысты ц орталыры екен, - дед! кцраздарын асьпы с акцнрыстырып жатып. Bip кртазга уць\\е кдрап отьф ы п калды. — Т орд.. Тордым... — Турдымбет uibiFap, — д е д Кдсымхан. — Иэ, Турдымбег болысы. Кдррыздэрдыц болысы екен. Болысгык, ревком ны ц терарасы... — С аф онов тары элп кагазьша карады, — Кржак, Ж алтыкрв. Ревкомньщ кецсесз сол Ж олтыкрвтыц оз уга болып шыкры. Ал председатель ушнде жок, Хатшысы Сушков айтады: 'Тауга кеткенше алты кун балды\", - деп. Ал тауы ж уз шакцфымдай ж ер кершед. — Кцзацтар тугелдей мал барады гой. Ж азда малмен 6ipre жайлауга шырады. Е л д ц 6api жайлауга кеткен соц, Ж олтыкрв кур ушнде отырранда не б т р е д , о да кеткен гой, — д е д 1<фсымхан казак;гьщ турм ы с ерекш елш н ептеп TyciHAiprici келш. — О з е з мешшгшде коп апыйын егед деген сез бар. — ©ripiK, екпейм ш . Н анбасацыз, апы йы н уйы мыиан сурацыз, олар б1лед гой егетшдерд. —\"Неге жеке сейлескщ келгеш ен д -ен д белгш боп келед, —деп ойлады Касымхан. Тары кандай кауесеттер куларьща ти д екен?\" 204

OfCatt о/смадан амлнда... — Кадыров Ж усш дегецгц жазыкрыз жумыстан шыгарып >Ki6epind3. ©йтущзге не себеп болды? — Кддыровтыц еш кдглмысы жок, жумы сын ж акры icren ж урген. М ен Н ары н крл жакд,а кеткенде, партиядан Кддыровты жумыстан босату ж айлы телеграмма келнтп. Ол кдлалык, мыисэде icren жургендйсген, мен оны кдлалык, М1лисанщ бастыгъша тапсыргам. Ал Райнуллин: \"Кадыров — жакры, т1л алгыш, С эбет ©юметз м ен ецбегашл букдраньщ мудесш нагыз крргайтын адам. О ны жумыстан шыгару — обал. Партиядагыларга в з ш барып жолыгам, ондагылардьщ К,адыровпен ж ек е аразды гы бар к ер ш ед ь айты п тусшддрермш\", — деп отырган. О дан кеш н м енщ крлым тимей кетп. Райнуллиннщ партиямен крлай тусппскешн б1лмеймш, маган жагдайды байандамады. — Ал Кддыровкр ж еке ез кезкррасьщыз крлай? — ©те жакры. ©з жумысына тьшдыры>едь1, уйаты бар Kici. — Апыйынга кдтысты екеунцздщ езар а еш байланыстарьщыз жок, па? — Кдндай байланысымыз болуы мумкш? Апыйын уйымында 6ipa3 уакргг 6ipre гстедж, байланысымыз — сол. — Кадыров контрабанда тартпай ма? — Жалпы, апыйыныц жумысы контрабандасыз болмайды. Ал Кддыровтьщ каншалык,оган кртысы барын мЬн бимеймш, контробанда тарткдньш ез кезйчмен кергегам жок, — С е н щ о р н ы н д а болсам , м ен д е солай д е р ед1м, Кдсымхан. \"Кдсымханньщ контробандамен байланысы б ар. Ж у с ш К,адыров, М ах м у т К р ж а м ы й а р о в секглдд сыбайластары кеп\", - дегецдд маган талайлар айтты. Таты 6ip-eid кдзакхы атады. — С афонов кдгаздарын акуара басгаган сод. Кдсымхан оны ц жумы сын 63i жещ лдетп. — 1здемей-ак, крйыцыз, — дед! к у л т . — М укдй Байсымакрв, Кедек Байсымакрв дегендер гой. ©йтш таныстарымдыттзе берсегцз, уйездщ жарты адамъш таныймьи i гой. Мэселе тануда емес, Кдсымхан. Ондай кдуесетке жол бермеу керек. О л ушш куддкт1 ю олерден аулак, журу керек. Елге кудисп кершетш кейб1реу мен унин ец сетмдд адамдар болуы мумшн. Махмут пен Мукдй — Ж эр к е н т щ тубшдеп Ацкентге бала куншен 6ipre ecin келе жаткдн адамдар. Ал Ж усш оньщ е р жаты ндаш Крнакрйддю. Олардыц 205

Ъ вксцт ан 'Н ф квкл-цлы _____________ _____________ квп журткд неге кудиеп кершетшш мен егоеп шамалаймьш. Ойткега ол yuieyi ешгамге eripiK жарамсакц-анбайды жане ешюмнщ алдында ездерш темен усгамайды. ©те намыскрй. — Бэлюм, ш ектен тыс е р к ей р ек шыгар? Басшы адамдарды да, е й м е т п д е менсшбей журген болар, крйдан 6iAeci3? — Ондайлары жок, Yiueyi де каска кедейдщ нагыз езь — Ал езиаз ше? © зщ з кай таптансыз? — ©кем жок, шешем бар, жасы быйыл 65-те. ©з1мнщ жасым 23-те. Быйыл кртста FaHa уйленддм, эйеуимнщ жасы он жеттде. Крлымда Салима атты карындасым бар. М эскеу кешесшде ушм, крра-жайым бар. Баска капиталым жок, Сонда мен кай тапка жатуым мумкш? Кул усгаган емеспш, куч жумсап уйренгегам жок, Эрине, кайыр ттлеп те жургегам жок, — Ж арайды , кргзбаланба. Аргы тегщ кшэз кершедд гой? — Ci3 калай еспсещ з, менщ де солай еспгегам болмаса, ю мнщ калай, кай кезде кш эз больгп жургенш ез!м анык, бглмеймш. BipaK, елдщ \"кшэздщ тукымы\" дейтшш ежелден естш келем, ал оньщ тарихын ез1м де тусшбеймш, езгеге де тусшддре алмаймьш. Алайда аргы ата -т ет и з аукатгы й а л е р болтан кершедд. — \"К1нэз\" дегеннщ арты тарихы н матан 3epin Ж акрымбегов 6ipa3 тусшддрад. Ресейде ергеден кеде жаткдн курметп атак, дейдд. Оньщ кэбш патша татардьщ хандары мен мырзаларына берген кершедд. Содан келе-келе журт татар керсе, \"юнэз\" деп келекетепн болыпты. \"Касымхан да сол шын кшэздщ емес, келеке юнэздщ тукрпиы шыгар\", — деп куледд. — Ж ега кеп туртанда, ол нетып мега жамандамай кдлды екен? — Ж амандамады. Верныйдаты булш ш ш к жайында еспддщз бе? — Еспддм. Б улш ш ш ктщ уйткь1сы б1зддч Ж эркенттен барган 27-полктщ баталионы болыпты. М ен де азд ен 6ip сурак, сурайын, сонда олар не уппн булле шыгарьш жур? — Айта берсен, олардьщ крйган талабы мен куддгшен кеп нэрсе жок, BipaK, неп зп бэле кдруларын алып крйганнан басталган сыйакды. Акцарды Кдлтайга куьш тыкцык, сотые бггп деп, эскердд кдрусыздандырьш, ендд оларды ецбекке араласгыра басгамадык, па? Ж апдгы 27-полкгщ бугал кдруы Ж эркентге крлды. Ал егагаш жатынан, жацаты аиткдн... 206

____________________________Ж а р з/самдан аманда... Устелдщ устшдегт кдразына т а г а ущлдд.— Байсым акрв, Кржамыйаров сыйакцылардан мусылман эскерш жасакхап жаткдмыз жок, па? Соны элдеш м ca rri пайдаланып: ''КьфРЫЗдар\"он алтыншы жылдьщ кегш кдйтармак, О лар каруланып жатыр, ал б!здщ кдруымызды алып Ж епсудан кугалы жатыр\", —деген круесетп тараткэн да жтберген. Оньщ успне казактардьщ арасында азык,-тулж салгыртьша кррсы кап, оны, турасьш айпфнда, шаруаларды тонау деп тусшедг Трибуналга да кдрсы, к ш э а з журтгы ату токуалсын дейпн коршедг Тага-тагалары толып жатыр. — Арандатушылар бар юй? — Эрине. Ka3ip басш ыларыньщ 6api крлга туспит, жазаларын алатын шыгар. Ендд аскер азайган сон, мйшсэш барынша кушейту керек. Bcipece шегаралы жерде оньщ шешупп мадызы бар. — Ол ушш млисэнщ мшдепн айкьщаап алу керек эуел! Ka3ip т л и с э мулде а з мшдетше жатпайтьш жумысгармен айналысады. Кдланыд сы рткд тазалагана, каш е мен арык,тардыц уадтысында тазартылып туруына да м1\\исэ жауагггы. Калпе табуга, бакуашылар м ен э р турл1 жумы с аткдратын адамдарды гздеуге б1зд! жумсайды. Бугал уйез бойьшша 1здеп, соларды жы йнаймы з д а журем1з. Bcipece эскерд келжпен кдмтамасыз етуден епкен кдйамет жок, Олар 6ip жердей еюнпп ж ерге ауысу уппн к друар арба, а т кажет. Ал арба кебгнесе дихандарда болады. О лардкш алсац, erim уадгысында еплмейд, мезгтлшде сугарылмайды, содан барьш оздер1де, елде астыкрыз кдлады. ©йпп халык,шаруашыльпъш кэлай крлпына келпресщ? Bipey/y крркыту керек болса, б е д жумсайды. Алып келуге, тауып келуге б е д ж1беред. Кдлддагы мекемелердщ крлбаласы сыйадгымыз. Кедде кди тапсырманы алдымен, кдйсысын артынан орындау керек екешн ажырата алмайсыд 6api: \"Дереу орындалсын!\" —деп буйырады. Буйгш жумыс icreyre узак, шыдду мумкш емес. — Конгробацйдддн усгалган затгарды кайда ж1бере-йздер? Таможняга а п а зе м 1з. О лар сы рткы сауда ба./имше гапсырады. Ал оларды устаган мглиеэнерлерге тук те бериш ейд. Алатын айлык,тары алты-ак, ж у з сом, ал OFaH к елетпп — алты к,орап а р щ к е , со н ы м ен ж а н багы п жагкандарад не жагдай бар д ейаз? Ka6i жалад айак, кшмдер1 жок, Айлыкуарын ега-уш айда эред алады. О сыныд бэрш тш еп орыдйдрадщ кулакына жетгазеегцз, о зге ракмотген баска айтарымыз жок, Ka3ip 6ipAe-6ip м м иеэнердд успне киетш 207

Ьвксчт ан Н уЩ кв-ц яы ____________ ____________ не шине/и, не шапаны жок, 0 3i де, уй ion де — 6api жалачаш. Сондыкдан адам жейспеидд. Бар адамга кару жейспейдд. Эр учаскеде 16 аддмнан болу керек, ал б и алты адамньщ езш зорга тауып огырмыз. — Ал ендд неге орыс шлисенерлер жок,? Соньщ себебш тустнддр1ндзип. — Оньщ неп зп себеб! жацагы айткдн жагдайларга байланысты. Мглисэнердщ жумысы ауыр, ал жагдайы ore нашар. Ауру тапкдннан баска мунда тук таппайсьщ. Соны быгенддктен, орыстар келмейдд. Н епзп жан сакуап отыр- ганымыз — гараншылар — уйгырлар. Казак, та аз, oipeH- саран Faria. ¥йгырлардыч келеттн себеб! — олардьщ у й осында, айлыкда гана карал отырмай, олардьщ кеб! диканшылык, жасайды, сонымен ж ан сакуайды. — Солай ма? — Сафонов Кдсымханньщ бетше сынай кдрап унс1з отырып кадды. — Баска ce6e6i жок, крй, emeyip? — Ж ок, Бар десеч!з, оны езифз айтарсыз. — Маган айтатын тары баска кандай етшжггер1ч бар?— Сафонов сезш щ айагында \"сенге\" кеппп, дйолдечюрей сейледд. — Баска етшишм жок. \"№127-буйрык, Обылыстык, баскару бел1т бойынша. 4- ушл, 1920-жыл. Верный каласы\". Сафоновтьщ байандамасы мен актю бойынша бершен буйрыкды Касымхан крлына ендд алып карий бергенде, е о к ашылды. Махмуг екен. — Кел, терлет, — дед! Касымхан орнынан турегеле амандасьш. — Кдлай, жаца орньщ жайлы ма? — О нш а ойлаганымдай болмай тур. — Н еге? \"Ойбай, калалык, м1лисэге ауыстыршы, жагдайым болмай тур эйтпесе\", —деген 0314 гой. Жарайды, унамаса, кайгадан уйезддк мглисэге кел! — Ж о , тусшбеддч- Ж уснго кайгадан жумыскд ал, екеум1з 6ipre болайык, Эйтпесе, кендлаз екен. Касымхан ойланып басын сыйпады. Орнына отырып, обылыстан келген буйрык^ы кайга крлына алды. Махмут ж ауап куте бетш е карал, тер езе алдындагы eKi-уш орындыкзъщ ерпсш е барып отырды. \" Ж эр к ен т уйездис-калалык, м1лисе баскармасында — 208

____________________________Ж а у окмадан аманда... эимдис курамньщ сырткэ1 щлзмет lapiidi бойынша журпзген ic-врекеп кдриратганарлык,дел табыдды, алайда тексеру кезшде толык, perci3AiK пен салак^ык, орьш алраны аныкхалган кецсе ic кдгаздары м ен aiyiiaFa кдтысты ж ум ы старра мык,ты байланыс жане m icri бакд!лау орнату кджег\". — Дупленко байгуекд ceric беритп, - дедд М ахмуткд муц шакддндай болып. — ©зщ амансьщ ба? — ©3iMAiKi — “кднараттанарлы к,\". BipaK, З э р н г г щ туыскдндарын оцдырмапты. \"Турдымбет болыстык, ревкомында толык, былык, екеш аныкуалды: ic-кдгазлдры мен журналдар жургззымеген. Ревком терарасы Ж олтыкрв жаппай саботажга жол берген. Ж олтыкрв кызметшен туарш п, ссггка тартылсьш\", — дестп. Мешндте, Ж олтыкрвты емес, оны ц хатш ысын ж азалау кер ек едд. 1с-кдраздарын жендейпн сол гой. С афонов Ж олтыкрвтьщ вз!мен жолыщсдн да жок, Ол ал1, кудай бтедд, орньшан алып тасгаранын да бымейдд, жайлаудан кдйткднша болыстык, ревкомны ц басгыш болып журе бередт — Тексерген адам кемш ш к таппай кетсе, ол да сын, сонан соц жаза салатын болу керек. — Оны Розыбакдгевтан сурарсьщ, ал a3ipuie 6i3 ез жумысымызды жендеп алайык, — Эй, Розыбакревтан ендд епггеце сурай алмаймыз ба деп крркдм. Сол кеткеннен мол кететш сыйакуы гой. — Мен де ондай сыбысты еспддм. Ктм бьледд, душпандары эдеш тараткдн кдуесет ты гар. — Шындыккд кеб1рек украйды. ByriH, мше, ол облыскд кеткел1 6ip айдан асгы. Демалыскд шыккдн адам да е й т т узаккд жогалып кетпейдт Айдары крльщдагы буйры щ ы ц Kecipi of3h да тиедйау деп ойлаймын. К ер д е тур Абдоллага ендд Ж аркентп баскдру жок, — Балюм, жогары 6ip кдлзметке крйатын шырар. Ka3ip ондай сауатгы т а л е р , менщше, некен-сайак, кдна. — Оран екеумЬ басымызды кдтырмайык, Кдсымхан. Аман болса, бэрш де еспр м 1з, бэрш де корерьйз. Ж ауабьщ ды айпяы. — Ж арайды, Кддыровты кдйта алайык, келсш. Оны алдьщ деп, анда огырран душпанд ары тары етшгедд гой маран, ©ifreyip, аш теспруге барсындар, татуластырып жаткдн 6ipin жок, 6ip куш ж еп крйады рой мети жабылып. 209

Ъйксилтан Н ф квкв-цлы ___________________________ — Ж еп крйгандарынша жумысынды icren журе бер. Неден крркдсьщ, акы ры ж е п крйатыньш б1лесщ. Кдсымхан басын шайкдды. Ею 6eri к узара бертш рыйза болып кулд1. EKeyi кецседен 6ipre шыкты. 4-к а за н кун1 К,асы мхан e3iHe е к ш п п к е м е ки п етш Эбубэюр Ж угасовп тагайындады. Ал оиьщ орнына Кдлжат учаскесш е С ем ипаловты, OFaH к е м е к ш ш к к е Тауш елек ревкомыньщ терарасы, кэмугас, 23 жастагы Мыркдсым Серпсбаевты крйды. Теу1рбаланын айагы ауырлагалы 6epi Кпэпбек уйден узап кетпейд), кузеуге тускем т и п эбден уйкушж болып адды. \"Балаяа, cipa, суыкбас шыгармын\", — деп кудцсгенупп едд, перзент суйуге соншалык, ыкыласы ауганына Кпэпбек ез! де тац. Огызга келш крлганньщ да 6ip acepi бар болу керек. Бурынгыдай емес, KS3ip Акашка да айрыкща кеврл аударады, жеттден асып калган жалгыз улы каз1р Жыргалаьщан repi Ж акр т б а й га ушр: тацергещ ! тамарын апыл-рупыл iuie сап coFan карай ж упредг Ж а с ы он ушке айак, баскдн Ж акдтбай уй йрпшштне кэддмпдей ес кртып каллы. Малдьщ бабьш табуы улкен юс]ден бетер, малсак, момындау. Кдралыры э кеан е тарткан, дене б г т п де ipi, бойына карап балац ж1ггг пе деп каласьщ. Кднда бар нэрсе калмайды екен, Акашты ертш а л ь т кекш кке тузак,курады, крйан мен тулюге какдан салады. Ж ан е 93i усгаган тулюш e3i со й ьт, TepiciH де ез! илейдь “Мен уйреткем жок, ез1м де б1лмеймш, кэйпп уйретем. Экесшен керш, к е к е й н е тугап калганы гой\", — дейд1 ineuieci. Ж акдшбайдьщ ацшылыкда элден беш м дш п калай ■гандандырса, Кггэпбект! соншалык, ш ош ындырады да, ейткеш ацшьш ъщ ен, к аж етп куралы — мылтык, ал мылтык, бар ж ерде ж азы м да болуы мумкдн. К пэпбек Ж акдтбайра мылтык, устатпайды, 6ipaK, оньщ урланып атьш жургенш Тэу1рбала талай айткан. Кашанры тьщдар дейсщ, улкейген соц езьак, быгешн icren кетс>гу, одан да осы бастан уйрене бергеш дурыс па, гам быедг О л устаган мылтык?ы Акдш та усгайды, OFaH кумэн ж ок, Кггэпбекп е ц кагйнайгыны да сол Ж акд ш б ай ж е н б ш п калганмен, Акдш aAi жас, арандап кала м а деп крркады. Сол оймен бугш де оз мылтырына 210

____________________________Ж а у о/самдан аманда... оскодэына 6ip карал крйды. М ерген атасы Tipi болганда, мынандай мамыражай кузде уйде ш ы рм ас едь Сап еткен сол ой К пэпбектщ кулкдш айак, асты бузды: адшылык, жасауга бул неге шыкрайды? Кун туе боп кдлды, шьпдщнда 6yiiH кдйда бара крйады? Крй, желжкега ж ен болмас, Теу!рбаланын, айы-куш ж етш отыр, эйем ж ую т адам ац атпайды деп жатуш ы ед! гой, жаман ырым болар. Одан да Ж акд тб ай га мылтык, атуды уйретейн. Орауымен уыккд кдюгырып крйган мылтыгеш крльша алып аудары сты ры п керд1 де, к еб е ж е д е н бес-алты ок, ш ьтарып кдлтасына салды. Уй мацында ж ан адам жок, екен, айандап жартасгы шокыга кдрай журдь Ж артастьщ желке тусынан келе жаткдн ол жакдшдай бере ар жагынан Ж акд ш б ай м ен Акдпггьщ y3iK-y3iK д ау ы стар ы н еепдд. Элденеге кезек-кезек тас аткдиап жаткдн тарщдд. \"Енд! менщ кезепм. Экел маган!\" — дегендер1 анык, еспледг Акдгрын жакдшдап, жартастьщ уетшен кдрады. Крлында ораулы аркан, жогарыга кдрап Жакдшбай. лакрыргалы тур екен, муны Kepin, ацыра турып кдлды. Аркднды неге лакуыргалы турганьш Кпэпбек туешбедт — Ей, негып журсщд,ер? — дедо екеу ш е ж огары дан ецкейе кдрап. — Ойнап. — Аркднды устаган куш Ж акд тб ай Акдшкд бурылып Ky6ip erri. О ны К пепбек ести алмады. — Андагы аркдндарьщ не? Оны не кдиасындар? — Осымен ойнап журм!з. KiTan6eKTin ж у р е п с у ете тусть А ркднм ен орм елеп жартаекд шыгьш жур деп туандь — Тура турындар, — дед1 eKeyi тура кдшпасын деген сак^ыкрен. — Ke3ip кдетарыца барып к е р е т н .— Ж артасгы айналып балалардьщ кдсына келген бетте Кгеапбек жогарыга кдрады. — Кене, кдндай ойын, корсепцд,ернл маган. — Оцдд, оз1ц Kepceruii, K83ip Ж а к д тб а й кдйсы бугага шалма 'rycipciri? — дед! Акдш крмпылдай сейлеп. Е-е, — дед1 Ю тепбек естЬ\\.ер-ест1лмес у н м ен танйднысын б1дд|рш, — шалма тастауды уйренш журм1з де. Кене, оне 6ip шошайьш турган таекд Tycipini. О-ой, ол болмайды, — де/у Акдш кеш епк ацгарчып. — Неге болмайды? Сонан соц аркднды кдйтш аламыз? Уст!нен де, астынан да жакдшдауга болмайды гой анаган, баекдеьш айт. 211

Ш а а ш н М у Ш а -ш ы ______________________________ — Ж о к , сотан TYcipinAepuri екеу1ц. Т уар сецд ер, ар- кднды мен-ак, алайьш сол жерден. — Ал, Ж акы п, сен баста! — ©3i де кулшынып Акдш ал ак д н ы н а тугардд. \"М ы на м е н щ ж ам ан ы м д а шалма тастайтьш болтаны м а сонда? Ж а к д т б а й гой М ерген агара тартсын, бул бокдгурын гамге тартып ж ур?\" — деп ойлады К1тапбек. Бшк жартасгыд тебесше такду шошайьш туртан кырлы тастьщ тусына келш Ж а к д тб а й сэл талтайа токуады. Кезш сыгырайта ерге карап, одан сыдырта \"томен lycipin, era арага езш ш е коз мелшер жасады. Сонан соц сол айарын сэл алдыга жзберш, о ц айатыньщ окшесш кетерд!. Аркднныц ушын сол крльша щ>ка усщды да, он, крлынддры орамьш акдфын шайкдп турып шыйыра лакуырып ж!бердь Эуедеп аркан ушьш бара жаткдн жы ланш а жыйыры лып жазылды. Ж аны бар, кез1 бар нэрседей, аркднньщ тузакуанган ушы децгелент барып шошайган таска орала кетп. Сол саг арканный крлындаш ушьш Ж а к д тб а й шурылтартьш кдлып cyi, шошак,тас тузакда тускендей кдшсаша байланды. К пвпбек аузы н аш ы п ацкдшды д а кдлды. — Уф! BipAeii туЬрдщ-ау! — дед! Акдш opi суйсшш, api оганш. Ж акдшбай туарм есе, мен туарем деген оньщ да д эм еа бар сыйакуы. — Ой, сен муны кдлай уйренш журсщ, ей? Акдш та гастай ала ма? Кане, ендд сен тасташы. — Аркдн кдйсы? — дедд Акдш алакднын жайып. — Енд1 ана аркан альшбайды. Ю тепбек Ж акд тб айд ьщ крлындары аркднды алып акдф ы н т а р т ьт корш еду ж ун аркан ептеп созылып, ептеп сыгырларандай болды. Сонан сон белше 6ip орал барып б ар пэрм еш м ен тарты п кдлып ед!, аркдн у з ш п кетш, шалкдсынан тусп. Аркднньщ ушы шошак, таска оралган куй! кдлып, 6ip кулаш б е р ^ е н узиипть Ж ш-пц узптн Ж акдш байра устаггы да, аркдсы нан кдкуы. — Ж арайсыц, экеце тартыпсьщ! 0 з ш де, енерш де еллрм епсщ . Ж урщ дер, кэз!р мен сендерге мылтык, атуды уйретемш. Yuieyi ж артастьщ сыртындагы жазы кдд карай журду “Кудай кдласа, бул д а е р ж е т т кдлыпты-ау! — дед! Кпэпбек Ж акдшбайга карал. — Кдлындьпы барын бые ме екен, кулак, кдрыс кд1лды ма екеи ineuieci? ©3iMi3 тарбие керм ей ж абайы еспк, енд!, е ч курымаса, осылардьщ кдмын 212

____________________________Ж ар якт дан алмнда... жендеп ойласак,жарар ед1 K id болар-ау, ж е н бгледгау дерлж юм бар соцымызда? Ж акы пбай э /u жасгау. Кашкрмбайдьщ Саймукдны — суйы к, Байм укдны эл1 бала. К улм естщ Кдсеншен mbiFap 6ip нерсе шыкра. С о баланьщ exi Tipi Kepiiiin едд, соны баулу керек шыгар, а р э . О н тогызга иэ толды, иэ жаца аскдн болар. Э к е а кенсе, со баланы калага апарып 3apin пен Эбубэюрдщ камкррлыгына бергеш жен- ау. O kjjchh, уйренсш, ж аца заманньщ беталысын осы бастан б1ле берсш\". Ж ыйырмага айак, баскдн Кдсендд кдсына ертш Ютэпбек Эбубэюрдтане ектэбгрдщ айагына таман кеддг Хабарсыз, тупдлйыл келгенше карай жолы больш, Эбубэгар Нарынкрддан кайтып оралган туска тап келитп. Epreci eKeyi Крсен/у ертш Кдсымханга юрд1 Э цпмеш Эбубэгар e3i бастады. — Кдсымхан, мына казак, — менщ суан шпндеп сыйлас бауырым. Турдымбет болысыньщ кдзагы. Ю тэпбек Кржагеддиев деген агац. — Бурын 6ip-6ipiMi3ai кергем1з жок, па, ага? Шырамытатын сыйакцымын, 6ipaK, eciMe ту а р е алмай турмын. — Зэрштщ кдсынан керген боларсыц. — Е, бэсе, егзд eciMe тусп. Элп Павел BipaHciirri усгап акелепннш, 6ipi а з едвдз гой. Бкем, б1лем. Басканы б1лмесек те, Зэрштщ туыскандарын жакры быетш болдык, С ад щ сондать1 айткан созЬцз эл1 есьмде. \"0здд-ез1 тагу емес адамдар эзгеге татулык, уйротэ адмайды\", — деднцз-ау дейм . Солай ма, ага? Есщ зде ме? — Десек деген шыгармын. Ендпт Зэрш екеущ татуласкан боларсыцдар? Ж ок, OAi аразбысьщдар? — Bi3 бурын да татумыз, тек ж и -ж ш екпелесш кала 6epeMi3, со жер1м!з жаман. Ж ам ан екешн бглсецдер, жаманды тузеу крлдарыц- нан келер, — Сонда да дэп осылай салмакуап сейлегеназ. Батырга ылайык, адамсыз, жалпы, а з д щ тур-тусирзге сумдык, кузькам. Э зш н ен о л к у сокдайтын мына иймдд алдьща эдеш алып келш отырмын. Маган кузы кданьщ рас болса, бул ол! менен де етеди Э бекец екеущ осы йлмд1 ел катарына крсып берсендер болды, баска буйымтайым жок, 1шщз каншада, ага? Аты-жеш гам? 213

Ъексцтан №1фз1свЬ-цлы____________ _______ __ Кггапбек e.3i ундемей, Кдсенге к арал иек каюты. Ол орньшан ушып турегелдь — Жыйырмадамын, aFa. О н тогызга осы жазда толдым. Атым — Кдсен, экем аты — Кулмес. Кулмесулы. — Ой, ккьцз дайар м л и с э н е р гой, — Кдсымхан Эбубэюр мен Кггэпбекке кулана кррады. — Буйтш такдодап турран жптггер маган унайды. Э беке, н е ютейм1з? Кдлага кдлдыра аламыз ба? — Крсымхан, aKjjip жумыскд алатын болсац, крлага ал. Ы сылсын, т э р т т к е уйренсш . Ец курыганда etci-yui жы л крладан шыгармашы, одан кейшпсш кере жатарсыц. — Бойдакцысьщ? — дед1 Кдсымхан Кдсенге кэрап. — Бойдакдын, ала. — О нда уйренш кетесщ . Бурьшгыдай емес, кэз1р мкшсэ Ьфгзыл А рм ияньщ ж ардайьш а кеплрыдд, езш е, отбасына ай р ы кд 1а ж эрдем б еры етш болды. У йрене келе уйленш алсац да ештеце етпейдь — Кпвпбекке бурылып, ориынан гурды, — Ж арайды , aFa. 1нкузд1 уйретш корейке. — Уй табы лтанш а б^зддкшде ту р а турар. Bip кпн>зд1 тэрбиелеп берейж, — деп, Эбубэюр де орнынаи турды. — Онда тктп жакры, — дед1 Крсымхан алдеимд! 1здегеидей жан-жагына жалтакуай карал. — Оге акылдылык, жасап турсыз, aFa. Адам inici мен баласьша сЬ ш е кдмкррлык,жасауы керек. Тары кгккз болса, тары экелкцз, бЬ жасгардьщ жумыс ютегенше куанамыз, канша экелсегцз де крбылдаймыз. Крлай, apibiK, уэде беркр крйгам жок, п а Эбеке? — Ж о , дурыс. Кггапбектей кдзакуан уэде емес, icri де айамау керек. Бул агац маран e3i бел куда болады, Кдсымхан. Ана менш, Умбеткдли д и е н кпмд1 кордщ гой? Соньщ эйети Ж ауИар — осы Кпэпбекпч карындасы. Былтыр жазда Зэрш ек еу'йз барып бел жайлауларьш эбден араладык, Ой-бо-ой, казакуьщ жайлауы деген жумак,-ак, крй, ипрган! — Э беке, ж ум акуы ц б эрш е 3opiriTi ертш барасыз да, б о г е т е к тозагын каддырасыз. — Кдсымхан кылмыц erki, к езш К пэп б екк е кр-ica крйды. — Бел ж айлауга м ен оз1м Зэр кш е kvecin бардым. Болыс сайл айм ы з деп ш ы кдам ы з. С ойтсек, булар 6i3re б!лд1р- м естен ездер1рпн, б а й арайы ндары н б олы сты куа сайлап ж1берктп. Аргынан бш п кап, тук icreft алмай, Зэрш екеушз ацкдлык, та кдлдык, — Эбеке, эрцтмещз аузыцызда,. - дедр Кдсымхан, дереу 214

____________________________QfCau экаиикн аманда... 6ip нэрсе айткусы келгенш адрартып. — Bip ж ерде тустене отырып эцпмелессек, кдлай болады? — Бщадюне барамыз, — дедд Эбубэюр ойланбасган, — ж едгед енддп б!рдеме аз1рлеп те кротан шыгар. — Ж ок, ейтпешк, а зд щ уйден ылга д а iuiin ж урмаз гой. Тараншылардыд тамагы Ю хэпбек агата тадсык, болар, базардьщ арры тубшдеп ж ерден латман ж ейж . Ka3ip барсак, адам аз, оцаша iubiFap, liirri болмаса, а р жатындары ж еке белмесш е Kipin кетешз. — Крлай, Кпэпбек, крнакцыд крлауы — 6i3 уш ш зад, уйге барранымыз ж ен бе, жок, уйрырлардыд шайханасына тартамыз ба? — Сол шайхана дегендерщ Кдсен екеумзге дурыс кершш тур. Кдлзметке орналаскдн адам куаныш ына той жасамас па, Крсен, байкдймын, агаларын 6ip сыйлап ж рберпа келш тур. — Ж о , е й т ш о д а й куты ла алм айсы зд ар , м ен OFaH кемспеймш, — деду Кдсымхан. — Тойды ауылра шакдфы п жасау керек, бугш аздд 6i3 сыйлаймыз. Tepreyi шайханара келш едд, егде уйгыр буларды керш 6ip турл1 абыржы п каллы. — К,ап, с е л к еп п к кен 1 щ зд 1 к,араш ы , — дед1 Кдсымханра, — осы кэз1р рана ез4мнщ уш сартымды ж еке белмеге гарпзш ж4берш ем. — Ж арайды , кдшналмадыз, — дедд Крсымхан ж ек е белме ж акка кдрап. — Е-е, уш саргыды з мьшалар м а?— Кдсымхан кенет каркддддап турып кулдд. — Эбеке, мьшаны кдрадыз. Мукдй да сарт па содда? Дедгелек ж озыны айнала спъгрган ymeyi орыддарынан ушып-ушып турегелДсп. Тапалдау, дедгелек жуздд муртгы уйрыр алдымен келш Кдсымханныд крльш алды. — Бастык,-еке, а з келетш ж ерге сураусыз Kipin кеткем4з бе, немене? М урпы , шокдпа сакдлды, узын сары Мукдйды Кпэпбек Kipin кеменнен таныды. О л \"О, жиен курдас!\" — деп, бул оран: \"Кдлай, нарашы кураре?\" — деп, eKeyi ecxi таныс екенш елге таньгга амандрсш. Жетеу1 ею жозыны 6ip-6ipine жакдшдатып, дуылдаса кеп отырысты. Алдымен турып амандаскрн гертпак, м урпы уйгыр Махмут, ал к ед маддай, шалкдк, тес, узын муртгы дду Ж усш екен. Exeyi де Кпепбектщ бурын кермеген адамдары. 215

Ъвксцлтан Щ (п1свкв-цлы__________________ — М ы н ау К дсен деген ш инех —- Кггэпбек аганьщ iHici. Б у п н н е н бастап хдлалых, м ти с э г е алдык, — дрд; Кдсымхан. — Е, д у р ы с б о л ы п т ы , б 1збен 6 ip r e журедд, ©3iMi3 уйретеьпз, - деп, К,асымханньщ сезш М ахмут 1мп axerri.— Ец бастысы — дене б т м дурыс, кдманын крйшы, 6ip-exi айда крлдан жасап аламыз. — Ага, ш ь ш ы ц ы зд ы а йты цы зш ы , — дедд Кдсымхан Кпэпбеххе, — Зэрш тщ axeci Ci6ipre не ушш айдалган? О ны сурап отырганым: осындагы 6ip бш ш ггер; \"¥рлых, жасаган\", — дейдд. Ал З эр ш тщ e3i: \"О рыскд кдрсы болтаны уш ш \", — дейдд. К дйсысы дурыс? — С о щ ы сы дурыс. Зэрш пен б1здщ таныс боп, туы с боп ж уру^п здщ e3i сол экесш щ сотгалуьша байланысты, Б1здш, ауылдьщ 6ip xiciciH байге аты на кдлзыгып ею орыс, орыс болтанда салдат атып кетедь Ж ане сотсыз, дэнецеоз аман хуты лып кетедд. С оган ы залантан Ултанбай ж айлауда ею о ры с т е р е с ш устап алы п сундетке оты рты зы п жзбередд. Н амыс у ш ш icreren. Кдсьщда жолдасгары бар, бэрш соттаган, содан ам ан хрйтхдны ж алгы з сол, — Е, axeci эхелерщшдщ хепн крйтартан xici болса, онда, д уры с. О н д а о н ы м ен ту ы с болута болады ехен, — дедд Крсымхан жымыйъш. — Батыр юсшщ баласы болды гой Зэрш? М1лисэ тендрепнде больш ж аткдн icriH, бэрш Зэрш дер хезш де б ш п отырды. \"Букдга туган хун бузауга д а туады\" дегендд ойлап, ол K foip Кдсымханга хэд1мпдей ин тартады. Bip есептен обал жох, езш е. ¥стасаты н xiciciH бымейдд. Кдрап журмей, Сафоновхр муны жамандап та улгершп. Дер хезшде есептен шьпъш, есепхе турьш, уахдысында жарнасьш талеп турса, ештеме де жох, езш щ салакдыгынан партиядан шыгып кдлганымен хрймай: \"Ивахин мен Жахрымбетов президиумда отырганда, мен Ж эрхент хомпартиясыныц есебш е турмаймын\", — деп ж азы п берйгп. Ж уртгьщ 6ip-6ipiMeHжауласуы м эдени епщ жешмазддпнен. Эйтпесе, 6 ip макратгагы адам 6ip-6ipiMeH не уш ш жауласады? Ортах, макратгы орындау ушш бе? Элде ортах, махратгы орындзуда юм xe6ipex хезге тусп, хьм артых, хдязмет жасады деген б эсех е у ш ш бе? О ндай бэсехе ортах, махратгы Ty6i ойсыратады. Махрат уппн хурес бедел ушш таласхд айнальш хегедд. \"М ен ж ахры м ын, сен ж ам ансьщ \" деген бэсехе 216

_______ ____________________ Ж а и оклмЪан алмнда... надандыкрд тэн. Бвршпрмейпн, ipindre итермелейтш аде. Кдсымханды жамандаушылар осы адспен эрекет жасап отыр: жеке басгарьша кджетп макрат ушш, Крсымханньщ id акраса екен деп ттлеуде. П лел крна отырса та г а 6ip capi, э д е й сован итермелеуде. Соны сезбей, сакуана алмай отырван адамды б ш м а з демей, KiM дерсщ ? Крглывына кейде куш п кете жаздайсьщ. Иван Шашков Ж эркент уйезше быйыл уйлдщ бас кезш де келдд. К елгенде д е х аб арлау-нускд у б е р у б е м м ш е с ш е бастык, боп тавайындалвандыкуан келдд. О бы лы скд ж азван кдваздарында н е деп жаткдны н o3i бгледд, 6ipaK, ауызею сезде мглисэнщ жавдайын адам к е р п а з кдллып айтады. — Иван Филиппович, а з 03i Ж эркентгщ адамы екеназ. Кдлай, жаца жумыс крлайьщызва жакуы ма? — деп Зэрш одан э д е й сы р тарткдн. — Ж умыс, кггесец, ж акры. кггемесец, жак,сы ж ум ы с жок, —деп, Ш ашков кдвидалата ж ауап кдтгы. — Бурьш га былыкуарды ал! ретгеп 6iTe алмай жатырмын. Ж урналдарга жумыс жазылмапты. Ж азылмаван жумыс, 03i де белгш, тексервлмейдд. Тексеримейтш ж умы сга ж ауапкерш ш к бола ма? — Д ав ы д о в у н е г е езп р з Kipin, жавдайды айтпайсыз? — Тьщдаса, айтува болады; тындамаса, кдлай айтасыз? Жалпы, байкдймын, Давыдовкд жумыс ктейтш адам жакрайды, кдйта жумыс кггемейпндермен эмпей-жэмпей. — Крйьщызшы, тым кдтгы кетгшдз-аудеймш. Оны кдлай байкдп ж ураз? Давыдовтьщ келгенше де айддн аса крйган жок, крй. — Ю анщ ниеп 6ip кунде-ак белим болады Ж умысгы 6ip адам жакры icrece, Петр Якушевтей-ак, icrep. Айналасы 6ip, 6ip жары м айдьщ imiHAe баскдру бел1мшщ жумы сын ол сумдык, жакрартгы . BipaK, соны Д авы дов байкдмайды . Байкрмай ма, байкдвысы келмей ме, тусш жаз. Бурын турме кр1зметкер1 болван дегендд сылтауратып, орньшан альш тастап отыр. Ал уйездк мыисэнщ басгыгы не тындырып ж ур деп ойлайсыз? Bip куга бара кдлсам, езш е етш ш тен келген длрмва акрфьш-бакргрьш жатыр. \"Мен с е т турмеге салам!\" — деп крркрггады. Байагы ecici тортттен кдлван дерею эддстерд1 крлданады. Ал Давыдовкд сол Ш аныш ев унайды. Неге унайгыньш украймьш. 217

Ъвкоцктан Н ф квкв-цлы ____________ ______________ \"Эй, Кдсымхан екеум1здщ арамызды элдеюмнен еспген кусыц-ау\", - деп кудцктендд Зэрш. Bipax, сы р бермеуге тырысты. — К д с ы м х а н , ж а л п ы , ж а м а н ж 1 п т е м е с , - дед1 Ш ашковтын, б е т кубылысы н эдеш бакылап. Ж а с крй, уйренер. Ш аш ков унд ем ед ь Э л д енеге алацдаган Kiciuie ьщрайсызданып, жан-жарына кэрагыштай бердд. Содан кейш Зэрш пен ол сырласцан емес. Алайда Якушев екеу! обылыстык, баскдру белМ не кезектесш кдгаз жолдайтьш да жататын коршедд. Оны сонды барранъшда Давыдов байкдп крлыпты. О ньщ айты сьш а кдратанда, Ш ашков Якушев’п, ал ол Ш аш ковты мак,тап ж азады екен. \"Ж ум ы сы н ж акрартты, е з iciH оте там аш а быедд, сол орынра нагыз ылайыкуы адам\", — деп, 6ip-6ipiHe бага бередд екен. Ал ж ам андайты н адамдары н е г а ш е н екеу: 6ipiHurici — Кдсымхан, eramnici — Давыдов. Bip кдлзыры, Кдсымханньщ аты-женш eKeyi де атамай, мрлисэнщ жумысы нашар екенш, еш кдндай тэртш жок,тыгын айта келш , оньщ ce6e6i бастырыньщ салак;гырынан дегенге экеп сайатын кершедд. Ал Давыдовты ете сакдыкрен, эуелг “Д авыдов — кджырлы, сайаси ж агы нан мыкцы, кдязмет орнына нагыз сай адам\", — деп копилк крйып алады екен де, артынан: \"Осындай адамныц баскдру бельмМц жумысына неге кещл белмейтип т у ан ж а з\" , — дегендей ым жасайды екен. Якушев: \"Давыдов эр турл1 мекемелерге ревкомныц акднасьш ж о н а з улеспредд, акдиа кдж егп орынга жумсалмайды\", — деп жазыпты. Д ал кэз1р, Зэрштщ ойьшша, гамдд жамандаймын десен, де кш э табу кдэгйын емес. Давыдовтыц ревкомра бастык, боп келгенше жаца-жаца 6ip айта толды. Кдсымханньщда мыисэге бастык, болранына бар-жоры жарты жыл етп. Давыдовты кдлзметген алсац, оныц орньша 6api6ip Д авыдов дэрежелес тары 6ipey келедд; Кдсымханды алсац д а солай. ©йткеш елдд баскдру елддц езш ен шыкдсэя цдамдарга жуктеледд, ал елдщ оку-бш м д эр еж еа a3ipre кдуырт есе крйган жок, есе крйатындай уакдлт та, жагдай да бола крйган жок, 22-24-кдрашада болыстык, станицалык селолык, ж эне ауылдырс, ревком терараларыныц уйезддк I-cHe3i етп. Сонда орыс ж эне мусылман болыстарьш 6ipiicripy кджет деген м эселе кегерыдд. Байкрррыскд ол мэселе ашык, унамады. \"Орыстармен 6ipiKxen соц, б1зге кд>шын болады. Орысша бглмейлвз, ж аза алмаймыз, сонан сон,жаугандап тары солардыц 218

___________________________ Ж а у окмадан ш анда... аузына кэраймыз. Байагы патша заманындаты куймизге кэш а тусеглз\", — дел тур1лдд. Сиезде сонымен кдтар Кдггайга кэшып етш жагкэндардан repi ол жакуан кэйга оралушылардьщ кеп екеш жане олардын, кебшесе малдарымен кэш ып жаткэрдыгы айрыкрта айтылды. уйрчд1н imid ж ан е сырткдг жагдайына атаман Дутов пен атаман Анненковтыц полковнип Сидоровтьщ Кдггай жершде жасак, жыйнап жаткдн сыбысы мен апыйыш а байланысты мэселелердщ кэтгы эсер етш сггырганы да саз болды. Сотые барлык, жерде бггсе де, Ж эркент уйез1 у ш н оны р а/u б1ржола жойылмаганы кртнжыла айтылды. Ею атаманньщ егжей-тегжейш Зэрш ел кдтарлы еспген. Шамалауынша, eKeyi де ете кэунтп. Атаман Анненков Борис Владимирович 1890-жылы туыгггы. О гызга быйыл толады. Одессадагы кадет корпусын, Мэскеудщ эскери училшцесш 6iTipinTi. Айтушылар аса кдтал ж й т десед1 Эскери училищеш хорунжий шешмен б тр г е н сон; Ж эркентке келш, он тергптпш жылга д ей н осындаты Ci6ip казак полюнде жузбасы болыпты. Сэбет еюметше алгашкд1 куннен-ак, кдрсы шыкрдн. Он тогызыншы жылы дивизияныр атаманы, кеп узамай Ж еп су армиясыньщ кэмэнддм болады. Бы йьш ы маргта, (улзылдардан жецтлген соц, Крггай ж ерш е кэш ып еткен. Ж а й етпей, халыкуы кэнга ботспрт кргрып-жойа еткен. Ж епсуды р шитые белшндеп кмруар ауыл-селоны адемдэрымен крса ертеп, тапап к е т к е т аздай, ж ат ж ерге барудан бас тарткэн ею мынуа жуык, ез эскерш де Ж оргар кэкрасыныр аузында атып кеткен. Генерал шенше жыйьгрма сепз жасында-ак, крлы жеткега де сол кэтыгеадитнеи болар, юм бтлсш. Анненков ар жаккэ он мырга жуык, крлмен егед1. Кргтайдьщ Шыршагозы селосынан келген хабарта Караганда, Анненков эуелде Кулжадан шыпып Ж э р к е н т басьш алмак, болады. Акргрында ол Боразолада токуап, курде тана УрБоюге орналасуга рукрат алады. Алайда жергЫтсп жерддр аскер1мен кэкуытысып кэлгардыкуан, Ш ы рж ар губернаторы А нненковты р езш кдмаута алып, аскерш тугел кэрусыадандырады. Ka3ip, сейтш, сорлы атаман турмеде отыртан кершедь О ны р орлдй куйте ушыраганына да шуюр, эйтпесе Дутов eKeyi 6ipiKce, бушрден кдлдлган натыз бале сол болар едт Дутовтыр 6ip e3i де орайта туеш турган жок. Бурый Анненковке кдамет жасатан полковник Сидоров каз1р com.ni, дтрметпне су куйады, Олардыр басьш кураушы — байаты патша консулы Лиуба. Дутов Анненконпен он тотызьшшы 219

Ъвксцлпмн НтфокеЬ-цды жылдьщ соцына таман ¥ржардэ жолыкра к ер ек Азыгегозган, аштык, пен ауру жайлатан он бес иьщра жуык, эскермен Ж епсу га ж еткен Дутов кугы каплун aKj-вардияшыларга тьщ айбат бере алмады. О ньщ Жет1суга генерал-губернатор боп сайлануы сайкммазак, сеюлдендг, халык, Дуговтан кррыкзы, 6ipaK, г е н е р а л -г у б е р н а т о р ы м ы з д е п кабы л д ам ад ы . Жыйырмасыншы жылдьщ акранында Дутов пен Анненков арка туткан адмирал Колчак б1ржола талкэндалды. М а р т алдымен Анненков Ж оцгар какрасы аркрьлы, артынан Дутов Б асканн ьщ асу ы арк ы л ы KprraftFa к ап п ы . Ka3ip Дутов Ж аркентке жакрш екпе туста Суйдш каласына беюгагт. Айтушылар крл астында алты м ьщ карулы ecKepi бар деп кетртедь Ал Атаманньщ даусыз макраты — крлайлы кезде Ж эрк ен тп басып алу. Алты м ьщ эскерд) ермек ушш усгап отьгрмаганы юмге де болса кумэнсдз. Tan бугаршде онд ай кауш турганда, алацсыз 'прпллж жасауьщ, эрине, кршын. 1шю-сырггкр1 ж ауга б1рдей катыгез болу — уакргг талабы. Эрине, жауды айаган — жаралы. BipaK, кейде ж ау дегеннщ ж а у екенш е кумэнденесщ. O m eyip, щалмыс ж асаганньщ бэр! жау. Бугал ел ж ау мен ж а у емес болып егаге белшш бара жатыр. Казанныц ортасына таман Эбубэюр Нарынкрл жакка барып кайгкан. О ньщ н е макратпен барганын Зэрш бжмейдг анык,-каньпын Эбубэгардщ озшен сураганжок, ьщгайсьсуущды. Bipaip \"Э бубэю р Н ары н крл ж ак д а барьш маскунемджке салыныгггы, соны айтып алдегамдер ары з жзберсе, Шанышев оны жасы рьш крйышы\", —деген сыбыс акргрьш-акрщьш кала пшнде кец жайылып келе жатты. Булай андысудьщ жакры айакдалмайтынын 3apin булдыр да болса сездь Эдеш уйымдасгырылып жаткан ic екенш де ангару крын емес-тч. Bapi тек тексерушпе байланысгы, юмд! юмге жьиъш берем десе де соньщ крлынаа. Эбубэюрдщ Нарынкрдлан зорга кашып кугылганын Зэрш бжедь Анохин м ен М еньшовтьщ жакзасгары Эбубэюрд; гана емес, Кдсымханды да айайын деп отырган жок, Екеуш суршд!ру унпн, нанымды ж ала мен кудж шакргратын айланьщ бэрш д е icren багады олар. О л ж акзан куцюл кетер1лсе, мына жакзан Якушев пен Шашков онсыз да кржыштарын кайрап отыр. Зэрш тщ сол с е з т акргры шындьжра айналды. 13-желтокран куга Крсымхан Ш анышев Ж эр кент уйездж м!лиса бастыгы кдвм епнен босатылып, уакрггша азаматгык, ■пркеу белдмшесшщ м ецгеруш ю больш тагайындалды. Бул 220

_______________________ Ж ар окамдан аманда... жацалык, 6ip 3apin угшн емес, талайлар уппн тарданарлык, рл1 ©йткеш Кдсымханньщ не ганэа, кдндай крглмысы барын ешгам бшмад. 13-кекекге у й е з д а м ш к э басгьпы деген мандат алып, 13-желток,санда сол кдгзметген босатылып отыр. Бастыкз-ыгы бар-жогы сепз айва гана созылды. Туп-тура сепз ай. Ревкомньщ терагасы Давыдовпен жакры кртынаста-ак, журген сыйакуы едд, куткдрып калуга оньщ да шамасы келмей крлван-ау тег! Ол крргай алмады деген с ез — оньщ езш е де к уд а бар деген сез. Кдлай дегенмен де 3apim i 6ip турл1 буддыр урей билей басгагандай. Кргзмеггке крйу да, кдызметген алу да бул уйезде ете оцай боп барады. Аманында ауылга кепп-ак, кдлганы дурыс болар ед! етгец э к е а кенбейд! Крртгы кргнжылту — о да киын ic. Дегенмен KS3ipri шым-шытырык,та езщ алыскднша, болашакда езщ уппн алысагын бшмдд жастарды тарбиелегеннен дурысы жок, 1921-жылдьщ 12-кдн,тарында 3 epiirrin э к е а ¥ лтанбай дуниеден кдйтгы. Алыс-жакргнка, агайындарра, оньщ шднде Турдымбег болысыньщ Солтангул ауыльшдары Мэуплге де болыстык, аркрглы хабар бермдд. М эупл мен К пвпбек 14- кдщгарда ¥лтанбайды жерлеуге 3opFa улгерд1, Кдзага кдла мусылмандары, Зэрнггщ кдгзметтес орыс таныстары кеп ж ы йналган екен. Мэуггл мен Кггэпбек кдралы жиында Умбеткдли м ен Кдсендд жолыкцырьш, б1раз жачальпды солардан еспд! Ж акдшда уйездеп болыстар ipiAemmi. Болыстарды ревком емес, кдйтадан аткдру кемитет! йагни болыс баскдруы мумкш десед! Уйез бойынша кэз1р жаппай Крсшы одагы деген курыльш жатыр екен. Оньщ непзп мшдеп ецбекнп кдуымньщ таптык, сана-сез1мш кетеру, байлар мен кулактардьщ езпсш ен кедейлерд1 б1ржола кугкдру кершедд. Крсшы одары эр болыскд орнайды екен. ©сек болысьша Крсшы ода1Ыньщ терагасы больш Умбеткдли бекнгп, Ж ауЬар eKeyi Кокталга кошш баргалы дайындалып жатса керек. Оку окдаанньщ пайдасы деген — сол. Кеше гана жеттм бала ед! 6ip жарым жыл окргйды да, бглдей бастык, больш чи.па келдд. О ны адам кдаран — Эбубэюрдщ акрглы. Кдсен де сейгш адам боп кетсе гой, ипркш! 221

Ъекслртан Нф)1свк$-цлы______________________ \"Кдсендд к у зм етке орналастырумен ic бггпейдд, ауылдьщ барлык, баласьш окдлту керек\", - деп ой тунгу Кпэпбек. Окудьщ заманы келе жаткднын ол сездд. Ж е р мен су жакд>ш арада байлардьщ менпптшен алынып, кедейлер мен базырактарра белш бер1\\едд деседд. Уйездщ орталытындагы гу-гу сведен М эупл мен Кйвпбекпн басгары айналды. Олардыц байкдуынша, анык, кецес е й м еп ауылга ендд орнай басггайтьш сыйакцы. Ултанбайды ж ерлеп кдйткдн ж урт уйге Kipiri, тамакдсд ендд крл салган кееде есисген Э б уб эйр кершдд. Кдсымызга отырсын деп, Кггапбек орнынан турьш, крлын кетерш, белп берд). Э б у б эй р 6ipaK, керш турса да кврмеген й о д е й кендл белмедд. — ©Ч жок, туе жок, крй езпеде, — дедд М эупл Ky6ip етш . К пэпб ек сонда тана байкдды. Э бубэйр, шынында да, кдн ж ок, сел ж ок, суп-сур екен. Отырран журткд табак, тасьш купи жасап журген Умбеткдли мен Кдсен Эбубэйрдщ жаньш а урейлене жетш келдд. — Н е болды, ага? ©рцщз жок, крй, — деду Умбеткдли крлтытынан устап. — Огырсанызшы. — Ж ок, отырмаймьш. Зэрш кдйда, шакьфындаршы. Д ереу жум ы екд баруым керек, Кдсымханды K93ip рана турмеге альш кетитп. Cipe, м е т д е кдмайтын шыгар. — К рйы цы зш ы , aFa, кдйдагы ны айтпай. К еш е рана осында келш, кендл айтып кетпеп пе едд? Ж ады лы с еспген шыгарсыз. — Ж ок, шын. Кеше турмак, тацертец кергем Кдсымханды. \"Зэрштщ э к е а н кдшан жерлейдд екен? Тары барып кершш кдйтпасам, ол кдзак, кдйтадан кд,пдырайьт кдлады гой\", — деп кулген болатын. Ж а ц а тусте турмеге сальш тасгапты. Ревкомньщ терагасы Давыдов га орньшан туеш, урейде еггыр. Солтанаев деген ж аца т р о л д э п л к ел п т. Екшш сумдык, Шашков пен Якушев соныц ей жарында жур. — Эй, экем, айты п отырганьщ рас болса, сумдык, крй ол. Н е Kinaci б ар е к е н К ,асы м ханньщ ? - дедд татар такдшалы сэры шал кез1 жыпылыкуап. — М е н кдйдан б1лейш, акракдл. Б1лмеймш, — деду Э б у б э й р KypciHin. У н-туноз орньш ан турды да, уйден nibtFa бердд. Кдрсы келе ж аткдн Зэрш Э бубэйрге epin кдйтадан сырткд бетгедд. Екеушщ ещ ндеп урейдд б у й л ел байкдды. 222

____________________________Ж а р окмадан аманда... Мэупл мен Кггапбек кездер! бакдярайын 6ip-6ipiHe кррады. Крсымханныц кдндай себеппен крмауга алыгаанын олар турмак, кдлалыкдардын 63i бымейтш, ал eKeyi у ш ш кеш е гана уйезддк ммисэнщ басгьпъш булайша оп-оцай 1фмауга аду Ж эркентп жау алды дегеннен 6ip де кем эсер еткен жок, \"Бэледен машайык, кдшыпты\" деген, аман-есендершде елге ж е т т алгылары келдд. 3apin жацалык,тардын, 6apiH унс1з, 6ipaK, iurrefl у р к е кдбылдайтын эдет тапты. ©йткеш осыншалык, жылдам езгеркптц кджег екенше кумэчад. /^двыдовтьщ келгешне терт ай ж ака толган-ды, сдан repi Солтанаев icKep дегенге а з басы сене алмайды. 6ipaK, сол ойьш сенш айтар айналасьшан адам таппайды. Кдталдык, пен кесш айтушылык, басптыга тан басгы кдсиетке айналып барады. Тэрпп орначудьщ 6ipAen-6ip жолы крркыту деп тусшепн сыкдллды Солтанаев. Сыйласу дегендд ел умыпы, оны титл ауызга алатын адам жок, Солтанаев бул уйезде жыл басынан 6epi жур. Басында тексеруге келген, содан ерекш е буйрык, болганга дейш Ж эрк ен тте кдлдырылган. Е рекш е буйрьпы ендд б ел гш болды. Bapi куш бурьш ойлаш ан ic екен. 16-кдцгар куш тацертек ревком терагасы Солтанаев пен хатшы Шашков крл крйган буйрык, шыкуы. З э р ттщ сезитн сол буйрык, бурыш-ыдан бетер терендетп. Сол буйрык, бойынш а 6yriHHen бастап Ш аш ков ж олдас бурынгы кдязметше крсымша уакдггша уйезддк баскдру бол!мшщ MeKrepyuiici болып тагайындалды. Сол буйрыкда ревкомньщ бурынгы терагасы Давыдовтык да туткындалганы, соган орай арнайы камисиэ курылганы салтанатгы турде дерлштей атап оплдд. 3apimi сезжтенддрген Дшыдовтьщ тущ яндалуы емес- ■п, кэз1р кд.1Йт егсе туткрюта алу таксык, болмай кдлды, оны шошындыргаи буйрыкдъщтертшдш тармагы едд, онда: \"Кезекп мэжш с куш сембте белпленсш, — д е ш ! — ...Сагат алтыдан кешн келгендер келмеген болып есептеледд ж э н е оларга репрессиялык, шаралар крлданылады\". Адамныц 1скерлитнен бурын багыныштылыгы багаланааын болып бара ма, тусйпкоз. 3apin уйезддк-кдлалык, партия кэмитетш е кдязметке ауыскдлы 6epi де бурынгыдай ревком ньщ барлык, iuiKi- сырткдя жшдайымен жакры таныс. 223

Ъекоцятан М ф квкв-цлы _____________________ _ Ауылга барьш бала одеггсам-ау деген арман aAi кекейнен кеткен емес. Э к е а н щ жылын етшзсе, d p s, сонан соц оны еиггене де крлада токуата алмас. Каз1рше уйез абыройы жаман емес, 6ipaK, ж у р п ъ щ жумыс icrey e,aici шошытады. Уйездцс-делалык, ревкомныц жаца курамына Заритп тары юргтзитп, пишде Эбубэюр де бар. Ревком терарасы Солтанаев уйездж-делалык, партия кэмитетшщ де терарасы саналады, алайда ол былтырры жылдыц кекегш ен 6epi есепке ■пркелмеггп, сондыдеан оньщ партияда бар екеш иэ жок, е к е т S3ipre 6eAiici3. Ж эркент уйездж халык, шаруашыльяы сабетшщ терагасы Гаппаров Ю супжан таж1рибем партия кызмегкерь ревкомньщ де, уйездж-делалык, камитеттщ де мушео, сол Kid кэцгарде № 7-буйры кде крл крйы п: \"Бул буйрыкды д ер кез1нде орындамагандар, ез мамандытын жасыргандар жене аспаптарьш жасыррандер сабег еюметшщ жауы боп саналады. Ондейлар табыла делса, жазалаушы органдер ардеиш крлма- крл тутдешделады, ал аспаптары мен олардьщ игш 11 кэмпес- келенедГ, — депть Арада б!раз кун еткен соч. Солтанаев мэжш сте сез свйлеп: \"Егер кызметкерлерддч вз санасы ж етк ш к аз болса, онда бел»! м ечгеруиплерш е е ч репрессиялык, атура дейнш ш аралар крлданылады\", — дедь Соны куатгап к е т п ш к крл сокхы. Адамды ату а д атудан да очай сегалдь Адамдар... бш м аздпсген, взш е т е н т келе ж атден тетен круотп де крл coFbm карсы алуда. Быйылден басгап мусылман халыкдердыч ревкомдерымен деты нас жасаура т у р и т 1лдер! крлданылатын болды да, нлмаштыкде era ддемндн уйезде буйро курылды. Ауыл унпн бул шараньщ аса улкен мэш бар едь 22-дедтар куш уйезддк ьплисэ бастырыньш, орынбасар- лары Эбубэгар Ж ушсов пен Аппаз Ш анышевн Эскери тер геу к э м и с и э а д ем ауга алды. BapiH де К,асымхан Ш анышевде байланысты демап жатденын дела журты депысы з б1лш отыр. Кдптатып 6ipiHeH кейш 6ipiH демауга а л ь т жатденына дераганда, улкен 6ip уйалы деммыстыч бетт а1пы лган сыйпатгы. Давыдов турмеден адеальш шыкден бегге уйездж чекага жумысде турды. Адем ту с ш т болмайды: кеше Fana деллмысты деп демауга алынган адем бугш чекист, Солтанаев пен Ш ашковтыч Давыдовты жакхырмайтынын Зерш сезедь 224

___________________________ ОК л у окмадан алмнда... 0 зш е жалпартагандарды, 6ipeyAi мак^ап, б 1реулердд жамандап niKip быддргшггердд сешмдд кдлзметкер санау дурыс па, крте ме — ол жагы н Зэрш кесш айта алмайды, ейткеш ондай эддстен ашык, ж ш ркенетш адамды эл1 кездеспрген жок, 29-кэдтарда Кдсымхан Ш анышевтщ ictae байланысты гуткршдалган Корнеев пен Аппаз Ш анышев босатылды да, Эбубаюр турмеде кала бердд. 31-кдртар куш Кдсымхан турме кузетшен кдшьш кетп. Оны естш, бугал Ж а р ке н т дурлисп, Кдлай кршып кетедд? Крида кдпгып кетедд? К узет неге атпаган? Н еге кумаг'ан? Жумбак, жагдайды тусше алмаган ж урт б1раздан кешн ол жумбакды ой жорамалмен вздер1 ш еш е басгады. \"Белгш болды. М кисэдеплер оньщ е з адамдары ем ес пе? Солар бурышы бас1ыкдарын эдеш кашырьш ж1берш отыр. Эйтпесе мылтык,ты мглисэден кдрусы з туткрш кдлай кдш ып кугылады?\" — д есть С ол ж о р а м а л шындыкдда жакдын сыйакуанды. Н еге е к е н ш e 3i д е б1лмейдд, З э р ш т е , эйтеу1р, 6ip сегамаэддк болды. Ж арайды , таныс ш лисэнер Касымханды кршырып-ак, Ж1берсш, б1рак,сонда ол кайда барып кугылып кетпек? Крггайга ма? Ж умысында кемпллш кеп-ак, шыгар, 6ipax, к е м ш ш к кылм ы скд ж а та м а? Э лде кеп е-ко р н еу б1реулер кдстык, жасап отырган сон, кдпггы ма? Кдншалык, ак, болса да, кузетген кашканнан кешн оган ендд юм сенедд? Элде усталмасына анык, коз1 ж еткен соц каштьт ма? Сонда анасын, эйелш ендд б1ржола кормеуге б е к ш г е т ме? Элде... эддлддк 1здеп обылыска н е Таш кенте к е тп ме екен? Ол ж ак д а взш ен буры н “каш ты \" д еген х аб ар ы ж е те т ш ш калайша ойламайды? Мумюн емес. Бесшнп акранда обылыстык, ж эне кдлалык, сэбетгердщ м эж Ы а Верныйды Алматы деп атау туралы шеппм крбылдады. Акранныр алтысы куш кеште Кдлтай ж ерш деп атаман Лутовка карсы террорлык, акт жасалды. О л жайында Кулжа 6acnaceai оныншы экран куга былай деп жазды: “Алтыншы акрандр кешютурым Дутовтыр Суйддндеп yiurap жанына алты апы лы адам келш тусш, булардьщ yraeyi аулага карай журген api жасакргылардьщ рукратымен Дутов туратын уйге егаен. Iijiko енгендер Дутовтьщ адиутантын аты п ол-ripin, Дутовтыр езш ею окреп жаракртгап, осыдан сор ею жасакдиьшы oATipin, беймалЫ жакдср кашып кеткен. 225

Ъвксцлтан (Иифо1слкл-цлы Дутов сол куш тунп сагат ешлерде жан тапсырган. Алынган х абарларга Караганда, оньщ денесц СуйдДнде, крзармамыц шине жерленген\". Зорш 18-акданда ж ум а куш экесшщ крфкдш бердр Оран Солтанрул аульшан Мэупл, Кггапбек, Ж ацгазы — yiueyi келдд. KyAAi Ж эр к ен т журтшылырыньщ аузында Дутовты ел-прш кел ген б аты р лар ту р ал ы эц г1м е болрандык,тан, аулада окщауырак, жерге барып, М аугк мен Жацгазыга Кпэпбек езй-пц Мукрй мен Махмутгы кщ дан танш ыньш еске Tycipe эндмелегг турган. Уйден дэм татып шыккэндары бар, уйге гаргела отыргандары бар — орьш ж е т к е т о 1ырып, ж етпегет турегеп турван ауладары ж ург — кенет дурюреп дарбазага карай бетщлд. К пэпбек ж алт карал, жайрандай кулш келе жаткан Касымханды, оньщ крсындары Эбубэюрдд корд. Елге iAecin булар да екеушщ алдынан шыкды. Ж ургпен жагаласып бул yiueyi де олармен крл 6epin амандасгы, — Ерл1г1цдд еслздлс, а б ы р о й ьщ ар та б е р е т ! — дед! К пэпбек Касымханра, ол басын изеп, бетше карал кулдд, ж урт созге келпрмедд. — О, б аты р кел лгп Fofi! — дедд З а p in уйден шыра дауыстап. — Н иет кабы л болсьш! — дедд Касымхан оган крлын созып. 3apin оны крльшан устаран бойда езш е тартьш кушаръша басты. — Ж ар ай сы ц ! — дедд аркдсы н ан кдрып. — Букь\\ Турисганды 6ip дур олкшддрдщдер! Уйден шыкдан топ та Касымханды керш шуркдфай амандасьш жатгы. — Касымхан, Э беке, уйге юршдер! —дедд Зэрш олардьщ к ел ге т н е м эр теб ел ен т. — О сы ж у р т е з аузьщнан эндтмецдд естзмей, ендд с е т ж !б ер е крймас, Касымхан. Уйге Kipin айт. Кэне, уйге юршдздер! А к,сак,алдармен ар ал аса тер ге бары п оты рды да, Касымхан журтка карал алаканьш жайды. — М уны ашык, айта беруге бола ма, болмай м а мен оны эм анык, бшиеймш, сондыкдан мен оздерге атаманды ел'пру эпересиесш калай уйымдасгырраны-мызды емес, оны калаи е/отргенЬпздд гана айтайьш. Оган калай карайсыздар? — Е, сейт. Ец K eperi сол, — д е с п акракалдар. 226

_________ __________________Ж а р окмадан аш нда... — Бул •— алтыншы акран куш кешкурым болтан окьгйга. Сол куш Суйдшдеп атаманньщ крртанына, жалпы, алты адам Рдрлык; мен, Махмут Кржамыйаров, Мукрй Байсымакрв, онын, irrici Кодек, ол да Байсымакрв, сонан сон, Ж усш Кадыров жене Эз1з Ушурбакрев. Крртанньщ швне юрген соц, мен атымды Э з1зге устатпым да, кузет уш нщ алдын торыдым. Дуговтьщ уйше баратьш iund кдкданьщ аузында; Кодек пен Ж усш ке атгарын устатып, Махмут п ен Мукдй \"ездер1 Дуговтьщушне Kipin к е т . Одан ары окрганыц крлай болганьш мен ез коз1ммен коргем жок, 6ipaK, М ахмупъщ оз аузынан еспгешм мынау: уш алдындагы кузетшшщ крсында Мукай кдлады да, Махмут атаманш Kipin кетедд. М енщ хатымды Дутовкд бередд де, o3i кдрсысында турегеп турады. Кдс кдрайган кез, атаман хатгы ш амныц жарытында окршды. Аса сакдыкден хаттьщ 6ip-eKi жолын окргйды да, басын кетерш, Махмуткр тш рейе кдрайды. Таты хатка козш 6ip салып, тэты Махмугка сезисгене коз тасгайды. Ондай жатдайда тапаншаны крйньщнан суырып альт, ату, эрине, крын. Tirrri мумюн емес. Крльш котерейш десе, атаман ерте сезш тент кала ма деп крркдды. ©рекет жасамай куры тура беруге тэты болмайды. Акдлры тэуекелге мшш, таматьш сыйпаган б о л ь т крльш орге кегередд. Сол кезде Дутов отан yuiiHuii p e r бас котерш карайды. Кдрайды да, кдйтадан хатка ундледд. Сол coTTi пайдаланган Махмут тапаншасьш с у ы р ь т алады да, атаманды журек тусынан б а с ь т салады. Басьшан атуга, типзе алмай калам ба деп куддктенедд. Ж у п р т кеп крлына'ж арм аскан адрутантгы крса а т ь т шалкасынан туаредд. Сол драла шам с е н т калады. Атаманньщ крлынан Tycin кеткен хатгьщ лебшен бе, жок, окдъщ шарпуымен бе, — ол жатьш анык, б1лмейдд. ©лмей кала ма деген сакуыкрен, карандыда Дуговтьщ кеудесшен тэты 6ip атады. Атаманньщ эйем уйдд басьша к етер т шьщгырып жатканьш естидд. Осыдан кейш, ©з айтысы, K©3i карауытьт кегед\\. Канша дегенмен адам олпру оцай ма? Уйдщ кшнен мылтык,даусы шыкраи кеэде-ак,еактщ алдында турган Мукай касьшдаты кузепшш ж айратьт салады да, каращыдан М ахмупы крлтыкщп сыртка альш шью ды. Ал мен екеушщ аман-есен Дуговтьщ уйшен шытып келе ж атканьш кергенде, куанып кетпм де: \"Жылдам!\" — деп айкай салып, e 3iM де жалма-жан атыма карай умтылдым. Как;и алдьшда туртан капай салдатгарына каратып 6ip-e«i ок,атып ек, олар быкдтырг тигецдей жан-жакра каппы. Bi3 де кашып шытып карацтыга 227

Ъвкслитан Щ н М и -ц я н _____________ ______________ суцпдис те кетпк. Бар балган-бггкега кыскдша осы, - дед Крсымхан кулш. — Кудай caTiH берген екен. Курын ш ы кзы м а артга- рьщнан? — д ед элдеюм. — Курын кеш шык,ты. О лар е с ш жы йранш а, 6 i3 С уйдш нен алыстап улгерддк. Эбден узап кеткенЫ1зде, арты мыздан р акета атьш ж атты. Б1здщ кдйдан келш, кдлай шырып кеткен М зд 1 кеб! укцай кдлды. © т к е т 613 оте тез кдтмылдадык, — Ой, азаматгарым-ай! Ендд ты ны ш болатын шывармыз, ак?арды ц тукдш ы осы м ен курыды ма? — дедд 6ip шал. — Н е п зп айбыны боп отырган осы атаман едд, ол курыды. Анненковтьщ 031 Кдггай турмесшде, а л оньщ Сидоров деген полковнип бар, соньщ кезш куртсак, сонда б1ржола бггед. — Е, e c i ш ы ры п , ендд о л езйак, курыйтьш шыгар. — \"Дуговтьщ басьш кесш экетп\", — дегеш oripiK пе сонда? — О й, акракрл, оньщ басы гамге кер ек д е й аз? Экеле ал сак , е з ш Tipi э к е л с е к д е п ойл ап ек, OFaH болмады, кррраннан 6ip адым атгап сырткд шыкцай крйды. Сонан соц амал жок, атьш олтрруге тура келдь — Ендд егам ет б аты р атары н гамге бередг саган ба, Махмуткд ма? — ©гамет ондай атак, бермейдд, акракдл. \"Халыкдсд адал к д вм е т жасадындар, ракдчет!\" — десе, 6i3re баты р атагын бергеш — сол. — Е, бэрщ уйымдасгырып, баскррып ж урген сен батыр болмаганда, ендд гам батыр? Бэрщ де батыреыцддр. Ойбай- ау, айнала жаудьщ дал ортасьша барып, аспай-саспай ец улкен бастьвы н атып сап кеп отырган сендер — нарыз ерещдер. Егер шггерщде 6ip крркдк, болса, соньщ озйак, сендерге зыйаны н типзу1 мумган гой. — Иэ, ак,сакдлдыц айтып отырганы дурыс: бэрщ де батырсьщдар. Басында топырлатып шетгерщнен турмеге ж агафн соц, оздершдд ж ау екен деп сенш кдла жаздадык, Эбубэгар де, ана элп орыс кемекш щ де, 'rimi Лдвыдов та — бэрщ отырьш шыкцъщдар емес пе? О ньщ э д е й 1сгелген кулык, екенш кдйдан бы ейк, зэрем1з ушты. Эбубэгар, жумысыца крйта гарютщ бе? — К двы л шырайлы, децгелек сакдлды Kid устел басьш билеп экетуге беймдьмк таньпты. — KipicriM гой, — д е д Эбубэгар мыскрыды жымиыспен К д сы м хата кез кдгйыгьш салып. — Батыр Кдсымханды 228

Ж ар окмадан лманда. крйтадан шлисага басгык, крймаган соц, мен де кемекш ш кке крйтып бармадым. TipKey беммш е агент боп орналастым, Крбеке. — Е, сен де осы окдш ганыц 6ip ш етш де ж урген боларсыц? Кдсымхан екеущ 6 ipAecin уйымдастырган шыгарсьщдар деп ойлаймыз, и м бгледь Айтуга болмаса, айтпай-ак, крйыцдар. — Иэ, айтпай-ак, крйайык, — деп Эбубэюр Крсымханга кррап кулдг Д утовтьщ eAiMi К ы тай ж е р ш е кд ш ы п ты ры лган ак, б анд ы лард ьщ а к ^ ф г ы ceHiMiH о ц д ы р м ай ш айкд лтты . Эйгкенмен Сидоров жайында соцры кезде э р турм сыбысгар пгыга басгады. Бурьшгы консул Люба, тары баскрлар 6ipirin атаман Дуговтьщ кегш крйтарып, iciH ар ы жалрастырмак, кершед1 Ж етю у обылыстьж, эскери кэмисэрш щ 1920-жылры 24- кыркуйектеп N 1ЗЗ-буйрырьша сэйкес Алмаггыда Айрыкдха дунген атгы эскер полю жасакталып, оньщ кэмэнддр! больш Мараз Масаншы тарайындалган-ды. 1921-жылы коктемде Масаншы Москвадагы Коминтерннщ 3-конгресше кртысып, сонда Фрунзенщ таныстыруымен Лениннщ кдбылдауында болады. Ленин оран 6ip жары м мьщ эскерге ж етерлж жаца кгам берпзедр Ж ацадан жасакталган Дуцгенцщ айрыкща агты эскер полю езш щ алтагчкы эскери кддамын полковник Бойконьщ банды тобына кдрсы согысумен жасады. Обылыстьж, чека Бойконьщ езш Алматыда туткындап, оньщ буйрырын кутш сорыскр 33ip lypFan Талрардагы, Тургендеп, Жалацаш пен Шелектеп кррулы эйретгершщ кезш куртуды дунген полкше тапсырады. М асаншы полки б1рнеше эпретке б о л т, село-селоларра аттандырады да, 63i тура Ш елекке тартады. Туткыйыл шабуылдан ж ау тым-тыракрй кршады. Полк жауды Ж эркент уйезше кррасты Жалацангкр дешн кур,in келедр Cipa, К^п-айлэ жаткрн Сид оров пен Алматыдагы Бойконьщ астыртын байланысы болса керек, сол арада Сидоров Ж эркент крласынан 40 та к ы р ымдай жердеп шегаралык,село Крргаскр туткыйыл басып юредр Артьгнан ме-шала: \"Акхар Пошюмге кемп беюмп жатыр\", —деген хабар жетп. Пеююм Ж оркентген 30 ш акыры мдай ж ер. К ен ет туран Kpyiirri жагдайга байланысты, Ж эркент крласы крршауддры жагдайда 229

Ъексцлтан УЬфокекв-цлы___________________________ дел жариаланды, кешга салат сегщден кеган кдла кешелерщде журуге катан, тыйым сальшды. Ак, бандыларды 1ленщ аргы бетшде талкандап, енд1 туе ауа тыныгуга тодгалан дуцген полкше 1ленщ 6epri бетшен: \"Пенжьмнен шыгъш Акцент жолымен Сидоровггьщ бандысы Ж эркентке карай бет алды, дереу кемек керек\", — деген урейл! хабар жегедь Полк дереу крйщаан атка крнады. 1ле откелшен Ж аркентке д е й п т шамамен 50-60 шакрфымдай жерд1 а п ы аскер тодгамасган жылдам журш атед. Масаншы ею ж уз эскерд! жаудьщ ту сыртьш айналып етуге жумсайды да, калландарьш в а бастап жаула карсы шабады. Еганд1кезшде Ж аркент пен Пеююмнщ era аралылында кесюлескен солыс басталады. Ол квдэгынга Ж аркент гарнизоныныц acxepi де катысады. Атысудьщ айалы жаппай кд1лышгасуга уштасады. Кун батьш бара жаткан сайын кан -гопе кушейе туседл Era жак, та эларейдг Дрл сол сьш салатга ж ау сыртынан era жуз атгы аскер лап крйады. Солыстьщ сатш солардыц шабуылы б1ржола шешедг адгар ж а н 1аласьш Кррласка карай шепнедь Дуцген полганщ acKepi мен Ж аркент гарнизоньшьщ aocepi адгарды Кррласка дейш тац апщшна куады. Кррлас асырьш шегарцлан етгазш >габерген сод барып б1р-ад дамылдайды. С ол солыста атаман Анненковтьщ баскесер полковнип, сэбет еюметщ щ аса Kayirrri кде ж ауы Сидоровты Ж аркент гарнизоныньщ жауынгерл сол Ж аркент топырагьшда тулан Кдсымхан Мухаметов, йални Мырзамухаметов атьш елтардл Сейтш, Ж аркенттен талы 6ip батыр Кдсымхан шыдгы. 21 -мартга Ж а р к е н т крршаудалы жалдайдан дутылды. Сидоров, cipa, акргргы ж ау болтан сыйадгы. Э скер де, жай адамдар д а 6ip жещлддк сезшгендей. Дудген атгы эскер полю Алматыга улкен жедюпен оралды. Ел жайлаудан кдйтып, кап ж урт Кдйшыныц белп!де кузеуде отырланда, © сек болыстыд Крсшы одалыньщ тараласы Умбеткдли кдсына Кедейлер мен батырадтар одагы уйездж буйросыньщ ек ш Малиновскиймен 6ipre Турдымбет ауыльша келш жы йналыс апггы. Куш мен тон киш, шекпен мен шлкке оранган, тымад пен бариепд турль турлш ш баса киген байлар м ен кедейлер, 6ipaK, 6api де нег1зшен 6ip солтангул руьшьщ адамдары. Ад кумбездщ шыгысы мен Кш дж тебенщ батыс ж ад аралылындагы ж азы кда — Байгарадгьщ уй ipreciHAe бас крсты. 230

____________________________Ж а р окагадан аманда... Уйден ею улкен кебежеш альш шывып, у спне кш з тесетп де, элгш щ успне Умбеткдли мен М алиновскии отырды. Былгары семкесш пзесш е крйып, Малиновский кдоындаш пен кдлыц дэптерге элдене жаза бастады. Соньщ жаза бастауын купп турвандай-ак, Умбеткдли орны нан турып, жыйналган журткд айнала 6ip кэрап шыкцы да, южшщюреген дауыспен сейлей женелдг — Турдымбет ауыльшда Кедей мен батыракцар оддвы эл! алп'злж байкрпып отыр, — деда б1рден. — Ауылдавы кедей мен батыракуардьщ басын курап, оларва ©з iciMeH улп керсетуге тш с жолдастар авайыншылык,тан аса алмай жалтак;гык, керсетп. Атап айткднда, Турдымбет ауылдык, Кедей мен батырацтар одавыныц уйымдастырушылары Кржагелдиев, Ауганбаев жолдастар ауылдавы байлар мен кулакгарды аныкуаува, олардын, мал-жаньшьщ нзймш алува белсене араласпай, сонымен ©сек болыстык, К р о ны одаш жумысыныц жандануьша улкен нукран келлрда. \"Ал керек болса! — дед! Кггапбек басьш шайкдп. — Ойнап жур екенсщ куйеу баламен. М ынауыцныц айак, алысы сумдык, Элде будда кдйнагасы Кдйьгмбвлектщ ывына тусш улгерген бала ма? Бала ма, бале ме?\" — Б1з бугш сол жумысты жандандыру унвн, ж!берген кдтелжтердд тузеу ушш келш отырмыз. Быйыл крю кдггы бодды, ж аз куан, болды, астык, шыкрай кдлды. С оньщ 6api халыкзыц хал-турмысына кдтгы эсер errri, ecipeee одан кедей мен батыракцвр крышнылык, кордд. Б1реулердш, аузынан ак, майы авып жургенде, ендд б1реулердщ не тамакца, не киьмге жарымай, зорва кун Kepyi эды епъмкке жатпайды. Кецес еюмеп ондай эдыетаздакке жол бермейдг ©юметгщ ыркдша коибейлиз, бурынвыша байымыз бай боп, кедешлиз кедей бон езМ зш е oMip суре берем!з дейтшдер кдтелеседа. Буш-шеи басгап бай мен кулактардьщ артык, мальш кедейлер мен батырак;гар одавына алып бере бастаймыз. Егер ован курсылык, корсетугшлер болса, ондайлармен кецес оюметшщ :аац орны сойлесетш болады. Сондыкуан бул юке барьнина жауаптылыкпен кдрауларыцыз талап еплед^. Суракуарьи цлз бар ма? Еспгендершен есецпреп кдлгандай, ж ург 6ip сэт жым боп ш и ры п кулды. Сэлден соц Байтарак, орнынан турып, бавьшышты екенш ацварткдгсы келдд ме, бас к т м ш шеннп крлтывына куклы да: 231

Ъвксцлтан (Нф1свкв-цлы — Балам, м ен 6ip нэрсеге зусшщшремей калдым, соны сурасам, зацьщ а кдйшы келмей ме? - дед! жасканыцкрфап. — Сураныз, — дед1 Умбеткали орньша жайлана стгырып жатып. — М ен осы ауылдьщ ец у л к е т, аксакалы болам, балам. Ж асы м , мше, кудай ндласа, ж е т т с ж еп ге кетп. БЬ еюметке карсы адамдар емесгаз. Халыкда кецес огамеп жакрылык, орнатпак, боп жатса, оран карсы болатын 6i3 акдомак,боппыз ба? Б1рак, адамньщ e3i тусшбеген юке тауекел1 бармайды. С ендер б эрш б ш п туркан шырарсьщдар, сол сендер бЬлгенд! 6i3 б к е крймаганва кейштш де боларсындар, дегенмен оздерщ анык, б1лгенд16i3re д е анык, бдддрсендер екен деп сураймыз. — Сонда неш аны к,б1лтуз кеп тур, аксакал? — Умбеткали орнынан ушьш турегеп, Байтарак, ж акда иепн кетердь — Соны айтайьш деп турмьш, ты раилм . — Шалдын, унщде шамдангандай сьщай байкалды. \"Осы шал булдрш журмесе ж арар е д ? \" — деп сескенд! Кггапбек. — М ен де бай адамньщ 6ipi болуым керек, — дед1 Байтарак, — ©йткеш езщ нщ де, осьщ даш 6ipa3 адамньщ да сез ьщрайы солай. Mewvi, бай болудан кашпаймьш. Енд >менщ бай дегенде, кедей дегенде нем озгерер дейсщ, боларымыз болды, бойауымыз сшдь Мен озьмнш, хаммнен уайым ж е п тургам жок, елдщ ертенщ ойлап басым катады, сонда булардьщ калайша бай болмай, кедей болмай eMip сурепнш тусше алмаймын. — О ны тусЙ1д1рдж крй, — дед1 Умбеткали тары орнынан турып. — С1здщ дал Kasip кррацызда канша малыцыз бар? — Е, оньщ не кереп бар? — д е д Байтарак, саскалакуап. — Бар. М ен малым жок, деп туррам жок, крй. — Бар екеш н 6i3 де быем1з. О зден канша бар екенш сурап турмын гой. Ж арайды , жалны санына жете алмай турсацыз, жеке-жеке сурайын. Ж ылкьщыз канша? — Ой, мына бэтшарардьщ эй-шэй жок, м е т суравдз ала бастаганы не? 250 жылщлм бар. М алиновскийге Умбеткали иегтмен ы м какцы, ол жазьш койлы С оньщ 03i отырран ж у ртка урей турызды. Хатка тускен малдьщ саны бултартпайтын -гузак, сеюлдендь — Ал сыйырыцыз канша? — Елу шакцы. — Ж ок, дэл айтьщыз. — Елу деп жаз, ендеше. — Туйещз? — Он жеп. 232

____________________________OlCaii окамдан лманда... — Ж асырм ай, тек шындыкуы айтьщыз. Б1з эл1 муньщ бэрш тексереюз. Сонда етсртщ з шырьш кдп журсе, улкен Kicici3, уйат болады. — М енщ уайтымды кэйтесщдер, узамай ез1ммен 6ipre елер. 0Ai узак, ж асайтын е з уйатгарынды ойлацдаршы, шырак,тарым. — Жарайды, акракад, келденец сезбен уакдгг алмайык, Енд1 крйьщыздьщ кднша екенш айтьщыз. — Крйым 6ip мьщ 6ip жуздей. — Накты айтьщ ыз дедЫ гой. — Bip мьщ 6ip жуз, нак^ы айтсам. — Ешющз? — BipAe-6ip ешгам жок, ешга малый жактыр-маймын. — Есепщз жок, ла? — Есек багатын тараншы емеспш. Е й ж уз елу жылкдюы бар адам е сек устам айды . EceKTi б1здщ ауы л м алга санамайды. — Есек мал болмаганда, енд. немене, ан, гой д е й ш а з? — Оны кдйдан бглешн, балам. М алы жок, racire гулпар боп та керш етш uibiFap, и м бглпгп. М ал десец, в з щ бь\\, маган оньщ еш кдтысы жок, езщ е кдтыстыны взщ бглерсщ. \"Ойбай-ай, мьша шалдьщ тьй муншалык, у м а едд?\" — Кггапбек Байтаракцъщ кдгршацкд1лыгына кдйран кдлды. — Мшеки, 6ip езшззде 1417 бас мал б ар екен. Ci3 нагыз кулаксыз, — дед1 Умбеткдли. — ©й! — деп, кдлайша орнынан ушып 'турегелгенш К пэдбек e3i де байкдмай кдлды. Ж у р т жы м болды. Bspi, кайтер екен деп, уреймен Байтараккэ кдрады. Кдрт саспауга тырысып, сакадын саумалады. — Ж ау демегенще д е шугар, балам. — Ойбай-ау, кулак дегеш ж ау дегеш емегенде не деп турсыз? Ж а у дегеш гой. — Б епм ж ан Tyidpiri шашырап, Байтаракдд кдрай 6ip-era аттап барьш ток^ады. — Эй, Умбеткдли, сен улкендд сыйлай б м м ейпн житг екенсщ. ©зщ ra n j осы ауылга куйеусщ. Маган сенщ улкендд сыйламайтын огаметщнщ кереп жок, Мен де кедеймш. Сен ейтш уйып оты рган ел д щ о р та с ы н а ipiTKi салм а. Э к е н д е й Kicire “кулакеьщ\" дегенщ — ол сенщ улкендд сыйлама... сыйлай бглмегеищ. М еи осыны айтам саган. — Айгсацыз, б в д е а м озге б!раз нэрсеш айтармыз. Кулакты кулак демегеиде гам деймш? \"Кедей\" деу1м керек пе? Мьщ жарым бас малы бар адам кулак болмаса, онда енд| гам ку.лак? 233

Ш еулт ан H iffn ke kt-цлы___________________________ С Ь немене, мега 6ip оз сезш е ©3i есеп бермейтш акдогак,деп ойлайсы з ба? Кезподад аш ы п карацыз, сезщ1здд жендеп сейлещз! — Ендеше озщ де жвндеп сейле. Акьфып-шакыратын сен менщ байым ем ессщ, OFaH кенетш мен с е т и кдтынын, емеспш. \"Кедей, кедей\" деп квкисщ, ал озщ кедейге кркдн- локд.1 керсетесщ , Сен, шырарым, менщ аузымды кьппытпа, кщшытсац, мен саган будан зоргыны айтамын. — Н е айтпакрыз? «дне, айт! — Эй, Бепмжан! — дед) К попбек крлын квтерш. — Сабыр ет. Умбепфли шырагым, сен де сабаца туе! Бала крразша... буларьщ не? Байтекец сурайьш дегенш ал1 сурап бггкен жок, сен екеущ салгыласып кетпцдер, сол дурыс па, тьщлдйык, та. Ж урт гумдей жанданып К пэпбекп жакуайтындарын быддрдь Бепм ж анньщ т о е бугш отырып жаткдны н керш, Умбеткалн да кебеж еге куйрык, крйды. — А д аксакал ары карай айта берщ з, — дедд Байтаракда. — М енщ туеш бей турраным м ьш ау .\"Bipey -гак,жургенде, ею ш ш б1реудщ аш ж ургеш эддлетке жатпайды\", — дедщ жаца. Сонда деймш-ау, менщ ток, жургешмнщ кеарш ен тага 6ipey аш журе ме? Оньщ тамаган тартьш жесем екен- ау, малый урлап алсам екен-ау, бекерден-бекер неге кшам болам? Бай болтаным у ш ш ж азыкдым ы н ба? “М ал бакдщнга бпедд\" дем ей м е казак,? — взвдздщ бай болганьщыз ушш емес, в згет кедей кэглганьщыз ушш жазыкдысыз. Немене, мьщ жарымга жуык, мальщызды кедейге бакцырмаганда, юмге бакзырып журмш гой дейсаз? Сщлщ канауьщыздьщ аркасында кедей боп жур олар. Bip адам еюшш адамньщ жумысын icren журсе, адамды канау деген сол емей, не? \"Мал бакдфнга бпедд\" д ейаз, онда мальщызды сол багып жургендерге бвлш берщв. — Е, муньщ дурью, ©етш айтсац, оньщды угам, — дедд Байтарак, — \"Мьщ жарым мал\", — деп кайта-кайта айта бердщ, ендеш е м ен сол малды кэз1р-ак, осы еддщ алдында бвлш береган. М ен взйч ж эне кемтр1м ек еу м в 6ip уй>пз. \"Bip\" де, — улкен баламньщ 9 баласы бар, эйелнчен крсканда он 6ip жан. Оны: \"Ею\" де. Еюшш улымда — бала, эйеммен алты ж ан. \"Уш\" де. К енж е балам кайтыс болтан, аргында эйель ею баласы каллы, олар уш жан. ‘Т ерт\" де. Катынымньщ ею imei 6ipre турып келе ж атканы н осы ауыл ежелден б1ледд. Улкеншщ ушнде ж е п ж а н бар, онымен \"Бес\" де. Kinrid бес ж ан. “Алты\" де. Сонда барлы гам ы з алты уйм в. Алты уйге 234

___________________________ Ж а у о/самдан аманда... мьщ жарымды белил. Есептепн, кэне! — Умбеткдли Малиновскийге ецкешп б1рдеме деп жатгы, ол ж азып жатгы. — Ею ж уз елу, — дедд Умбеткрли басьш кетерш. — Э, ш неки, уй басы на 250 малдан келедд. Ал ж ан басьша крншадан? Ж аца айтгым гой эр уйде кднша жаннан екешмзздд... есептемеддц бе? Малды гой есептейсщ, адамды есептемейсщдер, э? Отыз терт жанбыз, соган болшдерпд, Kici басы кднша малдан келер екен? — Умбеткдли мен Малиновский тары есептей бастады, Байтарак, тары унс1з кутш турды. — 44-45 малдан, — дед! У мбеткдли Байтарак,тыц тапсырмасын орындап турган шэюрт кусал кдлганын байкдмай. — Ал кдлрык, тер т м ал да 6ip Kicire кеп пе? — Эрине, кеп. Bip Kici турмак, 6ip уйлД ж аннь щ кдлрык, терт малы жок, — Жарайды, кеп дегенще д е к е л ке й н . Артык, емес крй 6ipaK, Кдлайша крзакдф мал артык, болады? Кдйта крзакд<р мал жетпейдд. М ал жетпейтш ш б к ген сон,, тарта жейлвз. Эйтпесе кдзак, 44 малды 6ip-aK, жылда ж е п бггедд. ©TipiK десец, езщ есептей крйшы. Тамакдсд ж етпей крлады деп, ж ы л бойы ж аца к и м кимей журем1з. 1ш KiriMiMi3 болса, сьфт кш м М з жок, сырткрш ыз б олса iuudMi3 ж ок, ез!м1зден 63iMi3 сейтш унемдейм1з. Ш ьш ток,журпм1з келсе, апта сайын 6ip крй кржет, ал апта сайын крй жеуге крй байдьщ крйы жетедд? Осыныц бэрш есептемейсщдер де, \"артык, малый кедейге а л ь т берем1з\", \"кррсы болранды занд-а таргамыз\" дейсшдер, сонда ез малымызды 6ipeyie бермегенМ з ушш де ж азы цты м ы з ба? © з м алы м ы зды е з 1м 1зден тарты п алгандарьщ да эддлег пе сонда? Иэ, айткрндай, малды бакдфн адамга белш берудд айтгыц гой жаца. Kici басьша мен ез малымды санап огьфып дал бугщ белш берем, 44-тен белш берем, артьпъш содан кейш алындар, ейткеш малды барып журген менщ кедейлер1м мен бадырацтарым — ез балалары м, е з кдйы ндары м . О сы л ай icTereHiM к е ц ес еюмепнщ зацьша уйлесе ме, жок, па, соны айтшы?! — Ол уйлеспейдд, акракрл. О сы уакрггкр дейш белш бермей, ез балаларыцызды езпфз крнап келгеназ, ендд тек мал бермеудщ амалын icren егаметп ад/ужалы отырсыз, oFan 6i3 ж о л бермейм1з. Артык, м алы цы зды к ед е й л е р мен батыракдар одагына а л ь т беремзз. \"Балама берем, баскрма берем\", — дегенпцзд! крйыцыз, оны м ен ешк1мдд алдай 235

Ъ вкоцтан H y h k e h -цяы__________________________ алмайсыз. С1зден 6i3 отыз жылкы. алты сыйыр, ж е п туйе, ею ж уз крй адуга тшсгаз. Оган карсылык, керсетсещз, оныц аргы езлцзпэ, балаларыдызга жаман балады. Tycimicri ме? — Туонисп. “Берсен, крльщнан; бермесед, жолыднан\", - деседнл. С енщ едыетщ сол болса, оган кенбегеншд барар * e p i зад болса, ондай едлеттщ зады кдндай боларын шамалау кды н емес. Кейдж, шырагам. Санап ал малынды. Елмен керген — улы той, д е керсек те кеппен 6ipre кореротз. — Т ага юмде поддай карсылык, бар? - дед1 Умбеткали у н а з калган жургка тугале карал. — Кедейлер неге уддемейд*? Крркдш отырсындар ма? Кррыкрандар, адлет те, еюмет те сендер жакуа. Ойларьщ болса, ашьш айтындар. О л ушш еш и м сендерге ештеде дей алмайды. — Мен 6ip сез айтсам бола ма? — Неге болмайды? Айтыдыз. Аты-женщ з юм? — Саймукан Кашкдшбаев. Кггэпбек бул ж т т п д де и м ек енш даусынан танып, тем ен караган куга оты ра бердд. Н еге екенш 03i де бымейдд, 6ipaK, калайда Умбеткалига карсы т а г а б1реулер сейлей туссе ек ен деп ттледд. — М ен Байтарак, атамды к а п ы сыйлайтын адамныд 6ipiM iH , — дедд С айм укдн. — BipaK, о KiciHiH ж адагы сездерш е крсылмаймын. — К пэпбек басын котерш алды.— М еш д ж асы м ж ы йырм ада. Ш ешем, ж алгы з инм — 6ip уйде уш жанбы з. БэрВнзде юырык, т ер т тупл, тер т бас та ж ок, Ал Байтарак, атам 6ip Kicire 44 малды азсы наты н сыйакды. Сонда калай, б!зге т е р т мал к еп те, ол Kicire кырык, терт мал аз ба? Сол м а эддлетплж? Экем Кдшкдшбай еле- елгеганш е Усен болыстьщ сыйырьш бакды. Болыс елген ж ы лы ол да елдд. Э к еш з елген сод, ш еш е\\пз бен М м ушеу>пз уй жок, куй жок, кадгып каддык, Усенге 6ip едбеп сщген адам болса, о л м енщ экемдей-ак,болар. BipaK, одан не пайда, экемнщ кырдын берген сод, кадгып Буракржырдыд бойьшдагы стансага бардык, С ондага Еменакын деген Тараншыньщ уй шаруасын icren, бала-шагасьша карал жан бакдык, Уш уак, тамак, ш ж еннен баска акд>1 алгамыз жок, Артык, ады сурайтындай жагдайымыз да жок. М м мен шеш ем эл! сол Еменакршныц кррасында. М ал кррадан сел iArepi 6ip куркеде туры п жаты р. Ушеутйз 6ip ж ерде турып кун кере алмаган сод, мен кектемнен 6epi Ж умабек аганьщ крйын багысьш журмш. — Сонымен, ri.yyiq айтпагыдыз не? — Элдеб4р арандату 236

_______________________ Жл1! окмадан амаида... пыйпллы бар ма деп, Умбеткдли Саймукднга сезж тене кэрады. — Айтпагым: мен вгамегпц сайасатын крлдаймын. Ьаилар мен кулактардьщ арты д малы кедей мен батырадгарга б о л т б ер ксш . Bi3 д е адам ньщ баласымыз, ку ннщ аты сы нан батысына д е т и тыным кврмейм1з. BipaK, сонда да жары п ки1м кимейм1з, тойьш тамад штейм1з. Тиеса едбек-ак{>1мызды байлардан алып беруд) кецес еюметшен сураймыз. Осы етощшм1зд1 орыддасадыз екен деймш. — Дурыс! —д е д Умбеткеди орнынан жылдам турегелт.— Кршк^шбаев жолдас егаметгщ сайасатын дурыс туонигп. Таты сейлеуип ж о д болса, енд! iciMbre гарюешк. О л уипн кедейлер мен батырадгар одаганыд мушелершен уш Kici кэмисиеге усыныцыздар. Кане, юмд1 усынасыздар. — Ешюм ундамей, пиша да тусшщгаремей, 6ip-6ipiHe урке кдрасып отырып кдлды.— Кржагелдиевп кэмисиэнщ мушесше гарпзсек, кдрсы болмайсыздар ма? — Жок, — Кэне онда, кдрсы еместеридз крлдарыцызды кете- рщщдер.— Крл кетеруиплерге шола 6ip кррады да, — Кдрсы гам бар? — дед. — Кдрсы жок, — Кдлыс ш е? Крлыс та жок, Демек, Кржагелдиев 6ip ауыздан муше боп сайланды. Таты юмд. усынасыздар? — Ж адразы болсын! — дед4 Бепм жан айкдйлап. Ж у р т оны да б1рауыздан сайлады. — Бепмжанныц езш де сайлайыд — д ед Жадразы. OFan да ешюм кдрсы болмады. Уйезден келген Малиновский, Осек болысынан Умбегкдли, ауылдан уш кедей — барлыгы бес адам бес кун бойы байлар мен кулактардан Кедейлер мен батырадгар одаганьщ пайдасына болшек кэмпеске журпздт Алгашкы куш Байтарад пен Отарбайдан бастады. Байтарак, 6ip сез кдрсылыд айтпастан коду. Ак^ллдасып алгандай, О тарбай да сейтп. Байтарадган жалпы саны 243 мал, Отарбайдан 225 мал оргага алынды. Сарад Ж умабекте 16 жылкзд 29 сыйыр, 6 туйе, 800 крй бар екен, содан 6ip ж ы л кн 6ip сыйыр, era туйе, 180 крй альшдь1. Жылга>1 мен сыйыры тым аз шыдгы, 61рад Байтарад пен Отарбайдыд малый санап тексермегендштен, Ж умабекпюн де камисиа тексермедь Умбеткдли да уддемед!, Кггапбектер де кудистерш ашып айтпады. К,айшыныц бел1не орналасдан кедей лер мен батырадгардыд \"Кдйшы\" одагында 69 уй, онда 196 ж ан болса 237

Ъекоттан НиЬоквкв-илы бурын алардьщ ортасьшда 27 жылкщ, 15 сыйыр, 6 крй рана бар екен, ендд оньщ устш е 4 жылкы, 20 сыйыр, 500 крй крсылды. Малдан айрылган байдар малга кджетп жерден, й а т и жайылымнан да айрылды. 14-мартта Туркестан республикасы орталык, аткдру кэмитетшщ Верныйды Алматы деп атау туралы дек!реп шьпдщннан кешн, Ж эр к ен т басшылары да ойланды. Патша егаметшщ отарлык, сайасаты жердщ ежелден кеде жаткдн атын да жаулап алуга умтылган. Ж ерд! ана десек, халык, оньщ баласы болса, балага анасын танытпаудыц амалын жасаган. Анасыньщ атьш б1дмеген бала затын б1де ме? Ал анасыньщ гам екенш б1дмеген соц, ондай бала ананьщ кдадрш де ж ете б1лмейтш жеттм емес пе? Уйездеп езгертуге ж ататын елд! мекендер м ен ауыл, кеше аггарын аныкзауды ревком баскдру бельмше, паргия кэмитеп Зэрш ке жукгедь Сол ж умысгьщ нэтижесшде, уйездеп б1раз елд! мекендердщ аты еж елп халык, атаган кдлпына кдйта келдь Чернокаменское — Басши, Вишняковская — Крцырелец, Голубевское — Коктал, Михайловское — Буракржыр, Смирновка — Ушарал, Кутузовское — Тышкдн, Восторговское — Буркдн, В оздвиж енское — Шеж1н, Н иколаевское — KppFac, Казанское — Баскуншы, Богословское — Таскцрасу, Петропавловское — Кдратума, Подгорное — Кьфгызсай, Охотничье — Нарынкрл больш кдйтадан кдзакща атала басгады. Ж эр к е н т кдласыньщ он era кеш есш щ аты озгерплш, он бес кеш есш щ аты бурынгы куйшде кдлды. Калпаковскийдщ атындагы кеш е К дпыл эскер кешес1 аталды, Церковная — Пролетар, Офицерская — Ленин, Гостинодворская — Сэбет, Верный — Алматы, Ьфггай — Акцент, ал бурынгы Акцент — Тертпл больш езгердь Б ыйы л кд1с е р те T y cri. К дцтардьщ ортасьш а ш кпей- ак, кдр жауьш, кун кдкцп кетп. /ф л сол айазды куннщ бел ортасы нда ауырмай-сыркдмай Байтарак, дуние салды. Тацертецп шайдан кешн: \"Кшжене жататурайыншы, басым зендп барады\", - деген екен, сол ж ата турганнан турмапты. Крзага байы да, кедеш де — кулл1 ауыл куфренд!. Кеше гана 243 малый кэмпескелеген К пэпбек пен Ж ацгазы да: 238

____________________________Ж ар j/самдам аманда... \"Аскдр тауым-ай! Акд>1лшым-ай!\" — деп а т крйып жылап келдд. Бай болса да бауыр едд, агайын ед1, сондыдган елддд paciMiH eKeyi д е бузбады. Екеу! д е езш Б айтарадгы д да, баскдныд да алдында жазыдгымыз деп есептемедд; егамет ай тш , 6i3 айткднын кггеддк, оран кш эм емесгаз деген ойда болды. Байтарад та оларды кшэлеген жок, буйрыдтыд булардан пгыкраганын андаратындай акдмы бар-ды. Bipar, кдрт малый алраннан кешн епномге ашылып сы р айтпай Kerri. Соган Караганда, кецес еюметшш, бул iciHe кдртгьщ акрхлы ж е т е й кегп. Ыршуыкдд дешн Кггаибек пен Жагц-азы Ш аншармен 6ipre кдйтгы. Акдумбездщ а д кар баскдн жазыгында yiueyi 6ipa3 ж ер унсзз келдд. Кдйшыныц аузы на карай жакршдап, Кш дш вбеге жете бере Ютэпбек Шаншарга тугкршыл сауал тастады: — Ундемейсщ, осы сен 6i3re екпел1мк:щ, Ш аншар? Кггэпбектщ бетше 6ip кдрады да, сары тоныньщ етепмен пзесш кдштап, Ш аншар атыньщ басын сел тарткдпдай болды. Bipax, тары 6ipa3 ж е р ун датпады. O f3h Ж а щ а зы шыдамады. — Т тт ен б1збен сейлескщ жок, крй. Кещлщнщ соншалыд катгы калганы ма, жок, баска да 6ip ce6e6i бар ма? Бул жолы Ш аншар Ж ацразьна жымыйып кдрады. Кдмшысымен ерддн, кдсын сорып, жан-жагъша карады. Алды- артгарында жакдш келе жаткдндардан кдшып, Шаншар жолдан Iиыга журдд, Оныц ыдкайымен К пэпбек пен Ж ацразы да тогиддерш шетке тарггы. — MeHin ауелде вкпелегеш м рас, — дедд Ш анш ар Кггапбекке бурылып. — Ж ауйарды д кезш эдеш курткдн- д ар ы д ы зд ы сезд1м. BipaK, м ар ан ж а д с ы л ы д о й л ап сой|-кондерщдзддде тусшддм. Тусше гурьш екпеледдм. ©йткеш ЖауЬардан айрылсам, влетш шырармын деп ойладым. О- ой, айтш рашыд болып кордшдздер ме, ж о д па, кунйтуш жанымды крйарга ж е р та1ш ай жанталасгым-ау! Эйелддд адемшгш де, акдллдылырын да — бэрш де умьпуга болады екен, 6ipaK, сыбырлап айткдн ce3i мен душадтап жаткдн к),1лырын умьпа алмайды екеназ. Мега тура ауру етп. Мен сондай кезде азд ерге кдлай екпелемеш н? ©кпеледдм, ренжуум. Бакргтымнан, kj.iзыд-куанышымнан айырды деп айьи ггадым. Кддръш, ауылдан кепи кдмымдд кел/у. Айшадыз, басыма ол кезде не келмедд дейскз. С вйтш жургенде, Ж ауйардыц Кокталга к о ш т келгеган еспддм. Кудай мешд 239

Ъвкоитан Hvinlceke-илы_______________________________ TiAeyiMAi бердд, к е з жасы мды кердд деп ойладым. Кекталга кунде барьш журит, акрфы кеш есш де, уйш де — барш бшп алдым. Сонымен, крюкасы, 6ip куш тапа-тал тусге кррасьша Kipin, атымнан Tyciri жаткрнымда, Ж ауЬардьщ 03i уйден ш ьта кедд!. \"ЖауЬар!\" - деп кдна улгерддм мен. М енщ не дегешме ол титгей мэн берген жок, \"Бул кай басынганыцыз? — дед б1рден. — Эй-ш ай жок, атьщызды байлап жатырсыз, керпплер кермей ме, куйеу1ме айтпай ма, ол еспп ашуланбай ма? Элде эдеш екеулшд1 ажы ратайын деп келддлз бе?\" Э з ш екенш, шыны екенш ажы рата алмай, ац-тац турдым де кдлдым. Кез1м карауытып, Ж ауЬар 6ip керш ед, 6ip кершбейдд. Саскднымнан кудддм бе екем, Ж ауЬардьщ крльшан усгамак, болдым ба, afrreyip, coFaH карай 6ip-eKi атгадым. \"Сатындым. Bip корейш деп келддм\", — д едм . О ны м ендд erripiK емес-ri. ЖауЬарым соцде не д е д д ей о з гой? \"Эйел1 бар адем баска эйелдд сарыньш кэйтед? © прж ке алденатьш кезден етш кетпк, жездеке. Bip к езд е б ую л ауылды шулатьш едщтз, ендд буюл болысты шулатайьшдепкедедАзбе?\" —дед. \"Болыстурмак, уйез шуласа де мейл! Ж урил, алайын де кетешн\", — дедм крлымды созып. “Альш кетепн кезде алып кеткен жокрыз, ендд не бар? Bipey керш крлса, уйат болар, бала болмацыз, жездеке\", — деп, аркдмнан атыма карай итерд! М енщ сезаме сене алмай турган болар деген оймен: \"ЖауЬаржан, с е н а з маган oMip жок, екен, эрю м нщ суйгенше крсылатьш заман туды гой, журил, каз1р тисец, K33ip экетеш н\", — д едм . \"Ж ездеке, менщ басыма крнран бакды к^гзганганьщ ба, бул не кылганьщ? Ш ешем екеум1з ел кдтары на енд1 крсы лы п ек, шыркдш ызды бузбацызш ы, б1зден аулак,журщ внп!\" —д ед . Т ш м б айланьт калгандей, тук дей алмадым. Кдлрнап, ж у л ьт, быт-шьгг к р т тасгагандей iuriM дуылдеп а т ы п крйа берд! Умбеткали басшк, балгалы озгерген екен Ж ауЬар, басына бак, крнган екен, соны TyriHAiM Суйреплш атыма мщддм, артыма карамадым. Ол де маган кайтып еипеме демед, мен де кайрылып ештеме демедм. Сонымен Ж ауЬар екеум1здщ жы рым ы з бггп. — Эдеш icrerem болар, — д е д Ж ацгазы. — Б ед келмесш деген культы шыгар, есекген кррыкден гой. \"Жур, кетпк\", — десе, сенщ к ете крймайты нынды ол д е б ш п тур гой. — Ж о к, м ен шынымен-ак, а л ь т кетешн деп ем. М ен стздщ ниеттщздд тусш ем, — дедд у н о з келе жаткдн Кггапбекке кдрап.— Ж ауЬардан м е т ажыратып, маган жакрылык, жасагъщ ыз келд! Ал мен оден ажы раган сон, э н ш ей н кур елж болдым де кадеым, жакрылыгыцыз жамандьщбоп шыкды. 240

| ___________________________________Ж ау окмадан аманда... ! Хан жайлаудьщ кезшде езщЪ экеп керсепсен кдрындасьщыз | ед, акыры озщЬ ажыратгьщыз. Сол жайлауды ацсап жынды j болдым. ЖауЬарды да, бэрггазд де тек сол жайлау кезшдепдей I керпм келед де турады: кдндай ражап кез е д ? ! Соны ) озгерткенде, азд е р н е уггьщыздар, мен не уггам ? Бакрпты 1 шагымыздан бер1мгз де айрылдык, Тузеле ме, таны сондай I кун кдйталана ма десем, крйта кун еткен сайын курдымга батып бара ж аткдн сыйак,тымыз. Ж ауй арды ц меш I умыткдны — мега алпргега. Б1рак,олмеш еллргеган ешкдшан j мойындамайды, жасырады. Ж асырраны уш ш жакры адам болады. Ж асы р а алмайтындай жагдай туса, жамандайды. Ж амандараны уннн тары жакры адам болады. Мше, j кдрындасгарыцыз осылай бузылды. О ны азд е р бузылды деп | багаламайсыздар, ар-уйатьш сакуау ушш жасаран айласы деп I угасыздар. Опасыздыкцы тэрбиелшк деп тусшеаздер. Ал шьш j сушспегшгшктщ сутспеш нш ктен баска аты жок, I \"Ж ауЬ арды ойлай-ойлай Ш анш ардыц, Teri, ж у й к е а жукдрган болар\", — деп ойлады Кгчэпбек. Кедей мен батырак,тар одагъшыц у й е з д к вкшхш сиез б1ткен соц, туе ауа Ю тэпбек Зэрш ке хош айч-yFa горд. С оз арасында: — Кдсымхан кер ш б ейд гой, - д е д сы р тартьш. — Атары ш ыкддн адам ж ы йы н-топтан аулак, ж уруге мэжбур болады екен, —д ед Зэрш мыекдлдай жымыйып.— Кэз1р ол копш ш к ортасьша кеп бара берм ейд. — Онысы не? Халыкуан кдшкдны ма? — KfUunacKp амалы кдлмады-ау деймш. О л отырган жерде жург бастъидарга емес, соган карал бас шулрыйды. Созд1 де срадн сурайды, ж е н д де содам сурайды, макцвуды да соган айтады, бар ыкргласы соган ауады, ал ондацды улкен басп.гк, чурмак, Kroip катардагы басгык, ча жакрырмайды, содан 6ipie- 6ipre олар шечтнен Кдсымханмен кырбый болып 6i4rri. Содам сескенш, Кдсымхан да копшшк орчасьиа сирек келед. Ресми можшегерге оны Tirrri шакргрмайды д а. — Е, оцады екем1з онда. — Байлар галаекдн атак,-мансапкд кедейлер де таласады екен, Ютзпбек. BipaK, атак,-маггсапкд таласып жаты рмын легенд апгып айтпайды. Э д л д к ушш, шындык, yuriii таласьш жатырмын, кецес еюмечтгац м у д еа ушш д ейд. ‘Ж о к, олай емес!\" - деуге, б1ршш1ден, ж урек керек; екпш пден, 241

Ъексчлтан ’НуЬокекв-цяы____________ ___________ _ бултартпайтын айгак, керек. Бугып журуден баска жол кдлмады. — Кдсымхан кецес ею м еи уш щ е/имге басьш пк к ен адам емес пе? OFaH н е айы п тагады? — Таккысы келген адам табады. ©зшен таппаса, тепнен; тепнен таппаса, мшезшен, eirreyip, 6ip ж е р те н таппай крймайды. — Bopi6ip ак,-карасын ею м ет S3i таразылайтьш шьггар, эл п ею м ет берген сыйлыкуары ак,тай алмай ма? Айтпакрвы, Э б ек ец де алтьш сагат алды дейдо, рас па? — Алтьш сагат Кдсымхан м ек Махмугкд гана кдлган- дарыш ю KyMic. К дсымхандш мен Махмутпюне: \"Дутовты жойуды икелей уйымдасгырганы ухшн\", — деп, ал Мукдй, Ж усш , 03i3 бен Эбубэюрдщ KyMic сагатгарына: “Дутовты жойуга п келей кдтыскдны уппн”, — деп жазган. — Эбубэгар д е араласкдн екен гой? — Араласпаса, жайдан-жай бере салмайтын шыгар? \"Ол Суйдш ге барган ж ок, OFaH неге сагат бердо?\" — деп, оны да кдозганушы кеп. Анау-мынаудан крргап кдлып жаткдн да, кдптатьш ж ау тауып жаткдн да сол сыйлыкуары. Кдсгарьша Умбеткдли келген соц, Кпвпбек солай кдрай бурыла бердо: 6api 6ipre кдйтпакдд уэделескен-до. Жарайды, б!здщ бауырга селем айт, — дедо Зерш Мэуплдо мецзеп. Кекталга булар кеш бата жетп. — Бугш бщдогане крньш, ауылга тацергец кдйгарсыз? — д ед Умбеткдли. — Шаршадыцыз гой. М ундай жургоке Кггэпбек шындыгында шаршай крймайтьш. Уйге тез ж е тт а а келш турса да, Шаншардьщ еткендеп сезш ен кейш Ж ауЬарды е з кездоен 6ip Keprici келдо: шынымен-ак, езгерш кеткеш м е деп танданды. К пэпб ектер келш атган тусш жаткднда, уйден Сэндобала шыкты. Ол еж елпдей шуркдорап амандасты. Ал уйге к1ргенде, Ж а у Ь а р ейтпедо, TeMip м ай ш ам н ы ц к у ц п р т сеулесшде жыга танымай туркан юсйпе ернш жыбырлатты. \"Э, езгерген екен\", — д е д Кггэпбек кдоз куншде Ж ауЬардьщ кдлай кдрсы алганы есш е Tycin. А лайда сы р т тулгасы сумдык, сулуланып, б уры гаы сьш ан б етер эдем1 боп к еп пн. Толысы пты , ты гырш ы к,тай ден есш ен токднылык, пен р из а ш ы лы к,тыц ш ы р а й ы ацгары лад ы . Ж у р к п мацгаз, пандау тарткдн сеюлдо. К еш еп куйеуге дау-дамаймен тиген к езд еп сьшык,тьпъшан саркдот та кдлмапты. 242

____________________________Ж ау окмадан аманда... Согымныц е п н крзанга Сэнддбала e3i салды. 1сш icreft журш, С0зш де крза кдалмады. — 1здеп келгенще тебем кекке ж етп, — деп 6ip тастады. ©зше 03i сойлеп журген гасиие ешюмге сурак, та бермейдд, ешюмнен жауап та кутпейдд. — Аузымыздьщ осы акдф ш нш отырганы, айнальш келгенде, сенщ аркрц. С ен болмасац, ©зге Умбетжанды юм тауып берер едд. Тауьш берм ек турмак, тартып алар ед1 баскд болса. Сен ел ушш, кеп упин жаралгансыц. Кудай ал1сод ниегще береди кегересщ, кектейсщ. Тупю уйден бала жылады, кдтз баланьщ даусы. — Эне, э к е а келгенш анау да сездд, — де-ад Сэнддбала алдыцгы сез бен сонды сецадц арасына дем крспай. Кпэпбек бул уйдщ озара татулытьш, ©згеше жарастыгын Сэнддбаланьщ сол созшен де ацгарды. — Ж ауйар э н айтпайтын болтан ба? — дедд сы р тартып. — К,айдагы эн? Айткдлза ма анау. Соны ж убаты п б1рдемеш сыцсыган болады, сырткд шыкрайды, той- томалакдда бармайды . Б айаты да айткдгздыц той, ен д 1 айткдлзбай-ак, крй. Кггапбек ундемедд. Сэнддбаланьщ ттлегш, с е з астарын тусшдд. Тусшдд де ептеп -пксшдд: — Ага, эцпм е айтьщыз;. Bip узак, ойга тусш кетпндз-ау дешм. — Умбеткдли уйдщ иесш е тэн i3eT кдалды. — Б1зде не кдалган эцпме, е зщ айт. Заманньщ сырьгн терепдеп угып жаткднымыз шамалы. ¥гы п жарытпаган соц, жогарыдан келген буйрыкдщ бас шулгыймыз. Буйрыкдъщ дурыс екенш де, бурые екенш де екшей бермеймьз. Сейтш журш елддц обальша кдламыз ба, юм б!ледд. — ©ткенде де осылай дегеаз. Байкдймын, байларга буйрепщ з сэл бурып турады. Олардан не опа керш жургешщздд украймын. — Адам б1реуден опа кер ем деп ©Mip суре ме? Бай ешкдшан ешшмге байлыгьшан боли! бермейдд. Б1рак,сол бай дегендерйднщ 6api 6ipeyre эке, 6ipeyre бауыр, тэты 6ipeyre куда-жекжат крй. Былайша айткдида, езЩ здщ тугаи- туысгарымыз, Туысыца буйрегщ бурмашндд, енддгамге буроды? Сырт адам болтандыкд'ан, сен бцдей кдшналмайсьщ. ©йгкеш сен ешюмыщ еткен тарихын бымейсщ. Бымеген соц сынламайсыц жаньщ да ашымайды. Ал б в yurin ауылдыцap6ip цлдмы — ага-бабасыныц Tipi козь Баласын кореек, экесшщ iciepi есшпзге тусе-ад, 6ipiiieii 6ipin боле алмаймыз. 243

Ъекоцлтан Ифо1свке-цлы_________________ __________ — М ен де белш кдрамаймын, ара. Байдьщ баласы мен кедейдщ баласын мен де тецгермеймш. — С ен м алыньщ саньш а кдрайсыц, Умбеткдли. Bi3 ата- тегивд адамгерш шгше крраймыз. \"Ата тепнен байлык,уз^лмей кеде жаткдндардьщ 6api жаман да, ата тепнен кедейлер — и л жакры\", — деп кесш айтура бола ма? Мысалы, мен кедейге жатам. Алайда м е т ауылда бай да, кедей де сыйлайды. — Bapi сыйлайды. С еш 6spi сыйлайды, — деп кдлды Сэнддбала сезге араласып. Бетш е ж ай ж алт кдрараны болмаса, Ю тэпбек оран еш теце демедд. — Ke6i экем ушш сыйлайды. Экем Кржагедад, естутмше, осы К рйбын тауьш ьщ шднен крлмак,тарды куып шырып ерлж жасапты. Е р л п т жалрыз e3i жасаса да, кдльщ кдлмакцы, эрине, жалгыз e3i куып шыкраган шыгар. Крсыцда кэз1рп меш сыйлап журген бауырларымньщ да акелер16ipre журген болар. Кердш, бе ran крйда жаткрнын? Bi3 м екен крш журген ж ер ушш 6ip кезде бар^пздщ экем!з 6ipirin крн теккен. Былайша айтканда, елтмге бастарьш ттккен. ©л1мнщ алдында экелер1мв 6ipAiriH бузбаса, 6i3 K93ip ел аман, ж у р т тьш ьш па неге б1рлюм1здд бузамыз? Бай да, кедей де — 6api оз бауырымыз емес пе? О сы н ьщ м эш сш тусшддрпй. Бай, кедей боп жжтелгенде, крлымыз неге жетелд, крцдай заман орнатамыз? — Тенддк зам ан орнатамы з, — дедд Умбеткдли ойлан- бастан. — Тенддкген артык, эддлет бола ма? — С ол тецлдктщ крндай тенддк екеш н тусшддрпп. Малдьщ тецадп ме, н е н щ тецлдп? — Ен, эуел1 праволы к, тенддк. Бую л халы к, н э сш н е, ултьша, азды гы м ен кеш тгш е кррамай, 6epi тен, болады. — О ны бкем, Зарш пен Эбубэшр ол жатый жакрылап укуырран. С ен маран бай м ен кедейдщ тенддгш тусшддрпп, кдлай екеуш тецеспру керек? Умбеткдли сэл ундемей ойланып кэлды. Сол юддрк Кггепбектщ куддгш куш ейте тусп: бул да куцпрт бые ме, жок, элде осы арада, шынында да, 6ip илтипэн бар ма? — Б ай д а адам, кедей д е адам, OFaH таласьщ ы з жок, крй? — Жок, — Адам ретш де eKeyi те ц гой ендеше? — Тец. — А л ем1рде сол тендпсп байлар сазргай ма? Сазргамайды. ©зпцз де бьлеаз, ептеп ш ет жагасын керген де боларсыз, 244