Б. Нұржекеұлы. т3

____________________________________ Ж ар отгадан алмнда... неге: \"Байларды кургамыз!\" — дейсщдер? Сонда, немене, бай адам емес пе? Ж андарьщ неге ашымайды? ©юметке кдрсы байлар, гам бъ\\едд, б а р шыгар. Ел болтан сон,, ондай- ондайлар ел ш пнен ш ыгар. Шрак, м ен сыйакцы е з басы мен бала-шатасынын, ты ны ш ты ты н ойлатандарта ракы м етсендерип. Алакулж тигендей, бай атаулыны алды-артьша кдратпай куаладьщ дар. © гамет емес, куда боп кулдш1тылыг-ынды айтш ы, адам ды аш тан кдгртандарьщ да адглет п е? К,алк,оз б о л тан ы ц а, к,ала сал тан ьщ а, о к у окдлткдньща — б эрш е куба-куп, тек осы тамакры з кдлдыргандарыца мыйым жетпейдд. Байды тана емес, кедейдд де кыраты н болдындар гой. — М енщ м ыйым к еп нэрсеге жетпейдд, — дедд К1тэпбек курсшш. — М ен де атым Кггапбек болганмен, взщ кусал ем1р1мде б1рде-бф гатэп окдш атан адаммын. BipaK, м ен бул ею м етгщ эддл ек е н ш е сенем . М алы н ьщ а зы м ен к обш е кдрамай, барлык, адам баласы 6ip-6ipiMeH те ц дейдд. BipiH 6ipi кднамасын, кул устап, ж алш ы жум сам асьш дейдд. С оньщ 6api эддлетплж ем ей, ендд не? А л елдщ аш ьпуы кдтелйспц Kecipi болар. Кдзакдъщ м алсыз eMip с уре алм айты ньш кдзак, емес басшылар кдйдан бьлсш? Туп макраты тузу вгамет крй, дуние ез кдлпына кдйта келер. Ею куннен кейш Н урбек Кдйырмадагы Кдрабастаудьщ кдсына копил барды. Ендд Кггапбек Ж акрш бай ды отау кд>ш шытарута шындап дайындала бастады. Астык, жыйнальш, кдф ман бггкен кездд шггей м е ж е кдш белпледд. Коп узамай Китщ ауылкечесшщ торатасы Эж иев орнынан алынып, онын, ориына Акдказыкдын, адамы Есентулов Райке отьфды. Эж иевтщ кеткенше, Райкенщ келгешне Кггапбек алдымен куанды. ©йткеш: “Райке болсьш\", — деген усыныс ен, алташ е з т е н шыкдсдн-ды. \"Акдказык,\" быйы л да неп зп епнш Акдсумбездщ кдсына, ал Ыргайлыныц аузы на егггеп апы йып салды, OFan крсымша Кдйырманын, аузындагы такырта беде екп. Кдйырма — таудьщ отруспк етеп. Кдзакдрык,аркд.1лы Кудан б о л т таргкдн су дал сол арата келгенде Эхшрарыкдф кдрай кдйырылады, 6ipax, ол араны ц Кдйырма атануы на о ны ц кдты сы б ар ма, жок, па, ешгам анык, бымецад, 6api д е бала кезш ен есгш келе жаткдн атау. 393

т ан Иф квкв-цлы______ _____ Быйы л ж аз Ж ацразы кдлкрздыц астык, кдмбасын устады. Т ам ы зд ьщ айак, шенДнде КДтэпбек хал -ж айы н бДле кетейан деп, БаймукднДкДне бурылды. Ж ы йы рм ага жаца толган ж ш т шешесД екеуД рана зуратын. — Баймукрш am келген жок, Дем ала тур, кеп кдлар, — деп iuem eci бэйек болды. Ш ай кдйнаранша ол да келдД, МДлисэ болтали ысыльш, журДс-турысы ш ы йрап, аж арлана тускен сегалдД. Агалап, КДтапбектД ж аны крлмай кутп. М1лисэ екем демедД, жалпакцад- ак, жатыр. \"Ертец ездерД ел баскдрып кеткенде кайтер екен, а? ©сгш турар ма екен, ж ок,езгерер ме екен?\" —деп ойлады Кпэпбек. Ш ай кие отырып, эцгДме ушДн Баймукдиньщ жумыс ж агдайын, e3i таны йты н кДсДлердДц жай-жагдайатгары н сурады. Bip сез екДншД 6ip сездД е а н е тусДрген болу керек, кенет Баймукрн: — Ара, саз Ш анш ар д еген кДсДнД бДлесДз бе? — дедД. — Е, бДлем, — дедД КДтэпбек те елец етДп. — Ж а й ма? О ны неге сурадьщ? — Бала кунДмде де, кейДн де ауылдан сырт журДп, кеп жардайды бДлмейдД екем. КезДнде Ш аншар бДздщ ЖауЪар апкемДзбен шатасьш, суйекке тацба салган екен, оны да еспмеппДн. ©зД акын децлД, эншД дейдД. Э н де шыгарган ба, эйтеуДр, енерлД керДнедД. Сол, естуДмше, ескД эуенДн крйта бастапты. CoFaH Дштей намыстаяып журушД ем. Эй, кудай буйырса, осы жолы крлыма тусп-аудеп сггырмын. ©з елецДмен езДн куртам оцбаранныц. КДтепбек ойланьш, кепке дейДн ундемей о ты р ь т кдлды. Соньщ бэрДн Баймукрнра гам айтуы мумюн? КДм айткрнын бДлсе, оньщ крндай макратпен айткднын ацрару кдгйын емес: эркДм эдДлдДктД д е, а р а м д ы ц т ы д а е з ересДне кд рай пайдаланады. — “ЕскД эуенДн кдйта бастаганын\" сен кдйдан бДлдщ?— Баймукрн, елгДсуращ ы естДгенде, кып-кызыл боп кетп. Оньщ неге ейткенДн КДтапбек эуелгДде тусДне алмады, кейДн ацрарса, етДрДгД ш ьпып кдлганга кызаргаи екен. — О ны ендД, ага, сДзге рана сы р кдш айтайын, Умбеткдли ж езд ем н Д ц езД а й т т ы . \"Е стуД м ш е\" д е п с ы п а й ы л а п отырраным — сол. — Кдлай \"езД айтады ?\" Ж ауЬард ьщ крйньш ан устап 394

___________ О/Cat/ окамдан аманда... алып па, жок, энш ейш буры ш ы сезд щ к е п ме? Н е дед1? Еспгетцлд жасырмай айтшы. — \"¥<пап алдым\", — демед, ага. Bipan; \"Ол оцбаганныц бурышысын Keuiipin ем, ен/у есга эуенш кайта басгагаы, бул жолы кенпрмеймш\", —дедг Содан кеган \"Э пкецтц намысьш айакка басатьш осьшдай оцбарандардьщ сазайьш сен неге тартгырмайсьщ? Н е карал журсщ?\" — деген сон;, мен: \"Оны танымай журмш гой, жезде. Танысам, ендц1 акесш танытар еуум\", — дсдьм. \"Е, бала екенсщ гой, — деп куддд Умбеткдли.— Оньщ afteAi е з аулыцдагы эйгш бай Байтарак, дегеннщ кщзы. Ол да саган жезде. Мейлг онысьш крйшы, ец жаманы — ол жездец отм етке кдрсы елец жазады. Мше, мэселе кайда. Сен, былай, байкдтпай Аккудыкка барып кор. Сонда Кдйымбелек деген агац бар, сол ю оден крркдпъпрдлрал сурасац, Шаншардыц сумдык, елецдерш есгисщ\", — дедь Bip куш бардым. Рас екен. Кдйымбелек ага крркргтай-ак,б1лгенш o3i а й т ь т бердь ©лещ, шынында, оцбаган елец. ГПУ-дьщ кулагына типзсем, елещмен крса еш рем кдбеды. — О л кандай елец? Э н бе, елец бе? — Ka3ip а зг е о к а т б е р е тн . Ж а з ь т а л ь т ем. — Ж у к ipreciHAeri кене эб/уреден акцарып ж а т ь т 6ip саргыш дэпгерд! крл ьта алды. Э л п т тапканына куанып, танауы ка/умттдей дедаида Огырмай жатып окрш женелдг “BipiH бай, 6ipiH кедей кып, Кдзацты к азак кырганы — Тагдырдыц мазак кылганы. Кугын-сургш кебейш, Bipin-6ipi былгады. Улкепд1 Kimi сьгйламай, iHiciH aFa кутаны — Кдзакты кУДай урганы. Бурыннан тапшыл мешрда Тамырдан та р т ь т жулраны, BipiKTipMeft тоздырран Замамныц кдйда бет бурганы?\" KepAinia бе? О сы ел ец -ак 01ш ц Ty6ine ж е т т ж аты р. Анау-мынау емес, заманпыц езш е кумон келпредг — Тагы баскд елецдер1 бар ма? Бар. О лары да оцып турган жоц. Ka3ip оцып берейш: 395

Ъвкоцтан ____М чШ и-ц л ы ______ \"Хантэрщм — кдзак,тьщ карт данасындай, Баркернеу — баурындагы баласындай. Крс таудыц кушагында албан, суан ©cin ек к,олдьщ бейне саласындай. Бай, кедей болып енд! как, белшдцс, 1ленщ е м жаккы жагасындай. Ж аны иды жау найзасы ауыртпайды, Bip туран агайынньщ жаласындай. iHiciH “жаусыц\" деген агалардыц, Ж ур екен кдбыргасы кдлай сынбай? Кдзакдъщ шьпып едДм кдрасынан, Ж аральш бар мен жокдыц арасынан. Ж аны ца батпайды екен ештеце артык, Тасбауыр арайынньщ жаласынан\". Мшеки, керш отырсыз, будд, теп, егамет жок, Кдйдеры 6ip рудьщ, кара басыньщ крйгысы. Агайыны гам, жаласы не — адам укдайды. — Ш аншардьщ ез1мен сейлесш кердщ бе? — Ж ок, Онымен байланысып нем бар? Ю тэпбек тагы ундемей крлды. Кеп уакагг Шаншармен араласпай кеткенше екшдь Жацары елендерден оньщ жан арпалысьш, элдегамнен керген кррльпъш, тарткрн наласьш, к^шналысы мен куйзелюш — берш шамалап елестетп. © ртгщ ортасында крльш, кайда кршарын б1лмей аласурган к р йан сегалдд. “Kjm ек ен ? KiM болды ек ен о ны осынша кыйнаган?\" — деп ойлады. Ш ынымен Ж ауйарга тары жакцндасып ж ур ме екен алде Умбеткалидьщ ecra эипм ет a/vi ум ьпа алмай кектенгеш ме? А л Ш аншардьщ албан, суанды сез KfjiAFaHbi не? Баймукрн айтпакщы, агайыны гам, аг а ш м ен iHici гам? Умбеткдлидан азге оран кдй албан кдюым ж а с а у ы м ум кш . KiM б а р ? А у атк о м ньщ терарасы ... Ол Ш аншарды 6L\\e крймас. Бьлген кунде де Ш аншар оны елецге крсьш агалаура тш с емес: танымайды, Таныйтыннан... Элде сол ма? Аккудык,тьщ п а р те ч е й к е а албан ж т т 1 рой. Ш анш ардан ж асы да улкен. Ага дегеш cofsh тура келетш сегалдь \"Ж аусьщ \", — дегенд! сол.болды гой айтып журген? О л неге айтады? Умбеткдли eneyi ездерш ш е албандык, жагы нан ауы з ж а л а с ь т журген жок,па екен? Егер олай болса, онда булар Ш аншардьщ кезш ана елецмен оцай куртады гой. Сумдык,-ай! — Баймукдн, гашкене сыртка шьпъш келейшш, — дед1 Кпэпбек. — Ш айга кандым, — дед1 ш еш есш е карап. Сыртка 396

Ж а у фмадан алмнда. шыккэн сок. крра айналып крлкэга бурылды.— Ал, Баймукрн, мен сенен 6ip нэрсе сурайын, тек сен буклей айт, — дед1 бетпе-бет карал турып. — Егер Умбеткрли сатан: \"Сенщ Кпэпбек агац — жау. Соны усгап экел де крма!” — десе, кэйтер ец? Камар ма ец мега, крмамас па ец? — Ой, крйшы, aFa, елеем де крмамаймын ci3Ai. — KiM быедь \"О ны крмамасак, ©зщ жаусьщ\", — десе ше, онда кэйтесщ? — Сонда д а крмамаймын! BipaK, ондайдьщ бетш ары кдолсын, aFa. — Иэ, бетш ары крглсын. Ондай атгы кун туса, крмарсык, кдмамассык — оны крйшы. Алайда: \"Крмамаймьш!\" — деп дел K33ip Kecin айтк,аньщ а да теуба. Ал, онда, м еш крмамайтьшьщ рас болса, Ш аншардьщ ж адагы елендерш менщ квз1мше мьша apaFa экел де орте! — Here, aFa? Оньщ а зг е крндай кдтысы бар? — Кртысы сол: ол — м енщ елецдер'м. — Оздщ ? — Баймукднньщ кез1 шарасьшан ш ьпып кете жаздады. — Крйьщызшы, крлжындайсыз, ага. ^ — Ж ок, шыным. Ш ьш екегане кезшд1 жетюзеган, тъшда. Баймукдн крбагьш туйе Кггапбекке жакдшдады. Ж ай 6ip жанама сезден осыншама улкен эцпм е туып кетер деп ол ойламаган-ды. Ж а у екегане em6ip кумэга калмаган казак^ы ек жакры коретш агасыньщ неге крргаиггайтыны oFan туаш каз-дг Кп'эпбек ецпм еш эр!ден бастады. Эуел1 К рйымболек екеуш щ еж елг1 кию лж щ ш ж ш к тед ь OFaH Ж ау Ь ар мен Сэнд1баланыц ж ай-куш н жалгастырды. Ш анш ар мен Ж аубардыц крлай жакындасканын, Умбепфлиды ©зшщ крлай куйеу КД1ЛЫП уйы м дастырраиы и — 6 ep in ж асы рм ады . Жауйардыц Шаншардан осыдан он жы л бурын-ак, жерш, б1ржола безш ксткемн де айт!ы. Айагында езш Ж умабектер- АЩ крлай олпрмек болганын, ога.щ кдлай Кдггайга кршып кеткен1н, К ,айы м белекпц Арржазьпртан аулак,тап е д е т Акк,уд|,1к;п,1 паналап жургенш, соньщ бэрш бые тура бале кумай, ©зшщ оларга KemipiM ж асап ж ургенш байандап ш ы кк анм Баймукан бале-жаланыд шыккан ошагын б1ршама шамалап та кдлды. — Ал, бауырым, шыныцды айтшы, осыдан кейш саран юм жакдш: Ш аншар ма, Умбеткдли ма? — дед1 Кггепбек. Ойбай-ай, aFa, айтканы цы з кдндай ж акры болды. Муныц мен 6ipiH де б1лмейд1 екем. Астары ерщ е екен гой 397

Ш оият ан H uhkeh-цлы___________ бэленщ. ©рте десендз, ергеш н кургырды. Bipan, ага, маран айткдны н Кдйымбелек баскдга да айтады гой. Ty6i 6ip быкрыйды бул эщтме. — ©лецнщ гамдш екенщ кдлай дэлелдейд олар? Ш аншар 03 крлымен жазып берш пе? — Ой, ага, кызыкрыз. О ны осы куга гам дэлелдеп ауре болады? Бэле-жала 6ip жабыспасын д е ^ з, жабысса бггп, жульш тастай алмайсыз. — О ньщ рас. Бэле-жаладан кудай сак,тамаса, адамды адамньщ сакуай крйуы крмын. Баскдсын кере жатармыз, сен алпга экел де ерте. Ондай нэрсега уйге сакуама, езщ е бале болып жабысуы мумган. Ертец Умбеткдли оны сенщ елецщ десе, крлай акцаласыц? Курт козш! — Шьшьшда! — дед! Баймукрн шошый басын шайкдп. О л енд ертетпрш, кулш табанымен таптап топыракда спцрген соц: — М ен е н д кдйгайын, — д е д Кпэпбек рукрат сурап. — К р н б а й с ы з ба, aFa? Тан, аткд нш а а р м ан сы з 6ip эцпмелесешк. — Асыгыс жумыс бар, Баймукдш. Эл1 талай келермш. Ал е н д саган айтарым: Умбеткдли жездеце сыр берме, 6ipaK, оган сенбе, арандатьш кетедд Есшде болсын: сен екеумцарй крзак, а р ауыдлан э р замандз шыга беред, ал Шаншардай онерпаз кез келген ауылдан кез келген заманда туа бермейд, сондьпрган крлыцнан келгенше ондайларды крррай жур. — Умбеткдли жольпып: \"©Ari елендерд еспдщ бе?\" — десе, не дешм? — \"Еспддм. Ш ан ш ар д ш ем ес екен\", — де, “Кдйдан быдщ?\" — десе, “К пэпб ек ага айтгы\", — де. Eci болса, ол сездщ астарын e3i де тусшуге тшс. Ал мен кетешн. К п эп б ек А кж азы кдэ бармай, Кекталдан шыга Кызыл жорганы Улкенагашкд, дэл^рек айткднда, Улкенакаштыц батыс ipreciHAeri \"Кызыл Ж амбылга\" кэрай бурды. Ш аншар мен Гулшш К пэпбекп куанып, api кдсыла кдрсы алды. Ш ашпардьщ уш 6ip ауызды жеркепе екен. Уйелмелнсуйелмел1 era баласымен терт ж ан жудеу турып жаткрны керш ш тур. — Кгаз у ш м д бермей-ак, кдсарысьш ем, а к др ы кдлкрз алды, К пэп ага. О сы куга басшылар кршт етсе \"жаусыч\" деп крркытатын болды. Ж а у болмаудын, амалы — аиткднын icrey. 398

___________ Ж ар окмадан аманда... Гулшшщ ею б1рдей атасы Капайте e rin кетп, атамыз аукдтгы ялам болтан, соньщ бэрш санап жургендер ж ау щллам десе, ж ау кр!ла салады. Соны ойлаймын да, е з калецкемнен озич крркдм. — Утанщ жудеу куш не намысты ж ш т осылайша жанама туатак бер/у. — Ж алп ы , кдрабектер солтангулга Караганда икем- ддсшдер, — де/у Кпэпбек эзглдеп. — Унмврт там уй салгандар бар кершед!, ал боде 6ipAe-6ip ондай уй жок, бэр1модиа осынддй езщлдюндей жеркепе. Оныц езш жендеп жасай алмай каи н а ауре болдык, — Орыс пен уйгыр кусап уй салганды мен жан-тэгаммен куптаймын. ©йгкеш отырыкуы ел болмай, оцган ел болмаймыз, оран келгеем. © ю меттщ ейтш адамды 6ip ж ерге ортакуандырганы орынды. Ал 6ipaK, К п эп ага, кецийщзге келмесш, а з де кдлкрздьщ бастытысыз гой, мен мына малдьщ бэрш ортакуандыру керек дегенд! кднша угайын десем де, yFa алмай-ак, крйдым. Мальщды алады, оддн кетан тагы салык, галяды. Мшеки жагдайымызды керш отырсыз, бурынгы байдьщ кргзы Гулшшшдз анау: а з сыйакуы сыйлы агасына куйьш берер жон/у кара шайы д а жок, Ж айлаудан жазда т е р т алган шайшеи iiuiri отырмыз. — Bip сен емес, 6apiMi3 де сейтш отырмыз. Ш аншар. \"Кежеге кдтык, жок,\" деуид ек бурьш, ендд кожеш ц e3i де жок, Bepi уакдггша шыгар, шыдайык, М ен саган аса 6ip купыйа жумыспен келддм. Гулшш айналайын, сен де ендд алды-аргьщды ойлайтын 6ipa3 жаска келдщ гой, менщ сезгм есю жараныц аузьш тырнаса, айып етпессщ. Айшасыма амал жок, Ш аншардыц o3i саган ж убай болганмен, оньщ оленд мен эта елддю, халыкуш емес пе? К д у й тц Шаншарга тенгета саган да тенгеш. Елге керек бала одд, соны аман сакуайын деп, одета асьшыс келддм. ©HAepi кашып, epAi-байлы eKeyi 6ip-6ipine урейлене кдрады. — Кудай-ай, тагы неге ушырадык,? — дед! Гулшш жыламсырап. — Ж зц а жау болудыц оцайын езщ де айп>т спыр ец, Шатапар. Есю жырды кек кдальт, Ж ауйардыц Kyiieyi сондаг! б!р оцай жолды саган купысыз ойласгырып огыр екен. Кодай жакд,п|даскднынды кдйдан бмеган, Кайымбелекке, afrreyip, 6ip-eKi елец уйретшсщ. Bip аулак, журепн адамыц сол ед!, бекер-ак, жолаган екенсщ балете. \"©йметке кдрсы олец\", — 399

_________Ш сиш ан Л уЩ кв-цлы дел, енд| Умбеткдли сел е з елецщмен езщд! кургкдлы кдм жасап жатыр. — Ол ага бцддц уйге ылга келедд. Муны \"куйеу балам\", меш \"кдрындасым\" деп курак, ушады. \"Мынауыц егаметке карсы елец\", — дегендд о Kid теп, айткдп емес Шаншарга, — деп, Гулипн Кдйымбелекп акуап шыжбалык, кдкцы. — Шаншардьщ езш е айтпаса, айтатын адамына айтады да, келш. О нымен 6ipre жасасьш келем, 6ipa3 сырьш блем. \"О, мьшауьщ таманта елец!\" — дегеги \"Е, мынауыц маган керек елец\", — дегеш екен де о гаатц . Басе, \"Кэне, жацагы жерш каиталап айгшы!\" — деп кенеше жабысушы едд. Ж атгап алып ж ур екен гой. О з кацлдн еепдщв? Кдйсы елец екен оныц кдрауылга win жургеш? — \"BipiKTipMeft, то зд ы р кан, З а м а н н ы ц кдйда б ет бурганы?\" — депещ. Сонан соц албан, суанды айтып келесщ де: \"Бай, кедей бслып ендд кдк, белшдж, 1ленщ ею жардуи жагасындай\", — дейтш елецщ. Бэле кутан адамга сол да жетш жатыр. Рас па? — Рас. Ш ынымды айтсам, ага, байдыц к у кд т тежеудд, оныц байлыгъш таратып берудд мен де куптаймын, 6ipaK, адам реттнде байка да ж аны м ашыйды. Оларды сонша тоз-тоз кдллып, бала-шакаларьша дешн жойамыз дегенге журепм ауырады. Ал ана албан, суан дегендд партечей-канъщ хатшысына ыза болып шыгаррам. \"Альт стгырганьщ байдьщ кдлзы екерпн ум ьппа бала К и з уйцад етюз де, уй сал ьт ал э й т е с е серимен баекдша сейлесем\", — деп крркдлткдн мень Сондакы еле ц1м. — С ен ару>1лымды алсац, тап ертец Акдказыкка кеш. М енен Умбеткдли ала алмайды сери. Райке екеулпз сери оран бере крймаймыз. в й тк е ш Умбеткэлидыц ез крруасьш 6i3 оньщ езш ен артык, б1лешз. Сондьпдан соны крзкайды деп крркдды да, гыньпп журедг Эйтпесе, ол мьша Аккудыкдары акайьшымен ауыз ж ал ас ь т крлган сыйакды, сакдану керек. — Сол Ж ауЬар 6i3re 6ip бале боп жабысты. Кдш ьт кутылмайгьш болдьгк, — дедд Гулппп Кггэпбектен кдлсыл- гаршан рана озш шаккд тежеп. Бога ергп дорбы йьт басылып, Шаншарга нраптьрка кеггуден де азар шыдап егтырган тарщдд. \"Апырмай, зп-эдеш эйелге in' мшездщ бггкерп-ай!\" — деп Кпэпбек оран irirreft кдлнжылды. Элсиэнщ ертеде 6ip: \"Б1здщ Эде№ кд.13 долы\", — дегеш есш е тусп. Оньщ растыгына Ke3i к у м эн а з ж етп. 400

__________________________________ Ж ау окмадан алмнда... — Болды енд1, атарнан уйалсаршы, — дедд Ш анш ар ХД1СЫЛЫП. — Айтгым, осы, саган: \"Кетешк Кдггайга бауырларыммен |6ipre. Ырьщ-жырьщ басылган сор, крйтып келермвз\", — деп ем, кендш, бе? Кудай бьледд, соны кршмадыр. \"Еддд кршмаймын. Жердд к^шмаймын\", — дегешр эн ш ей н м е т алдау. Еспгем, I талайлар айггы маран: \"Ш аншар a \\i Ж ауйарды жагалайды, : соньщ уй жатынан т ы к райлы\", — деп. Ел кергендд куйеу1 . кормей ме? Ke3i жок, неме емес шыгар. Ол кайдагы е с и кек? E ad кек емес, ага. Бул эл1 барады о кдшяыкка. Басьш жадылап I крйган буньщ. Kyfleyi де кургаай кугыла алмайтыньш б1лген гой. Шаншар шытынып орньшан турып кетп. Майшамныр бДлтесшдеп куйисп саусагымен 6ip ciAKin тастады да, ж укгщ устшдеп домбырасын жульш адды. Bip-eni ш ертш ж1берш, орньша кдйта отырды. — Кггап ага, к!нэм да, кунам да кеп шыгар, одан кршьш крйда барам? Кдшкднмен кутылам ба? Бармай-ак, крйайын Акжазыкдсд. М ен ен куты лса, к елш 1щ з де, Ж а у Ь а р да, Умбеткрли да — 6api тьшышталар. Одан да о зге ж ара 6ip олер айтып береш н. — Айт, айтпа дегендд кутпестен домбырасьш кдгы п-кдгьт ж1бердд. — Бул да м е т р ж ау екешмдд далелдейпн елец: Айтиадык, жердд алганда: \"Жерду алды\", — деп, Малды алса, сурамадык,: “Неге алды?\" — деп. Жусаран крйдан бетер ж уас еддк, Ж ау кылды-ау ендд елмеген нер кдлды деп. Соны айггы да, домбырасын ж ер ге Tipen, Ю тепбекке тисе кдрады. — Кудайшыльпъщызды айтьщызшы, осылай болтаны eripiK пе? М ен кдлай ж ау болам, юмге ж ау болам? Босып, кдшып, тоз-тоз боп жаткдн халкрм а жаны м ашыганы упин, халкрхмныр жауы болам ба? Кдйта жаным ашымаса, жау болмаймын ба? Ж ау мен досты ажырата алмайтын бул не сумдык, заман? — Ш аншар, сен заманды айта берме, кайтес!р. Ел уйренгенше 6ipa3 кршындык, керерм1з. Кдюган кейш ж аз шыкрай крймас, Ж аны кешгенде Kid н е айтпайды? С ен де кейпен сор айтарсьщ. Б(рак,соны Кдйымбелектей адамга айта ма екен? Bip жылдай м енщ кдсымда журпп, айткдныма конин, айналайын! -743 401

_________ _Ъвксцтан fiyfa lce h -цлы К п эп ага-ау, келецкем нен крркдап ез аулымнан озш кэш ам ба? Еш теденщ кдрасы жок, Умбеткдлидан неге крркрм? М енщ органда icrem iH сешмдд ним бар. Содан ез кулагыммен еспддм. Е ш теценщ кррасы жок, деп ереназддк жасама, кдпы кдласьщ. Келш, адылыц бар гой, айт мынаган, кенд1р. Ж у р щ д ер Акдказыкда. Гулшш бул жолы ундемей ойланып кдлды. Алдында аш ум ен керсетш алган акдлмакдъпъш жуып-шайгысы келдд ме, сел ipKiAicreH кеш н салм ащ ы ттл кдтгы. — А йтай ы н, aFa, отдад алса. К енсе, ертец-ак, к еш ш барармыз. — Е-е, — дедд Ш аншар кегасп мыскдммен, — бейкам ж урген жургг еддк, бас сауга таппай сандалдык,-ау. Акдказык, деген аты жакры. — К езш жумьш, домбырасьш тьщкдулдэттъг. Таты б1рдеме дегеуи турганын бшп, Кпэпбек сабырмен кугп. Кенет к езш ашты д а, эндепп крйа бердд: — Акдказык, — Б аркернеудщ етегшде, Сары ж урт солтанрулдыц мекеюнде. Кггэпбек кдлкрз курып сол арадан, Ш аншарды алмак, ендд жетепне. Клтэпбек жымыйьш басын шайкады. Кетуге ьщгайланьш орнынан турды. — К длай, KiTen aFa, бул елеьцм кещ л йцзд ен ш ы кдады ма? — дедд Ш анш ар кдбагы н шытьш. — ¥нам ады ма? — ¥ н а га н , у н а м а га н ы н сен Акдказыкд<д кел ген соц айтам , — дед1 Ю тэп бек кулш . Курж ж пен Кдшак, Кпэпбектен кдймыкды. EKeyi 6ipirin он кундей ж еруй кдзды, оларра бала-шага кемекгесп. Мэупл кара жаппасын кайта татп, кунддз ж еруй крзгандарга бас-кез болады да, кешккпн ж умы с атгары мен м ш с атгарын багуга шьи-ады. Ж ер у й ойтш-буйпп бпкен кезде епн nicri, ендд ею еркек \"Акдказык,\" калкрзыньщ епнш оруга шыкды. Тадерген, кетш, кун бата оралады. Бурьш-соцды бейнеттартьш кермеген байдыд балалары кешюсш жеруйге жете-мете муртгай ушады. Сатылыдагы сайасаттан Акдказыдтары сайасаттын айырмашыльпы аз екенш Токуар кеп узамай-ак, ацгарды. М унда д а б а р м ал о р тага альш ы п, мунда да ж у р т 6ip оргалыкда жыйналыпты. Бул араны д 6ip гана артыкщыльпы: eirreyip, азды-кеггп ауыздары астыкд<д таити. ¥ н таргып ыррын 402

___________ Ж ар окмадан аманда... боп жаткрн еш тецеа жок, 6ipaK, бидай куырып, талкрн туйш тарш ш к жасайды. Сатылыда ауылкецестщ айбыны баскэларды басьш кетудш е/у, мунда 6api алдымен Кпэпбекген крймыщды. Tirrri ауылкецес те соныц айпф ны н кпейдд. Кулжамилэ eKeyi 6ip уйдщ кдлзындай ж урш ж а п ы . Анда- санда eKeyi урланып акдллдасады. \"Э лл ж алайы рлар кетеш з десе, сеш аке-шешец ж1бермес, мен сорлы кете берем гой, — дейдд Кулжамилэ муцайып. — Эке-шеш ем де етш кетагп. Балюм, сол жакта бас крсып 6ip ж ерде сггырармыз\". Алайда нык,сешм Токзарда д а жок, LLIeiiieci гой алып кдлуды ойлайды, ал э к е а ундемей/у, сыр бермевд. С ы р бермесе де Токунрдын iun сезедд: э к е а в з кдлзыныц уйасын 03i бузбайды. Епн бгпп, ею еркек уйге кайтгы. Кдшактан repi Куржж кдтгы жудеу, О ньщ крцын котеретшдей куй Токдардыц эке- шешесшде де шамалы. Куз гускешмен, кун эл1 ж ы лы кезде К урж ж пен Кдшак, ары erin алуды жоспарлапты. Крбалжьпан Кулжамилэ мен Токуарга такы кдра пышакуарын жаландатьш: \"Кдлсандар, ел-ripin кетелпз\", — десп. Олардан елгпрер деп кррыкрады, ею кдзз куйеуден шьпыпты деген ж ам ан атган кррыкты. Мэупл мен Батпан да, Бекмукд мен Кдли да ейт-буйт деп ара туспедд. Э ке-ш еш есш щ арты нан К у р ж ж пен Кдшак, баруга тшс болтан соц, оларка ж е с т Кулжамилэ м ен Токуар да кетуге тшс десп. Атадан келе жаткдн момындык, ата- аналарьшда гана емес, ею кдлздьщ е з бойында, тарбиесшде де бар-ды. Батпан олардын, жол азьпъш оз крлымен кдмдап бердд. \"©AicnereH коркедд\", — дедд д е кендд. Ел ж ата T ep re y i такы урланып уйден шыкзы. Ж олды- жолсызбен кдша журш тун ауа Кекталка жетп. — Осында тунеп шьтайык, тацерген, ары кетем!3, — де/у Куржж. — Мына шетю уйге бурылайык, — Ym курысын, далака-ак,тунеп шыкайык, — дедд Токтар крркд.ш. — Мжисака устап 6epin журер. — Бул уйде бщлд устап беретш ешюм жок, - дедд К уржж сешмдулжпен. — Bapi Кдггайга кдшып кеткен, Кдшак, екеуми бул уйлердд эдей к е л т к а р т кдткднбы з. Есж-терезелер1 алкд-салкд уйге ею келшшек жалтакгап зорка жакд>тдады. Там уйддн, кептен купм кор м егет ю р т келгенде шан, шсшен-ак,ангарылды. Ею ауызды уйдщ-lyroiciие erin, ropieyi топырак, е д е т е кд.гйсайа Kericri, Сендер мунда кдйдан келш журспддер? — дед! Кулжамилэ куджтене сыбырлап. 403

Ъвкоутан П уЩ кв-цлы ___________ — Ж о л керу уипн Кршак, екеум1з Ж эркентке д е й т барьш щ йткэм ы з. Ш егарада болмаса, бул арада б1здд ешюм устамайды, — деп, К у р ж ж кэддмпдей б1лгшгпк таньпты. О ньщ сол ce3i сетм дд уйкдвуларына себеп болды. Айнала алагеу1м таргкрнда, Tepreyi там уйден сырткд шыкды. Дэл терезенщ туби-дде жудырыкцай-жудырыкзай сары алма самсап тур екен. Кез! кршмай Кулжэмилэ жай тана алюп кдлып е д , cay етш теплген сары алма айналага топылдэды да кетп. Ж алм а-ж ан T ep rey i шепнен т е р т ж ей бастады. Тэтп, уылжып niciirri. Ею келш ш ек дорбаларына ты кдалап сыйганынша с а л ь т алды. Кекталдьщ бас жагьш айнальт булар Буракржыр езенше кдрай ж у р д . Ш етю уйлердщ 6epi де бос кдлган сыйакды: ■прпллж б ел п а байкдлмайды, не маддьщ, не итпн, бар екеншен нышан жок, ©зен жакхагы ец шетю уйдщ жанынан ere бергенде, Т окуардьщ кулагы элдею м н щ ыцкд1лдаганын еспгендей болды. Ш ошына токдай кдлды. Ypran озгелер де токц-ады. Э й елд ц даусы екеш н 6api де таныды. Кулжэмилэ шарбакдсд кдрай 6ip-eid атгап е д, крлынан Куржж шап берд. — Ж олама. Ауруы жугады! — д е д жулкрш суйрелеп. \"Ж угады\", — дегеннен ж урексш ш , ешюм ол уйге жакдндамады. Ke3ip ж урт неден крркрггсан, да крркд беред. Туе алегшде Tepreyi Осектщ кегарше жетп. Аргы бет — ж ар кдбак, Ж ар кдбакдъщ yen жасыл бак, ара-арасынан кр1лтыйып уйдщ шатырлары кершед. Ж эркент — сол. Осы кдладан аман-есен етсе, ар ж аганда шегара жакдш. Токц-амай журсе, кеш бата булар Крггай жерш де болады. Крланьщ крпч-кргйгашхалкдньщ шпне 6ip Kipinкетсе, булардын, крш кдн екенш Tipi ж ан ажырата алмайды. \"Э, куддй, сэпн бере кер!\" — деп, ею еркек жалбарынды. \"Шынымен-ак, елден кеткегами бе?\" — деп, ею келшшек крбалжулы. ©сектщ суы атырауга белшш жайылып агъш жатыр. Атты Kid кегараз де кез келген ж ерш ен етш кете беретшдей. Мына к е т р Tepreyi уипн к д л кегар тэрщд. — Эй, ж ан-ж агьщ а жалтак,тама! — д е д Кдшак, арт жагында келе ж аткдн Токдарга жекш. ©3i урейленш, errin бара жаткрндарга кезш щ асгымен куджтене кдрайды. Кдрсы бегге ю д цд ей ж е л т келе жаткдн есек арбаны крс ак, боз ат ж еккен oipey басып оза 6epin буларга кдрсы кеп кдлды. — Ойбай! - деп, Токуар Кулжэмилэге кдрай тыгылды. ©3i у р еш н а за р басы п келе жатк,ан К улж эм илэ кррыкданынан кулап кдла жаздады. 404

___________ Ж ар окмадан аманда... Арба айдаган кара мурт к о т р д щ как, ортасы на токтай калды. TepTeyi ш епне уркш кетрдДч жак,тауына барып жабысты. — Э, кашкаш казакуар, кайда зытып барасыцдар? — лрл1кара муртсы дэу узын камшысьш уратын radm e ympin.— К эне, MiHiHAep арбага! Кдлк,оздан к эш кд нн ы ц кдндай болатыньш керсетешн мен сендерге. Мшесшдер ме, жок, па? Мшбесендер, осы куйлерщде мЬлисэге айдап апарам! Болындар, кэне! — Ей, агатай, 6i3 ж а й ж урген казакры з. Бул ж ердпа емесшз, — дед1 Кдшак, жалынган дауыснен. — Бул жерддю емеацду тур1цнен-ак, керш турмын. Кашкршсьщ, — дед1 кара мурт кату унмен. — Кэне, отыр арбага. Мегамен 6ipre жумыс icreyre барасындар. Эйтпесе, бэршд! де мшгсэге тапсырам. — М усы лм анньщ б аласы сы з гой, агатай, б^здд крйа берщзшП — деп, Куржж те жалынды. ¥стаса устап кал са е к е н д е п ойлады Ток,тар iurrera К^ггайга кеткеннен осы араны ц 6ip ж ерш де калганы артык, квршдк — Эй, ею KJJ3, мш арбага! — д е д дэу кара жеюп. Токуар арбага карай ж урю е/Ц, Кулжэмилэ да глесп. Б а кызды арбашы дэу крлымен таргып мшпзд1 0Ai юб1ргпкгеп турган ею еркекке тагы акргрды. — 0 й , мшбесендер, эйелдерщд1 экете берем. Шу! —Кргрлы такршасын ш екесшен 6ip кетерш кр й ьт, кара мургг каркридай кулд1. Крс ак, боз орынан крзгала бергенде, ею еркек те арбага умгылды. Сендер юналкщдер дегендей, келшшектерше ала кэзбен 6ip-6ip карал арбага жайгасгы. Арбага,ш, тубше аздап шеп тесеггп. Кара дэудщ касында улкендношш уш-терт кауьш жатыр. Бекмука атасы байагыда 6ip-eni кауьш экелш балаларга таратканы бар, Токуар сонда 6ip-eKi tLmm жеген, одан кайтыи татьш керген емес. Байкэйды, тадсык, демге Кулжэмилэ де тамсана карап келед. Ж ада гана жалтакуап осы арадан жайау откен Toprreyi ендд арбамен Kepi кайтып барады, © зеннщ ж агасы на изчнддре салган кушкананьщ касына келш, кара мурт арбасын токзатгы. Кдлтасынан баю альш, Куржжке усынды. — Мэ, мына кауынды тш п ж ей агырыцдар, Мен мында юрем де шыгам. Ал сен делбега уста, — де/у Кдшакда. Курж ж кауынды бел ортасьшан как, болш ед1, ишнен ылжыраган шаранасы ш епке тэплдд. 405

___________Ъексцтан H yjn/свкв-цлы — М унын, д а iuieK-к эр н ы болады екен, а? - деду танданып. М унысьш жемейтш шыгар. — 0 й , еитш ттле ме екен? — дедд Кдшак, кешп. — Бул д арбы з емес, кдуын гой, узынынан ттлу керек. — Б1лсец, ттлмейсщ бе? Э кел делбега, мен устайьш. К й н к е н е кдуын э р кд й сы сы н а eKi т ш м н е н айналды. Ауьцадрыньщ дэмд Kipin, олар тйтп ездершщ кдшкын екенш, к азф тугкдлн боп отырганын — бэрш умьгггы. \"Дам берш сыиларанына кррагандд, бул. кара мурггкайырымды Kid шыгар. 0ftreyip, аш крдлмас\", - деп умптендд Токуар. Сейтш ой успнде отырранында, Кршак, крлына екйпш кдуынньщ 6ip тшмш устата салды. Асап кеп ж1бергеншде, жылбыскд>д б1рдеме аузы на жы лп ете кдлды. Ж у р е п айнып крйа бердд. Локрып, крлындары круьшды лак^ырып лабердд. — lllip in кеткен бале м е мынаусы? — дедд аузы-басын алакднымен суртш. Ток,тардьщ ж ш р к е н г е н ш Kopin, кдлрандары екпиш круынды аузына салмады. Кдшак,жол шетшдеп кдрагаштын тубш е ылжьфаран элп кдуынды лакуырып ждбердд. — А л к е п ж , — дедд такдлйалы кара мурт арбага cerapin мшдп. — Шу! Кдй жакдъщ кдзарысыцдар e3i? — А ралтебеден келем1з, — дедд Кдтнак, — Эке-шешем1з о сы жакдсд кеткен, соларды 1здеп шыкдфмыз. — Ой, ку кдзарым-ай, сок, eripiKTi. Эке-ш еш ец немене, Ж эр к е н тк е кетш п е едд элде K pnaiffa ма? — Ci3 неге кдйта-кдйта \"кдзак,-кдзак,\" д ей б е р е аз? ©зпцз казак, ем егаз бе? — Мен тараншымьш. ¥йрьфмын. — Тиш-рз кдзакдна. Bi3, оздд казак, деп ойладык, — Акдралдьщ кдзак^арымен араласып казак, боп кетпк. Bipa3 ж е р ж у р ге н соц, кдлы ц торайдьщ ш пне эбден ендеген кезде, арбаны уйгы р юлт томен бурды. Арба солк, ете кдлранда, Токрардын, екпе-бауы ры узьмп кете жаздады. А рбаньщ жакрауы на асылы п локрып-локрып жзбердд. Iuii iciiK TeMip туйреп еткендей буре ш анш ып кетп. Буюл йпек- кдрньш 6ip уыскд ж ы йьф ы п элдене ж1бермей зурган тэр1здд. — О йбай-ай, елддм-ау! — дедд талыкрып. Кулжамила кушакрай алды. Арба айдаран уйрыр артьша 6ip бурылып кдрады да ундемедд. — Ж ацагы кдуыны куркырдан бекер жшркендщ-ау. Кдп, ендд кэйтпк? ¥шынран гой, — дедд Кулжамилэ куб!рлеп. 406

___________ Ж ар окмадан алмнда... Токд-ар ьщкддлдап, кез! жумулы, Кулжэмилэнщ -пзесше басын салып сулк, ж аты р. Yiueyi ypn m cin арба айдаган гакдшалыньщ желкесше уреймен кдрайды. — Bi3re баты рсы ндар, кдйда ек еущ н щ э л п кдра пышакдарыц? — д е д Кулжэмилэ кейп. — Bip адамга элдерщ 1келмей ме? Кдйда бара жаткднымызды дд бымеймЬ. Айдалага апарып ел-ripin тасгаса, юм 1здейдд б1здд? 0 л сек те ел кэретш Iжерде елешк те. Еркек емессщдер ме, теп. — Эй, aFa! — дедд Кдшак, Кулжэмилэнщ кдйрауынан кешн. — Кдйда апар а ж аты рсы з? Bi3 кдш кьш емесш з. Аулымыз Акжазыкд-а. Крйа б ер щ з! Б1з Кггапбек атаньщ е з рукратымен кеткешз. — Кдлай е з рукратымен кетесщдер? Кдлтайга кетулерще К йэпбек e3i рукрат бердд ме? — Bi3 Кдлтайга ем ес, С а р ы б ел ге б а р а м ы з, — дедд Кулжэмилэ сезге араласьш. ¥йгы р ундемедд. Ж о н аркдсынан оньщ не ойлап келе ж аткдны н aHFapy м умкш емес. А рба 6ip кдлыпты солкдллдап келедд. — \"Бул жерддю е м е с т з ”, — дедщдер гой Жаца. Неге алдайсындар? — дедд элден уакдптан кеш н кдра мурт. — К,орыкдранымыздан айтты к, Экем1з — Мэуг1л, шешем1з — Батпан деген Kici. Акдказьпрта турады, — дедд Кулжэмилэ жедемелдетт. — Олар кдйсьщньщ эке-шешец? — М ына ауыры п ж аткдн — м енщ спуйм. Екеулизддн, эке-шешем!з. — Ал куйеулерщнщ эке-ш еш еа кдйда? Кулжэмилэ урлы гы аш ы лган адамш а кдггы састы. Саскдиынан аузьша сез туспей кдлды. — Б1здщ эке-шешем!з Аралтебеде, — дедд Кдшак, — Ал Сарыбелге кДмге барасьщдар? — Онда б1здщ эпкем1з турады. Уминэ деген. Согаи бара жаткдмыз, — дедд ауыры п ж аткдн Ток,тар басьш зорка кетерш. — Корем1з. Бэрш тексерем1з, — дедд такдшалы уйгыр крркдггкдн дауыспен. — Э п р ж айтсандар, е з обалдарьщ эздерще. Оньщ кдлай, кэйтш тексере-пнше кездер1 ж е т е с е де, опритми шыгып кдла ма деп, -repreyi та гы тым-тырыс кдлды. ©не боны bi3Fap кдрыгандай крл-айагы ддрмдеп Токд-ар тары Кулжэмилэнщ -пзесше жьнылды. 407

Щ сут ан Н ф Ьке-цлы ___________ Кун жамбаскд ауганда, булар ецкей токдл тамды шаш н ауылга жетп. Крльщ камысгьщ арасы. \"Келддк\", - дед! уйгыр. LLleTKi 6ip уйге экелш Кулжамила мен Токуарды юрпзш ж берд! де, ею еркекп арбадан туармеген куй альт к е т ©не бойы кдлигылдап, lici TiciHe тимей ддрмдеп, кдлтырап ж аткд н Ток,тармен э л ек боп, К улжамила оларды кдйда экеткенш уйгырдан сурап та улгермедг Ж а к ^ тб а й д ы уйленддрудщ очтайлы Ke3i келдд деп туйдд Кпэпбек. Крртбайды ш акырып алды да: — Кдйырмага барып кел, — дедь — Нурбек кызын д айындасын. Ертец кешке барьш а л ь т кдйтамыз. Дабьгра щллмай, 6ip крнакдсы жейодз де женелем1з. О гау уй есебшде соларга арнап Тэу1рбала е о к алдына 6ip ж аппа шошайтып крйды. Кшмдерш жамап-жаскдп, жуып, тазалап, Ж ак^лпбайдыц усп-басын 6ipa3 женге кел тр ген болды..... Ырым-жырым, кэде-сэде жасалмай, тек уш еркек, 6ip эйел барып, келшд1 тунсэпмен а л ь т келу кел!алд1. ...Кермей-б1лмей куйеуге тшуге ЭзЬсан акыры кендь Ата- бабасынын, салты солай болса, Кемекбай атасы осылай етуге уэде берсе, memeci айтпакщы, \"крл-айагы бутш аптал аза м а п ы \" кедей деп кемсшгеш, пгынында, кесирлж кершдг Т ерт салт атгы кун бата сау етш жетш келдь Э ке-ш еш еа жалбалакуап алдарынан шыкуы. Ылгый келетш Кпэпбек деген Kicira Эз1хан даусынан-ак, таныды. Кимешек кигенд> соньщ ейел1 шыгар деп шамалады. О лар уйге ю ре бергенде, бул зытып сырткд шыгып кетп. Эйм хан, Эл1мхан ymeyi уйд| айнала бергенде, шешесшщ даусы есплдг — Уйге юрп^здер. Кудагый, журпцз! О ньщ сонша сандактанганына Эз1ханньщ жы ны келдь Кдрашы, будан кутила алмай жургендей куануын. “Ж акы пбайы кдйсысы екен?\" — деп ойлады. Турш к ер п а келдь Уш КД13 уйдщ арты ндагы оты нньщ тубш е барьш отырды. Bip кезде уйден А лдахмет жылады. Ж ам ан шакыратын шьшар деп кутш ёдь шакырмады. Алдахмет жылаганын тез крйа койды. Cipa, кдйгадан уйктап кеткен болу керек. Элде Нурахмет барьш тербетп ме екен? Уакыт, теп, жылжыйтын емес. Уйдегтлер буларды 1здемедь Э й м х ан мен Эл1мхан б1рдеме айта ма деп, муньщ аузына карайды. Кундепдей оларга erripiK-шыцды ергеп айтатьш кещл 408

___________ Ж ау фиадан алмнда... куш жок, ©зтханньщ буюл ынтасы ана келген крнакдарда. Кебекбай деген оньщ eKeci мен К емекбай деген муньщ атасы осыдан он алты жы л бурын куда болысыпты. Бугш Жакдапбай ЭзЬсанды алып кегпек. Ертеп сыйакды. Бурын 6ipAe-6ip рет 6ipiH-6ipi кормеген адамдар 6ipi куйеу, 6ipi эйел болады. Bip турл1 крркршышты. Крркынышты болса да кргзык, сыйакды. Элдеим буларра кдрай келе жатыр: Ж аман. Элж хан оран кдрсы жупрдд. О ны жолдан крльша к е т е р т , Ж ам ан жандарына келдд. — Уйге жур. KiciAepre ш ай куйып бер, — дедд буран. Сондай 6ip Fypbm барьш бурын да еспген. Р у р ы т ы бузуга болмайды, баруы керек. Батыныштылыкдтен ш еш есш щ соцынан ердд. Есжген rape бергенде, era б е л ду ете кдлды. ¥ йальт, бстш iprere карай бурды. — Ой, айналайын, келе крйшы! — деп, кимешек киген эдем1 кара торы эйел алдынан ш ь п ъ т бетш ен суйдд. — Куддрый, капыцнын, керичддп, — д еп, Ж ам анньщ алаканьша буктеул! ак д и салды. Эз1хан кайда отырарын, калай карай ж у р ер ш б1лмей, оз ушнен озше орын таппады. ¥йалганнан бетгн буркеп, басына б1рдеметп ж аба садрысы келдд. — Кел, ю олердщ томен жагьш а отыр, — дедд uieiueci крлынан устап. — Иэ, бшмЬллэ, е зщ е арналган ш ы ны- айагынды устай крй. Томен кдраган куш самаурынньщ тубше келш отырды. Терде11лердщ 6api будан коз алмай теоле карап калган сегалдд: ешкдйсыныц уш шыкрайды. Apr жарына суйкене к е л т 0шмхан жайгасгы. Байгус бауыр-ай десендш, муныц айагьгн сыйпап, алаканымен кысып-кысып крйады. 0 зш ш е мыкды бол дегеш и1ыгар. Сол себеп балды ма, егггепбоны уйрене басщлы. Жаман гал жана кесе шыгарыпты. 0деш бутан сакдап жыйган мулга. 1шнен \"б1см1ллэ\" деп, 6ipiHini кесеге алдымен 6ip кдсык, суг капы. Оныц успне шацдьщ кызылын куйды. Кара курец туске келнрген соц, самаурыннан аддап ак, су крсгы. Тобылты тусп шайды ецлд гамю усынарын бьлмей сал б в!ел т едг — Алдымен агаца бере крй. Кдйным, ты н ы эперсещш! — дедд жацагы бетшен суйген крнак. эйел. Он, жатында огырран ж т т шай куш ан ш ыныны крлынан жулып алгандай жы п етгаздд. Таты егантш шайды да дэл солай крлынан кдрып экетп. 409

___________Ъвксцдтан ^Нфквкв-илы — О-оу, балац балбармак,екен, кудагый, — дрЛ' сол кезде тер д е отырган Кггэпбек деген Kici. — Шайды придай дэмдд куйады? Эй, бэрекелдд, к еп жаса, айналайын! Барш е 6ip-6ip кеседен куйып болтан сон, Эз1хан коз кдлйыгымен Ж ам ан та кдрады. Э к е а eKeyi дастаркднньщ ана ш етш де бутан б етое-бет отырган. LLIeuieci де муньщ эр кдш мылы н багы п оты рган болу к ерек, е й к эзш б1рдей ж ум ы п ым жасады. \"Bepi дуры с11, — д е те й болар, cipa. Э уелпде кеселер тез-тез оралып келе берш ед>, 6ipre- 6ipre ол крркд>гн байаулады. Э н дм еге айналып, шайды 6epi сирек урттайды. Быте шамныц жарыты журтгьщ бетше эркдш лы туседд. Басьш котерш крнакуардьщ бетше кррайын десе, 6ipeyi байкрп кала ма деп уйалады. Жакршбайдын кандай екенш, кайсысы екенш быпй-ак, келгенмен, соньщ онгайы н таба алмай, ез-езш ен кдасыла бердд. Bip к ез кршыгын тасгатанда, Кггапбекке д зел есе отырган гасшщ жузш кердд, оньщ аты Кдртбай екенш экесш щ солай атаганынан быдд. Мына оц жатында отыртанньщ бет ж узш коре алмады. Болса, Ж акдш бай осы болар деп нитей жорамалдайды. © й тк еш к у й еу б о сага жакд<д оты руы к ер е к крй. О ньщ ар жагындагы да больш крлуы мумкш. Т аты 6 ip caTi ту ск ен д е Э з1ханньщ ж ан ары он ж а т ы н д а о ты р га н eKiHmi ж т т п ш алы п улгердд. \"М ы нау болса, ж ам ан ем ес\", - деп туйд1 б1рден. Ж а н а р ы жалтылдатан, крра торы ньщ э д е ш а кэршдд. Кдшак, мурзы да жарасымды. — Ал, Кггэпбек, мен ендд оз кдмымды крглайын. Сендер асыкрай ш ай ала отырыцдзр, — деп, э к е а орньшан турды.— Той кд,1лмасак,та, ы рымьш ж асап тышкрн мурнын кднатайык, — Крранды т у о п кетп. Жумэддл, сен де 6ip жагына шыгып кемектесш ж!берсещш! — дедд Кпэпбек кршак, мурт ж штке кррап. О л д ереу орньш ан уш ьш турегелдд де, есжке беггедд. О ньщ аты Жумэддл болса, онда Ж а к д тб а й мьша о н жатында сггыртан екеш белпль Оган кдрау езгеге крраганнан кдяйын тид1. Э д е ш б у р ы л ы п , б а с ы н KOTepin к д р ам аса, д эл крсындатыньщ бет жуз1 кершбеййД- Онддй c o n i 6ipaK, узак, кутпедд. — Ал, куда, эумган! - деп, э к е а нэн кара крйды суйреп уйге юрпэдд. С ол сэт он жшъщдаты ж ш т окдлс босага жакдеа бурылды. Эз1ханньщ ж уреп туп тамырымен жулынып кегкендей кэрщдд. Ш ай тола ш ьшы крльшан туеш как, болшдд. 410

___________ Ж ар о/самдан аманда... Еактен шыга кршкулги келш умтылып ед!, е з айак,-крлы озше батынбады. Ернш тйтелеп, ецкейген куш жузш букцыра берд!. Кезшен ж асы бырт-бырт тамшылады. Кггапбектщ не деп бата ! жасаганьш еспген жок, eci ауьш кегкендей, отырган орнында [ тецселе 6epiirri. Ж ам ан келш иыгына крльш салганда барьш, | б1лег1нен устай турегелш, солкр1лддй жылаган куш сырткр 1 тура умтылды. Е актен шыга ексш-ексш, erapin ж1берд1 — Крй, не болды? Ж ам ан ырым шытармашы! — деп, ' ineineci кушакц'ай алды. — Крй, уйат болады. — Бармаймьш! Бармаймьш! — дед! баска еш теце айта алмай Ж ам ан ньщ бауыры на тырыльш. — Не боп калды? Ж урил былайырак, - деп, meuieci суйемелдеп, уйден ауларыракка икемдеп экетп. 03ixaH уйден узаган сон; да ш ешесше ештеце айта алмады. Тек басын шайкап: \"Бармаймьш! Бармаймьш!\" — дей бердо, ©згелей айтуга аузы икемге келмейпн де сеюд/sL. Ko3i болашак, куйеуше тускенде, басьша аспан кулап кеткендей коршд!. Крп-крра. Крзанньщ туп куйесшдей екен Typi. Кэйтш... кэйтш оны куйеуш дейд!? О да» да влгеш артык, ©лее латы бармайды OFaH. ©лпрсе де кенбейд! эке-шешесшщ айткрньша! — ©лем! ©лем! — дед! окоп. — Крй, кайдатыны айтпа! Айналайьш, айга крйшы, не болды? Айак, асты негъш бузылдьщ? — деп, Буб1жан енд! криына жалына бастады. — Крйшы, жыламашы! Экец екеумщдо уйатка калдырмашы! Эл1-ак,унатып кетесщ, б э р ш з де сойткемз. Акрхльщ бар ед! гой, акрхлга салсацшы! М уньщ ж аны н Ж ам ан н ы ц ту еш ер Typi ж ок, TaHi ж ш ркенш TypFan адамды арылы кэйтш унатады? Коз куанып, тэш ыкд1лас к р т турматан нэрсеге акдллы калай жетедд? Соны да украйды-ау сорлы inemeci. Кара крйдьщ е й тун ауа желш ш бп-ri. Сорпадан кейш Кггэпбек ас кайырды. — Крхзым, крпак;гарга шай крй! - дед! Ж аман, — Ж о, ауре болмандар! - дед1 Таутрбала. — Кудай буйыртса, ал! асыкрай талай imepMi3. BipAip д е ауыл келш келед! деп куге-куте ек! коз! торт болтан шьп’ар. ©3ixan жалма-жан самаурьшга умтылды. \"Крй-ак, крй, uujpaFbiM!\" - деген крнак,эйелдщ огшшдн еехшеген адамша ун-зун жок, далага шьпъш кетп. Самаурынды есштщ алдына кдхйа салып, кррацрылыккр у р ш п ж ан-ж агы на кррады. 411

Ъ вкоцт ан Н и Ш а -ц я ы ______________________________ Уйдеплер еэд-еш дрбырласып, алденеге ал! кемсе алмай жагыр. Cipa, шайга карамайтын сыйыкгары бар. Муны зкетпек болып асыга басгады. Шынымен, кэз1р-ак, кете бере ме? Кайтш ана крл-кэра балете катын болдды? Ж ок, жок) ЭзЬсан жанталасып, крй жаткан ашык, крраныщ ар жатына кр[эай жупрдд. Ол жакта бута кеп болганмен, Улкенаташкд баратын жалтыз айак жол сол арамен етвд. Сол есше тусш, дереу томен карай жалт бурылды. Таил токуады. Бул ара да кауштг Кпэпбекгеращ аулы сол жакта, ж ол yen. Н е де болса елйз тауга карай кашканы дурыс; елйзге кашпайды, крркады деп ойлайды. Сол оймен exrrire басып, Карабастауга карай бурылды. Кенет арт жатынан Ж аманньщ шошынган даусы шыкты, 0з1хан жалп етш жерге жата кадльт. — Э лп кы з жок! - дед1 шешеез. Уй ж а к дабыр-дуб1р болды да кетп. Ендд усгалып калса, уйат. — 0-знха-а-ан! 03ixaH ж ан ушыра енбектеп бастауга ж етп. Ж урттьщ дабыры арт жаилнан жакындап калган сыйакты. Ат туйатыньщ дуреш Tiirri тап касьшан шыгдфндай. Оньщ 6api журепнщ AYpciAi екенш зорга ажы рапы. Бастаудьщ козшдеп дэу кара таска тъпылып турьш уй жакка карал едц ам 6api узап шыкцай, есж алдында карандап журген тэрща!. Ептеп ентитн басты. Каз!р олар мунда келсе, кайдатыгылады? Тасгыцтубшен 6api6ip тауып крйады, кайла канады? Ж о к бул ар а пана болмайды. Крита бута-бутаньщ арасьш а тыгылганы дурыс. Ецбектеп, темеш ректен бастаудьщ суына тоспа жасап крйган туска жылжыды. Сол араньщ кальщ кркасы мен жалбызынан KopiH6ec. К дсына келген соц, ол аранын, да крлкр боп жарытпайтынына K03i жетп: крга судьщ ишнде болганмен, жагасьшьщ 6api малтаптап тастатан такыр жалбыз. Егуу кэйтп? влдегамнщ сагырлата баскан айак дыбысы дэл жакршнан шыкты. Тура осылай келе жатыр. ОзЬсан жалма-жан кгамшец тоспага тусп де кетп. Акырын жылжып крганьщ шпне юрдт Жалбыздын, rrici мурньш кьпыктады- Шалкасынан жатып, бетшен басканьщ бэрш суга батырып жзберд!. Тасгай су эуедде денесше инеше кадалып едх, сагген кейш-аксуыкгыгы сезглмей кетп. Ею адам оэд-оз1 сойлесш касынан errri. Кулагин да су ш дне баты рып ж 1бергенд1ктен, сездерш yFa алмады, тек кумб1рлерш еепдд Б1р ж ерш су бетгнен коршш кала ма деп зар еа ушты. Крганьщ тубшен тырмалай тарпъш, тоспаньщ табаньша карай жабыса тусп. Крзгалмай, кргоырламаи, катгы да калды. Аспан бултгы екен: 6ipAe-6ip жулдыз кезше туспедг. 412

__________________________О/Cai/ окагадан алмнда... 0 н е бойынан жаны шыгып кеткен сыйакуы: крл-айшы ешгецеш сезбейдд. Акргрын кулатын суден шыгарды. Э лп екеу кетш кулса керек, еш бегде дыбыс байкулмады. АкдэГрын басьш кетерш, айналаны тыцдеды. Уй жак^ан у зж -созы к, унАе Р е с п л ге н м е н , н е ай ты п ж атк у н д ар ы утылмайды. Элдегам тэты ссылай жакущдап келедд. ЭзЬсан басын суга куйта тыкцы. Кулатын кембей токзэды. — 0 3 ix a u ! — Ел ecTiMeciH дегендей, э к е а урлана сыбырлады. Унщлд шытарсац, мен ешгамге айтпаймьш, тек Tipi екенщдд биуур деген ж ал ы н ы ш ты ун. — Кдлзым! Кулыным, куйдасьщ? \"М ундамын\", — д е й ж аздад ы 0зпсан. С ол сэ т тап»! 6ipeyAin, такуп кулганын кулагы шалды. — А лы рм ай, ам а н б олса ж а р а р едд-ау! Б ал а нем е б1рдемеге урынып кдлмаса екен, — дед1 эл п адам. Кггапбекгщ кусынде отырган Kici. Ж акр ы адам болар: бутан жаны ашып жур. Узын б 1рдем е м ойны на суйкенш е тк ен сыйак,танды. Ыршып турегеле жаздады. \"Жылан! Шагады!\" — депойлады шошып. Артьп1ша: \"Су жы лан шытар, -- дедд озш. G3i сабырга глакырып. — У ж ы лан кэз!р сура туспейдд. Бэлгам, баку болар. Элде су курт па екен?\" Сол ойлардьщ e3i ©зюсанды эжептэу1р сабырта rycip/y. Кулжырады ма элде бойьшан жан кетп ме, 6ip кезде кез1 жумыльш ер ш зз култып бара жаткундай болды. Су шиндеп айатын ептеп кроталтып байкумак, едД, оньщ бар екенш е и э жок, екенш е зйп жетпедг кшддпнен тем енп жак, езш е батьшбады, элдегам ауыртпай кесш тастаган тар1здд. ©лген деген осы деп ойлады. Крлымен жылжып жагага курай умтылды. Атарып тац атгы. Кдызден эл1 6ip балл жок, Кггапбектш, кендлше крбалжу гардд: ж азы м бон ж урм есе ж а р а р едд. KypiGaft мен Ж акр тбай аггарына м ш т, Улкенагашку д е т и барып куйтгы. Кудисп жерлерд1 тугел курапты. Ауылдыц айналасын атпен Нурбек eKeyi де ега-уш айналып шыкды. Ж ер/уц теситне rapin кегкендей, теп. \"Ол кдлз елш кулды. ©лмесе, енддп табылар едд\", - деп, ш еш еа жылай басгады. — 0 й , ол куш еле крйтан ж ок, \"Бармаймын!\" — деп бакуфып жылауы жаман едд, со кургыр oai унаткун 6ipeyie e3i кушып барван жок, па екен? Дгладе емес, ол ендуп 6ip уйде огырган адам болды, табылмауына Караганде Маскура 413

Ъвксцлтан H tiinkeke-цлы KjdAbin кетп-ау бэрпюэдП ¥ йат та болса ендд ауылга бос кэйтатын болдык, — дед1 Тэу1рбала. Нф1здын, эк е -ш е ш е а ж арьпъш жауап кзтпады. ©йтгщ деп оларга екпелеудщ д е р е п жок, баласыыьщ eyvi-Tipicm 6L\\e алмай отырран эке-ш ешеден кайтш ж ен сез кутесщ. О лардьщ уайымы мен булардьщ уайымы б!рдей ме? Ж андарьш жаралай бергенше, ерте бастан кез алдарынан кеткендер1 ж е н шыгар. Ашынган сетшде кдтгы сезге келш кдлулары да мумин. Кдлай десе де KB3ipбуларды сегу кыйьгн. Кдп, мьша крщдыц кррльпы-ай! — Ал, ж арай д ы , 6i3 кдйтайык,, — дед1 Кггепбек Нурбекке.— Жумэд1л мен Ж а к р т б а й Эз1хан табылранша осында кдлсын, 6ipre 1здесон. Кеше кешке бесеу боп келген кудалар бупн тацертец уш еу боп унжы ргалары тусш уйлерше кдйтгы. Кдгрсык, 6ip айнаддырса, шыр айналдырады. К пэпбекп \"Акжазыкга\" тары 6ip жайсы з хабар купп тур екен: тунде уш адам келш Ш аншарды турмеге акешгп, уй шпн тштш тас- талк^нын шырарыпты. Хабар айта келген жзгггЖацгазыгакшде отыр екен, жаца рана — кун шыга ж етшп. Bip кемей т ае ме деген болар, Гулили ж1бершп. Ю тэпбек ешгамге еш теце айтпастан ун-туназ Кызыл ж оррага MiHin К екталга кдрай т а р п ы . Inn элем-жэлем. Энеукуга б екер ымырашыльж, жасапты: зорлап Keuripin э к ет у керек екен Ш аншарды. Ендд оран еш кемек жасай алмайтьшы айдан анык, А на елендер! турранда, ГПУ-ден оны арашалап алу мумкш емес. Кдлкозра, еюметгщ таптык сайасатьша аш ы к кдрсы келмегешмен, ренжипш ап-айкдш керппп тур. Акдгры тубше Умбеткдли ж е тп оньщ, Ж ауЬар уш1н ж ау атанды. Умбегкдлиды Кпэпбек у и н е н басты. Тацгы шайьш пшп, жумыскд ж ац а ж ы й н а л ь т ж аты р екен. Амандаспады да, Ж ауйар екеушщ амандаскднына жауап та кэйтармады. Ун- т у н а з торге шырып сггырды. Уд1рейе, шошына кдрап кдлрэн уй иелерше жанарьш ецменше етю зе кдлап, кесш аипы : — Бугш тунде ГПУ Ш аншарды кдмады. О ны кдматедн - сенсщ, Умбепфли. \"Ж аубар eKeyi aAi ашьша\" дегенщ— eripix. 0 ш алу ушш езщ таратып журген айла О ны м ет 6iAeM. Ал ендд сенщ и м екенщ де маран бес саусарымд аи белпль Сет сонау жыйырмасыншы жылдыц езш де Ж умабек кдйын- 414

___________ Ж ар окамдан аманда... агганды шала кэмпескелеткенсщ. Оны Ж ацгазы екеулйз жакры бке№ з. \"0Ai ж ас крй. Айагъщнан шалмайык,\", — д е д к Сен ол жакрылыкуы умыткэн екенсщ. Сол Ж умабек быйыл м е т едпрмек боп уйым курды. М е т — ол-ripe алмаган соц, ©3i кршып ар жакка ешп к е т а CaFan Kecipi тимесш деп, ол icri де ез1мдабыралатпадым. Крйымболекке Ш аншарды андьггьт, Аккудыкгагы партечейкенщ хатшысьша екеумЬ албанбыз, атайынбыз деп крйып, оны д а е з кепндд кайтару ушш аталап жургеншд1жакршда ацгаргам. Сен менщ йпм Баймукднды ДД Шаншарга кдрсы айдап салдьщ. Ундемей журш уйдей полет жасадьщ. Ен/у мен с е т де айамаймьш, Умбеткдли. НндД с е т ГПУ-ге мен корешем. Ш аншардай ж И т а сен айамаганда, мен с а п нео не айамаймьш? Сен Шаншардын, тырнагынан садага кст! Екеущ де садага кегщдер! — Ага, Шаншарды усгаткдн бул емес. Бекер кшэлайоз, — дедд >Kayhap куйеу] уипн шьгрылдап. — Айтсадшы, Умбет, айтсащпы! С ен ем ес кой? Ш аншарды OMipi к о р ген де емессщ гой, айгсацшы! — Ж э! — Кггапбек Ж ауЬардьщ созш жактырмады. Орнынан турып, кдмшысын кымкьфа устаган куш Умбеткдлига кдрай журдь К дк бастан тартып ж1берпо келдь Кшэл1 екеш, апырмай, кезш ен де коршш тур екен: сутке тиген мысыкпюндей жанары токгамай тайкдш бередь — Осы аптаньщ цшндё ауданнан екеущ де кет. КетпейМ екенешдер, айткдным айткдн: сендерд4 мен устатам! Уйден шыга бере Кггапбек табалдырыкцы кдмшымен 6ip тарпы . Артына бурылып кдрамады. Баймукднга кецсесшен жольпрты. О л да асьпыс Китщге кегкеш жатыр екен. Сондагы \"Ленин\" кдлкозыныц баскдрмасы Ыдырыс Ысгыбаевтан кеше: \"Бандылар крлкрз жылк)лсын К ртайга айдап кетп\", — деген хабар тусптп. — Кдшан урлапты? — дед1 о д е т аньщгап. — Алдьщгуш болу керек. — Куднч бар ма? — К у д т Элдибектен сыйакты. ©йткеш экеткен жь1лк|»1лары тугелдей Н у р б ектш коршедь Элдибек акетсе, огаи атасы комектеспед: дейстз бе? — Мумкш емес. Мен бупн тунде гана Нурбектшнде крнакта болдым. Ол Элдибекпен араз. Онымен ондай 415

Ъексцлтан М иЩ сй-цлы жасырын баиланыскд бармайды. BipaK,жылкршы Элдибекгщ урлауы мумии. Ол агасындай жуас емес, epi алрыр, api жауыз. Одан шьшады. Ж ане ол кдлкрздыд жылкдгсы — тугелге жуык, Кемекбай мен Байсакдлдиа Kinri кэмпескеден улы кэмпескеге дешн солардыд жылдысынан Турдымбет аулында жылду перме кдагамыз. Кеш н сол жылкдшыд 6api \"Ленин\" кдлкрзына бермдь Оран быйыл Нурбекгпюн таг а крстык, Элдибек, умытпасам, Кдггайгадасолтуш кашкдн. Ыдырысгыд Элдибектен кудисгену1 орынды. BipaK,Нурбекп оган жазыкрыз куйуурмендер. Айтуьш Баймукднга айткднмен, бул ктпд айагы кдлай дыйсайарын Кггапбек болжай алмады. Нурбекке крут тонгега анык. Н е icrey керек? Кдлай оны крргап кдлады? Крргай ала ма? Tirrri KppFay керек пе? Керек. Жетзннп агустыд зады кдтгы, оган салса, атып ж1беру1 мумган. Кешеп оз ж ы лкдкы ушш жаламен атылып кетсе, обал-ды. — Ага, Шаншарды тунде тугкрщдаты, — д ед Баймукдн акдгрын сыбырлап. — Сол элп елендер1 ушш. — Б1лем. Ka3ip Умбепкалидйонен пгыкуым. \"Осы аптаныд шлнде кет!” — дедм. Кетпесе, ол одбаганды мен кепрем. С ен Кнтщнен келген сод Кдйымбелекке 6 ip сорып кдйт. Ж ум абекке датысты бура, \"Умбетдалимен дандай байланысыд бар?\" — де. Шаншарга жолыга алмаймын ба? — Ж о! — Баймукдн басын шайкдды. — Ж оламадыз. Ендд оны ж о д адам деп есептещ з, ага. Атын атамадыз. Сейтш тургандарында, терезеден етш бара жаткдн Дэулетг1 Кпэпбектщ кез! шальш кдлды. — Ж ур, сырткд шык, Ана Дэулетп тодгатшы! — д ед Баймукднды жумсап. О л ыткдш сырткд умтылды. К пэпб екп керш, Дэулет сонадайдан салем бердь — ©3iM де ci3/si кош ен 6epi негып кершбей кетп деп ж ур ед м . Кемисие оздщ кдлкрзды Акрудьида крсыпты, — дедд Кггэпбектщ керегш (Мрден байандап. — \"Ынталы\", \"Терекп\", \"Кызыл Жамбыл\", \"Аджазыд\" — торг кдлкрздыд орналасу нукгеа Акдудыд больш белгтленд!. К пэпбектщ б1рден кдбага тусш кетп. — С ен жумысыднан кдлма, бара бер, — д ед Баймукднга. © 3i атын шеппп жетектеп алып .Арулегпен 6ipre кдитаддн ауаткомныд кедсесше кррай журдь Кэмиагенщ шеппмшен келшпейтш ш, ейткеш оныд кепш ш кпен, езш ен акдллдаспаганын ашуланып айтты да, артынша Heri3ri 416

___________ Ж ар экамдан алмнда... далелдерш келгпрдд. — Кэмисиенщ шеппмщ ендд кдлай бузам? Акмлкгнлы айг! Халык, уппн маран кемектес, — дед! егпнш. — Ж арайды , ага. Халык,тан егер ары з туесе, онда кемектесейш, — дедд Дэулет акдлрында айткднына кенш. — О л ж агьш 03iM ретгеймш . Улкен-кпшмен асы кдай акридасамын, — дедд Кггапбек ры й за дауыспен. Туе бола \"Акдказыкдэ\" кдйтып келсе, Жумаддл мен Жакдлпбай уйде езш кутш отыр екен. — 0 й , не болды? Табылды ма? — дедд табалдырыкды атгаран бойда. — Табылды. — Жумаддл кум1лжш ж елкесш кдсыды. — Е, табылса, неге алып келмедщдер? — Ауырып кдпты. Есш бглмейдд, Даусы мулде шыкрайды, — Кдйда тырылыпты? Кдлай та т ъ щ д а р ? — Бастаудыц суына туеш, басын шырарып кдна тыгылып отыра берсе керек. 0 3 i шыкды. Кггапбек танданып, басын шайкдды. — Ойпырмай, ойымызга келмеггп-ау, е!? Нурбектщ кдргадай к ы зы кдты рран е к е н бэр1м1здй Э й , — дедд Жакдыпбайга кдрап кулш, — эйелщ о л т кдп ж урм есш , С1микбайды eprin апарып емдет. Te3ipeK барындар. М ен айтгы де Омтжбайга. Жумаддл мен Ж акрш бай уйден 1ркес-пркес шыгып бара жаткднда, кдрсы алдарынан М эупл кершдд. Кдбагы салыцкда. Элденеге ашулы ма, уйге амандаспай юрдд. Орнынан ту р ь т Кггапбек e3i амандасгы. — TiaeyAi, жайшылык, па? — дедд тисе ж е н сурап. — Сабайтын юеддей сусьщ жаман ю й. — Ой, сусы курысьш, — дедд М эупл езш е e3i кешп.— Ею кун болды алп жалайырдары крцды крйарда-крймай куйеу! ез!мен 6ipre Крггайра экеткен. Енддп о т т кеткен шыгар деп ед1к. Ж эр к е н г п н , к у ш х а н а с ы н д а готейтш К д лаудь щ Нурбопасы: \"Б1здщАкжазыкдан 6ip сап-сары ж эне сем1зшелеу ею эйел куйеулер1мен Кдлтайга к д ш ьт па едд?\" — деп кеше сонда баркан Кудербайдан с у р а ты . Ол: \"Йлмеймш, ондай ештеме еепмеддм”, - деггп. Тараншы устап алган ба, жок, корген бе, б1рдемес1 бар, жондеп те сурап алмапты. Соны еспгел! Батпан жылап ес1мдд шыгарды. \"Солары — б!здщ кьщадр. Устап ап кдмап крйган гой. Артынан 1здеупп шыкраса, ата салатын шыгар\", - деп кулак, еттмдд жедд. Баймукдша айтасьщ ба, кэйтесщ? Bip хабарьш 6tAin бер. 417

— Е-е, Плеулнай, айтса айтгы дейсщ, айтпасам, айызым кднбайды; крлыца кудай e3i айдап экелген кызьгнды езщ кдшырып ж1берген кдй жуастыгьщ? ©лее еле береш дегенщ да. — К уйеу бала кенбедд. OFaH ендд: \"Эке-шешеце, — кдлай, — барма\", —деймш? Кдлзы кургырьщ кдшын болады екен езь ©скен сон; езш д ш емес, езгенщ баласы сыйакды, не дерщад бъ\\мейсщ. Ю тэпбек М эуплдщ ж ай-куш н туешдд. Бул агасынын, култелемей, кецш ндепеш буклей айтатыньша ылгый рыйза. — Ж арайды, — дедд эдеш дем бере сейлеп. — Нурбопага кэз1р-ак, б1реудд жДберейш. Барьш бш п келсш. Егер тауып бере алса, -rinri 6ipre ала келсш. ©лудщ де оцай емееппне Токдардыц кез1ебден жетп. Эй, осы жолы елетш-ак, шьтармын деп талай талыкрыды, одан аман кдлып тары талай кринадды. Bipece ене бойы шылкдолдап су боп кетедд, 6ipece ьстар кдрып Tici TiciHeтимей сакддлдащы. Нэр татпай ею кун, era тун домалады. ©meyip, есш жыйа кдлса, басында бода-бода боп еггырган Кулжэмилэш керед1 Бул кезш ашеа-ак, ол аузьша су тамызады, кетж тосга!'аннан талкрн жепзедь Б1рдемелердд айтып жылайды, б1рдеме деп куанады. ©зшщ бе, жок, Кулжэмилэнщ бе, кдйсыларыньщ eci дурыс емесш Токдар, Teri, туеше алмайды. ©Hi кдйсы, туо. кдйсы — 6api шатасьш кетп. ©Ai курыган адам кдй жерД ауыратьшьш да аж ы рата алмайды екен. Кулжэмилэ: \"Кдй жерщ?\" — деп сураса, не дерш бшчей, басын шайкдй беред. Тун бойы талакан масад ан екеушщ вне бойы кртыр болуга айналды. Уш кун eci3 уйде era эйел жанталасып жаткднда, кдетарына ж а н адам келмедд. Экеп тастаган уйгы р сол бойы ушты-куйлД жогалды . Т ертш пп ку ш туе ауа, ToiprapFa Кулжэмилэ кдеьщтап су уртгатып отырганда бвтен era еркек уйге icipin келдд. — KiM бар мунда? — дедд алдындысы гам бар екенш керш турса да. — Bi3 бармыз, - дедд Кулжэмилэ Токдарды швп тесеген таквдэ ж ерге кдйта жаткдлзып. — М эуплдщ кдгаы кдйсыц? — Е кеум й д е со гасшщ кдлзымыз.

___________ Ж ар окмадан алганда... — Е, ендеше журшдер. М ен Нурбопа деген агаларыцмын. Сендерд1 алып кегуге келдж. — КуйеулерЬиз... — Куйеулерщ бар болсын. Кеуделершде ж аны болса, ездер1 тауып алады. Келедд артгарыцнан. Eid кдлзды М эуплдщ кек биесш е м ш ге с п р т Нурбопа мен Крйыпбек деген агайы н KiciAep А кж азы ккр алып келдь Слмтжбай Токуардыц тамырын устап, iuriH басып керш, крй жерлер1 ауыратынын эбден сурап, т1л1 мен liciH, ею кулатыи кезек-кезек кррап, саусакуарын сыйпалап оты рьт: — Безгек, - дедг Баскр ештеце айтпады. — Жакрылап тамак, 6epin бакра, ж а зы л ь т кетедр Емпйнщ кемешнде тэты б1рдеме пурганын Батаан байкрса керек. — Молдеке, баскр ештеце айтпайсыз ба? — дцаД кеган сырткр шьпд<рнда оцашалап. — Айтайын. Кдгаьщыз узак, ауырады-ау. Б езгек ж аньш а кртгы баткрн болу керек, шлнде уш-терт айлык, баласы елш крлган. О л тускенш е азаптанар. — К,удай-ай, туган баладан 6i3 бы лай айры лды к, э м тумаганьшан оныц айрылганы не сумдык,?! Кудайдьщ, теп, тукымсыз крлдырайын дегеш ме? — KpAFaiibiiia береке берсш дегуз. ©ткен ic етп. Енд1 ован екшгеннен не пайда?! Заман тузелсе, аддмта бак,айналып к е л т тэты крнады. Тущлмендз. KeuiKicin К ггапбек К дйы рм адан х аб ар алды: а к р ф ы Нурбек крмауга алыныгпы. \"Барьш жардайьш б1лт кел\", - деп Буб1жанга Ж а к р т б а й мен Крртбайды жумсады да, 03i ауданга Баймукрнга жолыгуга кетп. Крра крйдыц терюше салып, кунше уш уак, ыстык, сутке сары май салып ш ю згеннен кешн Эз1хан тез оцалды. \"Слмтжбайдыц крлы дауалы\", - деген раскр шыкуы. Урлашда жылкршы тексере келт Нурбекп сураккр алган МШ1С0 Кгшпбекке ini екенш Буб1жан ауылкецес Рэйкеден 6iMi. EpTeci ек еу к е л т куйеуш акеткенде, м уны ц 6api Кггэпбектен к е л т ж агк р н ар е к е т деп ук,ты. Кулзыцды бермесец, кунщад кррац крхлайын деп крйарланган екен, ецлд айай крймас деп урейлендг К^тзына сол ойын акзарып ran»i жалынды. — Ендд экециен айрылдык, Кеше Рэйкенщ не дегенш е с и д щ б е? Ол, кудай б1лед1, 6i3 re со ны эд е ш айггы . 419

\"Ж етшип агус зацына салсак, кдлкрз малый урлаганы ушш атады \", — дед1 foA. О ны к д лкрзды ц малы уппн емес, Ьатэпбек сен уш ш аткдаралы отыр. Экендд аткдаы п яаберу ед1 енд1 с а г а н ж е т п е й ту р р а н ы . К ,ап -кд р а д еп сен менсшбейсщ, кедей, жетьч деп Тетелес менсшбедг оны менсшбегенде жеткен жер!м1з осы ма? Кдщып 6 ip сайдьщ пшнде бас и е а з кдлдык, Тетелестщ Heci кегп, сенщ нец кетп? Айналып келгенде, оцкей шиетгей Tipi ж ените кррап м ен кдцрып кдлдым. K e c ip i тимесе, кем еп тиетш ешюм ж ок, Кдлкрздын, жылщлсын урлаган сол Тетелес емегенде гам дейсщ ? Агама K ecipi тиер дегендд ойласа кайтедд? Ьшнен ш ы кдан сен ойламайсы ц, 6 ip ж аты рдан шыкддн ол ойламайды, елмегенде н е ш з кдлды? Б1за> елпрм есе, оран т е к К пэпб ектщ рана ш амасы келедг Баскэ гам бар? Юмщ бар? — Ж аманньщ сез! Эзгханга кртгы батгы. Q cipece океан атады дегеш крркдгггы. Ж ен е оны муньщ Ж акдтбайга т и м е г е т уппн атпак, Кдндай сумдык,?! — Ж аман! — Ж алт кдраган шешесш тура жупрш кеп бас салды. Бауырына басьш тырьш , ары кдрай сейлей алмай солкмлдап жылады. — К у л ы н ы м -о у , с о р л а п кдлды к, к,ой, енд1 кэйттцс? К ш э а зд е н KiH8ci3 кдф ы латы н болдык, Белбулак,та олген аш кусап твртеущ/у кушакхаган куш кдтып к^лам ба, гам oiA cin. Судьщ да сурауы бар деуид едд, 6i3 сорлы сол су курлы да болмадык, 6i3Ai гам сурайды, гам 1здейд1? Банды кеп кдф ы п к етсе де — 6ip, огамет кеп атьш кетсе де — 6ip: \"Е, OATipin кетптп\", — дейдд д е крйа салады. Ж акгы рсац да, жакуырмасац да, Ж ак^ш байды паналамай кун коре алмайм ыз. Ж а м а н д а болса 6i3re 6ip пана керек. ©лдйс эйтпесе. 0лдж, кулыным! 03ixaH кез ж асьш тез тыйып алды. Белбулакуа керген аш ейел мен ею баласын кушакхаган бейтаныс еркек коз алдьша келдг ©не бойы турпшеп. Кдбагын туйш, шешесшщ бетш е бул жолы щгщлл кдрады. — Жарайды, мен кевдм. Сол сот сырткд келш ею адам аттан тусш жатты. Ж а к д т б а й м ен К дртбайды БУб1жан ж азбай таныды. О лардьщ осы сотке дол келуш o3imue ж акры ырымга жорыды. ...Кдртбай м ен Ж а к д т б а й 0зЬсанды альш уйге тупф ш ы л ж етш келгенде, Клтэпбек пен Toyip6aaa саскдндарынан сосгыйы п о т ь ф ь т кдлды. 420

___ ________ Э/Ca i/ о/смадан аманда... — Ойбай, кетек-ай, ендд кэйтеш н? — деп, T ayip6a\\a тез eciH жыйып, дереу эбддреш ашып, ш пнен езшщ ак, шэл1сш альш Эз1ханньщ басын буркедд. О н алтьшшы жылы Кемекбайдын, ойда жок,та берген уадес1 ecrin отыз еш ш ш ж ы лы ойда жокда ж узеге асты. ...Ю тэпбек пен Байм укднны ц к е м е п тидд ме алде акдыгына тергеу орындары ныц кез1 ж е тп ме, Н урбек 6ip аптадан кешн абакуыдан шыкды. Алдына барып адамша амандасып кдйтайын деген Ю тэпбек пен Кдртбай eid куннен кеш н KeAin оньщ тек кар а ж у рты на тап балды: кешш кетшть — Байгус-ай, бул да акд>гры бас саупалаган екен! — дедд Ютэпбек езш е e3i куб1рлеп. Содан кешн кдйтып Акдказыккд келгенше лам-мим деп ж ол бойы Tic жармады. Тунерген куш кдбагын ашпады. Кдргбай тек у н а з 1лесш отырды. Эбден уйдщ алдьша кеп атынан тусш жаткднда: — Меуплдд ш акдф ы п келпп, — дедд К дртбайга. О л келгенде, алдынан шырып амандасып ту р ьт: — Т1леул1, ш ы ны н ды айтш ы , с е н м е н е н кр р кд сьщ ба? — дедд кулш, — Е, крры кдаганда. Бастык,тан бул кунде б аты р д а крркдды. О ны неге сурадьщ? M em 6ipey: \"С енен кррык,- пайды\", — деп жамандады ма? — Бурьш ел байдан крркдтьш, ендд кедейден крркдды, — дедд Ю тэпбек М эуплдщ сурагын еспм еген Kicime езш ш е сейлеп. — Ал осы екеуш щ кдйсысы крркдлнышты: бай ма, кедей м е? А йтш ы, Т1леул1, хал ы к, к д й сы сы н ан кдтты крркдды? — Заман кедейдиа гой, Ютэпбек. Заман юмдиа болса, сол Kyruri, сол крркдггады. О ньщ неменесш сез к р т турсьщ? — Заман кедейдиа болганмен, кедейдщ ici халыкщш гой. Накдкуан-накдк, осы ауылдьщ кдй адамына мен кршанат жасадым? Бысец, анаган деп ашык, айтшы, Кдлйанатым шын болса, мойындайын, айтшы! Меупл ойланып, у н аз барып торге малдас кура огырды. — Ондай кршанатьщды ез1м кормеддм, — дедд басын шайкдп. — Сен бДлмесец, озш айтайын, мен Н урбекке кдшанат жасадым: кдизын Ж акрш байга куш пен тартып эперддм. — Ой, оньщ не кдшанаты бар? Э у баста сен зорлап куда болган жокрьщ. Болса, о з е к е а Комекбай болтан. Кдйта кд>пын бермесе, Нурбек саган кдлйанат ж асам ас па едд? ©з1нд! 421

Ъйксцятан НгфоЫи-цлы________________________________ _ кемсшгенге куш танытарныцды кдтаанатдей алмаймын, батыр. Сен Кебекбай агадныд рана емес, буюл кедейдщ рухын котердщ. — Макуауымды жетюздщ, атасы. Сыйга-сый деген. Ертец кдсыда 6ip житг ертш берейн, элп ею куйеу баланды 1здеп кдйт. Байм укднга касы да 6ip М1лисэ косып б е р дейш, Кекталга деюн 03iM 6ipre барам. Б1здд ел деп паналап келген байрусгарды !здеуаз, сураусыз кдлдырганымыз уйат болар. Кршак, пен Куржпсп керегеге салып ауылга арен алып келдд. Екеуше де безгек о т т кетигп. О м тж бай тамырларьш устап кердд де: — Эй, eneyi де мал болмайды. Kereyi Kerin кроты, — дед1 басьш шайкрп. — Дайындала берщдер. Ecrepi 6ip Kipin, 6ip ш ьпып жатып алдымен Курж1к, артьш ан Кдшак, сод аптаньщ шпнде крйтыс болды. О ты з уишшп жылдыд кдюы жылылау басталды. BipaK, г а м а ш ж угад халыкка жылы кргс та кдейын тидь Талкрн таппай гарьпып слырган уй кап. Ж у р т Шетжамбыддан, сонау тау крйнауындаш Аккумбезден барьш масак, тере басгады. Кдрдыц асгындд крлган масак, ас болмайды екен. Тауар деген ж е о р кртынныд баласы. Элмешектщ 6ip у л 6 ip кркзы, та ш бфеулердщ ж ас балалары седан ауырьш елдд. Уйде балалары наукрсганып, вне алед, Mine оледд деп урейлеш п отырган адам одан коп. С оньщ 6ap i Kixan6eKTi кртгы кдийналтты. Кешюсш Ж ацгазы ны уйге оцаша шакдфып алды. — Ал, Ж ацкр, не акрзл айтасьщ? — д ед таусылып. — Не кггеймХз? Кайтсек мына журтгы д кдркысына крлмаймыз? Ьффылатын болды гой сорлылар. Ашыгып кдшкрндар мен кошкендерге окдмет комек бергел1 жаткрн кершед, \"Кдшып келген крнша агкошектерщ бар, та м ш бер\", - д ед гой аудан. О л комек келгенше кдлай мдалдэ кд>1ла турамыз? — ©з ойлаганыдды айта берседпн. Мен сонан кешн керем гой. — Сен Кдйшыдагы «дмбадан ею-уш кдп бидаи акел де елге тарах. Кдрауыл Эб1жанха айт: \"Кокгемде ойка егетш бидайдыд тукдш ы н тазалаймыз\", — де. Ешюмге бзлддрмей зунде акел. Касыда е д сешмдд и м бар, Кдртбайды ерт. 422

___________ Ж л у окмадан алмнда... MYHAflFbiAapFa: \"Аудан берген к ем ек\", — д е й ш з. Bipax, ушеушзден баска ж ан адам бьлмейтш болсын. — О йбой-ой, Кдтэш-ай, куры п к е те ш з гой. Ж етйпш агустыц задын озщ бкесщ , мьшауыц — анык, аммге бас лгу, баскдша б!рдеме карастырайык, та. — Ал баска не амал бар? Тапсад, айта крйшы! — Жшттердд тары аира лаберейж. — Оны мен д е ойладым. Ж узд ен асатын ауызга 6ip-exi адыд жукын болмас. Адга да либерешк, астыдгы да беретк. Сол тукдш 6api6ip осы халыдгыд езш е керек тукдм гой. — Жарайды, Кпэш, айтканыд болсын. 0йтеу1р, айагы жаман бон журмесш. ©3iMi3 курып кетпешк. — Ендеше, Ж адкд , кэз1р кет. Т уш м ен кайты п орал. Мен ж ттгерд! адга жумсайын. Шрдеме атып келсе, андио деп 6ip жылкдшыд етш coFaH крсып ж1берем1з. К вмекке шнсек, елмесшз. Бул ойларын Кггапбек пен Ж адгазы ыд-жыдсыз жузеге асырды. Оран елдщ е д с е а эжептэу1р кетерш п калды. \"Анпыдга жеген куйканыд д э м аузыднан кетпейд>\" дегенд) казак, теп, бурый да талай бастан епкерш барып айткан болар. Kaic ортасына карай дуниенщ б ел 6epi карагандай болды: вюмет атквшектерге кемек улеспре бастады. Тодгар мен Кулжэмилэ exeyi ею тугш болып, э р тупнге тертген крй, 6ip- 6ip купэйке, 6ip-6ip мадгалы шалбар, уш кщ ден сары май, аздап кант, аздаган шай, уш м елрден мата, 6ip-6ip тымак, алды. “Э, кудай, к ез жасымызды керген екенсщ\", — деп куанды ел. Ел остш сэл д е болса едсе кетерш калган кезде Кггапбек Мэуг1лге азыдеп: — TiAeyAi, ею кдгзыда мал тиш, кррад тольш калды гой, уйще шакырсадшы, жур-шен акылдасатын эщтмем бар, - дед1 О ны д плегш ею етпей, epreci М эупл 6ip крйын сойып, кара жаппасьша алты-жеп уйдд крнакаа шадырды. С оларада Кпэпбек кептен ишнде журген оз ойын ортага салды. — \"Тад атпайьш десе де, кун крймайды\", — деген есгаден келе жаткан свз бар, - дсуу салмадгап. — Там уйге кешешк, осында келш орналасайыддегешм ушш, Hycin, Жумабекгерлдд кез1нде меш олпрмек болганын б1\\есщдер. М эселе менде емес. Мен айтайын, айтпайын, 6opi6ip туб1нде там уйге кошуд! оюмег Q3i жоспарлап отыр. Bi3 о зд й х м п з ырыд- жырыд боп жургенде, ауданныд аплрыдтандыру кэмисиеа сыртымыздан доныстану нуктем1зд[ Аддудыдтары 423

Ъексцлтан H’ iffnlceke-цлы__________________________________ Кдрауылтамньщ кдсы деп белплеп крйыпты. Ендд, амандык, болса, кун жыльша сонда квшелиз. — Ойбай-ау, 6i3 баска ауылкецеспц адамы емесгпз бе? Ак,кудык,та нем1з б ар ? — дедд Б е п м ж а н жылдамдык, танытып. — Акд<удыкдф келеек, Акдсудык, ауылкецесш е кдрай- мыз, - дедд К пэпбек эдеш ереназдеу сейлеп, — онда не тур? Bi3 тупл сонау Крцыреленде жаткдн \"Ынталы\" мен \"Теректйп\" де сол apaFa Keuiipin экелмек. Содан кешн-ак, 6opi жамырай кдрсылык, айтып кетп. Оларды 6ipa3 тьщдап отырганнан кешн Кпэпбек: — Ал енд1 кдй ар а крлайлы? — деп, суракды кдбыргадан оздерше крйды. — О сы арамыздьщ o3i жакры. — Кдйтадан Кдйшыра барайык, —десп. Эр]-бер1ден кешн айнальш келш бэрг \"Ал е з ойьщ кдлай?\" —дегенге токдасты. — Осы арада оз1мздщ жеке ауыл бон отырганымыз д уры с, - дед1 К ггэпбек. — Аккудык, кдлста крлайлы болганмен, жа.зда сура ташпы, оныц уетше жер1 соргац. Ал мына ара судын кемешнде, таудын, степнде, айналамыз ашык, маса-сонасы аздау, — деп 6ipa3 макданкырап алды.— 0 p i кдлкрзымыздьщ \"Акдказык,” деген атьша да осы ара ылайык, Тек 6ip шакдлрымдай гана теменденюреп отырсак, api арбажолга да, api Эпнрарыккэ да жакд>ш боламыз. Уйдщ шетш туп-тура ©ппрарыкдыц жагасьшан алайык, — Э л п к эм и с и е ц оган к о н е м е? — дедд Жацр-азы кдуш тент. — Кэмисиенщ бастъпы — Друлет Бералиев деген ж1ггг. Онымен акрглдасгым. \"Халыкдъщ -плеп кдлай екен?\" — деп, соган кррап еггыр о л Сондыкд-ан оз ттлеттмвд бмддрешк. Bip арызды Мукр жазсын, 6ipeyin Айтбай жазсын, бэрщ соцына крл крйындар. Кдлган жумысын кешн тары коре жатармыз. EKi а р ы з да eKi к у нш ц iuiiHAe a3ip болды. 0p6ipiH e ж ы й ы р м а с е п з д е н , б ар л ы гы елу алты кдлкрзш ы к,ол крйьптгы. — Окрппы! —дедд Кггапбек Мукдга. ©3i кш з уй кецсенщ терш е барып малдас кура отырды. — М ьша е з жазранымды окдлйьш, - дедд ол Кггапбектщ кдсына ж антайа отырып. — \"Октэб1р аудандык, ж ер ooAiMiiie. К итщ ауылындагы \"Акдказык,\" кдлкрз мушелер1 уш б1ргодддеп кдлрык, ею тутш уйден отшрш арыз\". 424

____ _______ OtGiij о/сагадан алмнда... — ToKja! - д е д Кзтапбек крлын кетерш . — \"Кдорык, era\" деме, еарщ ю реп \"алпыс era\" деп ж аз. Елу алты адам крл кротан арызга алпыс ею деп жазганныц еш секегпп жок, Ары кдрай okj>i. — \"Б1здщ етшпп ары з беру себебЬпз: мунан бурьш 6i3 Кдйшы, О ртатау деген ж ерд1 жерлеп ж урген едж. ©ткен отыз еганпп ж ы лы eric науканында осы Акрйга кеш ш келдж. Сол жылы крныстандыру жумысы ж урдь О л уакдггга халыкрен санаспай, б1здщ Ак^жазык, аулыньщ орталыгы Аккудыкрен 6ipre Кдрауылтамньщ касьшан большты. Сол жерге аздэп ецбек cipipin icren жатырмыз. Bipax, ол нукте болатын ж ер 6i3re крлайсыз, ce6e6i: ж ер! ой, ж азда кальщныц ортасына су бармайды, кргсы-жазы халык, суды кудыктан iuieai. Ж е н е ericxe, беде шебшззге алые. Оньщ успне \"Ынталы\", \"Tepeicri\", \"К двы л Ж ам бы л\" 6ip жерде. Сол кемпплшн еске алып, б1рнеше рет ары з берген едк, осы уакргтка д е й н каралмады...\" — Онымыз oripix болып журмей ме? — д ед Ж ащ азы сакцык, биуурщ. — Ж ок, болмайды, — дед! Ю тепбек. — \" М е тц ж ек е арызым Дэулетгщ алдында былтырдан жатыр. Ауызша ауаткомньщ тврагасына да талай айтканмьш. — \"...Сондыкзан азд е н eriniri сураймыз: 6i3ai сол нуктеден uibiFapbin, К ектал кдласы ньщ ар ж а т а , © im p торанньщ астындагы такафдан орын бер1лсе екен! Бул ж ерде кагата, жазда ап,ш су. Кдмба, мектеп, кексе, тары солсыйакцы уйден баскаларьш калыцаап тамнан соп>т, гарпшгген калап ecipceK деп арыз берупплер: 6ipiHuri — Жайлаубайулы, еганпп — Имадиулы, уппнип — Кдсенулы, торгшпп — Турлыбайулы...” — Ж арайды, а р жаты белом гой, — д е д Кпвпбек. — Е ед exeyiii де $Кавдазыра бер, ертец елдщ атынан апарып тапсырсын. — Омы ертекге каратып кэйтем, бугш-ак, Дэулетгщ ез крлына тапсырып кайтпаймыи ба? — д е д ол дадгъциаи. Арыз ауданга жеткеннен кейш era куннен соц Кггапбек Дэулегке жольщгы. — Окыдым. Алдым, — д е д ол муны коргеннен кулш.— Т алаптарьщ ы зра кулак, асар м ы з. Енд! к,алхоз баскармасы ньщ да ш еппмш шыгарып, квипрмесш 6i3re 6epin крйыцыз. BepiH запды ж асайы к, © й тк еш зацды дэкументп закды дэкументпен рана бузута болады. 425

Ъексцлтан flyfnlceks-tpiu_________________________________ Ауылра келген бетте К ггепбек курылыс 6ipraAipi Бепмжанды, ойдагы eric 6ipraAipi Жумэддл мен Аккумбездеп eric 6ipraAipi Мукдмегкдлиды шакырып алды да: — Б1ргэд1рлершдег1 крлкрзшылардьщ т ю р ш бшддер, Ак^удьпрган белек, е з аддымызга Акжазык, аулы боламыз дейтшдерш, баскдрмага бупн-ертен, ары з туарш дер, — л<у» Ол ары з дайын болганнан кейш, кун жильшанда, алтыншы март куш Кггепбек баскдрма жыйналысын шакырды. О Fan баскдрма алкдсына муше емес те 6ipa3 адам кдтысты. Ж урт кецсе уйш щ алдына куншуаккэ отырысты. Талайдан 6epi кулакцаньт, маселенщ егжей-тегжешн ecTin ж урген ж урт талас-тартыс жасамады. Кпэпбек сейлеп жардайды тусш дфгеннен кейш Шэгарулы Кржакдн сез алды: — М ен ара агайындык, 6ip ендме айтайьш деп турмьш, — дед! о л — М енщ найман екешмд1 бэрщ де бъчесшдер. Ертеден 6epi экелер^из Дорба мен Крржын осы ауылдын, -плеуш чтлеп, осы а з д е р д щ о р тал ар ьщ ы зда ecin-eHAi. Байтарак,тан, Огарбайдан керген жакрылыкуарын е з экем Шэгар де аз айтпайтьш. ©зше жакрылык, жасаган адамга, крльшан келш турса, эрюм-ак, жакрылык, жасайды. Ал енд( езше жамацдык, жасаган адамга да жакрылык, жасау гам кершгеннщ крльшан келе бермейдь О ны менмш деген талай жйлт жасай алмаган. Оны жасау тек б!здщ Кггэпбекгщ гана крльшан келдь атайын. Соган 6epiMi3 де к езЫ зб ен керш, е з е м р м з б е н куэ боп отырмыз. К еш е гана езш еллрм ек больш, акьфы нда Кдггайра кршып кеткен Нусштщ, Мукдн мен Оспагаалидыд, Молдахмег пен Ж етшсбайдьщ, Кусаный мен Нугыманньщ, сарац Ж умабек пен Баймолданьщ тап осы араларьщызда ет жакрш туысгары тольш отырсыгууф. Куддйшылыкза-рыцыэда айтшы, солар ушш Кпэпбек б1рдейлршд1 кудалады ма? — Ж ок,-жок, О ньщ рас, — дед! эр ту стан. — М ше, мен аман-есен отьф м ын гой, Hycin екеум1з де Ылаубайдьщ баласымыз, — деп, журтгы И-гана ду кулддрдд. — Крлында билш жокуа сабап кеткен Кдйымбелектен крлына билж тигенде К пэпбек кек алды ма? — де/ц Кржакдн крпьшьш. — Ж ок, — Оньщ да рас. — Ендеше, агайын, осы К пэпбек сендерд1 copFa итермейдд, соньщ т ш н а л ь т , ж е к е Афказык, ауылы боп 426

___________ Ж ар окмадан алганда... Эппрарыкцыц бойына мекен салайык,! Былтыртыдаи таласты крйайьп^ — Ж о, таласпаймыз, — десп журт. — Ендеше, осыган кол кетерешк! Ж урт б!рауыздан дурйрей крл кетердт Аса рыйзалары е й крлын да кегерш жатыр. Ж ыйналыстьщ кдулысын Ж айлаубайулы Мукд окэдды: \" 1933-жылы 6-маргга \"Акжазык,\" кдлкрзынын, бас крскрн алда жыйналысы болды. Кдтынаскдн алкд мушелерй Кржагелддулы, Ж айлаубайулы, Кдсенулы, Есентулулы; б1ргэд4рлерден: Уэлиулы, Ракметш еулы , Ж арболулы ; жастардан: Ш эртулы. Жыйналыс атасы — Кржагедйулы, Хатшысы — Жайлаубайулы. Bipmuii буын Тьщдалды: Крныстандыру туралы б1ргад1лерден тускен арыздар. Крныстандырудьщ нукте орнынын, крлайсыздьпы женшде. Кдулы: Ж алпынын, берген ары зы н а Караганда, б1здщ нуктеMi3турл1 аукдтымызта крлайсыз, е ш р л ж болатын емес. Сол жатый ескере келш, аудандык,жер белш ш ен нуктем1зд1 арызда керсет1лген Кектал кдласыньщ ер жатындаты такырдан depyi суралсьш!\" — Ж ацкд, — дед! Ю тепбек Ж ац тазька кдрап, — осы кдулыны Айтбайта сезбе-сез кеипрт те, .Дэулеттш, крлына тэты апарып бер. Артьшан езии барып сейлесермш. \"Ж еруйден сыздьщ ла\\п бшнедд, Hici келедГ, — деп, наурыз туталы ж уртгьщ Ke6i ж аппа уйге шытып алтан. Клвпбекттй кадимп алты канат кгаз уй. О ньщ арты иесш 1здесен. — Умбетэлшш. Кдлкрзга кампескеден тускен. Bip жаты кун/уз кецсе дегенд1 сылтауратып, тунде баласы Акдш eKeyi осындд жатады. Ж е р уйде туншытьгп кете жаздаса, мунда — рахат. Ата-бабасынан келе жаткдн эдетп оп-оцай сылып тастай алмайды екен адам: балалар болмаса, улкендер ам кшз уйге умтылып-ак, тур. Акдш элдекдшан уйк^ап кдлтанмен, Кпвпбектщ кепке дешн K63i ш нбед: ецкей 6ip тйсенек ойлар кдумалап, жанып 6ipece сгткд салтандай, 6ipece ызгарта устагандай кдрыйды. Ел п йрйн нщ e3i жайында не ойлайтынын 6L\\rici келедг 427

__________ _Ъвксцятан 'НуЬквке-цлы Энеукунп Кржакрнныц сезш 6api крлддй ма алде билпсшн к р р к р т бас изей ме? BipaK, \"Ашынган анасыныц крйнын ашыпты\" демей ме казак, халык, бутан шъш ашынган болса, кэитсе де oip бълддрер ед1 гой. Былтыр Hycin ашынганнан бар оиьш ашып айткрн болатьш. О ны ц да сез! езш ше дурыс. Солай тусшсе, солай демегенде не дейдд? Ел шпнде куб1р-сыбыр кебейсе, езге болмаса да Элсиэ °н ы сезддрер едь Оньщ ундемеуше Караганда, халыкуыц, tips, кабагы дурыс. Элде сакц-анып, ел шынын Элсиэге да айтпай ма? Ол 6api6ip айтпаса да сезедд. Элсиэ есше тускен соц, Кпэпбектен Tirrriмаза кегп. Турегеп сонд а баргысы келдд. Друлет ж ш т болгалы екеушщ ол уйде бас крсуы сирек. BipaK, ел бмгендд Друлет бммеупп м е цлд. Ол бьлмегенсидд, булар брлддрмегенсидд. Кунэге батып журген ецкей бейбак, Кейде К пэпбек Элсиэнщ багын мен байлап жургем жок, па екем деп кулдктенедд. ©згелер кусап ол да 6ipeyre тшп алайын десе, будан каймыгатын сеюлдд. Ил, кезден аман болсьш, Друлеп, эй-reyip rayip адам боп келед. Элсиэнщ ендд: yMi-ri де ж алгы з сол. Байрус, быйы л тары 6ip баласынан айрылды. Соньщ алдыцар гана exeyi 6ip ьщгайсыз жагдайда жолырып калган. Былтыр \"Акдказык,\" К рйшыньщ белше аздап апыйын еккен. Егуш еккенмен, оны казак, е з бабымен украта ала ма. кузде апыйын т у г е Кекгалдан уш дуцген экелдд. Yuieyi куш бойы жумысгы GKiprin клейдд де, тун бойы к эй п боп елген юсшле апыйьшньщ шетшде жатады. Уй де, тамак, та кереп ж ок, вздер1не. С о л дуцгендердд б ы й ы л кдлс 6 ip e y A ep Крйшыньщ белщде елйрш к е ти т. Муны ауданва шакдирды. \"Еспгем жок, бупн-ак, барып рас, erripiriH ез кезм м ен керш келеюн\", — дед| де, кун батып бара жаткрнына кррамасган, ауданнан шыга, ауылга сокдай, тура Крйшыныц белше таргкрн. Крр 6ipHeme жауып epin кеткен, ж ер кара кез болатын. Жамбылбасгауга жеткеншде крс карайды. К роил ж орга сол арцда бурьш жок, 6ip мшез ацрарпы. Ж олдан шытьш, басгау жакка кршастай бердд. К пэпбек кайтадан жолга салып крйса, крйтадан кршгаштап кете бередд. С екем алып сол жакка караганында, кальщ байалыштьщ ар жарынан элдене агарац ете калгандай балды. Эйелдщ ж аулы ш екенш э дегеннен-ак, ацгарды. Б у р ы л ьт крсына келсе, Элсиэ мен Друлет булан 428

___________ Ж ар э/самдан аманда... буилныл спыр. Крлдарындд кшжентай 6ip-6ip дорба Imi толган масак, екенш Кпэпбек бултыйысынан-ак, бидг — Ж айаулатьш мьша журкггерщ не? — дед1 жекш. — Акдумбезден масак, т е р т келем1з. Балаларра беретш талкдн да кдлмады уйде. — Ойбай-ау, кдрдьщ астында 6epTin кеткен бале ауыртады гой балаларды. Таста api, курт кезш! — Keirripin берем гой. Kinri улым ауыры п ею кун нар сызбай кэлран соц, шыдай алмай тацертеч шьнъш кетш ем. ©зЬрзд! керш, уйалганымнан тытылтаным гой. — Е, кэз1р жокуыкдд уйалатьш жагдай кдйда. Уйге бар да, Дэулетп б1здйоне ж!бер, Тэу1рбаладан 6ip тостаган талкдн алсын. М ен айтгы десш. Масак, терген сендер рана ма? — Е, жора, 6api Tepiri жур. Оздд к ерш тырыльш кдлмаса, K33ip 6api алдьщыздан шырады. Сол ауру баласы апта етпей елдд байгустыд. Аурудан елд1. Ауру, орине, аштыкуан келдг Ал аштык, кдйдан кел/у десечшг Крй, Элсиэмен 6ip сейлесш кдйтпаса болмас. Кпэпбек кишш жатып, сыртга элдеюмнщ акдфын атган тускешн сезш кдлды. Ж уреп су ете Tycii. ©crin у н а з келш тун шпнде а л ь т кетед1 ек ен дегендд есттген. Ж алм а-ж ан босагара барьш жапсардан сыгалады. Кдрацрыдан тук кере алмады. Акдф келген адам 6epi6ip алмай кетпес деген оймен, асыкдай e c k r i аиггы. Сырткд шырып, кдращ ыда ецкейе басьш ж ер уйдщ eciripie барьш кдлган 6ipeyre. — Эй, бул Юм? — дед1 салмакден. К и т элп адам токуай кдлды. Крзралмай у н а з турды да крйды. Аткдлы тур ма деген арамдьж, Kipai Ютэпбекке. — Эй, негош турсьщ? — AFa, ci3 бе? — деп, элп кдрайган езш е карай ж урдг— М еш а з г е Байкрныс ага ж1бердг Кпэпбекпч журеп тары селк етп. Байкрныс былтырдан 6epi ГПУ-да ктейтш . \"Маран 6ip пэле тенген екен\", — деп ойлады. Бала ж цтпт бкегш ен унш з тартып уйден алысыраккд экетп. Атгьщ кдсына келш, оиьщ Байкрныспю екеш не K03i жеткен сон FaHa: — Иэ, жайш а ма? — дед! жптггщ бетш е у ч и т . — \"Бугш-ерген Ж ацгазыиы усгап aKeryi мумкш\", - дейдь \"Кдлкродын lyKpiM бидайып елге тарагып бердГ, - деген арыз Tycinri. — К1мнен? О сы ауылд|.щ адамынап ба? 429

Ш султ ан Щ пкекя-цлы___________ Б1лмеймш. \"Соны а й тта кдйт\", —деген. Мен кдйтгым, aFa. — Ж арайды , ж олы д болсын. ©зщад танымадым гой, imiiieK. Танымаганыдыз жакры, ага. М ен кетпм. Бейтаныс ж !п т каращ ы лы кдр Kipin кеткен сон, Кггэпбек асыкдай Ж ацгазы ньщ уй жагына карай журдь “Ж адгазыныд озше Fana жекелеп айта салмаганы, cipa, Байкрныстьщ мега де сакуандырраны шыгар. Бэле кутан 6ipey бар-ау. KiM болуы мумган? Юмнщ крльшан келеуу мундай?\" — деп, басы кртты. BipaK, кудисгенерлжтей бул ауылдан ж ан адам таппады. — Тацньщ атуьша кдрама, — дедд Ж адгазыга. — Бала- raaFaH макан аманат. Байгазы-ак, багады 6ip уйдд. Бупн Бурк/аша жетш токуа. Мукдй сонда бастык, Ары карай ж ол табасьщ. Мэутгл атгарды К дйырма ж аккэ экеткен. С оны н ер ш ал, Б епм ж анны ц атын м н , Tipi болсак, табысармыз. \"Енд4 т у н imiHAe Э л си эн 1 о й а т ы п эу р е л е м ей -ак , к рй ай ы н \", — деп ойлады К пэпбек. BipaK, жуык, арада уйкуай алмасын да сездд. \"Апырмай, K33ip тунде келш кдлмас па екен? — деп аудан ж акда yiflMi — келсе де, Жат-разы уй д ен ш ы гы п к е тк е н сон, ке л с е екен. \"К еш е кдшып кеткен\", — дейтш. Эй, кднша дегенмен одыгандар apira болжайды-ау, Зэрш туп-тура эулие екен. Осылай болатынын осыдан о н ж ы л бурын болжап едд. Айткдны аумай келдд- ау. Ш ынында, гамдд гам жамандап, гамге гам жала жауып ж аткднын д а б1ле алмайтын болдык, K33ip\". Ж адгазы Кдйырманы бетке альш жайау узап кеткен сод тана Кггэпбек кедсе уйге карай бурылды. Бурыла 6epin, сэл apipeKTeH ак, ж аулы куы эйелддд уйден узап бара жаткднын байкады. Элсиэ екенш жургсшен таныды. ©не бойын жылы куйын куалай женелдд. Ж едел басып уй кедседен errin кетп. К пэпб екке Ж у сш тщ пайдасы 6ip тидд: Кекталдан уй согатын уш таныс уйрыр тауып бердь Аудандык, ж ер белйп \"Аджазык,\" калкрзшыларыныд арызьш крлдап, Эппрарыдгащ жагасына ж е к е крныстануга рукрат берген сод, Кггэпбек дереу курылыс салуды крлга алды. Алдымен малга баз салудан бастады. Ауылдьщ ш ел сол мал базы болсын деп уйгарды. 430

___________ QfCap окамдан алмнда... Уш уйгыр сокда там жасаудыц оцай екенше кезш жетюзген соц, ауыл ж т т г е р ! у й салуга оздерЬак, кулшынды. С еп з жщшпсе кдратай шанжа, йагаи ж уан б к ек т ей ту зу aFain табылса болды екен, су топыракцы соньщ арасына салып токракрен coFbm шъщдап тасгасац, эиш еш н тастан кдтгы боп шыш келедд екен. Б1риндеп астыщы ею аташты успне кеипрш, соньщ шли тары топыракрен толтыра шыцйдп, сейте- сейте тамньщ кднатын б т к т е т е бередд екенсщ . Тамньщ кднатын TypFbi3FaH сор, ец успне терт-бес кдтар гаршш кдлап, ортасына берене крйасын, да, оньщ ею жаръша араларын жролеу етш жщпнке агаш тесейсщ, оньщ у спне кдлыцдап кдмыс салып, сонан соц топыракрен бастырьш, сыртын ылаймен сылап тастасац, дап-дайын уй болады екен. Тек, кургыр, тастан ойып токрак, жасау кр йы н кершедд. Ежелден елге аты шыкрдй зергер, кез1нде енерш е бола Усен мен Байсакдл болыстар да сыйлы кдраран Артайлак; \"Ондай токракды мен де жасаймын\", — деп, акрфында ылайыкды тас 1здеп тау-тасгы аралап кетп. Мартгьщ, йарни наурыз айьшьщ айагын ала базыньщ алр-ашкд.1 кднаты туррызылды. Уш уйгъфдьщ там сокрднын тамашалап api уйренеш з деп кулшынган ауыл жшттер1 кезек-кезек олардьщ крльшаи токрагын алып, куректерше кезектесш журш, э р ьбер ^ ен кейш крдзу араласа, солармен 6ipre icren кетп. Epreci Батьфрали, Шал, Ережеп — ymeyi оз алдымызга там сорачыз деп тепсш ш шыга келдд. Оран К папбек мэз боп куанды. Батыргали м ен Шалра: — Эй, Ережеп сокра согар, атасы лунден гой, сен екеущ сокдфн уй иш ндеп адамды басып кдп ж урм есш , — дед1 эзмдеп.— Саспацдар, Ак^айлак, токрак, жасап берсе, кдлган жабдыгын Бепмжан тауып бередд. Жердд тузулеп сызып аласыцадр дд, сонан соц сецдер уш угаъфга кдрсы туоп крра сотасыцдар. Epreci Бегьмжан алты адамды юргпш куйуга шьп^арды. С ойтт, огыз ушшцд жылдьщ кекгемидде Акдказьщаулыишц жаца орны кдланды. Эгарелдщ, йагаи кекектщ айак, шеш. “Эй, айналайьш еюмет, кегкен кателйсп акрф ы кордд- ау. Ел ендд ел болатын шыгар\", — деп куанды Кпапбек. Бурый елде мал кдлдьфгпаушы едд, ендд елге 03i мал улеспрш 431

Ъвкоцлтан Hiffnlceke-цлы_________________ ________________ жатыр. Халыккд тарататьш малды Кдаггайддн, Мацголыйадан сатып экелген кершедд. Уш уйгыр кунше терт-бес канатган там тургазады, эр канаты ею м е ф д е н . Ережептер де олардан крлысып жаткдн жок, будар тертеулеп гаргсуде. Аудан елге тарат деп болген малды Ю тэпбек ырым дрылып, QAi согылып жаткдн жаца кррага крматгы. Bip жаты тана ашык, болганмен, уш жаты туйык, там кэдумлдей мал крралаута ыщайлы. Елдд де эдеш ж аца крраньщ жаньш а жыйнатгы. \"Ойбай, мал тараткдлы жатыр\", — дегендд естш, ж урт крлына 6ip-6ip буйда L\\e сап солай карай шубцды. — Ж амагат, ж акры хабарды мен айтпай-ак, еспген екенсщдер, — дедд К пэпбек муртын сыйпай жымыйьш.— Бэрщнщ крлдарыцда 6ip-6ip буйда, ниетгерщ жакры. Bipax, мал тимей кдлгандарыц к е й н екпелеп, буйдамен б в д сабан журмендер. Вупи мал жетпегендерщ ертецп куш аласынддр. Кдзакдыц малсыз аддм болмайтынына егаметпц к е а жетп, бул жакрылыкды ecrice, кеше арамыздэн кдшьш кегкен агайындар, балюм, оргамызга кдйта оралар. Кдлайда, халайык, бул — улкен жакрылыкдыц басы. Ka3ipri алатьш малдарыц купы болсын! Ылайым бала-шатдарыцньщ иплюне жарасын! — Айткдньщ келсш, Кггаибек. ©зщ де бала-шагацныц иплтнкор! — Ал ендд мен к е зе к п К рзыбекулы С ултагаазыга берем. 1<имге не т и е а ек енш сол айтсьш. Кдйыпбек, Бепмжан! С ен екеущ крраньщ аузы на турыцдар! Елге ш еннен жетектете берщдер. Ал кэне! С ултаетазы кек дэптерш крльша келденец устап алдыга шыкды. Кзмдд 6ipiHini атар екен деп, ж урт тым-тырыс. — \"Китщ аулы \"Акдказык,\" кдлкрзындагы еюпнддлерге ж еке менипктерше сыйыр беруге уйгарылган мушелердщ ■пзбеа, — дедд Султангазы кек дэптершен к ез алмай окдлп.— Ескерту: ауыл кецес мушелерь ж астар уйасы, кдлкрз баскдрм а м уш елерь б1ргэд1рлермен KeAicin отырып жасалды.— Сонан соц басын дрптерден кетерш Кдйыпбек пен Бепмжанга иек кдкцы. — Телешулы Кдли. Bip сыйыр\".— Солай дедд де, Султангазы e3i крл согьш ж1бердд. Оны керш бую л жыйналгандар шартылдата шапалак, урып едь сыйырлар пыскргрьш, крраньщ тубше карай тыгылды. Кдлига д эу кдра сы й ы р тидд. К дйы пбектщ крлынан ж етектеп алып былай шыкды да: — Мэ, ендд сен ие бол, — деп, сыйырдьщ буйдасын 432

____________________________Ж ар з/самдан алганЬа... эйа/и Нурбэтнмэге устатгы. Сол ретпен Султангазы ары карай о к а й бердд: I — \"Мамбетулы Батыргали... К рскарауулы Иманрали... Умбетулы Мырзахмет... Имэдиулы Мырзахмег... Есешулулы Ереж еп... Т1леукеулы Ш ал... Ж ай лаубай улы М уса... К егенбайулы Нутггебай... Ы лаубайулы Итана... Усенулы | Эбйеюм... Жакрыбайулы Сындыбек... Бурыбайулы Акуайлак,.. Ырыскелдяулы Сыйазбай... Ыскакулы Айтакрш... Саурыкулы К,ожак,мет... Ж е т п к б а й у л ы К ,айы м бек... Ж а р б о л у л ы Сайдахмет... Кецесбайулы Турдыш... С ам ылш рулы Мука... Ауранбай KeAiHi Накдыжан... Рак,ымжанулы Э к т р е ж г .. Шэюрулы Кржакан... Кум1сбекулы Айтбай... И сабайулы Кдйыпбек... К,ожагелд1улы Ж ырралац... Ш ойтабанулы Шэл1мбек... Умбеталыулы Каби... Калауулы М у к а - Шпулы Омпкбай... Эддл эйел1 Сакыпжамал. Bip уркпны тайынша... Байпакулы Алтьшбек... оган да, Толыбайулы Мукаметжан... 1<арымбайулы Тогайбай... Ракршетшеулы Мукаметкали.— Султангазы кек дэптерден басьш кетерш: — Барлыгы отыз бес адам. Таратылтаны отыз бес сыйыр, — дедд. — ТЫмге крл крйган: Китщ ауылкецес атасы Есенрулулы. Хатшысы Крзыбеков. — Ал ендд тойды к айсы ц бастайсы ц? — дедд Рэйке кепшшкке карал. — ©стш ошарылып турамыз ба? — \"Соцры туйенщ ж у п ауыр\" деген. С о щ ы тайы нш а маран тидд, б!здйане журшдздер! — дедд Мукаметкали. Осы кектемде Дутовты елпруге катыскдн Мукайдьщ ар ж акка кашып кеткенш ecrireAi К ггапбекп 6eArici3 урей иектедь \"Оран туран кун 6i3re де туы п ж урм есе не кылсы н\", — деп кудяктендд. О ны ц inici К одек жетшлш агустыц бабымен былтыр сотталып кеткен. Пенж1мнен бфеуАЩ биесш урлапты, EcryiHiue, С арозекке дейш сшталрандарды жайау айдап, Кодек iAece алмаганнан кейш, Алтынемелддц шпнде салдатгар оны ж о л бойы-ак, атып тастапты. \"Дуние кезек\" деген осы ма деп те ойга калады. Bip кезде кедейлер атка мшш, байларды бы кры рт гигендей кдллып (уу, ендд кезек кедейдщ озше де келе басгагандай. Pac-oripirin юм 6iAciH, Ж усш тщ айгуына Караганда, Кдсымхан да быйыл атылып кеппп. Ж аркентге туратын Тыншырев дейпн 433

Ъвксцлтан Hiffnheke-цям__________________ _______________ татардан жак^шда ecrinri. Кдшты деген сылтаумен 6ipey\\ep атып лоберипг Соган Караганда, атак, дацк, бак, дегенщнщ o3i байансыз нэрсе болып бара ма, кдлай? Еддщ жагдайы ту з е л т келед1 деп oip жагьшан умптенед, Мукдй кдшып, Ш анжар усгалып, Кдсымхан атылып кетсе, оны ц айагы э/й н е болады деп, 6ip жагьшан куд1кгенед1де. Ел 6ip баскр да, ГТТУ 6ip баска больш бара жаткдндай. YMi'ri — елге мал таратып жаткдн оюметгщ югнде, кудш — шетшен экетш жаткрн ГПУ-дщ куппнде. Адамды урей бекер билемейпн болса керек, майдьщ айагына таман ауаткомга келгеншде, кепш ш ктщ арасында Д эул етп ч езш е 6ip турл1 кдраганынан-ак, iini кдглп ете кдлган. Ж урт ж а н -ж а к ^ тараган кезде, ел еуаз гана Дэулетке гардь — AFa, келпфз, — дед1 ол ю рбец дауыспен. - Элдегам С13Д1 вбден зертгеген екен, у стнф д ен улкен ары з тусп. Ауаткомньщ терагасыиа жазыпты. 1шшде ж ер бвл1мше кртысгы жагдайлар да айтылган соц, о Kici маган танысуга бердд. — Юм жазыпты? Аты-жвнш керсетш пе? — Ж ок, \"6ip топ кдлкрз мушелерГ депп. — Н е дейд1? Крндай кшэмдд айтыпты? — Т1зген ю н э а TinTi коп, сонау жыйырмасыншы жылдан берпгцзд1 крзгайды. \"Байтарак, Отарбай деген байлармен сыбайлас болтан\", — дейдг — О нысы рас, екеу1мен де жакры араласгым. — О йбай, е й т т айтпацыз! К^гзык, е к е н а з, ага. \"Bip ауылдьщ адамдары болтан соц, ж уз Kepicin журдж, 6ipaK, екеуш е д е ешкэндай жакрш тарткрн емесшн\", — дегцз. — Юмге олай дегам? — Юмге д е р щ з бар ма, 6ipey-Mipey тексерш сурап кдлса, крлай жауап берершдзд! коз1рден nicipin алмайсыз ба? С в д сол ушш сакуандырып отырмын гой. — Е, солай де. Мен пале a \\i алысга ма десем, \"Мойныца шн/у, ендд соны олкш тасгауга дайындал\", - демейсщ бе? О лкш тастай алмасам, шама-шарк^ымнын, б1ржола бггкеш ме? — M iH A erri турде с ш й п тастауьщ ы з к ерек. Э й тпесе болмайды, ага. — Ж арайды , айагьша д е т н айт онда. Таты не дейдГ? — “К э м п е ск е д е н т у ск е н дун ие-м улй сп о р тага салм ай, 03i 434

___________ Ж ар окамдан аманда... пайдаланып к е т . М етербайдьщ кдизыл жоргасын aAi мшш жур, тыматын эл1 кшп жур\", — дейдд. \"Былтыр кдлкрздьщ 6ip туйесш, быйыл 6ip жылкдисын сойып, елге тегш таратьш берд1\", — дейдд. \"Тукым бидайды урлап ез туысгарьша белш берад, оны тараткдн Жанд-азыны едеш зацнан кдшырып Кдггай етгазш Ж1берд1\", — дейдд, \"Экелер! бурый болыс, би болтан Н урбек б айм ен куда болды, о ны д а ж акдш да Кдггайт-а кдшырып ж1бердд, ейткеш ол iirici Элдибек eKeyi \"Ленин\" крлкрзыньщ жылкдисын урлатан\", — дейдд. \"вю м етке кдрсы елец жазтан Ш аншар акдшмен сыбайлас, ушне кдшан ол усталып кеткенге деш н б ар ьт турган, сонымеи шюрлес адам\", —дейдд. \"Рушыл, жжтшл. Аудандык,Ж ерком бекггкен кдульпа батъшбай, солтантулдар е зМ зш е ж еке ауыл боламыз деп, \"Акдказык,\" кдлкрзын Акдсудыкдэ крны станды рм ай крйды\", - децад- Таты не едд, куаай-ау? Е, айгпакдны, \"lrrici Жакдзшбайта жасы кэмелегке толматан кыз anepin, егамеггщ ол жайындаты деюрепне кдрсы шытьш отыр\", — дейдд. Мше, ага, осыньщ 6api аз тона ма? — Аз емес екен. Ж ан е бэршщ кдтйсыны бар. \"Жок, олай емес\", — деп, теп, айта алмайсьщ. — Туу, а з Tinri езщцад езшдз устап беруге дайьш агырсыз гой. ©йтуге болмайды, ага. Бэрш щ де дэлелш келприрз. Мысалы, неге Акдсудыкдсдкрнысганбаганьщызды мен далелдеп берем. Оным, д экуметггтер1 бар. Ал ана етш таратып берген туйе мен жылкдынъщ дэкуметгп дурыс па? — Д у р ы с. М укдда 6 a p i TiryAi. О л д эк у м е н т ш з ic кддлмайды. — Ендеше, еш бале жок, бэрш дэлелдейоз. Т ек мына MiHin ж у р г е н к ы з ы л ж о р г а ц ы з б е н к и т ж у р г е н тыматыцыздьщ дэкуметгп жок, шытар? — Неге? Оларддю де бар. Кдизыл ж орга — кдлкрзддга. \"Баскдрма MiHcin\", — деп un.iFapFaH кдлкрз алкдсы ныц кдулысына дейш бугалчыр Мукдда таулг Тымак, кэмпеске пзтмшде: \"Кпэпбекке белсендд кдкзмеп yuiiri берксш \", — деп керсеплген. О ны кимей лакд-ырып тасгатанда мен б1рдеме утам ба? — Ендеше неге крркдсыз? B in t Бэрш еспп далелдеп 6epeci3. Дэулст \"6iTri\" дегенмен, оньщ ойтш оцай 6ire крймайтыньш Кдтапбетсгщ iuri сездд. Inrreri секемш ешгамге сеуурм ей ею- уш кун журдд. Арыэдьщ ГПУ-га емес, ауаткомга тускешне куанды. Упитшп кути б арит: \"Балгам, дал сондай ары з ГПУ- 435

______ ___Ъвксцятан Ш иШ кв-илы д е д е жаткдн шыгар\", — деген кудцс кецш не ез-езшен сап ете кдлды. Ауаткомга ж азган адам ГПУ-Fa жазуды кдлайша б1лмейд1? М умкш емес. Сол куннен басгап кеш бата кдсына Жумэддлдд ертш а л ь т далага, Кдйырма жакхагы такырга тунед1. \"Егер уйге тунделетш б1реулер келсе, ГПУ-дын, мега усгайтыны анык, онда Мукдн мен Ж агаезыньщ артьшан Кдлтайга кдш айын\", — деп бешндд. Кд»гзыл ж орга мен Жумэддлдщ аты н кдстарына тун боны аркдндап устады. \"Ж у т жет! агайынды\" деген емес пе, угшнпп туш кдтгы ау ы р ь т муртгай унггы. М уньщ оцай ауру емесш 63i сет . — Крй, Жумаддл, сеш де, 63iMAi де кдгйнамайын. Суйе менз, уйге апар, - дедд та щ а жуы к, — ©3iM 6ip кезде Кдггайга кдпждндарды устап ем, ендд в з м Кдггайга кдшып та оцбаспын. — Ж е р ге жарык, тускенш е шыдасак, кэйтедд? — Ж о к, OFaH деган м ен шыдай алатьш ем е с тн , кюз уйге апар. Кпэпбек уйге гарген бетге, табалдырыкдан ете бере ес- тусш бьлмей кулады. Эншейщдеп кара Kici езгерш, едц куйген топырак,тай курендтт кетп. К езш аша алмай аласурып ыцкдллдайды. У ш не барьпд, дереу Жумаддл С Ь тк б ай д ы шакдфы п келдд. О лар быте шамньщ ала к вл ещ еам ен уш бегде адамныц уйге калай Kipin келгешн байкаган да жок, О ларды алды м ен Ж ум еды к ердь Кердд де, тдл-аузы байлашанд ай сосгы йьт т у р ь т калды. Ушеудщ алдыщысы: — М унда н е боп жатыр? — дедд Жумэддлдщ кулагына ецкешп. — А уру, — дедд ол соньщ е зш у рейд ен зорра айтып. К1тэпбектщ уш кун бойы куткеш осы ymeyi екенш ол ж алт кдраганда-ак, сезген. — Н е а у р у ? — дедд э л п . Ж умаддл ы й ьпы н кдш кад етюздд. — “Жукдгалы ауру\", — дейдд. O iheyip, ес-тусш бымейдд. Y meyi 6ip-6ipiMeH у н а з , кездер1м ен рана сей л есп . Жумэддлге сурак, берген алдымен ецкешп есжке карай журдд. EKeyi со цы нан ердд. Ж умаддл арты на бурылды: О мтж бай мен Таузрбала элплердщ соньшан урейлене карал калган ек ен . О м т ж б а й eciK ж ак ты нускдп и ек какды. Жумаддл тусш е крйып ты ска шыкды. Уш атгы аудан жакдса узап, тац каращ ысына сщш барады екен. 436

OfCai/ о/смадан алимда. Кггапбек содан есш ертесшде рана жыйнады. К уга-тут кдсында к у зе т т отырран С1мтткбайдьщ кез1 ш н ш кеткен екен, куйеуш щ шаныракдд кдрап жаткднын байкдп, кдсына Тэу1рбала куана ж етш барды. — Kirain, ж ам ан крркдлтгьщ гой б1здд. К рй ж ер щ ?— Омтжбай сол кез кезш ашып алып, дереу Кпапбектщ ун- TyHCi3 тамырьш а жармасты. — Крлай, м олдеке, м ал болам ба, жок, па? — дедд Кггапбек кезерген ернш тамсана жалап. — Онын, 6epi кудайдьщ крлындагы нэрсе гой, Кггапбек. М ен крйдан б1лейш? — дедд О м тж бай к езш Кггапбектен ала кдшып. — Келш, аузына кшжене жылы су тамызшы! Ега-уш кдсык, жылы су уртгаган соц, уйкдвп кеткендей К1тапбек кдйта к езш жумды. Тэу1рбала м ен Сйушкбай ун кдтпай бакддлады да отырды. Элден уакрпта кдйта кезш ашты. ¥йкылы-ойау адамдай шацыраккй узак, кдрап жатгы да: — Теу1рбала, — дедд енттгщгареп. — Эу. — Tayip6aAa умтылып кеп крльшан усгады. — М ы н а м олдекец м е т м ал болмайды деп оты р гой. Кудайыра 6ip крй сойьш, уйге сыйраньшша Акдказыкдъщ бэрш шакдлр, бакулдасайын. — Бакулдаскдны н е а ? Кудай-ау, крйдарыны айтатьшъщ не? — К елш , а у ы р ы п ж атк д н KiciHi кд ш нап к эй те с щ , айткднын кггей берсецнп, — дедд Сичтжбай. Крй эп-сэтге сойылып, eri дереу кдзанга салынды. Ж урт та тез арада шакргрылып, 6api туе алетше таман жыйнала кдлды. Ел ет ж еп болып, copnaFa айналранда, К пэпбек кезш ашып крзгалакд'ай бастады. О м тж бай келш бас жагоша т о е буки. — Басымды кегерш отыррызындаршы! — дедд Кггапбек 'пстетп. Ж у р т ж ы м -ж ы р т солай бурылды. Ж умэдиг ж у г1рш б ары п ж у к тщ у с тш е н eKi ж асты к, алы п, К ггапбектщ аркдсьгна суйедд. ©3i сол жастыкуарды суйеген крлпы сол арада отырып кдлды. — Ал, ел-журтым, мен аралары цнан кетеш н деп жатырмьш, — дедд Кггапбек б1рден. Ж урт шошына курсш т, 6ip-6ipine кдрасты. 437

__________Ъексцлтан fLyinlceke-илы — Крй, шырагым, оны кудай бьлет та, — дрд! 6ip шал рана ун шыгарьш. — Еш кдйсьщ а эдеш кдш анат кдьлмаран шырармын, oipaK, кэтем болса, кепнрщ дер, кдррамацдар. 0кш ет: \"М алый ал\", — десе, малдарыцды алдым; \"Кшз ушн жыйнап ал\", — дедь оны алдым. \"Жок, алмаймын!\" — деп, кдскэйьш кдрсы шыга алмадым. Оньщ кате екенш укцадым. ¥ратындай бш м1м болмады. Кудайга шугар, сол кршын кез, airreyip, артга калган сыйакцы. Е/ue егамет кдйтадан мал бердь Елдщ ецсеа ендд кетер1лгенде, б1здщ куйы скднны ц да котеры генш кэйтерсщ. Ертецп тустен кдлмайтын шырармын. Ауыл-аймак, ездерщ е аманат. Ак^казыкуьщ атьш ецдрмецдер! ¥рпакы- мыздьщ жолы ак, болсьш a p i ж азык, болсьш. CoFaH ырым етшдер. О сы ауызб1рлжтерщнен айрылмандар! Талай арайын- бауырдан айрылдык, М алдан айрыльш ед!К, оньщ орнын толыктырып жатырмыз. А лалп бауырларымызбен 6ipre талай шындык, орны толмайгын к уруар eMipде, тарих та елд1. Содан сабак, альщдар. Баскд айтарым жок, Ж у р т 6ip турл1 нанар-нанбас куйде у н а з отырып кдлды. 0 a ri 6ip елер м езгш н айткднда нитей эрю м аурудьщ сан д ы р агы -ау деп, 6ipaK, сы р ткд бьлддрмей, 6ip-6ipAen орньш ан турегеп, турегеле бере сыйьшу icnerri б1рдемелерд! куб1рлеп, сулейсопа, к о щ л аз тарасты. Еы, соцры адам уйден шыга бере Кггэпбек кезш жумып кдтгы ьщ ьфанды. Бадападай ею тамш ы ж анарьш ан ддр-ддр етш томен сыргыды. E pT eci е л туе кезш де Кпэпбектш, соцры дело у зш ен ш естш: \"Ойпырмай, эулие екен-ау! Кдшан олерш де бшп жатьшты гой\", — десть Акжазьщ ауылыньщ ipreciH кдлаган Кгшпбек Кржагелддслы крфык, ею жасында дуниеден осылай етп.



Ъвксцтан Н( уЬ!секв-илы EKI IV1IHE3 Алматы Еренейге айрыкдта унады. Астана десе, дейпндей екен. Эдем! У йм ет ую, ецсел1 Президент орддсы, бдрнеше улкен муражай, кдланыц эр тусына эр берш турган тамаша крнакуйлер, салтанатгы сарайлар мен театрлар, \"Арасан\" атгы атакцы монша, эйпл1 М едеу демалыс орны, Орталык, стадион мен цирк, уп-улкен эуежай, тем1ржол ж эне эуе вокзалдары, мтшспрлйстер м ен мекемелердщ, тары тагылардьщ тамаша уйлер1 — 6api Крнаев баскарган туста салыныпты. Халкрша жакры мура кэлдырыпты жарыкдык, Ел ушш ецбек егудщ улпсз, кудайга шугар, бар екен бул елде. Уш кун 6ойры тынымсыз кэддырыстан шаршап турса да, тунп Алматыны жатар алды таты 6ip аралап кдйткдгсы келдд. Тан; атса, тшлде тумак, жаурай крймаспын деп, жетул кшндт Ереней елд1 кдншалык, сарынса, емш-еркш армансыз сейлесермш деп, ез ттлш д е соншалык, сатынтан. BipaK, 6ip дрызыгы, кеш еде бу/\\ар 6ip-6ipiMeH тек орысша сейлеседд екен. О зщ бастап э д е т кдзакцтара бурмасац, нагыз кдзакрын деп жургендердщ e3i кдзакдда сейлей алатыньш умытьш кетедт Бул жатынан, бэлгам, ешюмге украмайтын б1рден- 6ip ражап ел. Таудьщ етеп емес пе, тунп ауасы тамаша-ак, Кешеде кдйшыласкдн кеп халык, та жок, Аяндап Абай ескертгашшщ тубш е келдд. Бул улы акдонньщ атьш бурьш ecryi еспген, 6ipaK, крлына елец кпабыны ц тигеш кешелйбер! рана. О-ой, айткднда да, кднын а гы зьт турып айтады екен. ©йтш дэл айгу ушш гасшщ кеуде сарайы бэрш бшп туруы керек. Ал 6iAy ушш б эрш е керем ег бш кпктен кдрау керек. Ондай бш кпкке ж еткеннщ 6api, кезш к^дап кдрай алранныц 6api Абай болмайды, Абай болу ушш бэрш туп тамырьша дешн журектш, кез1мен кер е 6L\\yi керек. Ал кдйтш кере б1лу керепн Абайдьщ езш ен баскд ешюм де бтлмейдь Кдзакуыц нагыз крсиетп кдра шалы! — Т ем е ю ш з б ар м а? - дедд элдектм ту сы рты нан кдзакдталап. 440

ОЮи/ окмадан аманда... Ж алт кэраса, жас ж ш т екен. — Тартпаушы еддм, айналайын. — К е п п р е р а з, м ен д е тартпауш ы едДм. BipaK, ептеп ннетоам бар. lnrin алганда е с п п темею 1здейпн адеттм. — Окдсы жок, бауырым, ештеце етпейдт — Мына кара шалдын, кдсында ж у р ген щ зге Караганда, а з де, cipa, м ен сшнргы акын боларсыз ж э н е м ен кусал ниетш де боларсыз? Кдлай, успнен туспм бе? — М ен акын емесган, айналайьш. А крт кусап шшеймш де. Сондьпрган м е т бымейсщ. Мен Кдзакртанга келген крнакрын. — Крнак,? Кдйдан келген крнакрыз? — Туркиадан. TayeAci3 ел болтандарьща куанып, ата- мекенмен амандасута келш ем. — О, бэрекелдН К елщ з, атасы, тес ндтысып амандасайык, онда! — Ж ас ж ш т кушакзап ап, ею бетш ен кезек-кезек шешлдетш суйдт — Анык, казакрыз ба ез1, жок, кдзакща быетш турж аз бе? — Кдзак, жер1 турйасе де атамекен. М ен 6ipaK, казакцын, айналайьш. —- Жштпн, кушатынан босап, крлыр усынды. — Epai танысып крялык, атым — Ереней. — Мен — Асан Кралимын. Казакуа ейгьм уш Асан бар. Bipimuici — белгёи Асан Кайгы, eKirnuici — берпнде еткен Албан Асан атаптан акын, у ш пп ш а — мына ci3 крлын устап турган пакырьщыз. — ©те жакры, айналайын. — ©те жакры бола крятындай aAi ештецем жок. Ел деп келген е к ен аз. Елд1 жендеп керптцз келсе, уйге ж урщ з! Келшщздщ крльшан шай ш щ в, нан жетцз. М ен келгенше коздер1 уйкыга кетпейтш уш куплпм бар, солардьщ басьшан сипацыз. Менщ буйпп iiuin алганымнан шошымацыз, Ереке. Осы аракгьщ аркасында мен ез тауелазддш Казакртаннан да бурын алган адаммын. Крали деген крсымшаны тауелсаз деп аударсарыз, меш дурыс туонесв. Бурьш бцде кралилар мен маскунемдер рана азды-кегтп т э у е л а з бола алатын. Осьшыц барш асыкрай кулатыцызга куйып береган, уйге журщвтш! — Kp3ip кеш боп к е тп , айналайы н. Б аска 6ip куш барармыз. Жи1т мырс опп, мурныныр ушьш сипап-сипап крйды. — Бупн »шцз батыр болып турганда барып алмасацыз, баска 6ip куншр канша кунге созылып кетеш тн 6ip кудай бысш. 441

Ъексилтан Hvinlceke-цлы______________________ — Окдсы жок, дэм буйырган куш барармыз. Бупнше кдлдыра ж у р т-ак , кппкене эцпмелесеш к. Бауырым, сен маган ец аддымен желтокран о к ^асьш дурыстап тусйадрш берпп! — Мунда келгеншззге кднша болды? — Бупн yiiriHiiri кун. — Yin кунде ешгам еш теце тусшддрме/у ме? — О н шак^ы адамнан сурадым. Алматыда турып, б1рде- 6ipi сол кундер1 алацга бармапты. О ндай адамдар не тусшддре алады? ©зщ 86-жылы алацга келш кердщ бе? — Ci3 e3i Кдзакртанньщ Туркиадагы ж ансы зы боп журмещз, атасы? Ж арайды, кдлжьщ гой. Шынымды айтсам, сщдщ, Ереке, кегалщвге келмесш, казак, деген халыкцы мен Ka3ip жакры керш отырьш, сол кдз1р ж е к керш кала беретш адаммьш. Эрине, ер еж е бойьшша, кепке топырак, maniyFa б о л м ай д ы . BipaK, ж а к р ы д а н ж а м а н н ь щ к д лай да к еп болаты ны — ш ындык, Кейде м ен ж акры казакуы 1здеп сагышанда, к аби н ету ^ таре жауып альт, анырап турып жы лап алам. Ж акры ньщ кдддрш жакрылар к у р ь т бпкенде барьш бкетш е л м в гой. Толе би, Кдзыбек би, Эйтеке билер/у, кудайга шутар, ж ш айта бастайтын болдык. Куга кешелер сезЬпзге \"Ленин былай дегенд!1' крспасак, ce3iMi3 сез болмай туратын. Б1разымыз солэдетпен уш бидщ с езш д е е з сезЬпзге кезек-кезек буркем е етш ж у р м з. BipaK, сол уш бид! шын эулие к д т турган 6ip кдеиет бар. У-шуга, eripiK айтса да улкейтш аш уга эуес кдзак, соган онша мэн бермей кете ме деп, п ш ей умем! урейленем де журем. Асан 6ipa3 уакдгг ундемей кдлды. Ойланьш келе жаткдн болар деп, Ереней д е у н а з 1лесе бердь Унс1здж тым узап б ара ж аткдн сон, ептеп кдна есттлер-есплмес жетшршдд. — Тындап келе ж аты р сы з гой, э? — Э лп сездщ аярьш кутш келем, айналайын? — Ол кдй сез? — Уш бидд ш ы н эулие кдш турран кдй кдеиет? — О л — кдзакд1 кдеиет. — Кдзакд! кдеиет кеп крй, аньпргацкдфап айтшы! — Ж ап- жатык, сейлеп келе жаткдн житггщ аяк, асгы кргскд-крлекд такктллап кдлганын, cipa, шженнщ acepi болар деп ойлады. — Кдзак, улкендд сыйлайды. Ага турганда, mi сейлемейдд. Сейлесе, урыкратымен сейлейдд. Э лп уш би езара осы кдеиетп устаган. Теле би, с е з ж ок, е те акдьлды болтан адам. Ал Т еле бидд Т еле би кд>гп оты рган — Кдзы бек би мен 442