Б. Нұржекеұлы. т3

___________ Э/Сар окмадан ал*анда... жэне бутан екпелемес те. ©зш/У ед'прмек болтан адзмга куш корсете алмасац, онда ондай кушпц кереп не? Ж умабек уганде жок, болып шыкды. Уйлнбаранды ею улы алдарьшан шытъш атгары н байлады. Кдтыны д ереу кдзан-ошатын айналдырып, келшшщ 6ipiHe сэры самауырды кушак^атып сырткд жумсады. — Кдйным, журкггерщ ж ам ан екен, кдшкдлн куып ж урсщ дер ме? Б1здщ а л п кеш е К и тщ ж ак д а кетш едд. Арайьн[дарды аралап кдйтпак. Ары кдрай Ж эрк ен т тусш K^i3Fa д а б а р ы п к ,айтаты н ш ьш ар. К ,о н сац д ар , к,ой сойайы к, — дедд кдтыны, Ж ум абею п кутем д е п а у р е болмандар дегенд1 ацгартып. — Крй сойсац, крнакдан сурап сойасьщ ба? Сойа бер, — дрд1 Кпэпбек ез1лге шаптырып. — Мына ю алер — ауданнан келген кэмисие. Ауылдан он шак,ты уй Кдггайта кдшьш Kerimi, сотая кдтысы бар адамдарга сурау сап жур.— Соны айтгы да, эдеш ундемей огырып алды. Кдтынньщ беггшен кдшкдн урейд1 кдлт ж1бермедд. \"Ж ум абек ш ы нымен Ж эркентке кетсе, онда Умбеткдлимен акэ1л-дасуга кетп. Ал егер критып улгерсе, онда осы мацайда тау-таскд тыгылып жур. Уганен шыкрай отырьш аламыз ба, к эй тем Ы \" — дедд датдарыи. — Бэйбине, азд щ уйден 6ipey\\ep кеп а т алтан- екен, соны сатып алды ма, жок, жай сурап алды ма, бтлмейаз бе? — Елппбай 6ipABH суракда ала бастады. С ырт адамньщ сурагы бэйбйнет састырды. Саскднын сез/урпса келмей, Ж умабектщ к^ггыны ipny\\eri кшз шетше пзерлей отыра кетп. — О ны сы н б1лмеддк, — дедд ж асанды танданы п. — Еркек акд1лдаспайды гой б1збен. — Бэлюм, балаларьщыз бтлетш шытар? — KiM б1ледд, шакднрайын. — Уйден ш кнута себеп табылтаньша куантандай, тез турегеп тыскд бетгедд. Ею баласы да ештеце бымейпн бон шыкды. — Койтелпз? - дедд Кггэпбек Елппбай мен Кржакда кдран. — Уйдщ иесш кутем1з бе, жок, элде OAi сойылмаган крйды жеп кдйтамыз ба? — Кдйтайык, - дедд К рж ак, крпандап. — Уй weci келмейтш болса, крнганда не 6mpeMi3? Ауданга шакдпртып- ак, аныкгкднытына жетерм13. — О сы, С айм укдн кдйда? - дед1 К п э п б е к к ен ет кутпегон жерде сурак, крйып. — С оны шакдлрыпдаршы.

Уёкбцтан IHy/nMa-ipt*___________________________ О ны каитесщ? — дед| Ж умабектщ эйе/й тжсшш. — Ж агдайы жакры. К ^сган ш ьпдон сон калкрзга гарем деп даиындалып жур. \" ^ Р ем \" Аеге™н мен Ае еспгем. Кысты кутпей-ак, келе бер д е й н деп ем. Калкрзга ондай ж и тп ер ете керек боп тур. — Кеш ке айтайын, G3i б а р ь т жолыгар. К риды кдй арата ж айу ш ы ед1? ©3iM-an, жолыга кетешн. — Шолак, тумсыкхагы кунгейде шьтар... Елинбайларды Айак,Крйшыньщ жолына салып ж1бергеннен кей н Кггапбек жадгыз оз1Шолак,тумсьпдса бурылды. Крйдьщ кдйда ж айы лып ж ургенш кршналмай-ак, тауып алды. С аймукан алдынан шырып жалпылдап амандасты. Бул o3i — нагыз такыр кедей жшт. Э к е а Кдшкынбай еле-елгенше Усен болысгын, сыйырьш баккдн. Болыс елген жылы ол д а елдь Артьшда калган уйелмел1-суйелмел1 е й улы Саймукан мен Баймукдн Кокталдаты Еменакрщ деген тараншыга жадданьш шешелерш асырады. Содан кешн Саймукан Ж у м абек п паналап едд, е й осыдан ажырамай келедг Оган Ж умабек унады ма, жок, Ж умабекке Саймукан унады ма, arrreyip, 6ip б ал еа бар. Ал муныц im d Баймукрн K93ip аудандык, мглисэде. О ньщ егггеп eri TipiAey. Уш жылдай Кекталда окыды. Кггапбек оны жыйырма сепзшпд жылы кекекте 3apin аркылы Т у р й с ш TeMip жолы на жлбергп. Айнабулагуф барып 6ipa3 уакыт кара жумыс ютеген сон. Алматыга алты айлык, окуга кетп. Алматыдан курс 6rripin кдйткан соц, кайтадан Айнабулак)<а келш кэмшшж болып штедь Былтыр майда Ш у деген ж ерге тары алты айлык, окуга кетш, содан Айагозге барран. Быйыл кектемде демалыска келген ж ерш ен Ютэпбек оны Айагозге кайта ж1бермей калган. М уньщ сол жакрыльпргарын Саймукан да б1лед1, сондыкуан будан ол сыр жасырмаса керек. — Мына крйьщ коп крй озт Мьщньщ ар жак, бер жаты шыгар. Bopi Ж у м а б е к п й ме? — Ж артысы. Кдлганын кектемде Боранбайдьщ е й баласы айдап экеп крскрн. Уакрггша ма, б1ржола бергеш ме, бымеймш. \"Калкрзра крспай, осында тыккдн екен гой, — дед} Ю тэпбек олардьщ кулырын шггей ашкерелеп. — Балем, ендд уысымнан шыгып кор. Дереу кэмисиа шыгартып малый 344

___________ OfCai/ окмадан аманда... санатайын. ©знак, кэмпескеге жатады. Мундай былыры барын б!лсе, Умбеткдли кдйынатасынан езнак, кдшады\". — Ж акрш арада Ж у м абектш не Болысбек келш пе едд? М ен а т суратып едЫ, бермей Ж1берптп. Э й елш е айтсам, \"Болысбек келген жок, Сен сурагсац, саган ат беретш ек крй”, — дейдд. — О Kid кермеген шыгар. Ж о керген. Умытын кдлган гой. Болысбек пен Оспанрали кеп он шакды ат алып кеткен. — С араи Ж ум абек сонша атгы кдлай кдлйып жур? Элде KpftFa айырбастады ма? — О жатый б1лмейдд екем, маран айтады д е й о з бе? — Ж умабек озг кдйда кеткен, уш нде ме едд? — Тарертец, мен крйга кеткенде, ушнде болатьш. — Одан кеш н олай-булай шыкдсднын байкдмадыц ба? — Байкрмадым. Бугш басым ауырыцкырап, уй жакдф KapayFa заукдлм сокрады. Ж ата берпм келедд. Турсам, ею ш е к е м солкд.1лд ай д ы . У йде ш ы гар , 6 ip жакдсд б а р а крйатындай дайындыры жок, болатьш. \"Екеум1здщ осы туры сымы зды 6ip тасадан Ж у м абек бакылап та тур ма, кдйдан б к еш н — дедд шггей куддктенш. Умбеткдлиды аркд туткдны ма, жок,алде одан дд озге cyfteHepi бар ма?” — Ж ум абек ан, аулаушы ма едд? Бэлюм, ацра кеткен шыгар? — дедд жйтгтен сы р тарткысы кеп. — М ылтыры бар ма едд? — Ж о , мылтыры жок, О Kid аоды кэйтедд, ж еуге крйы да жетпей ме? Ж умабектщ сырын толык, аша алмай, кдлай ашарра юлт те таба алмай, Кпвпбек Кызыл жорранын, басьш Акдказыкдф бурды. Сол арада ойьша тары 6ip куддк оралды: ауыл кецеске айтып кэмисие шыгарткднша Ж ум абекп у р к т п алмау керек. Мына ацрал ж1пт булддруч мумюн. \"Кпвпбек с е т неге iaiApmi?\" — дей кдлса, 6ip айтар жауапты муньщ аузына салып крйган жен. — Эй, Саймукдн, мен сеш кдлкрзга шакырып келддм, - дедд кдткыддау унмен. — Кдлкрз уй салып 6ip арата 6ipirin отырайык, деп жатыр. Соган жакында кдрагай кесуге жМт жыйнаймыз, сен де солардыц шинде бол, макул ма? — Оран Ж умекец ж1берер ме екен. Айтып кореши. — Бугшайт. \"К пвпбек ага айтгы, кетем\", —де. “Эйтпесе, кдматам дедд\", — де. 345

Ъвкоцтян Я ф /Ж -улы Китщ ауылкецесш щ тэрагасы Эж иев Мукдметжан К пэиб екгщ айтканы на сенбеген гаадей еелкрс тьшдад|>1. \"Умбегкалцден уйат болмай ма? Кинкене куге турсак,кзйгедд? Эуел1 Умбеткалимен акулдесайык, кэмпескелеу кайде кашар дейсщ . \"Кдлкрзра ж е к е менцпкшьлерлд куштеп ю рпзуге болмайды'', —деп урсьш та жатыр, 6ip балете калып ж урмеймз бе?\" — деп эбден-ак, куйкалацдеды. А куры Кпвпбек ашуга мшш: \"Онде мен тура ауданньщ езш е барам. Meni жаулар елтгрмек болады. Оден ботен ауылкецесгш, адемдеры Елипбай. Кржакдар куткарады. Ал ез ауылкецеам жаудыц сыбайласын эшкерелеуден кашады. Муны калай туонуге болады? Демек, ауылкецестщ торагасы Эжиевгп де сол жаулардыц сыбайласы деп санау керек\", — дегенде барьш ауылкецеске акул rape бастады. \"Б1зд1ц баруьш ы зга н е п з болсын, жацатыларды кускаш а байандап ары з ж азьш кетип!\" — дед!. \"Мен хат танымаймын. Арыз керек болса, езщ ж аз да, езщ барьш Ж умабектщ мальш сана. Ю мнщжазганын гамтексерш жатыр. Егер Ж умабега \"Мегп жамандеп журген гам?\" — деп сураса, К пэпбек деп шынынды айт. Умбеткалиден кррыкрад, OFaH да соны айт. Ж ок, сылтаудьг келденен, тарта бермей, Ж умабекке бугш-ертен, барасьщ ба, жок, па, маган соны айт. Эйтпесе ауденга сенщ усгщнен арыз айтьш барам\", — дедд Кггапбек. \"Ж арайды , Ж ум абекш к ем пескелетк\", — дедд акурынде Эж иев азар кенш. Biparc, Э ж и е в кегшкть К ггэпбек жагдайдьг айтканнан кей ш ymiHini куш А ркдрлы га те р т адам келгенш де, Ж у м абею п ц ош агы нда кул1 FaHa кдлыпты. К у та й етш кегитп. Кекталдагы memeci мен шгаше кайырыла алмай, Саймукан да крйын айдесьш eriirri. Сейтш, Ж умабектщ сы ры айагына дешн ашылмай кадды. Содан кешн Кггапбек Эж иевке эдеш барьш жолыкуы. Муны кергеннен-ак; — Кел, Кггапбек! Кел, — дед! б эй е к боп. — Сешгд алдыцде у й ат болды, кепягш кдлдык, — Ж ар ай ды , - дедд К ггапбек ж ы м ыйы п, — каш ып к ет к е н ш т1леп, э д е ш кегш ккен ш ы гар д еп ем. Кдшып кеткеш не к у н ж ы л ы п оты р екенсщ, oFari де шугар. — У мбегкдли есттдд м е екен? Б1зге р ен ж ш журм есе болды гой, — деп, Э ж иев абыржу байкатгы. — О ньщ реггжитш p eri жок, — дедд Кггапбек кабагын ш ъггьт. — Кайьгнатасы м е т елттрмек болды. Ренжгсем, OFaH мен ренжган, ол нем енеге ренжидд? 346

_____ ______ Ж ау окамдан аш нда... — Енд1 ол жарын куйеу балаца е зщ ретгеп айтарсыц. М ен де соны ц к оцш не кдрап... 0Ai де 6ip-6ipiHe керек боларларьш ойлап, К пэпбек пен МухаМетжан коць\\ жыртыспады. Эке-шешесше Эз1ханныц жаны ашыды. Элдибектзц буларга айтпай кдшып кеткенше exeyi кдтты крйгырды. Тумысьшан жуас Нурбек цпсше сенш icxe араласпайтын, енд[ ол жоцга не icren, не крйарын бйшедг Кдлкрзга юрешн десе, OFaH акрь\\ы жетпейдд; юрмеган десе, 6ip куш кулаксьщ деп крмап крйа ма деп крркдды. Кдндай кцюылшацда да орга жол саналатын сацлау крлушы цйд, сондай сацлауды кднша 1здесе де таба алмады. \"Коплен керген — улы той\", тауекел деп кдлкрз болуды сан ойлады, 6ipaK, соньщ акргр соцында не боларына сене алмайды: тук кдлдырмай малынды тугел ортага алады екен, ейткен соц ертецдн кеш балаларга нецдд бересщ ? К унш е 6ip уак, айран iirmece, сут аузы на тим есе, ол бала кэйтш бала болады? Малыцды атюзуш етюзгенмен, “мэ, сойып ж е\" деп кдлкрз саран крй бермейдд, халык, сонда кэйтш кун квред!? Бурый жыйнап алган курт-майы болтан кунде де ол крншага ж етед1? К дйта кдлк,оздатыла рды ц кдгрылып кдлм ай оты рганы н айтсацшы! Адам баласы тамак, ж ем ей де ттрпдлж жасайды деп KiMойлаган. Адам уш куннен кейш тозакка д а уйренед дейдг Бэлюм, сойтш аштык^р да уйренш кететтн шыгар? ©зге уйренсе уйренер, озшщ уйрене алмайтыны айдан анык, Уш кун ашыкра, елш кдлатын сыйацтанады. Сондык,тан кдлкрз болура ж у р еп дауамайды, кцгрыльш кдламыз деп крркдды. ©Keci Кемекбай мен оны ц iHici Байсакдл Кекталдыц Туйтабш дейпн орысымен ежелден тамыр-ды. О лар алгаш крныс 1здеп келгенде, Кемекбай маркум арбаларьша мал айырбастап, содан алыс-берк жасап жакцшдасып кетигп. Ko3ip ол да байыган, Кудыц су ы н а д ш р м ен орнаты п, Комекбайдыц сазына алгаш жемгс еккен де сол Туйтабш. Алдыцры жылы ею м ет кулакца ж атцы зы п оны да кэмпескеледг Дшрменш таргып алды. 1стемей турран соц, тоз-тозы uibiFbm, ол да ендш icreii шыцкдн болу керек, кэлкдйып судыц бойьшан кдцкцсы рана керш ед. Акцьл сурап жакршда Нурбек сол Туйтабшге жолыкцы. Кцоы Эз1ханды кдсына ерге барды. 347

'SlUmaH Ш а U i-fiH _____________________ — Заман кдлйын, — дедд Туйтэбш басын шайкрл. — К ургаай тынбайтын сыйакды. Кулаксьщ дегенше кенддк, кэмпескесш жасады, oipax, сонан к е й н де кулакка тыныштык, aai жок, Кдгг етсе \"кулак\" деп шыга келедь Сента кате болса да кате, дурыс болса д а кате, ©йгкеш кулаксьщ. Азды-когт окдакан деген орыс буйпп жаткрцда, сендердщ кунщ крйдан кун болсын. Эбден кдасаканша крлкрзка гармей тура тур. Крймай бара жатса, керерсщ. Зан, бойынша куштеп калкрзга гарпзуге кркдллары жок, 6ipax, оларга \"кркрщ жок,\" деп калай айтарсын, Айгсац кркршьщ кекесш сонда керсетер. Соньщ акдллымен журеп суылдап зорка огыр. Крлай-крлай емес, менен ropi тыкып усгауга мумганддщ бар гой деп, окан 6ip сыйырды бузауымен, oip а т жэне терт-бес крйын крса апарьш берген. \"Н е ic-гесец де е зщ 61л, басымен берддм, сураусыз\", — деген. О л да есесше era кап ун, oip кап кэртешке бердд. \"Унемдеп ж е. Т ырып ж е. Тарты п экетуден де тайынбайды, e3ipiue ешгамге сенбе. Bipax, сен Элдибекке екпелеме.. Ж аннан кррыккрн адам одан да жаман кьмыкд-арка бареды\", — деген. Соньщ дегендерш ой сарапка салып кундЬ- туш ой кешедь Умгг жукрлац, к у д а басым. — Кдлзым, — дедд 6ip куш Н урбек Эзоанка. — ©гкенде саган Туйтэбшнщ эйел1 берген кймдерщлд кипи. — Олар кдйда? Ж аман макан керсеткен жок, — © з^м ен 6ipre экелген соц, сол жакда керген шыкар деп ойлакан гой. Сурашы, сандыкда сап крйкан болар. Эзгхан альш-ушьш кеп сыртта журген Ж аманды уйге суйреледд. Эбддреден ол кдлзыл-жасыл крщдьщ кшмдерш шыкара бастаканда, Эзкхан ещ бузыльш 6ipece экесше, 6ipece кдлзыл квйлекке жаутац-жаутац кррады. — К имеймш буларды! —дедд 6ip кезде тепсш е турегеп.— Крита апарьш таста Туйтэбшще. ©цкей орыстьщ кимш не кьглам? K eperi ж ок, — Ж улкрю тан к у й уйден шыка женелдд. — ©й, о р ы стш емес, крзакщга, — деду Буб!жан кдлзыньщ артъшан умтыльш. Оны ЭзЬсан еспдд ме, еспмедд ме, крйырылмаддл. Эбддреден шыккрн э д е й кшмдерге жэуддрей кррап Эшмхан кргзыкды. ©3ixaH кимесе, макан берер дей м е екен, дэмемен тамсанады. Н урбек пен Буб1жан тентек кргадарыныц тш н крлай табарларьш б1лмей дркдррды. — Тиме! - дедд Н урбек кшмдердд крота абддреге салкалы жаткрн эйелше. — Кейлепн, крмзольш — барш кртарлап 348

___________ Ж лу окамдан етанда... керегенщ басына win крй. Bi3 уйден шыкьш кетейж. ©3i индии кэлып кореш, балюм, кроыгып кшп керер. Эймхан, сен эпкецад шакргрып кел. — Нурбек орньшан турып есжке беггедд. — Ж ур, - AeAi БубЬкаш а иек кдгып. — Крра- крпсымызды 6ip айналып келегак. Акргр зорлап к е н а р е алмаймыз, ecriii кулык, жасайык, EKeyi крра айнальш кетш сыртга узак, журдд. Уй ж акда кез кргрларьш салып, 6ip кезде Эз1ханныц Эш м ханга iAecin у й г е KipreHiH, с о д а н е к е у ш щ у й д е н шыкдгай узак, айналганын — бврш байкдды. Элден уакрггга беспсте уйкцап жаткдн Алдахмет жылады. О ны ц даусын ести сап Буб1ж а н уйге тура ж упрм ек болып едд, Н урбек ж1бермед1 — Крй, ездер1 жубатады, —дедд жымиьш, — Крош а кишш алса, кргсылып журер, кшжене шыддйык, Егер киБп унаса, ез1 де 6ip белп 6epin кдлар. Соны айтьш бпер-бггпесте-ак, Алдахметп кагерш уйден 0з1хан шыга келдд. — Ой, кулыным! — дедд Н у р б ек кдлбалак,тай ж у п р ш . — Кушм-ау, кутим! Кро болганьщ к у п ы болсын, жаным! — деп, Буб1жан да 6ip жыгыльш, 6ip cypimn кр о ы на кдрай умтылды. — Иэ, кудай, крлдай кер! Иэ, аруак] Крныл койлек, жасы л камзол Эз1ханды мулде озгертш ж1берит. Ke3i жайнап, ©3i де езгеше куанышгы. Кдны бепне теуш, эке-шешесше opi уйала, api куана жымьщьш кррайды. Алдахмегп шскеген бон бетш соньщ жергепне тыкды. Нурбек шашынан шскеп, мацддйынан суйдд. — Tina, xiAiM таскд, менщ кроы м а к р о жетпейдд! Ой, турщнен айналайьш! — Агам ренж1месш, улша кшмш тасгауга рукрат берсш, аруагы рыйза болсын, 6ip крйьщды сойшы! — дедд Буб1ж ан куанганнан козше жас альш. — Ой, кунгм! Койлепц кдндай жарасады! Э з к а н есп п ойда жок;га к рош а кшнген-дд, Кдлкрзды куинен-кунге кушешп келедддеу кргйын едд. Оны шггей сезгенмен, оньщ себебш де К пэпбек шамалайды. Ортак,тасу, 6ipiry жаман ба? Адам баласы кдпйындыкрэ ушыраса, сол 6ipire алмаганы унпн ушырамаушы ма едд? Кэлекпп дегенщ — копшшк, солардыц 6ipiryi. Крзайсгыба дегеш — шаруашылык, -пршшк. Кдлкрзьщ — когшплнстщ б1рдескен оргак,'прш1л т . Ондай -пргшлисп жаман деунилерге ез басы крсыла алмайды. Ж ала 349

Ъвксцшан Щюквкв-цлы________________________ __ Ал арак,., осы крлкрз шыкррлы ж ург 6ip-6ipLMen жауласа басгады. ©йпсеш 6ipey малый кр!ймайдЫ| 6ipey малыцды бер деп кршнайды. \"Орган,опзден оцаша бузауым\", - деп уйренш калган халык, Аудан ш ркш асьпдыра бередг Бэрш тез-тез, кеэд ашьш жумгаиша б т р е салгысы бар. Эуел1 у т н салмай, куши туземей жатып: \"Бэрш 6ip жерге отыргыз. Бурышыаай бег-бепмен тау-тасгьщ шпне Kipin кетуш крйсын\", — дейдь Орныкуы орньш тапсьш, орыс пен уйгыр кусап там уй салып алсын дегега орынды-ак, 6ipaK, бол-болдьщ астына алып берекенд! кршырады. Bi3 баЙБус жендеп карагай кесудд де б1лмейм13, ал аудан; \"©з куштерщмен уй салып ал\", — деп ддпрлейдд. \"Обылыс тапсырьш жатыр. Обылыскд мэл1мет берутпз керек!\" —деп крркрггады. Крркрггпай аЙ1шын эчгтмеа кдлмай барады-ау. Байыпты сейлеп, баганды 6L\\in айтатындар аз. Олардыц e3i айкайшыларга жалтакуай берепн сегалдд. \"Калошекш айтыпты\", — дейтш крггы буйрыкдар каптап барады. Ол 03i орыс кершед, казак, аульш корген орыс па, кормеген бе, ешгам бьлмейдд. С е н т сойлесепн байагыдай 3apin жок, аудрнньщ айгканын тындап, айтпаганын сурамайды. Ептеп сырласатыны — Умбеткали, оньщ o3i де б1рде код б1рде шол. Сэнддбала ттрдде уйзне батыл барушы еад, кэз1р шакрфмаса, ездцтнен бас сукрайды. Куйеу баланыц кейде кепе-кернеу кршас таргып кететоп бар. Мансабы Kypibipra ушрлеу ме, 6ip турлг Ж урггьщ 6opi жаппай ушылып жагкан жакка оньщ да умтылганы, 6ip есептен, защ ы да сыйакзы. Жумабек ар жакка eniri KenceAi ол бутан айрыкща жалтакуайды. Крйамды шыгарып крйа ма деп крркады-ау, cipo. Кррыкдфньш сыйлау казакуа ежелден бар, оны крйшы, \"Ю тэпбектщ козш кэйтсек кургамыз?\" —дегендд кайьшатасы оган 6ip айтпай-ак,ар жакка отш кетп ме екен, кэйтп екен? Осы бала байагысындай ашык, емес: сурамасан, айтпайды; сурасац, сыргатпа жауаппен кугылады. Зарш кусап; \"Халыкды ойату керек. Халыкды окрггу керек. Халыккэ тусшддру керек\", — дегендд OMipi айтпайды. Неге екенш, “халык,\", \"ел\" деген сез титл аузына да туспейдд. Соган Караганда, халык, пен елдд ойлай да бермейдд-ау. Эйтеутр, эйелге аузы салымды келдд. Эуелде жакцырмаган ЖауЬар K03ip бугаи ж ан тецгермейдд. Акр1лдыльпы м а элде эйелдит ме — адам туонбейдь Bip екшшшст — оган титем эцдд крйып кегкеш. Друсы крнлай ед! Эн айткандзты ажары мен кр1лыш кандай едд?! ©лец сезге e6i бар акрш екенш де таныгкан. Ендд соддн не кадды? Кеп эйелдщ 6ipi бо/\\ды. Сол ушш Шаншар сггка тусе жаздады. О ны сол отган купщрамьш деп, Кпэпбек 350

j ________ Ж ар окаладан аманда... крнддй болды? Соньщ 6api K03ip 6ip туе сеюлдь ©3i кермеген, 03i югемеген, баекд, бвгде емчр сыйакты. Анырмай, Ж ауйарды изгердч деп ганалейдд e3i де езгерад гой. О н ж ы л бурышы К пэпбек осындай ма едд? Онда елдщ жетегш де журетш Кпэпбек кэз1р елдч жетепнде журпзепн болмдды ма? Ж ург бурый да б1реуден крркдтын, бчреу/у сыйлайтьш, K33ipде солай. Бчрак, K83ip крркрггу алдыга шытып барады-ау. — Ki-гаш, неге ушргамай жатырсьщ? Bip ж ерщ ауырьш жагкдн жок, па? — Ж ок, кдйждйддтылар еа м е туеш. Ел байгус менщ аузыма кдрайды, мен ауданнын, аузьша кдраймын. ©з»ппе icren кетейш десен icren кегегшдей ештеце бммеймш. Бьлмеген соц, б1лгенге багыныштымьш. \"Сталин айтгы. Калошокин айтгы\", — десе, маган сол зац. BipaK, бурышы тып-тыныш ел ендч булщдг Бай мен кедей жауыкры. Татулыкцы ойлап жаткдн ешюм жок, Азып барамыз ба, азгьш боп барамыз ба деп крркдм, теп. Аман-есешмде баегьщгыкуы крйьш, ел кдгарлы епн епп, су усгасам ба екен деп ойлаймьш. Кундчз аткд мшем де, барш умьпып, кдлкрздын, жумысына кулитына Kipicin кетем. Кдлай тун болып, езчмменозьм оцаша кдлсам, куддспе, урей ме, ameyip, 6ip белпоз нэрсе мыйымды кемретш болып жур. ©з туыекдньщ 03inai олирм ек болтаны не сумдык,? Соншалык,ты ж е к коргендер1 ме м ет? Ал мен оларга не жамандык, кгеэдм? — Kireiu, шаршагандда uibiFap. — Тэу1рбаланьщ алакдны Кггапбектщ бет-аузын сыйпалай кеп желке чусыйа errri. Н эзж б1лек жуан мойынта оралып езш е тартгы. — Н е болса соны ойлай берсец елд! кэйпп баскдрасьщ? Ойлама. — Ойламай баскдрсам, ойрацдап алмаймын ба? Тусше алмарандытымнан шаршаймын. Ш ынымен-ак, елге мен жамандык, ойлап журмш бе? Ж урткд жаным ашымай ма менщ? Айтшы, сен де осы елдщ 6ip шетщде журещ гой, не жамандык, жасадым Ж умабекке, кара Нусшке, баекдларына? — Ешюмге сен жамандык,жасатан жокрьщ, Кггэш. Оларддб аншейш наддндык, Олар оюметгщ кдзакты ел кр1лайык,дегенш туешбейдд, 03 бастарынан озгеш ойламайды. Ондайлармен ерегеспе сен. Ж уртгьщ укдднына да жакрылык, жаса, ук|итанына да жакрылык, ж аса ©юмет озщд! крлдап туртанда неден крркдсыц, Кпэш? — ©й, сен м е т кр р кр т ж ур деп ойлайсьщ ба? Кудай ©3i берген жанын 03i алады. Кррыкрац дд алады, кррыкдасан, д а алады. Ж умабек пен Hycin елпрмек болды екен деп, журтгьщ бэрш жау карем бе? Адал ниеттмд1 6ipey туйнбесе, бчреу туйнедг 351

Оты з еюнпл жы ддьщ каюында \"Акдказык,\" калкрзында оты зга жетер-ж етпес ту п н халды. \"Аштан елер жайымыз жок,\", - деп, 6ipa3 уй 6ip-6ip сыйырларьш калкрзлан кайта алып белМ п кегп, б^разы урейдщ ж егепмен Капайте каш гы. “Эй, айналайьш, казагым-ай! — дейдд К пэпбек кабыргасы кайысьш.— Ец курымаса кэуе епп карьш тойдыра алмайсьщ. Мадлан езгеге икемщ жокцан олесщ-ау! Ж е р ембеген халыкцыц жутка ушырай 6epeiira 6ip жылдыц шпнде-ак, белпл! болды. Ш рган-ай, еп н егудд уйрететш 6ip-eid уйгырды кайдан тапсам екен? Туыстарыньщ шднен Ж у с т тауьш бермес пе екен? Ж е р жетедд, епп уйренбесек, елепн тур!мЬ бар. ЕыдД малдан айрылдык, аша туйак, жазга дейш ж еке меншйсгщ крлында калмайтын шыгар. \"Крлыцда малы бар казак, калкрзды керек етпевд. Крлкрзга гарпзу ушш, малый алу керек\", — дейтщдер елдщ мына кутан бглмейдд-ау\". Крцыролец м ен Басшиден сггыз 6ipiHiui жылы крй сапкрзы курылды. О лар тж ел ей QKiм етке кдрайды. К эмпескеден жыйналган ауданныц крйьш сол ею сапкрзга ж ыйып берген кершедд. Крлкрзшылар норма орындауларына карай жыл айагында туспмдд б о л т алса, сапкрздагылар ай сайын жалакы алады. Bipeyre алай, 6ipeyre булай, неге ойтш егаметгщ алалайтыньш гам б1лсш. Бьлетшдер: \"Байкау ушш\", — дейдд. Крйсысы дурыс екенш тексермек-ау, cipa. Тексерш бпкенше халыкцыц тамтьпы калмай ж урмесе де. Ары ойлап, 6epi ойлап, Акжазыкдъщ адамдары быйыл тэты е з кркггауларына баруды уйгарысгы. Ал отыз еганщ кекгемшен бастап Кекталдьщ жанындагы такдега кешед1 Крлс бойы он ж т т карагай кесш агаш дайарлайды. О ларга тамак, жасап беруге бул жолы Кпэпбек Элсиэга кенддре алмады. \"Балаларым азьш-тозып кетедГ, — деп безек болды. Сонан соц e3i карагай кесуге баратын Куддш дегеннщ катыньш зорга кенддрад. Келер жылдьщ коп ici ендд осылардын, ецбепне байланысты. Аггга сайын 6ip согъш, олардьщ жумысьш e3i тексерш турады. Ал Крзанбас курдасы куга-туш солардыц касында- ©3i бш п рег- репмен карамагындатыларды б1рден-еюден уйлерше ж1берш гар-крнларьш жудырьш огырады. Елдщ, omeyip, егпепжумыска уйренш келе жагканы да куантады. Талай уй калкрзга ал! гармей отыр, талайы ар жакка ®пп алып, мундагы туысгарына урланып келш кепп турагщг Ж аи келмей, тапкандарынша ун, талканын ала келепн сыиакцы. Халыкцъщ жагдайы крлйын. Азыкдан кысылмаган уй, эй, кемде- 352

Ж а р j/самдан аманда... кем. Нормаларына карай кузде белш берген терт-бес пут бидай каншага жеггп дейсш, ¥кдтты сы унемдеген шыгар, укцшсызы , алдекашан жеп крйды. Басгык, деген е з ушнш, д е азык,-тулт такд!л-тукд1л. Bapi крлда мал калмаганныц Kecipi. Аудан: il \"Ал!\" — дед, булар е й етпед. Ендд 6ipep малый кайырып :| берсец, \"Калкрзды таратып жатыр\", — деп бале салары сазаз. i! Kepin, 6iAinтурганыца кее д р е алмайсыц, ецкей 03iде крркатын, 1 ез1 кррыкданымен крймай, сега крса крркдггатын сумдык, : бастыкуар. Кэлошекиннен ездер1 крркады, Кэлошекинмен 1 озгеш крркцгщды. \"Сталиннщ о ц крлы, ак, дегем — алгыс, кара дегеш каргыс\", — дейдг Байагыда халык, байлар мен 1 болыстан буйтш к,орыкдайтын. Б1рдеме д еш н десец, \"жаусыц\" деген балеа жабыса кетедд батыр мен крркак, тецескен 6ip заман. Ke3ip калкрзда алты бузаулы сыйыр, он уш жылкдз бар, оныц алтауы бие, жетеу1 ат; одан езге уш епз, уш туйе кэлды, 6ip а-ггы арбадан — екеу, сокадан — ушеу, ты рма — жалзыз. Крй-ешюден — уш ж уз жиы рм а ею, оньщ он жегпа ешю. Ал кдлкрзшылардыц ж ек е меннпгш де б1рдД-еюлершде жасырып-жапкан б1рдеме калмаса, кетш л М ку тайак, усгап калган сыйакды. Бастык, бул согым сойа алматанда, озгелер кдйдантабады? Быйыл гана оспп шыкрац, ешгеце емес, талайга кегер Typi бар-ау бул таршылыкдъщ. О й мазалаган Кпэпбек елдд аралап кдйткысы келдд. О н уш жылкд! мен ею епздд крсьш багатын М эупл Крйбын тауыньщ ipreciHAe Сатпакуыц бастауы дейтш жердд кдгсгаган. ЭуелД соньщ жагдайын 6L\\rici кеддг Илеул1 бидщ урпагы адам танымасгай езгерш, абден жудеп Kerirrri. Батпан муны кергеннен-ак, жылап ж1бердд. — Оку кайным, алддк крй, алччрдщ гой! —д е д кимешепнщ ушымен бетш басьш. — М ше, мынаныц 6api кцгрылатьш болды, Ку жанымыз кадды. Кайда барамыз, юмге барамыз? KiMпана болады 6i3 байгускд?! — К т з уйдщ ею жак, ipreciHAe жагалай жаткан ецкей бала. Bapi ауру. Кездер1 шугцрешп, урпиш, бастарьш эрец кетеред. Кпэпбек шггеп алай-тулей ce3iMiH сыртка биуцрместен, уцдемей торге озды. — ТТлеул), балалардца не, тумау-сумау ма? — д е д Ty6i 6ip саз басгау керек болтан соц амалсыз. Бала жеитшдей уйде тук калмады, аш курсак, журш ауырды гой, airreyip. Lunin 83iMi3 де зорга журми. Соггасац сотгарсыц, айтпадыц деме, ана бакуырьш крйган атьщныц JJ-7M 353

Ъвкоцлтан fiiffnkeke-ifnbt__________________________________ 6ipiH бупн-ертеч сойып алайьш деп отырмьш. Мыналардьщ бэрш к^фы п алсам, сопайьш жалкыз кдлраным юмге керек. Одан да осылар аман крлсьш, меш-ак, сотгатып жтбер. — К,ой, TUeyAi, кдйдагыны айтпа. А уырмайтьш бала болушы м а едч? Торт-беске келгеише кегпн кетере алмайтьш б1здш, Акдш т а адам боп кетпедд ме, е з квзщ кердд гой. — Акдиптю аштык, емес, токцык, едт гой. Бударка етемдд кесш бермесем, немдд берем? Кездер1 жэуддреп кез алдымда аигган влегпн болды 6api. \"Ортага сад. Ортака сад!\" — деп бэрш салрыздьщ кэне ендд сол оргацнан катерн cirpp крлыма усгатшы! Бекмуканш де аш, Кдли да аш, кайда барамыз? Крлкрзьща мал керек те, адам кереп жок, па? Бермейсщ бе б1рдеме? — Ж арайды , TiaeyAi, ж аньщ а ш ын баткдн екен. Сен буйтпеупп ец, ш егщ е ж е тк е н щ uibiFap. С оттаса меш-ак, ссгпасьш, бчрдеме берпзей н. Bip сен емес, кебшщ куш кеткен сыйакцы. — K eni. Алдыцкуш Бекмуканыц емшекгеп уды шетшеп кетп. Келш байкусгын, e3i ауру, баланы тойдыра алмай крлдан бердд. Еш ш нщ сутш берш талай свбидд батушы ек, бугал Тчлеулшщ урчм-бугагында 6ip ешю калмапты. Ит саумасак, сауатын еш теце калмады. — Тусшддм, TiAeyAi, тусшддм. Ж урил, Бекмукака квщд айтып шыкайын. Ертец Ж эркент, Кекталды тугел аралап aepirep сурайьш, келш балаларынды карасын. Баласы кеп уйге щ лйын гиген екен, кердьм, кез1м жетп. — Б алалары м ньщ к е з ж а с ы н а калам ба, и м бьдсш. Алдымен Бейсенбай, аргынан Нукыман кеп: \"БЬбен 6ipre жур. Кдггайга барьш байып кетпесек те, бала-шагамызды аш кадлырмаспыз. М альшды сыпыры п ап, мьша калкрз тубч аигган катырады”, — деп едд, эулие екен, айткандары келдд. — Нугыман мшш кашуга ат сураган жок, па, ameyip? ©3i келдд ме, жок, алде \"Ж М т\" жумсап па? — \"Ж Ы тш\" кеш н еспддк крй. О л эншешн 6ipre кашайык, дейдд. — Б уйпп екш ерщ бар, ендд неге 6ipre кашпадыд; — Кулжага туракцай алмай, Тчлеулшщ e3i о баста со жакуан келген. © з экем Туркан Крсталда жатыр. Оларды тастап кайдан Каггайга барам? — Е, немене, Нукыманньщ экесз Кдггайда елш пе едч? — Н усш ке крсыльш, оньщ ендд бете куйш кадды гой. Азкырушысы куште бадса, азбайтьш адам болмаиды, Кпэпбек. 354

Жаи окмадан амлнда... Кдлкрзды ойлан тапден сен емессщ, олардыц сешмен ешгесетш жом жок, ед, азгырушыден болды. — Азшрушысы Ж умабек не? Оньщ юм екешн олар бурын йлмеунп ме ед? — Е, оньщ бэрш кек деш кэйтесщ? \"Мал ашуы — жан ашуы\" дейпн дезак,еместаз бе? Малдан айрылган сон, адеглден де айрылып делдык, крй. ©гаметгщ адемы коп: дезакы елее, орысы делады; 6i3 кдф ы лсак, с е н щ ю м щ делады ? Б 13 болмасак, сенщ соде басьщ гамге керек? — Болды, TiAeyAi, болды. Айта берш м е т дешнаганда кэйтесщ. Ka3ip Кдли мен Бекмудены жумсаймьш. Кдлкрздьщ уш туйесшщ 6ipin сойып, тугел уй басьша б о л т таратып берет. Халык, крфылып делса, оньщ моласын делкрз кргламыз ба? Мудега экп жасатайын, туйеш \"жарден кулап ол/у\" дершз. Кдли екеущ куэ боласьщ. — Сейт, Кпэпбек. С ейтпесец сорладык, Б1рак,байде, сенщ сол туйе бакденьщ онша сешм/у адам емес. Эйел1 Ж ум абекке жиен, кейш делбыр-сыбыр д е т журмесш. — \"Жумабекпен дендей байланысьщ бар?\" - деп, эуел1 езш кррдепы п алмаймын ба? С оиан сон, o3i де байдеп сойлейтш болады. Еам е дурыс салдьщ, оньщ Ж умабекпен шынында де 6ip байланысы болуы мумкш.— EKeyi сыртде шьпып одеш алаш ан соц: — Э лсиэнщ д а жай-куйш бгле шыгайык, — д е д Кпэпбек. — О байгус та о д е т еггыркан жок, Салкеш мен юшкене дегаы сырдет. Соны еспгецлр, делай езш щ ол уйге ентелей умтылганын Кпэпбек байдемады, соцынан Мэупл зорга 1лесп. Ш о1нынган журек ештедемен санаспады. Оргадакы опъщ ею шепнде шодешып 0лсиэ мен .Дэулег6ip-6ipine дерсы о ты ры ты . ©згеге шамамыз жегпесе де, уй/у, aftreyip, ж ы лы усгайык, деген сыйакцы. Мэуплдеоцде кергеш мунде де дейгаланды: era ipny\\e era бала корпеге ораулы жатыр екен, булардыц юргенш бш п дебакуарын де демылдетпады. ©зше тарпден дера сур баладе ден-сал жок, бозарып, жак, суйектер бшнш кештп. Кезерген ер щ жумулы K03i пр пл л тн ен хабар берш эрец-эрец д!р1л шуаргады. Кпэпбек кулап делар ма екем деп кррыкуы, журен тамыр де1лынан жулынып кетердей суыра шаншыды, Элсиэ ернш licren, era иьпы селюлдеп, дегсгырыла жылады. Бурый бул келгенде, орнынан ушьш турегеп, сацкрлдеп амацдесатын Арулет epniii зорга крбырлатып кеп крльш алды. Кейта — муны алденеге ганалейгщдей. Бейне пешлмен дерамай, жузш 355

____ ______Ъексцлтан М иШ Ь -цлы б¥дан тайкрпа бередь Безшш кетейн десе, ал! де б1рдеме азар усгап тургандай. Крй, 0лсиэ, жамандык, шакрфма, — дед! Мэупл токуау айтып. — Кудай сакуар. \"Эй, жаным-ай! —дедд Ю тэпбек шггей епле Салкеннщ бепне уч>лш. — Ж аньщ а пана, басьща сайа бола алмадым- ау! Буйткен пр ш ш ктщ атасьша налет!\" Элснэге ол т1л кртпады. И л кдтпай да тусшпсп едг Мэуплдщ куш анау болганда, — муныга кдндай болсьш. Ол уйден ундемеген куш шыгып, карсыда ею ж уз кадамдай жердей Бекмукрныюне карай журдг М эупл eKeyi дэл орга жолга жеткенде, ол уйден суцкрглдап дауыс салган эйелдщ дппны даусы есплд1 К пэпбекгщ ене бойы дур еге калды. ToKjan, Мэуплге сураулы кесюнмен кдрады: EKeyi 6ip-6ipme урейл! карал ж о л y e n ypnmcin турганда, эюрш жылаган еркекгщ даусы шыкуы. \"Ойбай, кудай, сорлатгьщ гой! Кулыным-ай! К днаты м -ай!\" — д еген Бекмукднын, кдралы д аусы как, мацлдйдан 6ip крйгандай болды. Ke3i бакрфайып кдсьшддгы Мэуплге тэты карады. — Ойбай, сорлы-ай, мынау элп улкен улынан да айрыльш калган екен гой! — деп, М эупл ойбай сап Бекмукртаюне карай умтылды. Кгюпбек ж ол оргасында жалгыз калды. Кезшен соргалаган жасы айналаны керсегпей ж^берд!. Ж е р алемд! азалы дауыс а л ь т кеткен сеюлд1. \"AFa! Ага, м е т ел’прмей а л ь т калшы! Ага!\" — деп, Салкеннщ агалаган даусы кулагына келгендей болды. \" Д кудай, халык,тьщ к а р га сы н а н сак^а!\" — дедд шошынып. Ж е р шайкалды ма, 03i ме, — талпректеп барып бойьш тузед. Айагын, cipa, тас кащ<ан сыйакцы. — Ci3re не болды? — деп, сол сэт Э ла© аргынан кеп б к еп н е н усгай алды. — Былай ж урщЬ. Байгус-ай, ею улынан б1рдей ай р ы л ь т ацырап калды-ау! — Д кудай, Сэлкентайым аман калса екен! —дед! Кпэпбек Элсиэге суйене ексш. — Бала-шаганыц кез жасьша калдырма куд ай ! Кдгршын ем1рлердд к ^ тг а н ш а отеуш е меш-ак, ал! Осилардьщ ел1мше жазыгы м болса, айама, тап K03ip ал меш, кудай! Ал! — Агатай, ейтш айтпашы! О здщ жазыгьщыз жок, Халыкуьщ каргысы Кэлешеюнге тисш! Элсиэ мен Клтэпбек дауыстай жылап, Бекмуканыюне юрдд. 356

___________ Ж ар й/самдан алмнда... \"Буйтш журттыц жылаганын кергенш е курыйын. Ж уртган жаны м с е д л а !\" — деп туйдд Кпапбек. Сол кешге ец улкен кара атанды сойдырып, ею кун бойы кдлкрз мушелерше юлыеп тараггы. Сойган туш субел1 белшн Сатпак,тьщ бастауындарыларга берпзд1. Кдргбай мен Жакдгпбайды оцашалап: — Ел басына кун туды, — д е д таусылып. — Е е д кдйрат кмлмасак, халыкцы кргрып аламыз. Екеущ ею мылтык, алып, тап кэз1рден бастап аира шьпъшдар. Ж еу ге ж арайтынньщ бэрш атындар. Тары юмдд крсайын кдстарьща? — Рахметбайды алайык, — Ал. Экен, Кебекбайдан б4рдеме жукдфн шырар, Жакропбай. Байагыда шалма тастаранынды керш тац калгам. Мына красылшанда а1'аца ендд айанбай кдлгабысынды жаса, жаным. Аткдндарьщ болса, 6ip жапыракран келсе де уй басына ген, белш бер1ндер. Рахметбай ондайга укршты, OFaH езЫ айтармын. М ен тацертец Ж эр к ен тк е кетем, дэр1гер сураймьш ауданнан. Балалардьщ ауруы тым кеп. Жур1цдер, 6ipeyip менщ мылтырымды ал. Бегелмецдер. Туиделетш кетсецдер де кепндер. — ©юмет берген ез мылзырымыз бар гой. О з дщ мылтык, езпцзде тура берсш, — дедд К дртбай саб ы р сакдап. — Ж эркентке барсадыз, мылтырьщызды ала кетщ з. Ж ол- ж енекей о зге де ац жолырып кдлар. Берсе, ауданнан бесатар сурацыз. \"Комэпретке керек\", — д ей аз гой. ©3i саскднда оньщ саспаганына К папбек катгы рыйза болды. — Мылзыкды алмасандар, ок,-дэрМ алындар, —д ед сабырлы сабасына тусе бастап. — Асыгындар. Асыкрасандар балмайды. Кпапбек терт кун журш ауданнан дэрьдэрмегтмен карг еркек дррлер ж эне 6ip оран комекпл эйел алып кдйтгы. Bipax, булар улгергенше М эуш дщ терт кргзы, Элсиэнщ к у зы мен С алкет о дуниеге агганып та Kerimi. У-шу больш жаткдн каЙ1ылы халдщ успне келдд. Ею дэр1гер аман калкан балаларды чугел карал, 6ip кшз уйдд ауруларга ж еке босаггырды. Оньщ айту1.шша, балаларра келген ауру — сузек Дрр1герлерге гамак, дегендд сылтауратып, Сатпакдыц басгауына Кпапбек тары ею крй сойгызды. Бег1мжанды кдсына крсып, дэр1герге он кун ишнде барлык, кдлстауды аралатгырды. 357

___________Ъекоцлтан Нф окАй-цлы — Адамдар ластурады . Азык,-тулш нашар, - д е д дартер. О н куннен кешн тары кайтып кеп ауруларды карайтын болып, егде оры с Aepirepi мен кемеюш орыс келшшек ауданга кайлы. Ж акдш бай мен Кдртбайдыц аткдн ацьга Рахметбай дереу Ьатэпбектш не экелш, уйднуйге сол арадан таратгы. Т ауды ц а р к др ы м ен т э у е ш ю а елдд acupayF a эж ептэу1р хлдэлдэ болды. \"Кдлкрз деген/у сылтауратьш Ю тэпбек елд> кодэвалы ж ур\". — дейтш кдуесетпи, энш ейш арандату ек енш е ж урттьщ кез1 енд! анык, ж етп . Кар барда кескен каравайда етекке rycipin ьщвайлап алган соц, март шыга Кпэпбек а т арбамен ш епнен ойга тарггыра бастады. ©3i аралал керш, Энпрарыкцъщ -лк темен карай бурылатын тусы на каравайларды жыйнатгы да, касына уй ■пкпрш, оган Ж ыргаланды карауыл ж асап крйды. Крлына аз мыляытан бердо. Сейтш, он куннен кейш сол арата алдымен ез! кеш ш келдо. Аргынан 1ле-шала Бепмжан, Мука, Жумэдол ж етп . Айналасы о н куннщ шпнде калкрзга гарген сггыз т ак ты уй тугелге жуык,сол арата жыйналды. Журггезш щ ж анэ мекенш бурынвы Акрказык, атымен атай бердо. ©йткеш бул араньщ да айналасы ушы-кдойыры жок, жазык, ж эне буш-курайы андыз болгандыкган, к еп жер1 ашык, ак, такдор. Уй сальш уйренбеген казакца уй ж асау еге кдойын т ед . Kiprriiu кую турмак, ешюм уйвырларша там у й турвызуды да бммейдо. Ары ойласып, 6epi ойласып, акдорында жеруй жасаваннан крлайлысы жок, дегенге токцасгы. Оньщ ейтш кекейге крна калганы: ж ер у й api жылы, api жасап алута оцай, тебесш жабатын агаштан езге ештеценщ кереп жок, Огыз егашш жылдьщ мартында ecrin Акжазык, ауылы Оппрарыктын он, жагалауына орьш тепл. С ока шьпд<анша уй салып улгерейж деп, азаматгар ж ер казуга Kipicri. Акжазыкуын, ж а ц а о рны на imAepi Б екм ука мен Кали келгенмен, М эупл e3i Сатпакцъщ бастауында кадды. Оны кеш деп кршнаува Кпэпбектш, ж уреп дауаламады. Терт капы су зе к т е н ш е т ш е ге н н е н к е ш н ж ак д ш д а тавы 6 ip кдозы, Н урж екеден к еш нп терт ж асар улы ©riKe де кайтыс боп кетп. Bip кектемде алты перзентшен айрылу кай эке-шешеге он,ай тисш ?! О л аздай, iH id Бекмука ею баласьшан ол да айрылды. С еп з баланыц куш п сары шалды к а п ы куйзелтп. Оган ж аны ашьш: — Плеула атгардь1 баска 6ipeyre бакцырайын, сен быйыл к ектем К р н ы р ел ец н щ сапкрзы на сакдан ш ы бол, — дедо 358

[ ______________________________ ОЮи/ окмадт аманда... Кпэпбек. — Ак, шлп, юшкене edpai жи. Ана калган ж ал ш з Нуржекеден айрыльш кдларсыц, 63ipme елмен 6ipre ойга туспей-ак, крй. Кпэпбектщ o3i де оцып журген жок, Ж у р т кусал ашып айтып жылай алмайды, айтпесе Салкендд ойласа, inn жургга калкан итгей улыйды. Кврген сайын ко з куанышы, кещ л рахаты болушы едд. Кдллыкына, журю-гурысы мен тур-тусше щлзыкыл, к е т н кдлай болар екен деген крбалж у умггпен кдраушы едД. Кулынына карайлаган м ам а биеш е, соны Keprici кеп, осы уйге 6ip coFa кетю а кеп туратын. Ж ылай- жылай, кайгыра-кдйрыра Элсиэ байрустьщ да кур сулдер1 кадды. Оньщ кршналысын кергенде, К пэпбек козшен жас шьпфай, алтей жылайды. Inline теплген ж ас ер т бон озегш кунде куйддредь С ейпп шгген тынып жургенщде, айак, асгы ауырып Садьж, та дуниеден кайтгы. Ею улдан айрылу оны оцбай ойсыратш. \"Акжазык,тьщ\" оздершен жогары жакда келш орналас- канына Аккудыкцан курыдран \"1^ызыл Ж амбы л\" калкрзы наразы болды. Оньщ астарьш Кпэпбек озшше укды. \"Кдлзыл Ж амбыл\" калкрзына б1рискендер непзш ен кдрабек ж ане ептеген турсын руынын, адамдары. Оларра крса 6ipa3 солтангулдар да бар. Ел жакэшдаран сор, ол солтангулдардьщ ез руына крсылтагсы кеп солщылдайтыны с е за з . \"Кызыл Жамбылдьщ\" буларды жакцырмауьша 6ip себеп сол. BipaK, басты себеп ол емес, баска: олар буларды бас жарына шьпъш кеткеткенш унатайды , ойткеш бул аралдн суды \"Акжазык,\" олардан бурын алады: комейге жакрш. Акрфы судьщ комейш кргзранам деп, \"Кроыл Ж амбыл\" кдлкрзы оргалык;гарын Кдйырманьщ ш ыры с жак, бетше, Улкенагапггыц астьша сала бастады. О ньщ утылыс екенш Кпэпбек б1рарн-ак,сезд|. ©йткем ол арата орын тебу— ергецп кунд| ойламагандык, Улкенакашпен ею арасы б1р-ак,шакр1рым жер. \"Улкенакаштьщ\" e3i кргсылып отырган крлкрз. Судьщ аРРы жакындары \"Кызыл ж ар” калкрзыныц орталыры мен Улкенагаштьщ ею арасы ею жуз-ак, кадам. ©йтш ган ’прескен ауыл акыр тубшде 6ipm-6ipi жутып тынады, дербеспгш сакдай алмайды. Сол жакын ойламай отыр олар. Кокекп казак, ежелден кекезек уакргг санайды. Ж уанньщ жпцшкерш, жщшженщ узьлетш кез! — осы. Bypi.ni бмреуде бар болса, баскака соньщ ce6i тиеттн сыйакды едд, кэз1р ж ург 359

Ъвксутан H vhkeh-цлы_________________ _________ тецалд1: бэршде д е ж о д \"Аджазыд\" крлкрэ&вдаш сггыз уйд дэл кэз1р алты бие м ен алты сы йы р азар асырап отыр. Кулынын емвген сон, алты биеш сокдга салады. Алты сыйырды сауган сон, сокдга салатьшын сокэга. арбага жегетшш арбага зкетед. Алты сыйырдан шыдкдн сут — ж ас балалы уйд асырап отырран жалгыз нэр. Балалы уйге тадертец Тэу1рбала е з крлымен тосгагандап болш беред. Крйбын тауыныд шыгыс ж а д етепндеп ж азы д ежелден Ш ет Ж амбы л атанады. Сол араньщ желкесш — Ж амбылбастау дейд. Шетжамбылдьщ топыраты дунарлы кершген сод, быйыл сол арадан он гектар жерге РУтэпбек кдктгыд ылгалы кеппей турып сокд салдырды. Кдйшыныд белщдей емес, бул ара кектем шыгысымен-ак, ысып кетед, сондыдтан сол apaFa кэрай Эипрарыдган дереу арык, та •еддырып жатыр. О ны ж ург кэз1рдщ озщде \"Басарыд\" дейд. Крлкрз ушш о ны д басгы арык, екеш де р а с Кдйшыныд белш ею кун журш аралап кайткдн Кпэпбек е н д арык, казрандар мен сокр салгандэрды 6ip бадылап кдйтуды уйгарган. Эуем уста дукенге содгы. Бугыбайдыд Адгайлагы аш ы д еокген муны керш, сырткд шыдгы. Маддайы тершш, ж аркдн унмен амандасгы. Адгайладш д 6ip мшез1 — жумыс к е ш е ете кещлд ж уред, Kepicinme iccb стшргадлд шеке тамыры тырысьш, гаош жадгырмайды. — Кетпен шыддау кеп уакдгггы алатьш болтан сод, Сыйазбайды арык, басьша жзбердм. Крлма-крл сол арада шындап б еред. ©31м мына бала екеум Ь сынгандарьш жендеп, ара-арасыдда баскр нэрселерд де жасаган боп жатырмыз. Д у к е н н е н ycTi- б асьш д агы п С ам ы лты рды д М удасы нгыктн. Адгайладгыд \"мына бала” деп турганы— сол Кпэпбек олардыд крсында кеп турмады. Туе ауранша Шетжамбылга барып крйтьш, тусген кейш ауданга согуды ойлаган. Крнысгану жагдайьш Дэулетпен акдлдаспад А ры д крзрандардьщ кдркргны оны кртгы куантты. Кдзы л жоргамен крстарына кеп, рыйзашыльпын жасьфмай: — Эй, бэрекелде! Ж акры icren жатьф екенешдер! - д е д мадгап. Атьш ан туеш ж андары на кел д. Bepi жабыла кеп крлын алып жатыр. Кд1лшылдаган ж т т г е р шетшенжудеу. Ашты-тодгы жургендер1 турлершен кершш тур. Bip демеу се з айтк д сы к е л т е д , б!рад не дерш бъчмед. — Э лп Крзанбас крйда жур? — д е д саскрнынан Бепмжадды ца,еп. — Ауылга кетп. Сынган кетпендерд ап кетп, — д ед Крби. 360

___________ Ж ар окмадан аяганда... Кпвпбек ун-тун аз крйтадан аты на мшдд. М унтаздай боп жатк,ан ары кд а су й сш е кдрады . М урты н сы йпап, мыйышнан жымыйды. — Мынандай арык,ты к^зиан крлдарьщ алтын екен, жптггер. Шетжамбылга жеткен куш 6ip крй сойып той жасап берем, — дед! кызыл жорганы жолга салып жатып.— Ш ындарынды айтш ы, iiirrepiHAeri е ц мык,тыларьщ и м екен? — ©й, Крлига жетпешпз, — дед1 Кдби Мэуплдщ йнсш кез1мен мецзей кулш. — Батыргалый мыкцы, —дед1 Тогайбай кетпеннщ сабымен Мэмбетгщ Батыргалыйын нускрп. — Менщше, era Мырзахметген мыкцы ешкрйсын, жок, — деп, Тыеукенщ Шалы кулдь Умбетгщ М ырзахм еп мен Имэдидщ Мырзахмеп катар тур екен, ездерш мак^ап ж анф ш а маркдйып, 6ip-6ipiHe карал жымьщ-жымьщ ericri. — Дурыс екен, — дед1 Кпэпбек те кептщ ыкралымен куммдеп. — Той куш оцад осы мыкхылардьщ бэрше 6ip-6ip уыстан май асатам. Уэдем уаде. — Кетпм дегенд1 ацгарзып, кеппилшке каратып камишсьш кетерш ед , кузы л ж о р га оны озшше угып, ьгщый жонелдг Ж уртган узай бере К пэпбекп 6ip ьщгайсыз ой мазалады. Ж ацагы Кдби Умбеталынъщ атына жазылып жур. Ал ез э кеа — Ж умабек би. Ж умабек кампескеге шгш, ж ер аударылып кеткен. Умбеталы — imci. Ктгэпбекке салса, Ж умабекп емес, Умбеталыны ж ер аударар е/у, ам ал не. Карабайдан да откен хас сарац-ау. Ондай к а п ы адам болмас. Жумабек, жалпы, жакры raci, \"©-е\", — деп егаре сейлейтш вдел бар едь Ж алгыз кызы Баспакцы Ахметкали дейтш ж алш з басты албанга бер/ц, кэз1р ауданда. Кулакгьщ баласы болудан кдшып, Умбеталыныц баласы болганда Крби не угады? Оньщ тарихьш булауылда гам бшчейд!? Усен болысгьщ баласы Эбгляюм жур гой эне е з экесше-ак, жазылып. Экесше бола баласын куй/уру эдл ег пе? Эбыагам мен Кдби, мысалы, гамнен кем icren жур? Эй, осы: \"Байдьщ баласы. Кулактьщ тукдгмы\", — дегендд егамет емес, одан берплердщ ездер1 шьиарып журген шьпар. ©гаметке адамнын, ата теп емес, ез басынъщ бершендш керек емес пе? Шегжамбылда1’ы сокдга К пэпбек эдеш Ж ащ.шбай мен Жыргалацды шыгарган. Сешмд> адамга берш, сак, болмасац, K33ip ieMip атаулыньщ куны ете жогары. Сынык, гырма, кетпеннщ басы дегендер — коддмпдей байлык, Тем1р-терсек, 361

__________Ъексултан ftif/nkdce-цлы тон-iuriK тапкдидар К б а й т а апарып асгыкдф айырбастап кдйтады. \"Ел кулага — елу\" деген, оны Кпэпбек еспп, бшп жур. Кпэпбек ауел1 жщ ш же тутшдд байкдды. \"Мыналар жера) ертеп ж ур ме? — деп кудцсгендд де, е р гп ц олай жыйнаку тупц дем ейп т та г а есше тусп. Тже сад тупнге гфрай тарпы. Такцгр ж ерге агаш м оська т е л е к и 1лт, астьш а от жагып крйышы. Ж аны на кеп уциип карал едд, шелекгщ ишндеп кур су кершдд, “Э, шай екен гой\", — деп ойлады. Муны керш, Ж ыргалац мен Жакдлпбай сокдны токдатты. — Ш ай irneriH мезплдерщ болды ма? — дед! эаддеп. — О л ш ай емес, ага. — Ж а к р т б а й жалтакдвп Жыргаланда карал е/4. ол ештеце еспмеген адамша ецкейе басып жымып барады, сонан сон, ыржыйып Кпэпбекке карады. — Сорта. — Крйдагы сорта? — Кпэпбек api састы, api урейлендд.— Ненщ сорпасы? 1шшде ештеце жок, крй. Ж акдш бай жалтакуап т а г а Ж ыргалацга кдрады, Ол ундемейдд н е басьш котермейдд, Таскерец адам кусап темен кдраган куш тар ты п келедд. Ж акд ш б ай т а г а ырж ы йы п желкесш касыды. — С ока айдагацла. топыракдыц астынан шыкдсдн куртты ж ейм!з деп, кдраторрайлар к еп уш ьш келедд. Кдмшымен таргьш кдлсац, ты рац асады. Сейтш мен уш-тертеуш елпрсем, ж унш жульш, мьша K id со р та кдйнатады. Кунде еспп 6ip уак,сорта шлп ж урш з. Эйтпесе, атка жесе алмай, айагымызды а л ь т ж уре алмай каламыз. К п э п б е к ундемедд. Танданбады да. К дйта тапкдырлык,- тары на дэн рыйза. Ж ыргалац байгусгыц айьшты гаоше буплш кеткенш е ж аны ашыды. Тамагына ж ас туйш п, кез1нщ айналасы шымырлап крйа бердд. \"Экец болмаса да, экендей ецб ек сйцрдд. Ренж нпе!\" — деп едд елер алдында ш еш еа маркум. Бугжец кдгады байгус. Шынымен-ак, урсады деп крркцш келе ме екен? О пъ щ касына келш, Кпэпбек атынан тусп. Шылбыры- нан устап турьш, 63i ш елекке жакдлндады. — Кэне, ыдысьщ бар ма? Экемш сорпаларыцныц дэмш керешн, — дцлд Ж акцш баша. — Зох, зох, - дедд Ж ы р га л а ц б асы н ш айкдп. — Ш шркенешщ, кипе! — Экел, жшркенбеймш. Кудайдыц ушып журген кусынан да ж ш ркенем бе? Ж ок, менщ ж аны м сендерден артык, га? О гтыц кдсында кегерш турган крс туп сексеуиддц 362

___________ Ж ар з/ииадан аямнда... арасынан Ж а к р т б а й Kip-Kip дорбаны алып, оньщ шинен сынык, ернеуы Kip кржалак, тостаганды тары шырарды. Топырак,-топырак, алакрнымен тостатанныц iixri-сыртын 6ip- 6ip сыйпап, ш елекке салды да ж1бердь Ж а р ты тосгаган кдра сорпаны ш п , К ггапбекке усынды. — Bip торгайыцлы кршмай турсьщ ба? Сал 6ipeym! — дедд Кггапбек эзы дей жекгп. Сексеуглдщ 6ip шыбырын сындырып екеп, 6ip торгадды шелектщ шпнеы ш п шытарды. Кггапбек устал керш ед), ысгык, екен, тостатанга салдырды.— Мэ, атг а устай тур, — деуу де, m end сексеуьед 6ip теуш жапырып, устше барып отырды. — Иэ, бюмзллэ, — д е д сорпадан 6ip уртгап. — 0 -е й , мыналарьщ дэмдД гой! — Тостаганды жерге крйып, крраторрайдын, 6ip борбайын жудып алып аузына салды. Салды да, тамсанып басьш шайкрды. — Ой, жарыкдык, айнымаран кеюлжтщ erri. Ой, тоба татп болады екен-ау, э?! — Кггапбек шынында да суйсшш ж ед . Артынан сорпасын 6ip-aK, ciMipAi. Ш ып-ш ып терлеген маидайын орамалын алып асыкрай, мадраз паддыкден суртп. — Мэ, оздерщ шпддер, — деп, тосгаранды Жырраладга усгатгы.— Мен енд1 уйге сокрай-ак, аудрнга тёсе кете берем, туею аегьщ кереп жок, —д ед кулш. — Ал жарайды, асыкдай тамакданып алыдарр. Кггапбек Кекталга дейш жарты-ак, сагат ж урген сыйакуанды- Ауаткомда еппом крлмапты, туею демалыскр тап келштг Е о к кузетш отырранды epci кершг-уш жакрш Умбеткрлидйоне барды. Обалы не керек, кррындасы мен куйеу баласы курак, ушып кррсы алды. Дагтаркрн успнде Кггапбек Эбубэюр жайында эдп м е крзгап едд, Умбеткрли омы бурынгы эдеттмен Шп вкетпедг \"Апырмай, осы бала агасымен араздасып крлмады ма екен?\" — деген ярамдик гард! Югапбекпд ойьша. Аныкд-агысы келдг — Куйеу бала атацмен байланыегы узгенещ бе, немене? Умбеткрли крт-кы зы л боп кетп. Ce3iri нысанага дал тиген сегал/у. Ж ауЬар да K03i жыпылыкуап 6ipece бутан, 6ipece куйеуiне теменшпегей кррады. Бул бымейтш 6 ip сы р бары белгШ болды, — О Kici егаметп алдаган боп шыкуы, — д е д Умбеткрли эзЬл мен шынныц ортасьшдары мыекылды жымыйыспен.— Аргыныц таза емесш бш вннен кейш ауылга барып нес! бар, журе бермей ме осы жакуа. Бурынгы Едбекгш крзак, Kroipri Keren аудрныныц 16-ауылына кррайды о гасшщ туган жерт Сол араньщ кедейлер! жыйналыс анштггы да, мал-му/нон квмпескелеп, взш ж ер аударып ж1бершп. 363

_________ _Ъвксцлтан М цШ Ь -цлы Е, кэмпескелеу уш ш де себеп дэлел керек емес пе екен? Эбубэгар немене, бай ма екен? — Байдын, баласы дейдд. О гасшщ aKeci Ж уш с Ныйазбеков те, атасы Ныйазбек Сексенбаев та — бурьш сэбет егамегше д ей н болыс болтан адамдар. Оньщ бэрш ж ергш кп ж ург жакры бидад. Ж апкрн ж ала емес, ал ендд анык, шыдлык, О гасшщ e 3i патш а зам ан ы нда соткд ттлмэш болтан. Сол кдязметш пацдаланып кепиплйсп крнатан деп керсеппп. Себег егамеп орнатаннан кешн Дутовты елпруге кэтысгым деп елдд oripiK алдатан кершедд. Ж ы й ы р м а сепзшнп ж ы лы — кэмпеске алдыдда — байларга: \"Малдарыдлдл курт\", — деп алдьш ала акд>1л-кедес берген кершедд. Соньщ бэрш дэлелдеп, Нусшбеков деген Kid кэмпескелеипи. Анытьш бймеддм, айгушылар: \"Бес жылкдч, era сыйыр, он бес крйьш крлкрз ортасьша алды\", — деседд. ©3i ж ер аударыльш, кэз1р Алматыга кешш барыпты. А ры зд аны п , ад тал у д ы д со д ы н д а ж у р екен. Еступмше, республика прокурорьшьщ кем егаш а Мусин деген Kid icm кррап: \"Ж ушсовнкулаккажаткдлзу— кате\", —деген тужырым берйтп. BipaK, оны aai Казатком тексерш 6eKiryi керек екен, сол жаты кешеуыдеп жатса керек. Эбекед эр жерден танысгарьш щдеп, сэбет егамеп тусыдад icrereH кдвметгерш куаленддрегш документ ж ы йнааы рьш жатыр дейдд. — Е, оны Жаркентгеплердщ 6api бмедд гой. Кдсымханныд о д крлы сол емес пе едд? — Кдсымханныд e3i ж ер аударылып, айыпты болып кеткен сод, оган кдтысгы кдпметгерш айтуга болмай калган сыйакды. BipaK, кезшде улкен чеканьщ е к ш Петерстен алган куэлж кдтазы бар екен, е д сешмдд документе сол кершедд. Ж эр к е н тге катар icrereH Гайнуллин деген oipey де куэлж 6epirrii Н емен 6irrepi эз1рге белпаз. — Е, кудяй сакуасын. О н алтъшшы ж ы лы патшага кдрсы куреске де кдтыскдн Эбекед. Тек сол ата теп деген бале кршын тимесе, кайтер дейсщ, акуалатын шытар. Нусшбеков деген гам? С ен тануш ы м а ед? Кдндай к еп бар екен олардыц? — Б ^м ейм ш . Нурбай, Нуракдш, тэты б1рдеме деген — уш атайынды екен ездерк Кезшде Эбекедшд де тырнаты соныд 6ipiHe батгы ма екен, кдйддн б1лешк. — Апырмай, осы кекиалддк бэр^пздд баудай туарм есе деседпд. Тап ж ауы дегендд буркемелеп талайдан талайлар кек кдйтарып жатыр-ау. Умбеткдли ундемедд. О ны д у д д еп а келмегенш утьт, Кггапбек те э ц п м е т apire ербптеедд. EKeyi уйден 6ipre шыкды. 364

___________ Ж ар о/шадан аманда... Умбеткали жайау, К пэпб ек атпен — eKeyi кецсеге дешн кдтарласа ж у р т у н а з келдд. \"О сы ку йеу баланы ц iiuici дуниесшде 6ip езгерш бар-ау\", — деп сезжтендд Кггэпбек. Дэулет огаи кецсе алдынан жолык,ты. Атын байлаканша к у т т туры п, к е ц с е с ш е К ггапбекпен 6 ip re ю р д ь \"Ай, айналайын-ай, сенщ 1зетщ Yмбеткдлилардан кеш артык, жатыр-ау. Аман болсац, алыскд барасьщ\", — дед! нитей суйсшш. ©нд кара жнтгпц эдем1 мшезше керген сайьга к ецш ■гойады. Керген сайын ттлеуш илейди — Жакцгнда крныстандыру кэмисиеа азд щ ауылды да аралайды, ага. © зщ в басы-касында больщыз. Ke3ip олар Басши, Крчы релеч жакды зертгеп 6iripin кдлды, — дедд Друлет б1рден юке кешш. — Дэулетжан, езш де соныц жайьш акщлдасайын деп кедддм. Ж урт ©илрарыкдъщ бойына орналасып крлды. Bepi ж ер уй крзып Kipin алды. Ендд оларды т а г а баска жакдсд крпацлэтып ж ургенМ з кдлай болады? — Оны алдын ала айта алмаймын, aFa. А уаткомньщ терагасы мейлшше кеп ауылды 6ip ж ерге 6ipbcriprici бар. \"Б1рнеше кдлкрздьщ басын 6ip арата крсьшдар\", —деп талап крйып отыр. Ipi-ipi елдд мекен орнатамыз дейдд. — Ipi-ipicine карсы емесхпз, йрак, б1рден кала орната крй демес. Ж эркент те 6ip-aK, жылда кала боп орнай калган жок, шьтар. Халыкка крлайлы жакын да ойласайык, Ж асыратыны жок, крнысганудан Ke6i кашады. Еснген шыгарсыц, осы Эппрарыкдыц бойьша кешем1з дегешм ушш, алты-жеп ез агайыным меш елпрмек те болды. — Иэ, ага, ж урт кдшып жаты р. О ньщ ce6e6i тек крныстанудан емес. О ны шшцз 6iAciH, 6ipeyre б1рдеме деп журмегцз. Кеп нэрсеш асыра с1лтеп ж1берддк. Ж ы йы рм а алтыншы Ж1.1лы санакда осы 0icra6ip ауданында жыйырма бес мыц ж еп жузден асгам адам болса, ал отызыншы жылы отыз мыц болып, быйылга акранда содан он ж ары м мыцдай Fana калыпты. Ж ыйырма мьщдайы жок,деген сез. Бул жакры емес, ага. Азайып жатырмыз. Kerin жаткан да кеп, елш жаткан да бар. Оны саралап санаган ешюм жок, М ен о зге 6ip сумдык, айтайьш, елддц аш ьау себебш содан-ак,ацгарасыз. О ны езицз АР купле керш журген боларсыз, 6ipaK, coFaH кеп ад ам мен бермейдд. Mine. — Друлегусгелш щ тартасынан ею букгелген быланкы а л ь т окрш басгады. — Быйылга жылдыц 6ipiHiui NiapnJHAanJ мошмет бойынша, баска жылдарды айтпай-ак, крйайын, былтьгр аудандага жылкцшыц жалпы саны 7530 365

Ъвксцлтан Лф>квЬ-цлы__________________________________ болса быйыл соньщ 3163-i гана далыпты, 42 гврэсентке азайган. Сумдьщкрй, ага. М ал курыган сои, дазакда курымай кэйгеэд? Кэуе екпейда кэрш ш ю жемейда етген езгеш тамак, демейд|, етген езгеге икеш де жок, халык, 3690 сиырдан 2488-i далган. Тен ж артысьшан да коп. Крй 5503-тен 2998-ге, ал ешю 3212- ден, 359-га тусигп. Ешю байгус кдфыльш б т г т мулде. Кдйта халыкуьщ кэйпп жаппай кырылып далмай огырганына дайран далам. М ына сыйпырдьщ 6opi купыйа, ага. Айтуга болмайды. Муны корш отырып, халыкуьщ неге дашып жатданын далай тусшбейсщ? Халык, далкрздан дашып жатдан жок, ажалдан дашып жатыр. Ал езау з шыныцызды айгьщызшы, каз1р юмде ж еке м еноак мал далды? М алы бар далхозшы бар ма ауыльщьщда? Болса б1рд1-екш гана. Болмаса, олда жок, ©лерш керш турьш дашпаганда кэйгед! ел? ©л1мнен дашданы ушш тагы оларды айыптаймыз. Быйыл1ы жылдьщ акранында б1здщ аудан токран трэсентке далкрздандырылды. Ал еси-рзде ме, б1здщ аудан мен Кдрдара жаппай калектштендфуге жатпаган. Кэз1р оньщ 6api умытылды. \"Бол-бол! Тездет!\" — дегеннен басданы бълмей барамыз. Басгыкуьщ 6api сыртган келген. Ергец 6api де кегедг Ел б1здш. СЗз бен 6i3 даламыз, ага. Ел далмаса, ci3 бен б1здщ юмге керепмЬ бар? — Эй, жаным-ай! Дэулетжан-ай, жакры айпъщ-ау: ел болмаса, 6i3 екеум1здщ юмге керепмЪ бар? Комейшд1укуым, айналайын. Крлымнан келгеншше ел1мд1 аман сакуаймын. ©леем, солармен 6ipre олем. \"Крзакртанда кдлкрздастыруды отыз екшпн жылы айакуаймыз\", — депп Калешокш. Соган улгермей даламыз дей м е екен, кекгем шыга Сатылыдагы журтгы бастыкуар Аралтебеге KoniipAi. Кдшак,пен Токуар кшз уйлерш ел шетше акеп Кулжамилэмен датарласа тасп. Аралтобе — гашкентай гана ауыл, кдгрдагы дазакуы жан-жакуан соган зорлап жыйнады. О нысы — отырыкцхыл егелпз деген эрекеп. Крггайга дашып, Кекгалдан д а т а оралгагшан к е й н К/нчак, пен Курж ж т орг ай турмеде ж атьш шыкуы. Экесшщ омарга усгаганы, сауда ж асаганы, соньщ ардасында бай болтаны, ол аз десец, enai Крпайга дашьш кеткеш — соньщ 6api Кдшакда айы кр ас сор болды. \"Э ке-ш еш ем нен безддм. О лар м е т адасгырьш тасгап кетп\", — десе де, оган сене крймады. Малдан, омартадан айрылган Кдшак, амалсыз Токуар exeyi мшш келген атгарьш Кргалыньщ 6ip орысьша ею дап бидайга 366

___________ Ж ар окмадан аманда... айырбасгап, ж ы л бойы соны тырып талшык, егп . Тартьш ала ма деп, оны дшрменге апарудан да кррык,ты. Быйыл кектем шыка бастыртардьщ буйрьпы н ею етпей А ралтебеге кеигп. Токуар екеуш щ 6ipAeH-6ip кр р еп тецн щ шине ты кдан 6iTey бидай мен ж ер кдзып тык^срн жалгыз балшелек те 6ipre- 6 ipie таусылып келе жатгы. Бай улыньщ оз!мен e3i бон белектенш калганы ауылсабетке тары унамады, ендг \"Неге калкрзгаюрмейотырсьщ?\" —дептшсп. \"Ашкулакуантыйыш кулак,” деп, Кдшак, сонан сон, стгыз екшпп жылддн крлкрзшы болды- Ж азга салым калкрз Кулжэмилэнщ куйеу екеуш гашен шабуга экетп. Юрлерш жуып, кгамдерш ауыстырура он куннен кешн уйге Ж1берд1. Кршак, келген бойда Токуарра: — Ел керсш, KipiMAi жуып, есисгщ алдьша корнеу ш п крйшы, — де,А1. — \"Эке-шешес1мен жасы рын байланысы бар\" дейтшдер бупнше андымай-ак, крйсьш, тым болмаса. О л эзглдщ сы ры арты нан мэлпч болды. Кун бата-ак, Кулжэмилэнщ Kyfteyi екеуш щ Ky6ip-Ky6ipi кобейш кетп. Ел жатура тайанганда Кулжэмилэ екеуш е сыбырлап: — Б угш тунд е к етем !з, — дедд К,ашак, — К,алган талкдндарынды дорбага туйш, жолда шай плуге ыдыс кдмдапдар. Уй пгул1 куш нде кдлады. К ш м -кеш ектен ец керектерщдд рана алынд ар. Ж ы лы кшнешк. Крлга ештеме устамаймыз, бэрш мойынга асатын кылып бау пгщдер. Тездеп ю ркщ дер, кэне, 6i3 сыртга бакдглап отырамыз. — Колпсп кдйдан табасындар? — дедд Кулжэмилэ. — Кдйдагы колж? Ж айау кетемз, — дедд Kyfteyi 3ipK errin. — Кдггайра дейш бе? ©лем1з рой, ойбай! — ©леек, 6ipre олершз. Баска co3ie ешкдйсысы барыспады. Коп создд кетерепндей ею еркекте жагддй да жок,-ты. Ею уйде 6ip-6ip дорба талкдннан баска тук калмаганьш б1летшд(кген, ею келшшек те кашудан озге кайла калмадд! деп укуы. Ел жата ерлгбайлы тергеу е з уйлершен урланып шыкуы. Аралтобе — айналасьш тау крршаган шучкдгр жер. Б1рден шырыска бег алсак, 6ipey-Mipey куджтенер деп, араларына кд1рык,-елу кадам салып, екЕеюден эуел! солтуспкке карай ЖУРД1. Э р уйдщ кенеп дорбадагы талканы, ыдыс-айагы айедлррлщ мойнында, ею еркектщ крлы бос. Талканныц бетшде катка»1 ipiMiiiiK, сынык, курт сыйакзы калган-куткан тары бар. Бэршщ сырт KniMAepi — шапаи. Ерлердщ бугында макуалы 367

___________Ъвкщтан Лфоквке-цлы шалбар, айакзарында ечж. Ka3ip ел жайлауга шыкдан кез. Кулжэмилэ мен Ток;гар: \"Жолдан уй м ям цге жолыгамыз. Балгам, одан ары бармаспыз да”, —деген булдыр умгтпен келед. Ею еркекге ол жайында ун-тун жок, буларга е с п р те й анда- санда 03/y-e3i куб!рлесед1. Ауылдарына барган соц, ею эйел айнып кала ма деген кудисп слар, dpe, уйден шыкрай жагып оиланган сыйакцы. Кулжэмилэнщ Токзардан 6ip жас улкенддп бар, сондыкзан Кршакуы куйеу бала саиап, оган батылдау сейлейдь Ал Тсщ ар оньщ куйеуш ж ездеатп эзлдейдь Кршак, пен Курж ж 6ip ру болгандыкц-ан, epi бауыр; апалы-сщлш крщдарга уйленгендкген, эйел жагынан api бажа. Bipre кашып, 6ipre кошш, 6ip-6ipiH пана чугып жургендер! сондай-сондай жакдшдыкзан. Ш ьпыска бурылып ею-уш сашт жол жургеннен соц-ак, ею еркек болдыра бастады. Дорба аркдлаган ею келшшек алдьгеа чу е т , Кдшак, пен К урж ж сондарында кдлды. Ер адамныц осалдыгын кездерЬмен корш, Токцар мен Кулжэмилэ крйран крлды. — Эй, куйеу бала, айагъшды бас! — деп, Кулжэмилэ анда-санда аргына Кдшаккд кдрап крйады. — Мешю гой кдфьндед келген шал, саган не жок, жас емессщ бе? Кдйьшбикещпд дорбасьш крса кочерга алудыц орнына, ез басынды арен экелесщ. — Кркрамашы, ей! - дейд! куйеу! Куржж жак?ырмай.— Дчусыц шащ.1лдап ж ер чубше жегед!. есгад! 6ipey. — Енд! ecrice, ести берега. \"Сгцлгмзз екеулпз оз аулымызга келе жачъфмыз. Ж олаушылап жалайырдагы чуысгарга барып ек, 6ip-6ip дорба талкдн берлд. Соны таргеш алгалы мына 6ip eneyi соцымыздан кдлмайды. Осылардан куткэрыцдаршы, агатай! - дейлпз. — М ен — кдраменде Омарбекпц крзымын, мынау — солтангул Мэуплдщ кызы. М енщ эке-шешем Крраменденщ белшде, Ток;гард1ю Ак^казыкуа\", — демедаиз бе? Сонан соц сен екеущшц сазайыцды oepeyy. А-а-ай, гам бар-ау? Келсендерии, усгасанддршы 6iysi! — Эй, желокпеленбе! Саган, осы, б1рдеме корппп кутырып турган боларсьщ. Айналайын, жапш ы аузынды! — Н еге ж абам ? Енд1 жабылмайды аузым. Енд! 6ipa3 журсек, елге келем!з. Кун ш ыкдай кугын соцымызга чуспейд!: кдшкрнымызды блмейди Крркдтын не бар? — Кргын деген... — К урж ж куцюлдеумен чъшады. Biprre-6ipre iepreyi эзлчурмак,создан кдлды. Токзау кобейдь Ж арык, чуспей елге ж ете алмай кдламыз ба деп крркд 368

___________________________ Жар окамдан аманда... i бастады. Кугын шьпып крлга туарсе, тергеуш турмеден баскд кдйда апарсын? Онда елгенше, алга умтылып кдабырлай берген артык, Алайда адам шын шаршаганда крркдшыш та кдмшы болмай кдлдды екен. Bip кезде дву тастьщ тубше келш Куржж. етпетшен кулады да, басы жерге тиген б е л е крр ели уйкдап кетп. Оньщ жанына барып Кдшак, та жалп ете жыталды. Екеуш кузетш Кулжэмилэ мен Токдар сут rdcipiM отырды. — ©й, мына арам кдткырлар турар емес крй. Астарынан сыз eTin ауыры п кдлар. Эй, К уржж! — деп, акдф ында Кулжэмилэ куйеуш тургп. О л тырп етпедь — Кулжэмилэ, езЬ й з кете береш юш , — дедд Токдар кдсакдна еркектерге еспртш. — Ел жак^ш кдлган шытар. Булар уйкдгсы кднган соц, арты мыздан ездер! келер. Ойатпай-ак, крй, акдцр турмайды. — Ж ур ендеше. Керек болса, куып жегер. Куьш жетпесе, ез обалы ездерше. — Ею келш ш ек жолта тусш iarepi айацдады. Ею еркек 6ip-6ipiHe Ky6ip-Ky6ip етш, ьщырана, кыйнала олар да орынддрынан турды. Крзы 6aFym жумсасац, баргысы келмей, 6ipaK, кррыкдфнынан кетш бара жаткдн жалкду бала кусал екеушщ де ж ел кеа кужзрейш, итерш кдлсац, етбетгей кулайтын тэрщад. Эйелдер1мен кртарласуга да элдер1 жетпедд. Bipre-6ipre ею ара алысгай бердд. Еркекгер Timi бас кетерш, эйелдер1мв кдй арада кепи барады деп кдраудан да кдлды. Ж ерден айакдарын торга кетерш, суйреге басады, ©здер1 де эбден тыйгыкдаган Кулжэмилэ мен Токдар куйеулерш кутш, жол шетше кисайа кетп. — Е ркек д еген н ем е бос болады е к е н рой, — дедд Кулжэмилэ кейш. — Бцад аркдларына кетерш алудьщ орнына, албасгы баскргрлар, ез айакдарын алып журе алмаганы н еа? Екеуш еркек к р т жараткдн кудайда да кез жок, крй. Мына турлер1мен екеум1здд не жумакда жетюзедд булар. Кдггайлар екеуш 6ip-6ip крйьш олшрш, б1здд тартьш алар. Бул корген кррльпымыз азддй, ендд сол крпайга кдтын болуымыз кдлып ед! — Кдрындары ашкдан uibiFap, аздап талкдн береш к. Булар тойып тамак, шш елеп кщпан, элареген гой. — Е, 6i3 немене, тойа жеп, токдыкдан ceidpin ж ур м е ек? Елде жок, олаздерге эке-шешем1здщ 6epreHi де. Эйтпесе елден ерекше осы екеуше келе кдлган не кд ш ан аштык,? Tepreyi 6ip-6ip уыс талкдн жеп, б!раз тыныкдфннан кейш ею еркектщ шапанын шеппп ап, оны да ендд ейелдер1котердд. М-793 369

Ъекоцлтан Hiffnlceke-цлы___________________ ______________ Айнала ал а ге у м тарткднда, эйелдерден де э л кетш 1\\би шергледи Сейтш келе жатып ею келшшек ез жайлауларьша кдшан жеткендерш байкдмай кдлды. Ж олды кесш акдан Ордыц суьша келгенде барып жерд> таныды. Ж ан-ж аш на кдрап эбден Ke3i жеткеннен кешн: — А пы рм ай, е л ш етш е келгенде н е ш п 6ipAe-6ip ит урмедд екен?! — деп танданды Токуар. — Иэ, шынында, негып ит урмейдд? Ж айлауга aAi ел шыкдаган ба? — Кулжэмилэ ею еркекке сендер муньщ сы ры н б1лмейсшдер м е дегендей, урейлене кдрады. — Судьщ шуымен ештеце есплмей тур, ары еткен соц ж отага шыеып тыцдайык, — дедд Кдшак, Tepreyi етисгерш шеппп крлтыгьша кдгсты да, Ti3iAin Судан ет п . Т астай с у су й е к те р ш е н етш , Tici TicrepiHe тимей сакдллдап кетп. Ж ы лы намы з б а деп, жагага отыра кдп алакдндары мен айакдарын ыскдллады, Ж отага шыгып жан-жак,тарына кдрады. Турып та тьщдады, ж аты п та тыцлдды. Тук есплмейдд, eAi тыныштык, Осынау иен таудьщ арасында тортеуг гана турган тарЬдд. Таласа кеп буры й ж етк еш у й ттгетш Ушсудыц куйганы кдцырап жатыр: беткешнде де, жазыгында да кдрауыткдн уй сыйакды еш теце кершбейдд. Тертеуш 6ip белпаз, тусш ж аз урей биледд: ж ау шапкдн журткд тап келгендей, урюп 6ip- 6ipiHe тыгылды. — Бул н е сумдык,? Ел крйда кеткен? Элде адэсып баскд жакдсд кетш кдлдык, па? — дедд Ток,тар шошьш. BipaK, айналаныц 6api таныс: анау — Жалаулы, мынау — Жарбулак, анау — Кдргальшьщ сайы, сайдьщ аузында — Ушсудыц куйганы — 6api байагыш а тек Tipi ж ан жок, — Бул жакдыц адамы тугелдей Кдггайга урюп кеткен бе элде? Маскдра, сейтш журмесш. Булар Уйгентастыц белш е жеткенде, кун шыкуы. Сары ала гулдд кдн жайлауда ездерш ен езге Tipi ж ан жокдыгына тертеуцпц коз! эбден жетп. Апырмай, адам мен мал жокуа ■горгай екеш торгай да сирек болады екен. Кулазыган жайлау кендлдд де кулазы тш . Ж алгы з кдратай дейпн сайга кеп, сол арада басгауддн су алып шэупмге шай кдйнатып iuni. Талкдн ж еп тыцайган соц, тертеушщ арасыцлд: \"Ендд кэйгемз?\" —деген талас туды. “Осы беш пзбен кете берешк\", — дедд ею ер к ек \"Эке-шешетлзге жолыгып, ж агдайлары и быеш к. Будан кеш н керем1з бе, кермейлиз бе оларды, Кдйшыныц белше бурылайык, Сол 370

Ж а р окмадан аманда... арадан ек еу тзд щ де аулымыз жакцш. Ата-анамызбен !краггасып, терг-бес куннен кешн ары кетерм з\", — дед! eici келшшек. 1'Эке-шешелерщад керген соц, кеггалерщ келмей 1ф 1йкрндайсындар, бурылмаймыз, — дедд К урж ж е п п н щ крныш ынан цынды пышак,ты суырып алып. — Мше, айгкдныма кенбесец осы арада жарып елччрем\". Кршакуа да flip пьпиак, бар болып шыкды. EKeyi муны алдьш ала ойласкрн окен. Bipa3 уакдгг ы р ы ц-ж ы р ы ц болыскдн соц, акдгры келшшекчер жецдк 6ipre кегепндерше анчгеуiurinсенгвд. Сонан соц xepreyi Сырлытам дештн карагайлы сайддн асып, Келжога аталатын тау успндеп жазыкдса шыкцы. Баркернеу тауьш боктерлей келш, Екашаныц сайымен Кдйшыга тусчч. Оран д е т и кун тебеге когершп, туе ауа басгады. Кдцырап Кдйшыньщ 6eai де бос жаты р екен. Tipi жанны ц б ерш 6 ip к,уд1рет т е р ш э к е т к е н тэр1здь К,айшынын, жазьпынан да ayi>iA коршбеген соц, чврчеушщ K03i атыздай балды. Бул араньщ адамдарын сумдык, 6ip куйын сыпырып- сыйырып экеткен сыйакуы: мал сыймай жатачын жазык, кдцкдйып кацсып кдльтты. Кенет Куржж: — Ойбай, анац кара! — деп, бэрш селк етюздд. Дэл оц жак;гарында, сайдыц аузьшда жапы райган 6ip жаппа чур. Кдсында эжептэу1р крй жаты р. Булар б1рден алыс1ъг шолып, дэп жандарындагыны ацгармангы. Айдаладагы жалгыз жаппа 6ip Typai жумбак, коршдд. Айналасьшда адам байкалмайды. ©ftreyip, ар жатында крйдыц~жаткднына Караганда, жаппаныц шлнде Kici чуратыны хак, Topreyi жан- жак,тарына жалтак,тай-жалтак,тай ж аппага карай журдь Жакршдай бергенде, ж упре басьш алдарынан кок и г шыкды. Эуелде 3ipK-3ipK erin каткыл ypin едд, \"Кет, ей! Ойбай, кауып алар ма екен?\" — дескен Токц-ар мен Кулжамилэнщ катар ш ы вд н даусын еспп, кек ит крйкрц-крйкдц errin крйтадан ез орнына кеччч. \"Е, эйелдер екен гой\", — деген сыйакуы. — С ендердщ пы ш ацтары ц б ар ек енш б1лд1, — дед1 Кулжэмилэ Курж1кке карап кулш. Ток,тар мен Кдшак, та epiKd3 мырс erri. Ж апщлд аадм жок, екен: еапнщ сыргына келсагпы ччрей салыты. \"Кэйтелпз? И еажок,уйгеюрем1збе,жок,еакалдыцда чурамыз ба?\" — дегендей, Tepreyi чосылып 6ip-6ipine карады. Кдиша дегеимеи осы араньщ кц!зы болгаидыкд-ан, ToKjap бачылдык, жасап, к е л с ат ы былай алып крйды. Талай чары Tyiain, талай бидай ак,таран ал акдны е ж е л п таны сы н ушыраткандай 6ip iypAi дур erri. \"Крзакзыц келсабы да 6ip- 371

Ъвксцтан ИиЫсвкв-шы__________________________ 6ipiHeH аинымайды, дел бцащ уйую сыйакзы екен\", — apai иитей. Ecirai турш ашып уйге 6ipiHuxi гард. Оргаде каймак, тусон деп суьпып крйган 6ip казан гаскен суг. Босага жакхагы еренщ шпнде деу тегеш айран. М ьша молшылыкцы керш, ауыздерынан суы акхы. Кенет Токхардыц кв31 таныс кек сандыкца туей. — Ойбай, мынау бщащ уй! —д е д шошый куаньш. — Бодщ сандык, — Нанарын да, нанбасын де бглмей жан-жагына карады. — К ерпелер де кез1ме таныс. Н е кдлл дейсщ, б1здщ уй. Келшдер, айран ш е й к . Булар 6ip-6ip тостаганнан айран imin болганде, сыртган дауыс шыкхы. — Эй, бул гам? — Teprreyi тым-тырыс бола калды. — Эй, уйге гарген гам деймш? Юм болсац да nibiKj — AFa гой! — деп, Т окхар уйден атъш далага iпикты. 0 з у й н е гаруден крркып, сонадайда сосгыйып турган Мэупддд жылап кеп бас салды. — К удай-ау, кдйдан ж у р е щ ? - дедд М эу пл кдлзын кушакхап. — Уйге уры юрш кеткен екен деп к р р кд а турсам. Ит ургенге, ез1м де секем ап келсем, есжгщ сыртында келсап жок, Сейтсем, сецдер екенещдер гой. Кдшак, екеущ бе? — Ж о к , тертеум1з. Сол арада уйдеплер де сыртка шыкхы. Е о к алды у-шу боп жаткднда, era шелек сут кетерш жотанын, астынан Батпан шыкхы. Кдсында — Н уржеке. Токхар ендд солай карай ту р а жупрдд. — О йбай, кар а жаным-ау, бармысьщ? — деп, Батпан шелепн ж ерге крйа сап к у ш аш н жайды. — ©лгйршдд бгле алмай зар болдым-ау, кэйтейн?! Eip Нуржекеден басканьщ бершен айрыльш ацырап калдык, Алты б1рдей крзымды кара ж ерге тапсырдым. О н ж е й курсак, котерш, 6ipiHeH кавык, кермеддм. Ю тэпжан кдшып Кдггайга кетп, сен адасып жалайырде каддьщ. Токхар сагыныштан жылады. Таргкан кррлыгына, корген жэб1рше шагынып жылады. Bipaic, шеш есш щ кргста елген алты бауырын жокхап жылап турганын туонбед. К ез алдынде Нуржеке турган соц, соны бас сап кезшен, мурнынан суйплеген соц, баскалар да аман, 6epi тугел сыйакхы кершген. Оньщ сол к у й н сезгендей, Батпан е з кайгысын крвьш а тэты кайталай айтьш жылады. К езш кимешепнщ ушымен суртш, era ш ел ек й котеруге ецкейдд. — Экел, апа, мен кетерейн, - деп, крвы шелекй крлынан 372

__________ ЭЮи / окамдан алганда... — Бес кызым сузектен баудай тусп. Кудай-ай, бетгерше кдрап отырьш айрылдым. \"Кдлраным аман болсьш. OFaH да пэуба\", — деп еддм, айамады кудай: е й кез1мнщ 6ipi aFbm rycri. — Кдй кезщ, ana? — деп кдлзы бетш е Караганда, Батпан Iкулерш де, реюгарш де бммедд. — Этжемнен айрылдым. Н уржеке 6ip кез1м болса, ол !екшпп кез1м емес пе? - дедд кейш. — Ауырмай, сыркдмай, ел жаткднша ойнап ж урген бала тацертец тесегчнен турмады. Э лп экец соны ойлап курт тусш кетп. Кулыным- ай, кэйтешн?! \"Беске келдд, сундетке отыргызамыз\", — деп элдекдндай боп ж у р еддк, ж ер сорып кдлдык, Н урж екем е серж боп, соныц соцынан шатдылаганына мэз еддк. Оку кдйным cara<p3Fa орналастырмаса, Н уржекеден де айрылып кдлар м а ек, юм бжедд. — Бул гамнщ крйы? Некып жалгыз отырсыцдар, апа? — К,ой — сапкрзддю К рцы релец нщ крйы. Ёлде мал кдлмады, б эрш кдлк,озра берддк. К рлым ы зда кдлганын салыкдед етшзддк, соны м ен аш тан елуге айналган соц, сыйкдашызды кордд де, О ку кдйным осында сакданш ы етш ж1бердд. Ак, iuxin, afrreyip, ж а н сакд-адьж, Сакраны бггсе де, аузымызга тиген азын-аулак, акды кршмай aAi отырмыз. К,ойды багатын — Ж ылкрхшы д еген ум бетей. Ж ак,сы KiciAep екен. YftAepi мына ж отан ы ц астында, крйды сол арадан сауып келем, — дедд Батпан кргзын ж агдаймен жакрылап таныстырьш. Терт кдшкдш ecrin ойламаган жерден Токуардыц уйшщ деп успнен тусп. Ак, iinin, бетгерше кдн жупрдд. BipaK, epi- бердден кейш айакд-арын баса алмай кдлды. — Жатыпдар. Асыкрай уйгргацдар, - дедд М эупл. — Кешке дейш тьщайып кдласьщдар. — Ага, мына Кулжэмилэнщ эке-шешесш бжупд м е ен? — дедд Токд'ар. — О марбек деген Kici, кдраменде. — Е-е, Омарбектщ кдлзы де. Кдп, айналайьш-ай, э. Осы кектемде Крггайга кдраменделер оте кеп етп. Омарбектщ кеткен-кетпегенш мен кешке дешн бш п келешн, дем ала бер1ндер. — Э кесш щ м ейм ецке сезш ен Тогргардьщ inii алденет сезгендей болды, б!рак, Кулжэмилэнщ козиопе сыр акд-арар суракда аузы бармады. Торге тары 6ip ктздд буктеп тоседд де, бастарьша жастык, крйын, Topreyi ю омш ец кршсая кетп. Содан кешк1 крй сауымга дейш туйак,сершпей уйгргады. Оларды Н уржекенщ айкдйы ойатгы. 373

______ _____Ъексцлтан И ф кекв-цли — ©й, кдшак, келпрдщ крйы, крйда барады, ей? — деп жаппаньщ жанынан тарпылдата жупрш orri. \"Эдеш ж е з д е о ш д атьш эжуалаганы ма екен?\" - деп, Ток;гар у к а з езш е н e3i ж ы м ы йы п 6ipa3 ойау ж атты да, акдлрын турегеп ты скд беттедк А рты нан ьле-шала Кулжэмилэ да шыкды. Батпан айткаддай, Ж ы лкщ цы , шынында да, жакры Kici екен. Ега-уш куннен кейш 6ip крйьш сойып булардыц бэрш крнакка шакырды. Айылап-уЫлеп отырып ас успнде М эугк eneyi 6ip-6ipine мундарын айтгы, калгандары кжплж жасап солардьщ созш е кулак, крйы сш . М эу гк кусал Ж ы лкаилы да ол1м-жтмге оцбай ушырапты. Алашбай, Кашкршбай, Туркебай, Белесбай, Сауранбай деген аталары кезш де \"Бес ш окрар\" атанган эйгш Kickep екен, содан шома деген ауру кеп, эр уйден 6ip-6ip адам гана эрец аман калыпты. Каз1р бурынты уш уйдщ адамы 6ipirin 6ip уй больш отырган жайлары бар кэршедь Кулжэмилэнщ э к е а осы коктемде ар жакра отш Keriim. Калкрздан каижан ба элде калкрздан кашкандарга кескен бе, ол жатым анык, ешк1м бкмецдд. ©meyip, Кштцнен быйыл коп адам кетшть Ж еп-сепз караменде ж ш т сока бастары кашьш кепи, енд> оз бала-шагасьша крсыла алмай журген коршедь К итщ ауылсэбепнщ Ыгьшса, Крли деЙ1тн комэпрет мушелер! 6ip-6ip бесагар алып тун бойы ауылды. малды кузетш журед.1дей/М- Бул араиы ц адамдары комопрег дегеннен к ап ы крркады. О лэгпретауылсэбептцжанынан курылып, калкрздан кашкандард|,1, калкрз малый урлагаидарды устайды. ©гамет берген крлдарындэ мылтык, болран с о д сдан кррыкраганда ж у р т енд1 нед ен к р ркад ы ? А'тылып кетсец, ак,-карадды аргьш ан тексеруа не, тексермедд не. Ж ылкрппынын, крйын жайысып, крйын сауысып Токдарлар К айш ы да гурып жатты. Bip куш уйге 1лнэс деген Kici KeAin, М оугкм ен у зад со йл есп. О ны цэл д ене сураганын, э к есш щ берм егенш Токдар ацгарды, 6ipaK, не сураканын б к е алмады. E preci оны апасы айтгы . 1лиэс, Ж ылкдгшы 6epi туы скан адамдар екен. 1лиэстщ Ш ыныбек деген а га с ы и а н Б илан атты ж ал гы з бала к,алыиты, coFan Ток,тарынды бер депть — О йбай, eci д у ры с па? — дедд Токдар шошып. Кашак,ты к ай т дейдд? Куйеуйн бары н б к м е й ме? 374

Ж а р окмадан аманда... ! — \"Bi3 тартып альш кеткен болайык, С ен араласпа. Кдлзыцды Кд>ггайга кандыртпа\", — дегтп. Э кец кенбедд, мен, теп, сейтсе сейте берсш деп ем. \"Ендд крлкрзга кдйта бармай- ак, осы сапкрзда кала салыцдар. Атайын боп, араласып журешк\", — дейдд. Ж акры адамдар, жалпы. Баласы да leyip, кергем, сенщ Кршакыцнан кеш iArepi. — Кршакдса берген ездерщ , матан баскдньщ кереп жок, — \"Кереп жок,\" — деп, соны м ен 6ipre Кдлтайка кете бересщ бе ендд? — Кете берем. Кете бермегенде кэйтем? Батпан ундей алмай кдлды. ©йт-буйт дерге билш жок,- ты. BipaK, М эупл кенсе, кдлзын Крцыреленде альш калуды кдлашыны сезш ен сезшп-ак, тур. — С енщ де кдгрсыкзытъщ экеце тарткан, — дедд кызына кешп. — Вершен айрылдым, ендд ец курыса сен к ез алдымда журсе деп ем. Кдпайга кетсец, кайтып с е т кору кдйда бйге? Шешесшщ бул ce3i Токуарта тым ту о н ж а з кершдд. ©3i узаткдн куйеушен 63i айнытьш алып кдлмак, па? ¥ я т емес пе? Кезш бакрфайтып крйьш, крлай бул е з куйеушен кетш кдлады? О н шакуы кун галиде Токдар мен Кулжэмиле 6ipa3 кургг- май жыйнап улгердд. Акьгрындап таты кршудьщ камын жасай бастады. — Ала, кшз уйлерщ кдйда кеткен? — дедд Токуар тары б1рде. — Нетьш жаютада отырсындар? — Крлкрз жыйнап алтан, — дцад Батпан немкурацды.— Аудан сондай буйрык, шыгарышы. \"Кшз ушн альш крймасац, кдзак, кдлкрзга токуамайды, кдшьш кете бередд. Bip жерге кдла салып шотырландыру уппн, кш з уйлерш жы йнап алындар\", — депп. — Ендд сапкрзта кетерде К пэпбек атадан кдйта сурап алмадьщдар ма? — Кдйгарып 6eprici келш едд, ол да созден кррыкды. Казак, кдрап журмейдд, \"©з туысканына ушн кайтарьш бердд\", — дейд|. Сонан сор экец: “Эуре болма\", —дедд. Кеши кайтарьш боре ме, жок,сол куш жок, крш ж1бере ме, гам бЬ\\едд. Кицдерш каддырьш, кур аташын жыйнап алды гой, afrreyip. — Б1зддц уйлер TiryAi кушнде устшдеп китамен, шпндеп жупмен калды, — дедд Токуар айнш . Yfti курысын, — дедд Батпан кимешегтнщ жатый кенерелей сыйпап. — Ж ан ы ц аман болса, уй табылар. Bip куш кештетш Gip туйе, 6ip а т альш Бекмука келдд. Тацертец Мэупл кайтадан калкрзга кешп. Куржж пен Кршак, 375

______ ____Ъвкщлтан Huhkeke-илы баррысы келмей хыйхэндап ед, \"Кегсендер Кектал архылы хетесщарр. Бупнш е кешпен 6ipre журшдер\", - деп, оган Бехмухр кенбедь \"Кеш хелисп болсын\" т е п тацергец xerxeAi жаткднда Жылкршлы да хелдь \"М эупл е з '[уыскандарына тартып барады, барсын. Ал сен ехеущ б1здщ хдсымызда хрлыцдар. Акдф 6i3re адам керек\", - деп, Куржж пен Кршакда крлкр сал ьт едд, оган eKeyi кенбед. Сонымен, oapi де Ак^казыкда кешп. М эупл сапхрздыц крйьшан б е л т езшщ ж еке меншж терт саулыгын айдады. ЦЯлденщ баскрг хундершщ б1ршде Кипциеи y pem i хабар жетп: Ыгыйса мен Бэзтэли парторгп хдшкдшдар байлап axerim i О л жайында ауыл-ауылга эр турл! а л ь т хэшты сез тар ад ы . \"А кж азы к,\" к,алк,озы эл1 К и т щ а у ы л сэб етш е хдраганмен, ic ж узш де x asip Ахд<удыхд<э жакын-ды. Ал \"Ах^казых,тыц\" К и тщ м ен ар асы бул арадан 20-25 шакрфымдай. Китщ тау ишнде хдлды, \"Акжазык,\" ойга т уст x e n i Сол алысгап хетудщ салдарынан, Кггапбекгщ Кипцмен байланысы болмай крлган-ды, Bip апта еткен шамада: \"Ыгыйса мен Бэтгали аман-есен кдйтып келягп\", —дегендд ecrin, Ютэпбех оган сенер-сенбесш бымедк шьгн сез б е элде арандату ма? Не де болса е з1барып кез жетизгенд! дурыс кордь Ютэпбех угане xipin келгенде, Ытыйса 6ip-exi агайынымен шай успнде отьф екен, ощ хуп- ку боп орнынан ушып турегелдд. Элденеден хррыхдфндай, к).шпак,гагандай xopijyy. Ютэпбех крл шайып, шайга отырды. KeceAepin те ц к е р ш , буры ннан оты рган exi xici хетуге ыцгайланды. — Ж акры ендеше, pax^ier хелгеидерще, - деп, ЬЬыйса ол ар га р у х р ат б ер д ь О л ар ш ы гы п хетхен сон, барып Ютаибеххе жузш бурды. — Иэ, ж ол болсын, не де болса бэрш ез аузынан есгшн деп кеддщ гой? Соныц дурыс. ©3iM де урлых, icreiHH адамдай больт, эбден мазам xerri. — Елден есттен щ д е жетедд десец, айтпай-ак, хрй. Мен З ж и е т т эш херелеу ушш хелддм. M eni елпрм ех болтан аддм аман-есен Крггайга кдшып хетхешде крзралмады, енд1 сеш байлап эхеткснш е орехет жасаган жох, менщ ойымша, эуел! соныц хозш кургу херех. Ондай ауылсэбегпц барьшан ЖОРЫ. — Юм бмрдд, 6ipax, ол башусгьщ менщ алдымдд xmaci жох, сехыдд. M eni усгап бергеи де, хейш олардан хутхдрып 376

___________ OfCai/ о/смадан алмнда... калган да Кали. Агайынньщ эр]ден келе жаткэн enm ri тубщда 6ip бетке шыгады екен гой, Кггэпбек. \"Андыган алмай крймайды\" дегенд! казак, бекер айгпаган. Аидып ж у р т акыры Залды ю й м ет. Коргенде кереонд! езгеден емес, оз атайыньщнан •>уяррд1 екенсщ. М ен взичд! nepiiirre санамаймьш, Кнэпбек. | Сен де nepiiirre емессщ, бйъем. Баскдлар icren жаткдн итпкп бto де icren талай ит боптык, ©йтпеу керек екен. Н е б1ржола ит болып, не б1ржола Kici бои ету орынды екен. Есгущ бар шыгар, бщцц кдрамендеде Керьмбек имам дегендг Кезшде мен сонымеи имамдыкда таласгым. Кдраменденщ шлнде 6i3 !; Есекдеген аз ага, токаддьщ бадасы боламыз. Акыры имащ ы кда KepiM6eK етп. Сол кезде мен етсем, осы кунп кэмпескеге , ушырап тенпреп кетер ем. Енд! К ерш бек тенп реп кетп. Жасыратын ештецеса жок, оны ез крлыммен кампескелед1м. . ©зш, бь\\есщ, кампескелемеуге кдндай шарам бар? Оны журт I езшше байагы таласгьщ 3api деп угады. Реп солай келш туркан I сон, олай емес деп ешюмге тусщадре де алмайсьщ. Содан быйыл кектемде он шакуы уй кдраменде Кдггайга кашты. ¥йткр1лары — ©мораль О ны крсгаушылар Ж умаш, Бвкей дегендер. Нурбектщ iHici Эддибек те осылармен 6ipirin жур ме деп нитей ойлаушы ем, олай емес екен, оны вз кезш мен кердич. Кер1м бекп кэмпескелегеннен кешн ж е р аудардык, крй. Ал ©Mipa\\i, Ж умаштар 6i3,ai де сейтед1 деп шошыган сеюлдь Сол шошынумен мальш да, бала-шагасын да тасгай крнгп,1 гой тепе. Малга, уй шпне тагы оралуы тше болтан с он 6i3 олардыц бар малый кузетке алдык, Калкрздьщ малымен 6ipre тун бойы комэпретгщ адамдары батып шытады. Соньщ бэрш сыртгай олар да б1лш журедд екен. Акыры комегпретпц баспоты Калига астыртын сез салады. Онын, руы ш епрек болганмен, бала кундершен ©MipeAi 6api 6ipre ескен гой. Соны колденен тарггьт, кайга-кайга оган Kici салады екен. О ны 6i3 бнгмейм^з. — Ондай ацкаулык, бар1м1зде бар. © йтпесек, казак, боламыз ба? — Bi3, теп, Крлидан титгей сезисгенбегппз. Кайдан бьлешк. \"Кара басымыз Кдггаймен е й ортада кацгып калдык, Biaai естш влпресщ бе, жок, бала-шагамызга крсасьщ ба? 0ле- од|енше 6apiMi3 саган кул бон етейк, уй шдм1зд1 а л ь т кетуге комектес. © й м етген кррык,сац, е з 1ч б!збен 6ipre жур. Кппкентайымыздан 6ipre ecin ек, шынымен 6i3Ai влйчге кыйасьщ ба?\" — деп, ©Mipa\\i оны ебден айнаддырган екен. Онын барш кей н йддае \"Жарацды, комектесейн\", — деггп 377

Ъексчлтан МуЩке-цды__________________________________ К^ли. Сол куш Кали маган: \"Уйде боласьщ ба? М ен бугш мал кузепнде болам”, — деген. \"Е, екеум!зге б1рдей не бар, мен ертец шыгармын\", — дей салдым. Ойымда дэнеце жок, шы рт уикдлда жаткрнымда. тарс-турс мылтыкдъщ даусынан шошьш оиандым. Bip бале болтаный бмдум де, шам жакдтасган кдращ ыда кищадм. Соньщ арасынш а элдегам eciK кдкуы. Эйел^м мен баламды жетектеп казандьщгьщ кдсына кдлкдра экеп спыррызып крйдым да, тьщ тындадым. Сырггашларда сыбыс жок, Сзлден кейш ecirai тары сокю>1лады. Ундемедм. Олар да ундемейдд. Сезш турмын: даусымыздан танып крйады деп ундемей тур. Bip кезде акыры шыдамады: \"Бул шошкдньщ, елш кдлмаса, ойанатын кез1болды гой. © д е т ундемей жатыр. Сындыр есМн!” — дедд. 0м1ралшщ ддусын таныдым. Адамды айау дегендд б йм ейпн тасбуршак,юа гой, оныц eATipin кетуден тайынбайтыньш тусшдш. Тэуекел деп, бесатарды еоктщ мачддйшасына таман кетерш турып Kicire тимейтшдей етш аты п-аты п ж1берддм. С элден к е й ш тары тьщ тьщдасам, сырггагы екеуден сыбыс жок, ылым-жылым жогалыпты. EdKii ашып сырткр шыкдак, больш ем, эйел1м мен балам етегтме жармасып ж1бермедг \"Олар осы мацда а н д ь т тур. Ecirai аш сац бгпт, а т ь т кетедд. Шыкра!\" — деп шыр-шыр етедд. Шынында, em yi де мумюн. Таты 6ipa3 куге турайьш, кайтер екен деп ойладым. Сыбдырымды бмддрмей барып терезеден сырггкд кдрасам, дала тас гаранты. Еокгщ алдынан кртташтау жерде дэу карагаш тур гой, соньщ тубшде секем алатындай б1рдеме бар сеюлдетдд, е й т к е т езге жерге Караганда элгшщ Ty6i айрыкща кдранды екен. Айсыз тунде агаштьщ тубше оншалык, келецке туспес деп куддкгенддм. Узак, тесш п карал ем, алдене крзгалгандай да кершдд. \"Э, эйел1мнщ айткдны келдд, булар меш эл! андьш тур екен\", - деддм. Мылтыкдъщ даусьш есгш, Кдлилар кемекке келш кдлар, 6ipa3 шыдайын деп ойладым. Сейтш туртанымда, дэл терезенщ тубше ею атгы жетш келдд. С опац етш сол сэтге караташтын, тубше тьпылган ек еу де 6epi шыкды. /^дуысгарьш анык, еспддм: \"Бесатары бар, былай тур, а т ь т ж 1бередд\", — деп жатыр. Tepreyi терезенщ алдынан былай кеггп. С ол кезде ойыма уйдд сырттан ертеп жтберер ме екен деген куддк сап ете каллы. Сумдык, сасгым. Калидан кем ек келмтдд, ендд кэйтпм? ©зш рана елмей, балам м ен эйел1мдд крса елттрем бе? Ойпырмай, ой дегеннщ жаманы-ай! Кушrain Hid мурныма келгендей боп, урейленш ж ан-жагы ма карадым. Оттьщ шетт коршсе, © M ipa/dre е зш шыгып б е р й е й т , м еш елггрсе де, балам 378

___________ Ж ау окмадан аманда... мен эйемме тимес дел, дайындула басгадым. \"Эй, Ыгыйса! — деген сол арада Э м 1ралш щ даусы шык,ты. — М ен Эм1ршймш. У йщнен оз еркщ м ен шык,! Эйтпесе, кэз!р ушнду epreftMi3. Э йелщ м ен балац бекерден-бекер отка куш п оледу. М ейлщ д е с е н тэты езш, 6iA. О нда балан, мен зйелщ нщ обалы е з мойнында. А рапш а окулган, обал мен сауапты бь\\етш адам едщ гой. Ал б о д кэн е шык,!\" — деп буйрык, берду. Кудупм дел боп итакцы. Беду не клеймш? Эл1 де Эмураше сенбедум. Мен шыкден с о н эйелйм мен балама да кррлык, Kepceryi мумкш. \"Эй, — дедум айелЬуу кдсыма шакулрып, — ана бала амаи кулсын д е с е н менщ айткунымды icre. Мэ, уста мына бесатарды!\" \"Ойбай, ата алмаймьш\", — деп жыламсырап еду, жулкулп орнынан жулып алдым. Крлына бесатарды усгатып, шуршпесш кулай басатынын корсетш, терезенщ тубше о з орныма экеп крйдым да: \"М аган олар не icrece де илей берсш, сен уйден шыкра. Егер 6ipey-\\ripey eciKKe карай жакулндеса, uiypinneid басьш кал\", — дедум. Э йел деген кулзык, халык, крй, Kici ж ан алып, ж а н 6epin жанталасып жатса, о д \"Ойбай, 6ipeyai GATipin Элармын\", — деп зарезал болады. \"Эй, сен мылтыкцъщ уцгысын Kidre каратпа. Эйтеугр, ата сал. Аткднындь1 естш-ак, оздер1 кашады\", — деп зорка кондурдум. \"Бол шык]\" — деп OMipaAi тага айгайлаган кезде уйден шыкцым да, тура тертеуз топтаный турган жакуеу карай журдем. Кастарына келгегамше 6ipi кулбыр етпеду. Эбден жакулндаганымда: \"Ассалаума- галайкум, молдеке!\" - деп, Бокей эжуалады. \"Уагалайкум- массалам!\" - дедум мен де эдеш. Кпэпбек рыйза боп басьш шайкады. — Эй, еркек екенещ, Ыгыйса! — О йб ай-ау , енд1 к у ты и -бал а у ш ш к э й п п е р к е к болмайсыц? Баска амалым калмады да гой. \"Бесатарыц куйде?\" — деду Эм1рзль \"Катынга 6epin кетам \", — дедум. “Ka3ip мен алып келейш\", — деп, Бокей умтыла бергенде: \"Токца! Енду айагынды 6ip азтасан атып ж1береду\", - дедум жекш. Оган болмай ж упре 6epin еду, терезедри мылтык,сарг еге калды. Бокей егпепнен ушып тусп. “Байгусгы ажал айдеды- ау\", - д е н о й л ^ 1м .Э л п тт е р д щ ж а н д е р ы н ы н ^ п а -а й , кулан жагкун Бекейду котеруге 6ipeyi де умтылмады. Мен барып ауиатайып деп аркусынан устап едум, ол крлымен ж ер -прем 03i гурегеле бастады. \"Ж аны бар екен, жаралы болган гой\", — деп куанып кулдым. Сойтсем, элп итгщ гыриага де кулйсаймапты. Эншейш мылтык, таре еткенде, урейдён 379

___________Ъвксцштн !Нф /свкв-фт ушып туапп, \"всп п тун кезш тенпреп жургешмв сенщ кеарщ, и т п ц баласы. Байла!\" — деп 0м1рэл1 буйрык, 6epin едД, крлтандары маган жабыла кетп. Ж ы ты п сап, era крлымды артыма крйырып байлап тасгады. \"Бул итгер аулагдср апарып елпрепн болды-ау, э?\" — деп жорамалдрдым. Крращыдр анык, каре алмадым, баран тусп 6ip аткр кетерш м ш пзд де, ерге аркрнмен шацдып тацып тасгады. Bipi жетекгеп, 6ipi айдрп, тауга кррай тартгы др кетп. Qfrreyip, аузым бос. Бос болгакмен, айкрйлап гам/у кемекке шакрфам? Шагын ауыл тарс-турс егкен мылтыкхыц даусын еспмей ж аты р дейшсщ, ecrice де, okj<p ушкрлы журмесе, гам дрлага шыгады? — Соньщ бэрш icren журген элп терт-ак, адам ба? — Ж о к, меш ycrayFa келгеш тана тертеу, Кнгщнщ суьшан откеннеи кеш н ж ата асьш барып токхады, неге токхатан- дарын тусшбе/ум. \"Осы арата атьш кетпек пе?\" — деп кудЬсгендьм. \"Эй, экец н щ аузы... — деп, Э ш рэга гажипп кеп эй-шэй жок, крмшымен салып крлды. Бепмдд крртап ецкейш улгерддм. Иытымды жалап жауырьшыма тидг — Баламьцды орысш а окрггып, е з 1м1зд1 кэмшс жасап, шыркрпчызды сен буздьщ. Крныцды ш:ем, итпц баласы!\" — дейдт Ердщ крсына ецкешп ж аты п алдым. Bip Эш рал1емес, 6api де ургылап жатыр. Крлым байлаулы, крртана алмаймын, басган бас крлмады. ¥рып аллрепн е д итгер. Bip кезде Крлцдыцдаусышыкхы. \"Крйьшдар, ей! —д е д акрфьш. — Крлы байлаулы юаш ж абы лып сабайтьш кртын боп кеткенбкш дер?\" ¥ р у сап токхады. Басым 6ipaK, ксэтертейдь Кетерш Крлидыц бепне кррагым да келмед. Оныц сатылып кеткенш б1рден-ак,сезд1М. TicreHin ундемедм. Элгшщ артынша крлын байлап Бэтгадид1 алып келдг Ол менен repi сок ды н ы а з к е р ге н сегалдд: атгьщ устш де тис отырды. Самайымнан агдсрн крн сорталап аузыма тускен соц, ерж аз тугаршш епгеп ецсемд1 кеггердьм. “Эй, Ытыйса, мьша экецнщ аузы... ку ш епрек 6i3/y акрфы сатып кетп. О сыны комэпретке етю зб еш к дегешмде, кенбеген сен едщ. Т арт ен/у соныц сазайьш\", — деп, Бэттэли келе матан тшсть Онысы рас болатын. \"Крлидыц м1н е з1 ж ам ан. Крльша мылтык, берген соц, ол бэрь\\пзд1 крфып кетер. Баскр 6ipeypi крйайык, немесе е зщ бол\", — дегенде, \"К ом эпретке Крли сыйакцы батыл, жылдам адамньщ бастык, болтаны дурыс\", — деп кенбей крйгам. Сатыльш кетед дегендд ол кезде ол др ойлаган жок, эншешн ызамен еганш тур. Сонымен, крйшы, элп жерге 6ipa3ppH кеш н адам сыймай кетп. Алдьш ала акрглдаскрн, куш бурын дайындалган шаруа екеш беп-белпл1. Буынып- 380

___________ :Ж ау окмадан аманда... тушнш, акетепндерш эарлеп, келисгерше дешн кдмдап, бэрйпц уй inn дайар огырран екен, мылтыкцыц даусы шыкдфнда-ак, артыньт-тартынып улгерген сыйакуы. Санадым: сепз уй кошитп. Аррык, сезге келмеддк, кеш алдыка тусп, 613 артьшан журю отырдык, Бала-шакага, уй кптерше \"Бапэли екеум!зд1 керсегпед. Адамньщ узын саны кд>1рык,-елу шакзы. Мылтык, Эшрал! мен Кдлида рана. Эм1ралшш — ащ пыныц опырмалы мылтыгы, Крлидио — егамет берген бесатар. Кдлн итпн аналарка окгем сейлеп, турканы да содан. Ж олды уш ж т т кезекгесш басгайды, баскдлары то1лш соцьш ан ередд, тун бойы токуамай журддк те отырдык, Бэттэли екеум1здщ басымыз жалацбас, кдн уйып жарасы кдтып кдлган. \"Эггец, ппрюн-ай, артымыздан куатьш еш ю м жок, эйтпесе мына итгердд терт-бес мылтыкрен-ак, устап алар едд-ау\", — деп аган/ум, — Ауылсабет Э жиевтерщ кдйда едд? — Кдс кдллгандэй ол сол куш Кокгалга кете крйкан. Оны мен де, Кдли да, ауылдыц Ke6i б1лепн. О л итгер ауы лсэбетщ ауылда жок, кунш есептеп келулер! де мумкан. Кдлимен хабарласып турган юй. — Бэлюм, оньщ да 6ip байланысы бар шыкар, кдйдан б1лесщ? — Эй, ейтш кунаге бата алмаймьш. Дэлелрм жок, — Ж арайды , айта бер. О ньщ ак, кдрасы н эл1 ею м ег тексерер. Ш ию лт бар бслса, шьпады гой 6ip жерден. Дэп сол куш кете кдлуы куддстерйэейш десен; де кудштенддред. — Мен G3iM С арыкер меи ©секген ары асып кормеген адаммын. Кдшама, Тауешю, Кдбыл, Мьщжылкрр, Сакду деген асуларды бул жолы амалсыз к о р т кэйпым . Кудай сакдасын, абайламасац, кулан олепн сыйак,тысыц. Кдшама дегендд бурын кдлмакуар крлмен кдшап садкан дейдд. Арык, атгощ кдф жсп-асы кусакан кдллдырыкдай ж ол элп. \"Содан куиддз отем1з, тунш ен арты м ыздан курын ш ы крайды\", — деп, ©ceKTip басы на тунедд. EpTeci а сы к д ай ж у р ш ту е ауа Сакдудыц асуы деген ж ерге ж етп. Кдшамадаи откен соц- ак, Бэггэли екеу м 1здщ крлымы зды босатгы. Ж о л бойы бокдады, кдмшымен салып та Kerri, кдалмагавдары жок, Сакдуга келген сон, Э Miрам: \"Ендд бул ею итп атып кегем, Уй-куйаз кдшпа уакдгг кдцгып далада кдлдык, Кдншама кррлык, корддк, соныц кепн кдйтарам\", — деп бале салды. Эбден титык;гадык, элс1реддк. A ica атып-ак, тастасып деп ойладым. Бала-шакамш.щ амаи кдлганына кезЫ жеткен соц.

__________ _Ъвксцятан fiifh k e ks-цлы ендд не болса да тш м д1тартпай елешн деген байламга келддм. \"Ей, ЭмчрэлД! - деддм непзп кркдндаушы сол балгасын. — K ern e l 6epi сен м е т урдьщ, бокуадыц, йрак, тайагьщ мен сезщ кдншама ж аны м а батса да, мен саган кдрсы 6ip бокуык, сез айтгым ба? Айткдм жок, Неге? Кррыкдчднымнан ба?\" - деп ем, \"Е, крльщ байлаулы сен кррыкраганда, с е т айдап кеде жаткдн м ен крркдмьш ба?\" — деп езш ш е кркршланган болды. \"Ж ок, М ен сенен кррыкдаймын, — дедш 11[ьшкшля кррыккдным жок, Кррыкданда адам елем-ау деп крркдды гой. А л м ен елетопм е сенддм, кум эназбш . © й тк ет булардан куткдраты н кем ек жокына кез1м ж еткен. Сондыкуан айтарымды а й тъ т калуга тырысгым. — Юмде- KiM 6ipeyAi бокуаса, крлы байлаулы адамга крл жумсаса, с о н ы ц б э р ш о д ан кррыкдранынан, эл1 ж е тп еген соц ызаланганынан кггейдд. С ен свйтгщ\", — деп ем, ©MipaAi жарылып кете жаздады. \"Акдир кррыккдн мен екем, ендеше кэныцды уртгап алайын\", — деп, мылтыгын кезенш маган тап берш едг \"Ей, Эмчралк таргг мылтьпъщды! — деп, Кдли бесатарын кезешп, ею арата тура кдлды. — Егер сен Ыгыйсаны атсац, онда мен с е т агам. Ойнап тургам жок, тарт!\" — деп акырды. Ж а н керек екен. ©MipaAi мылтьпъш тарпы . Ирак, тш н тартпады. \"©цкей еюметсщ куйыршыкуары! Булар карга сыйакуы. Bipimp кезш 6ipi шукр!майды. Кдп, кеше-ак, атып гастап Китщге агызып жйерсемпп!\" — деп кдлш-кдлш era. \"С ен бостан-боскд кдлшылдама! — дедд Кали.— С е т и етшшпндд мен орьшдддым. \"Бала-шагама крс\", —дедщ, крсгым. Ендд менщ егшшпмдд сен де орында: мына екеуш крйа берегак. Булар — 6i3re 6api6ip ж ау емес, туыс. Ыреудщ малый кампескелесе, б1реудщ туысьш ж е р аударса, оньщ бэрше булар юнэл1 емес. О ны icrerin отырган — вюмет. ©юметгщ icre дегенш мен д е кггеддм. Занды орындаганы уилн буларды юнэлэмайык, 0Ai елге ел крсылар, замен тузелер. Bip-6ipiMi3Ai крйта к ерер кун болса, беттмчз кушп журмесш. Крлымызды канта малмайык,\", — деп едд, Ж ум аш пен Бекей де Калиды куптады. \"Ендд босатсак, артымыздан кугын туаредд дейпн емес, ездер1 де елге елт-талы п ар ен жетер\", —десп. \"Жауды айаган — жаралы. М аган салсацлар. екеушщ де кднын кием, ©йтпесек, булар aAi талайдьщ кдньш шгедд. Кэз1рдщ езшде халыкуы кргрута айналды. Дала м ен таудьщ е н шурайлы ж ерш тандап кешетш казакуы mpin экеп Китщге кдмап крйды. Орыстар кусатып кргсы-жазы 6ip жерде отыргызбак, Б улар Ty6i к азак у ы о р ы с кд>ш ты нады. М ы н а Ыгыйса 382

___________ QtCap j/смадан аманда... Алматыдан орысш а о к а т келд), пюкагнтан. Tipi лаберсек, ол а м бугал ауыдды шок^шдьграды\", — деп, Эшрал1 кднша кдрсы айд ап сал са да, К,али квнбедд. К длидьщ ондай кролытынан кешн у м т м ойанып, е а д м ен баскдшалау сезге KeuniM. \"Сен ейтш е з б1лмесппцмен езгеш шатастырма, — Д6Д1М 0MipeAire. — М ен орыстьщ жазуьш уйренгетм м ен, ез1м орыс боп кеткем ж ок, Диам де, тш м д е казак, Ал егер: “Орыстан уйренеш к\", — десем, оньщ не с е к е т п п бар? О ры стьщ б1зден бшмдд ек еш , кдла eMipiHe элдекдш ан бешмделгеш oripiK пе? О зык,нэрсеш уйренеш к дегешм уипн мен ж аумын да, жок, уйренбешк дегенш, ушш сен доссьщ ба халыккэ? — дегетм д е, дымы курып, 0MipaAi к у т п кете жа-уу|ды. — М енщ 6L\\in турьш айткдныма сен бммей турып- а к кенбейсщ . С онда екеу>пздщ к,айсы мыз хальпу<а карсымыз?\" — деп ем, 0MipoAi шьш сасгы. \"Иэ, оггапсьщ, сен едщ халыкцъщ кдмын ж е п журген. Bi3, сенше, кара басымыздыц крмымен кашып ж ур екем1з гой. М ьша кеилрш экеле жаткдн кдтьш-бала халык, емегенде, немене? М енщ кара басым ба? Атам заманнан 6epi тату-тэтс! eMip cypin жагкан елдд 6ipiH бай деп, екш ш сш кедей деп 6ip-6ipiMeH атысгырьш-шабыстырып крйдьщ, сенщ халкрщ сонда гам? Тек кедейлер ме? Ал байлар ше, олар халыкка жатпай ма?” — деп, ол да езш ш е шабалаотан болды. \"Бай да халык, BipaK, ол буран дейш елд! канал келдр енд1 заман озгердд, канаушылар жойылды\", —д едм. Екеумпэдщ айгысымыз узап кеткен соц, тэты Кали арашага тусп. Баттали екеуьизге 6ip- 6ip кургган крлымызга усгатты да, акдгры Сакаудьщ асуына аман-есен кушм1зде тастап кетп. Содан екеулпз ж айау сандальт терпнип кун дегонде зорга Кигщге жетпк. Mine, бцдщ корген машакатымыз осы, Кпэпбек. Ендд осыньщ бэрш ауданга барып е з аузыммен айтып берсем бе деп отырмын. Ойзпесе, б4реуден еспген свздщ б у л /ф м еа коп болады. — Оньщ дурыс; езщ барып айт. Бэтгелимен 6ipre бар. Калидан баска сыбайластарын сезбедщ бе? — Сездфмедг сак,екен, богем ешгам/у ауыздарына алмады. Тек создершен 6ip ecrin калганым: сол кеште олар алдымен Белбулакка rycin, Нурбектионен 6ip тамакуаньш шыгыпты. Ал Нурбек MiHe3i томата туйык, вз4мен 03i журген адам. Калкрзга гармек боп арыз да берген. BipaK, кедейлер карсы болып алдырмады. Keuieri болыс-бидщ бел баласы гарген калкргууш онда 6i3 кетем1з деп б1реулер боле салды. Ага теп демесец, былай оз басы жуас, ешгамге зыйаны жок, raci 383

Ъвксцлтан Hubokeh-цлы___________________ ______________ Солайы солай шыгар. BipaK, сен 03ipuie оны акцвма. Сурайтьш орындар 6ip-6ip сурап кореш. Кдйдан б1лесщ, \"Ундемегеннен уйдей пэле шыгады\" деген. Bipey-Mipey: \"Байды жак;гады\", — деп ж урер, е зщ адталып алганша оган ара туспе. Нурбектщ у й — Белбулакуагы жалгыз ауыл. Кдсындагы ею уй, малды экеткен соц, артынша арызьш жазып крлкрзга гарген. Калган малыма береке берсш деп, Нурбек екеуше кетерде 6ip-6ip крйдан ж егектетп. \"Алые агайынныц жакын болар Ke3i бар, ж акдщ агайынньщ алыстар да ж еш бар. З ам ан и кдрай ic кэгльщйдр. Екеуще екпем жок,”, — деген. BipaK, олар: \"Бщде де екпе жок,\", — демедь Уидемедь Сондай бфдеме айта ма деп купп едь айтпады. Соцгы кундер! аке-ш еш еандеп озгерктгерд; ЭзЪсан озшше туеш е бастады: eK eyi коп курсш ед;, аз сойлесед;; cipa, малдарьш ортага алганга iurrepi ашыйды. Ыгыйса мугал1м айтатын: “Байга мал кдьмбат\", — деп. Эке-шешесше, расында да, мал кумбат. М ал кррага Kipin, кешю тамакуд уй inn енд; отырган кез болатын. Ею ит арп-арп ypin Белжайлау жаккд алыстап кетп. — Bipey келе ме? Кдрашы, — дед; Нурбек Буб1жанга иек кр1ып. О л орнынан чурьт ум ергенш е ушып турегеп ЭзЬсан сырткд шыкщл. Ею ит бел асып кеткен екен, жакдш мадайдан ымырт кдраьуыльпында ештеде байкдлмады. — Ештеце жок, - дед! ЭзЬсан кдйтадан дастаркдн ш етше отырьш жатьш. — Ею и т алыекд кетагп, кершбейдд. — Боген мал корд; ме екен? — дед; Нурбек еспрте куб1рлеп. Итгщ ургенш умьпъш кеткендей, oap i тамаккд кдйта бас крйды. BipaK,ешюм ундемедь Аузы тамакуа болганмен, б эрйщ д е кулагы ты ста сеюлдд. Эзгаан козш щ асгымен экесш е кдрады. Кулагы гурмак,акесшщ K03i де тысты багып отырган сыйакцы: бакдьрайып, eciK жаккд алакуай бередд. Элдеюм Kipin келе ме деп кутш отырган тэр1зд;. Содан к ез кдшыгьш Ж а м а н г а к д р ай ау д ар а б ер ген д е, д ал сол с э т п KyTin огыргандай: — Тетелес ем ес пе екен? — дед; ол. Солай дед; де, куйеуш е сураулы, у р егш кесюнмен ж алт кдрады. — Kipin 384

___________ Ж м / окмадан алмнда... .елуге сенен батпай ж урген uibiFap. Таныды ма, иттердщ ш шыкрай кдлды юй? Сьщайы сол жорамалга э к е а сендд. А лакщадй боп отырган H3i крлма-крл е з кдлпына тусш томпайа кдлды. \"Шынында, гггердщ уш шыкрай кдлганына кдраганда, Элдибек ага юлар\", — деп ойлады Э з к а н да. Кенет есж тщ алдына кеп елдене гурс ете кдлды. Bip !эрсе кулады ма, 6ipey 6ip нэрсе тастап ж1бердд ме, — уйнйссзз. — Ойбай, 6icMLAAe! — дедд Ж а м а н кез1 жапалак,тай куйеуше кдрап. Оньщ ещ кдшып, жалпак, бепн урей шарлап, одан бетер жалпайтып бара жатгы . Bip-6ipiHc тыгылып, Эммхан мен Нурахметге де заре кдлмады. ЭзЬсан жалма- жан орньшан ушып турегелдд. Намыстанды ма, ашулацды ма кдндай куштщ эсер еткенш osi де бшчейдд, умтыла барып ciicri кетерш, сырткд кдрады. Сол сэт орньшан о т баскдндай ыршып турьт, экесз де умтылды. — Выдай тур, — дедд ЭзЬсанга ышкршыи. — ©й, крлыца б1рдеме усгасащны! — дедд Буб1жан куйеуш акдандырып. — Мэ, — дедд еренщ п тн е н окхауды суырьш альт. Окдауды усгап Нурбек табалдырыкдвн сырткд атгай бергенде: — M ine жатыр! — дедд ЭзЬсан ошак, жакды шош ына нускдп. Сол сот сал ыцырсыган ддам даусын Нурбек те, езгелер де еспдд. Ддладдгы жерошакдъщ аузында етпетшен тусш 6ipey жатыр. EciK-пц кезш е келш Буб1жан да, балалар д а эл п жаткднга урейлене кдрады. — Eciicri кердрек апп.ш туршы, — дедр де, Нурбек жаткдн >viMra кдрай жакдандады. Барып крзгап корш едд, крлы иыгьш жапкдш кимеш екке тидд. Э й ел екен. — Кел, ей! — дедд Буб1жанга. — Eciicri Q iixaiira устат. К дщыган аш байгус коршедд, уйге юрпзейж. Кудащьщ ж1берген крнагы шыгар. Э к е-ш еш еа екеулеп кетерш, эйелдд уйге гарпздд. Beri домбыкдсдн, кегерген , кдн-сел жок,. Ke3iHin асгы -у сп , айналасы — 6api iciK. Ж ыгылган ба, 6ipey ypian ба — оны ЭзЬсан уга алмады. Кез1нщ асты су толтырып крйгандай дорбалаиып албырап тур. Келюлдеген iciK мурны мен 6erin тецеспрш жлберуге сэл-пэл кдлыпты. Басы мен мойны, кеудеа — 6opi йртугастаиын куп боп кетнгп. Кимеше1ш щ ж аш , мандайы эдеди зерленген, 6ipaK,Kip-Kip. Устщдеп крцыр койлеп дак,-дак, сауыс. Ж алац айак, Кусгешп, OKUieci тш м- 385

Ш а й т а н Я н Ш а -и л ы __________________________ т ш м больш KeTiirri, какды ц суы кепкен соц жарылып- жарылып калган жертабандай. Адамныц айагы деуге, теп, украмайды: ж аны жок, алдене сеюлдд. 0Keci айелдщ тамырын устады. KiprririH ашьш наряды. Tipi сыйакды. Аузьша касыкрен жылы сут тамызайык, Iprere б1рдеме тесенп. Байгус-ай, зерла кимешен киген кай сорлы екен? Крйдан келедд екен? Ж ам ан iprere курак, нерпе тесеп, бас жа!ъша бшктеп жастык, криды. Сонан соц eneyi кетерш апарып керпенш, успне жаткрцды. Эйел эл1 'прш ш кпц еш белпсш керхтегпесе де, эке-ш еш еа оньщ Tipi внешне сенепн сеюдад. А а ЭзЬсан 6ip Typvu куддкгенедд: былц-сылк, етцад, элдекашан елш калган адам СЫКД.1ДДЫ. 0xeci айелдщ басын -пзесше крйып кетердд де, 6ip крлымен иепн темен тарпъш едд, аузы ашылмады. Ею крлдэп устщп ерши жогары, асгынды ернш темен тарпъш керш цад, кенекгей ершнщ шет-шегшен шып-шьш кан шыгъш кета. TLai аузьша сыймай, буылтык,-буылтык, больш TicrepiH де, кемешн де — бэрш жауьш, бэрш керсегпей Ж1бершть — Теапр касык, anepuii! — дедд э к е а ©зЬсанга карал. Касыкрен тш нщ ушьш ары итерш турып, Жаманга иек кадды, — Ад кдне, ептеп тамызып кер. Агаш касыкрен эйедащ аузьша ш еш еа сут тамшылатып едд, оньщ 6api езуш ен акып омыряуьша карай кета. 0йел жутьшбады. Тагы тамызьш едд, тагы сейгп. — Ж а н ы шьпъш кеткен гой, — дедд Ж ам ан шошына сыбырлап. 0Keci айелдщ басын жасгыкра крйа сальш, жалма-жан кайтадан тамырын устады. — Ж а р а гана согьш жаткрн сыйакды едд. Кимешегш шеппш. — в з щ m em m i. К рлы м барм айды , — дедд Ж ам ан шегшшектеп. ©йелдщ кимешепн басьшан сыпырьш альт, э к е а кеудесш е кулагын тосты. Одан да еш белп есги алмаган болу керек, кейлепнщ омыряуын жыргып ж4берт жалацаш етш е кулагын теседд. Келк-келк етш ж аткрн айелдщ кеудесшен внесim p крлай жшркенбегенше 03ixaH кайран кадды. К езш жумьш, кабагын шыта узак, тындады. — Байгустьщ жаны бар сыйакды. Кане, тагы ш ш зш кереш кпп. ©Keci айелдщ басын Крита кетерш , memeci касыкрен бул жолы аузьша Ke6ipeK- кеб]ректен тамызды. Сут шпне кеглей, тагеi сырткр теплдд. Э к е а сонан соц айелдщ 386

___________ Р/Сау окмадан алмнда... аузына саусагын сугып ж1берш толшщ ушын сыртка тартга.— Куй! — д ед Ж аманга буйырып. — Bip кдсытын 6ip-aK, куй! Cyrri куйып ждберген соц барьш, эйелдщ т1лш крйа бере салды. Ауа капкан балыкщй эйел сад ышкцшгандай болды. Суггш, жартысьш жутканы да, жутпаганы да белпаз, araeyip, шшегеш езушен акып омырауьша тепдад. Ж ар ты кдсык, cyrri эйелд щ аузына Ж ам ан тэты тамшылатгы. Т ш н крзгалтьт, эйел бул жолы анык, жутынды. — Ж у п ы ! Ж у п ы ! — д е д Эз1хан куана дауысгап. — Омьграуын жап! Сурт! — дедд aKeci Ж ам анга зеюп. ©з кимешепмен кеудесш жауып, бейтаныс эйелдщ аузына эке-шешес! ж арты тостагандай сут тамызды. Б1раздан кешн эйел э л й з ьщырсып дыбыс бьедр/ц. — Болды, — дедд э к е а эйелдщ басын жасты кда крйып. Аш езегш е тусш кетер. Осымен 6ipa3 байкдйык, жан шакрграр ма екен. Ойпырмай, мына тур1мен кдлай е о к тщ алдьша ж етй екен?! — Байгус, ошакуьщ кдсына кеп жыгылганьш кдрашы. 1нпнде жейгш б1рдеме бар деген шыгар. Бос кдЗанды керш, ес!нен танып кулаган гой. — Ж ам ан бегде эйелдщ бетше жаны ашый кдрап, басын шайкдды. — О, кудайым-ай, кднддй куйте ушырарымызды гам б1лед|?! Сулк, жаткдн эйел кенет гаргппн э л й з кыбырлатгы да, крльш жыбырлатьш кеудесше апармак, болды. Сыйпаланып, омырауын жауып крйган кимешекй шетшен тартып, е з тесш 03i жалацаштап тасгады, — Таты 6ip-era кдсык,берешк, — д е д э к е а эйелдщ басын кэтеруге икемделш. Bip-eici кдсык, суг урггаган соц, эйел ептеп кэзш ашпак, болтан сыйакщнды. Kipriucrepinin кур жыбырлаганы болмаса, кезш ашкдн-ашпаганын адам аж ы р ата алмайды, iciicreH еиггеце коршбейдд. Эйелдщ иеп булк-булк eriii жаткднын байкдды. — Сейлеп жатыр. Тыцдацдаршы! — дед! ©3ixan. Эке- шешес! эйелдщ аузына К улагин кднша тоскдндарымен, ештеце есги алмады. Эрец-эрец 6ip леп байкдлганмен, адам ажыратарлыкзай дыбыс шыкрады. ¥йкщ п кеткендей, сонан эйел узак, уакдгг кыбыр байкатпады. O meyip, тьшыс алып жазканы тана зорга б1лццп турды. Жа>1?н ЭзЬсаннан баска балаларьш тесек сап жэткрцды М 03i эйелдщ кдсына кеи каш едш шокцшды. 387

__________Ъексцтан Нф квкв-цлы Жатсандны, саган не жок,? — дедд ЭзЬтанга жегап.— Мунддига кдлз бала карамайды, жаман болады, шошыйсыц. — М ен... кдрай м ы н, ш ош ы м айм ы н! — дедч ЭзЬсан eperecin. Элден уакдлт еткенде, э к е а Ж ам анды тагы жумсады: — Эй, тагы кппкене сут жылытшы! ...Отырган орны нда кдлгып кеткен екен, элдененщ ысыльшан Э з1хан селк eiin ойанды. Басын жулып ап караса, э к е а ж укке суйешп, ш еш еа экесш щ айагына басын крйып уйкц-ап калыпты. Бегде эйел крлын кдлбырлатып, Ky6ip Ky6ip йрдеме деп жатыр. — Ж аман! Жаман!. — д е д Эз1хан шешесш жулкдллап. Оны мен крса э к е а де ойанды. — Ана эйел б1рдемедеп жатыр, Нурбек пен Бубпжан бейтаныс эйелге кабачтаса умтылды. Typeien кеп Э з1хан да уц1лдд. Эйел б1рак,ундемед. Баганагыдай емес, эйеддщ бепнде тен,б1л-тецбк жолак, б1рдемелер пайдэ болыпты. Кара ш убар тарггып, жуз! крркдшышты боп кечтпчч. — Эй, Нурбек, осы 63i жаман ауру емес пе екен? — дедд Ж аман шошьша шепншектеп. — Турше караты. — Кайдагыны айчпай ошфшы. Аш адамда не тур калушы е д ? Кудай сакуасын! — Айгуын айтканмен, бурынгыдай емес, aKeci гайсакдап калган сеюлдд, эйелге онша жакршдамады. — Эй! Эй! — д е д бейтаныс эйел елишш у н шыгарьш. Кдсында б1реулердщ бар екенш сезш, соларды шакд.фып жаткдн сыйакды. Б!рак, оны есттмегендей, эке-ш еш ев былк, етпейдд. — Ей, Ж а м ан , барсандпы! - дедд Э:пхан ш еш есш е жеюп.— Ш акдфып жаты р гой. — Ш еш еа козгала крймаган сон, оныц айагынан атгап барып эйелге e3i жакдшдады. — Ж акдш дама! — дедд э к е в крлын кдвы ньщ алдьта тосып. — Былай тур, мен чъщдайын. Эйелддп аузы азар кдшмылдайдьг. Нурбек ец к ей п узак, тьщлдлы. Анда-санда эйелдщ унз Эз1ханга да есччлш калады. \"Бак,-бак,.. багла\", - дей ме, соган украс б1рдеме. — Эй, осыныц касында баласы бсуман-ау. Баласьш i:yj,en, соны шакдгрып жачкдн сеюлдд, •— д е д Ж ам ан Нурбектщ бетше жаутандап. — Байгус-ай, э, - дедд aKeci курсше ойланып. — Оны криляи цд ед к? Тунде итгер талап тасгамады ма екен? Тан, да атьш калды-ау деймш, мен жолдьщ бойын карап келетнпп. — М ен де барам, - дедд Э з 1х а н экеН м ен кдбачтаса турегелш, ы т к р т босагага 6ip-aK, барды. 388

____________ Ж ар окамдан алмнда... — Дала кэрацгы, крркдсыц, — дедд Ж а м ан ж 4 б ер па келмей. — Кррыкдаймын. Кдращ ы да к езЫ жакры кередд. — Ж арайды , ж у р е берсш, - дедд э к е а . — Торсыкдф юшкене сут куйып 6epiui. Кдлай-кдлай емес. 1ндр кэранрысы егй сешлмеггп. Э к е а eKeyi K©3i уйренгенше мацайды туртшекгеп, эр карайгагаа 6ip уцлш , кепке д е й н уйден узап кете алмады. Тещрекге Tipi ж а н жогъша эбден кездер! жеткен соц, Белжайлаудыц жолымен ерлей журдд. Era ит елецдест л е с е шыкры. Тау шлнщ тацры ауасы ж е ц л тоцазытады. Кдращылык, айналаны жапкэн ж ука мата сеюлдд. Алые жак, кэрауытып, жакдлн мац келецкеленш куцпрт байкдлады. Табигатган тосын ештеме ацгарылмайды, байаны кдлпы. Era сайдан еткен соц, ж е р 6eTi жарык, та р п ы . Эрнеш шскелеп, жол шетшде жарыса келе жаткдн era ит кенет токрай к^п 6ip топ 6yraFa кэрап урдд. Нурбек юддрмей галт солай карай жеделдей журдд. Э зканны ц ж т K03i бута тубшдеп карайганды экесшен бурьш байкады. — Э не жатыр, — дедд ж у п ре умтылып. Ж апы райган кара ш м аты бар дэу кара Kici era баласын бауырына басып катш уйкуап калыпты. Булардыц дабырын естш ойанбады. — Эй, мынау GAi ме, Tipi ме? — дедд э к е а куб1рлеп. — Балам, сен тура туршы. — Э к е а ец к ей п элп гасшщ Кулагина акдлрын дауыстады. — Оу, отагасы, ойаньщ ыз! Оу! Оу, есгимкзз? — Ун де, кдлбыр да болмады. Э к е а уйкуап ж аткан г аой ц крлын устап кердд де, крйа бере салды. Крлын санына суйкеп, бата крш бепн сыйпады. — Ж у р е гой, кэйтайык, - дцлд ЭзЬсанга. — Элдекашан елш калыпты. Байтус-ай, era улы бар екен! Сорлы-ай! Кдйдан келе жаткэн сорманд ай екен?! вй гш те адам оледд дегенге Э зк а н сене алмады. Э к е мен бала кушакрасып жагып калай еледд? Неге 6ipre ©ледд? Bipi елее, 6ipi неге Tipi кдлмайды? Ауырган адамдар д а буйшм 6ip кезде еле кала ма? А йаш шалынысып кегп ме, 93ixan езш щ калай ушып тускенш байкамай кадды. Еш жер1 ауырган жок, Каргын мура 6epin кайма кулап мусп. — Эй, Эзентай! - деп, э к е а жердей кушакрай квгерш алды. — Bip жерщ ауырып кадды ма? Байкасацшы. Булар келсе, уйдоп ботен эйел де ж ан тапсырыпты. Бетше оз кимешепн жауьш, Ж аман кдсына б лте шамды жакындагып крйыпты. Э к е а Ky6ipAen, гагы бсп-iii сыйпады. 389

___________Ъвксцлтан Hufnkeke-цлы — Ауыл кецеске айтамы з ба, жок, езмДз-ак, жерлей саламыз ба? — дед1 Ж ам ан га акддл сурай кдрап. — Терт бфдей жанды ун-туназ кеме салганымыз кдлай болады? Bipey-ш р еу 6i3 елпрдд деп бале кцш ж урм ей ме? — Айтсан, айт ауылкецеске. Келш керсш. Бул кунде бале- ж ала кэйдан дейттн емес. Курысын, ендд бул арада отырмайык, Алса, кдлкрзына гар, Таты айтсацшы ауылкецеске. Алмаса да елдщ шине таман кешш барайык, Айдалада 6i3 де ecrin арам кртып алемЬ. 0Keci тацертец Китщге кеткен соц-ак, 0зЬсан муртгай ушып ауырды. Д е н еа цызып, вне бойы кдлтырап, кез алдына ецкей урейл1 б1рдемелер елестеп, кдйта-кдйта тандайы кеуш ш елдей бердд. Ш е ш е а байрустыц эбден eci шыкуы. Еб1л-себ1л ж ы лап ж урш , елген эйелдд 6ip 03i суйреп далага шьтарды. Арша экелш, эйелдщ жаткдн жерш отпен аластады. — Кудай-ау, ауруы жукуы ма, кэйтп? Кдйдагы пале кдйдан к ез кеддд? — дейдд взш е a3i куб1рлей кейп. А у ы л к ец естен eKi адам келш , б ейтаны с твртеудД Белбулакуьщ бойы на ж ай игуцкцгр кдзып ж ерлей салды. Б ел п а з ж андар б е л п а з куш ж ер жасганды. Аты-жендер!, ауыл-аймагы манд б ел п аз крлды. Кдпзыньщ ауырранынан кдтты шошып, Нурбек дереу Кекталдары орыс тамыры Туйтэбшге шапты. О л взм щ таныс пелппрш ер пп Белбулаккд Сйрге келдд. — © кпесш е аздап суык, тиген. 0лген адамдардыц ж агдайы ж уйкесш е д е э с е р еткен болар, — дедд пелипр эбден кдрап бггкен соц. — Ж ы лы устацыздар, Ж азылып кетедД. Пелипр дэр! бердд. \"Ycri-басына кцгздырып крйдьщ майын жак, крзакди ем жаса\", — дедд. — Нурбек, бул арада ендД отырма, ауылга жакдшдд, — дед! Туйтабш. СейткендД Нурбек e3i де ш лей дурыс кердД. КДтэпбектщ кудДп айны м ай келдД: ауданга барган кезшде Ы г а й с а м ен Бэтгалидд ГПУ устап, д ер еу тергеуге алды. Соньщ epTeci Н урбекн де крмады. Сол e a rn пайдаланып, Кпэпбек БубЬканга жалгыз келш оцаша жолыкуы. Нурбекп устаткдн Kiran6eK деп ойласа керек, Буб1жан оран коргеннен жалына бастады: 390

___________ Ж м у о/самдан алмнда... — Буйтш крркдпы п куда болганыд курысын, Катэпбек. Адамша-ак, айтсан, кэйтетш ед1? Кугзы уппн экесш азапкд салмасацшы. О н алтьпа шыккдн кдгзды енд16 i3 босатамызта байлап крймаймыз юй. Бас иелпзден айырма. Оньщ еш ж азьпы жок, 0MipaAi — будан бурын у й М зге Kipin керген адам емес, эншешн жол усп болтан соц сокды. Соны айт еюметще, бас ием!здд абакзыдан ш ыгарып бер. Б1зге кдглган кудалык, жакрылытьщ болсын. — Кудагый, Н урбекп абакзыта жаптырган мен емес. Мен кдйта соны естш, жатдайды бьлгвм келддм. Ж азы ты жок, болса, мен де егаметке жалы нып керейш , кудам едд деп, крл ушын берейш деп келддм. О л 0MipaAi деген бэлеге кдйдан жуып журсшдер? ©лдибектен сэлем тасьш журген жок, па? — деп Буб1жаннан сы р тартгы. Куйеущ альш кеткенге БубЬкан абден-ак, саскдн екен. ©лдибектщ aAi хабарласпаганьш, оньщ бетш е ендд атасы кдрамайтынын, 0з1ханды о баста Ж акдшбайга бермегак деген б а л е т бастаган д а сол е к е н ш — б эр ш ак,тарып салды. \"Кд1зым ж аца-ж аца кы зш а киш ш жур. 0л1 бала гой, айтканыма б1рде кенед1, б!рде кенбейдд кузге д е т и кулатын бурап 6 ep i кдратып крйармын\", - деген ж ен сезш айтты. Кпэпбек кещлдешп, содан тура ауданга тартгы. Сездд сейлей быетшш, сейлесе сенддре быеттнш бул ж олы да керсетп. Юмге Kipce де, 6 a p i бастарьш изеп кел!ам ацгартгы. Акдгрында ею куннен кешн Ытыйса мен Батгэли да, оган крса Нурбек те акуалып уйлерше кдйтгы. Bipax, Кггэпбек: \"Сатан ецбепм сщ дГ, — дегендд олардьщ 6ipA e-6ipiH e айткдн ж ок, BipaK, Н урбек уш не оралган куинщ epreci rye болмай Белбулаккд тагы келдг Нурбек петлденш кдрсы алды. 0цпмелер1 э дегеннен-ак, жарасгы. Тамагьш аз1рлеп, Буб1жан да бугжец кдкзы. 1\\ыл айа!ы кд1здары 03ixan да бутан б упн баскдша, езЫ сш ш кдрайтын сеюлдь Соныц есер1мен Кггапбек коцыдене отырып ты ек адгарггы. \"Битке екпелеп, тоньщды откд тасгама\" деген, Нурбек. ©жиевке бола буюл еюмети былтама. Анык, кдлкрзга ю р пд келсе, ж ур б1здщ \"Акжазыккд\". Сонда немене, сен мына малдарымды сыпырьш алмайсыц ба? — Неге алмаймын? Аламын. Малыдды оргага салмасад, кдлай кдлкрзга муше баласыд? © й тесем , солгангулдар меш 391

Ъекоцлтан ftiffa lc e k e -m u ________________________ _____ талап ж еп крймай ма? BipaK,6ip сьтйьфьптды, 6ip жылкцщды, ега-уш крйыцды крлыцда кдлдыруга уэде берейш. Н у р б ек ойланы п, кэйтем1з д еген Kiciuie Буб1жанта кдрады. Барайык, - дедд ол бекемдДк таньггып. — \"Кеппен керген — улы той”, буйтш айдалада жалгыз отырганы курысын. — ©йелдщ ниетт ауган екен, онда ойланайык, — дод| Н урбек жы мыйы п. — 03iM де осыннан кеш сем деп отырмын. Кдйда барарымды бдлмеймш 6ipaK, — Е, оньщ не ойланатыны бар, бтзге жур. — К узге д еш н к,ойа турайы н. Э з 1х ан ж ан шеш есш е: “Макул\", — денп. Ендд сен шшдд экелш, 6i3 6ip жайлы орынга орналаскдн соц, корсет. Бурынп.поа той-томалак, жасау кэз1р кддды гой. Э кем берген уэдеш мен бузбайын, соган бола будан былай екеумы араздаспайык, Кдлкрзыца гарем бе, гармеймш бе, ар жатый содан соц акщлдаса жатармыз. Кггэпбек муртынан куле куанды. Эйткенмен сабырга женддрш, сэл ойланды. Кузге дешн де 3Ai 6ipa3 уакдгг бар емес пе? — Былай гагесец кэйтцлд? М етщ бтлуйугше, Кдйырма жаман к,оныс ем ес, сонда к ош сецнп. 9 p i а р ж агы нан б1здщ \"Акжазыкдф” да жакцш, бер жагьшан езщнщ Улкенатшнгаты кршкррларыца да жакын, era орта. — О сы ацы лы ц дурыс болар, — дедд Н урбек б1рден елец етш. — Дурыс, сонда кошешн. — Е, мше, - дедд Кггапбек котцлденш, — бутан да келклж. Кузге дешн сонда отьтрып шыксац, кыста кдлкрзта муше Кылып аламыз. — О л кдлкрзынды эл! ойланармыз. Тунеукунп аштан олген то р теу метпц е а м н е н yueMi кетпейдд. Солардыц елгешне осы кдлкрзыц юнам емес пе? Бурын байдыц малды болтаны, кедейдщ к у й а з болтаны — 6api рас. Байдыц кедейге кун керсетпегендер1 д е болды. О ны о з козтм кордд. С ен д е о ны 6 ip гаодей бДлесщ. BipaK, сол кезде аштан кдгрылгандарды Kopin пе ек? М ен коргем жок, сен кордщ бе? — Ж о к , — дедд Кп-эпбек, — м ен д е к ергем ж ок, — Ал онда мынаны туанддршк байдыц заманында кцфылмаган халык мьша заманда неге кдфылады? Байлар еш кдшан: \"Кедейдд куртайык,\", — деген жок, ал сендер 392