С. Мұқанов. т2

М енщ максатым - Колчакты керу. Сыбыр-куб1рден ес- ту!мше, Омбьшагы Апашорда комитетщ щ бастыгы эдсш барып Колчакты спектальге шакырган, ол ризашылык 6epin, армия- сыны н бас колбасшысы генерал C epreeeii epTin келген... Сыбыр- лаушылардын айтуынша, Колчак свитасымен жеке ложада отыр... Сурастырып керсем, артистердщ 6ipeyi Колчак отырган лож аны б1лед1 екен. Сахна ш ы м ы л дм гы ны н тестн ен сол ложага сыгаласам, арык узын б етп, суйриген кем иекп, имиген узын м урынды, куш ы к ар ы к ден елк сакал-м урты ж о к 6ipey шамы сенген залды н лож асы н ан булдырап а р е н к ер ж ед к Сол Kepi- HiciHfle ол К вкш етау дагы хан ту кы м д ар ы н ы н колы нда кез- десеттн жуш такыр арыктазы итгерге уксайды... Онын касында мурны колактай боп отырган б1реудщ басы жундес мысыктын басы сиякты... — К е р д щ бе?—деЩц м аган артист, сыгалап турганда. - K epin те ондырып турган ж о к п ы н ,- деймш м ен ,- Бул арадан тым к ем е сю , ал к ам еею Kepiн ген т у р в д е маган унаган туп де жок. —Т ек, ж агын карыссын,—дейш ар ти с т ,- менен баскага еспрт- пе онынды! Колчакты н кулагына тисе, кэллэнш жулып алады... Bi3, ки1м ш уинлер, спекталы ц кезектесш к ер ш те болдык. Т арауга ы нгай лан ган ж урт кш м дерщ алы п жаты р, 6i3 номер- лер1мен 6epin ж атырм ы з... 9p6ip номерд1 алып, иесш е KHiMiH берерде, м ен К,ази у йреткен «за охрануды» сы бы р ете тусем... К ш м и еле рщ щ маган кейб!р! куле, Kefi6ipi к е й т карап кояды да, 6ipeynepi калтасы н ан алы п колы ма К олч акты н почта мар- кесж е уксаган усак тиындарынан кейде юиплеу, кейде улке- HipeK кы п устагы п кетеш ... «К е п тую рсе, квл болады»дегендей, жинапган тиын-сиындар молайып, каптамды калындата тусе- да... MeHin cepiKTepiM де соны icTen ж ур. Уедем1з — бэрш араласты ры п, б1рдей гып б е л т алу... Bip м езетте KHiM апуш ы лар сиреп бары п , аягы суйыкталды. С о к езде алаш ордаш ы л 6ip гимназист «ме» деп номерш усына бердг Мен номерге карап кулакш ы ны н, пальтосын жене гапо- ш ын алы п берсем , ги м н ази ст е зг е KHiMiH алады д а, галошты «меш ю емес» деп алмайды. «С1здщ номервдзде турган осы »,- десем: «Гапошымды танимын, MeHiKi ж ана, мынау ecxi, ез1мджш тауып бер, ейтпесе, акысын теле!»—дейдг.. Акыры, амал канша... «за охранудан» жиналган тиын-тебенш ги м н ази сп н алдына тастадым д а, ш ыгып журе берд1м! Гимназист канагатганды ма, ж ок па, ол арасы маган куш бупнге дешн б е л п а з ... М е н щ ж и н агы м а Kipin ж урген «K en ip -ай!» деген ел е ш м сол KyHi тунде жазы лган едг.. 100

К етерш с сонынан Eiu6ip жаксылыгын кермегенмен, «ел казагына» санап, мен ара-тура, 6i3re белгЫ Торсанов Казиды н пэтерш е барып тура- ты н ем. Bip барганда гаж ап окигага к езд ес п м . К ун кеш ю рген м езп л efli, ан-куй ге ay ecriri бар Казн , кроваты нда ш алкасы нан жатып, маган домбыра тарттырып, елен айттырып отырган. Со кезде сырттан С ейтахм ет Kipfli де: - К азн мырза, ci3fli сурап, сыртга ш анага пар ат ж ек к ен ею адам кеп т у р ,- деда. - Ю мдер екен?—дед1 Казн. - Барж аксымы з,- дейдь - К а й да гы ? !- дед1 К азн елен ете F a n .- Б1здщ елд е п ме? - Ив. Н урке деген KiciMiH д ейдг.. - Н урке?!- деп Казн басын кроваттан кетерш алды да, KecKiHi кубылынкырап кетш :—Н е дейд1!Тусем дей ме о с ы н д а? - деп сурады Сейтахметтен. - О нш асы н айтпады. EciK алды н ы н кары н куреп ж ур ем, тура кеп б1здщ какпага токтады да, ci3fli сурады. «Осында» деген сон, тускел1 жатыр eai, оз1н1зден руксат алайы н д еп, мен: «Уйде ме, ж о к п а, 6 iain шыгайын»,—дед1м. - Ендеше, «ж ок екен» д е , - дед1 Казн. М ен: «О ныныз калай, ага й ?!» - деп ем. - С е н щ ж ум ы сы н емес о л ! - дед1 К азн м аган ы збарлана карап кой ы п ,- бар, Сейтахмет, айт соны!.. Сейтахметке мен ере шыктым. Кун райы манагыдан суытып, дала ш аны тынкы рап тур екен. К акп а сырты на ш ы ксам , ycTi- басы кырауыткан атгардын буы аспанга шыгады. Ш ана касында калы н ки1нген eKi адам турегеп тур, 6ipimH сакал-м уртын калы н кырау жапкан, 6ipeyi сакал-муртсыз ж ас Ж1пт. М ен оларга сэлем 6epin колдастым. - К азн м ырза уйде ж о к е к е н ,- дед1 С ейтахм ет оларга. - Кой, шырагым, кате болар оны н,—д ед сакадды,— уйге жана гана кедш деген. К айта Kipin айт: Ж умабайдын eKeci Н урке де, сенде аса кауырт жумысы бар екен, соны айтады да шыгады, баска пвтерге Tyceai де. - MeHi ж ауырын Kopin турм ысы н, отагасы - дед1 Сейтахмет Keftin,—уйдеп KiciHi негылам ж асы ры п? Ж о к дегенге плану керек кой! М ынау кы лы к маган бары п турган итт1к KepiHai де, Сейтахметтен квз1мщ урлап, сакалды адамга «бул OTipiK айтып тур» деген белп берд1м. Сонымды уккандай, сакалды адам ерш елене Tycin: 101

- Ш ырагым,—дед| С ей тахм етке,- 031и де ботсн адам емес- ciH, 6iaaiHелге куйеусш . Атымызлык мойны катып алыстан кеп турмыз. Казн - TY6i 6ipre туысым, од - Ш эй гез, мен - Баржак- сы, exeyi 6ipre туган адам. 9pi, Казн менin баламмен жасты, Timi руксат сурайтын да жеш м ж ок еш, к аланын салтын сактап турмын. Т1лдесем де кетем, бар, айтып ш ык тагы!.. - Увй, е з щ 6ip свзге тусш бейтш кисы к шал екенсщ гой! О не кылганын айнала сейлеп?.. Бар, тарта бер женще, свзге тусж бесен!—деп Сейтахмет какпага карай бурылып ж уре берш. - У ш н д е!- дед1м мен Н уркеге сыбырлап. - Бар, ш а л ,- дед| ж т т , - е зщ Kipin шык. Кудай 6iaeai, эл п ит1н айткан ж о к оган. Егер айтса, Казн муны ютемейш. - А й т гы ,- дедйм мен, С ейтахм егпн какпа iiuiHe Kipin кет- кен ш пайдаланып,— «уйде ж ок деп айт» деген Кдзидын 03i. - С ен е зщ кай баласын?—дед1 сакалды маган. - Сибанмын. - Кайдагы? - Жаманшубардагы. - Мунда кайдан журсщ? - Окудамын... Тагы бйрдеме сурауга ынгайланган картка: - Н у к е ,- дед! ж ш т ,— кун кeш кipin барады, Кдзига Kipin ш ыгам десен, тез Kip, к о з барда пэтер тауып алайык. - Пэтерд1 м е н -а к тауы п б е р е й ш ,- дед1м м ен. О йымда Б ас с е й н yfli тур. - А л, онда, Kipin ш ы га й ы н !- деп карт жвнеле бердк - Н урке осы Kici м е ? - дед1м ж т т к е . - Осы. Кдзиды н бвлм есш е HypKeHi бастап ю рсем, KecKiHi сурла- н ы нкы раган ол эл д ек а й д а бараты ндай KHiHin ж атыр екен. Салкын амандаскан оган Нурке: - Кдзи шырагым, о не кылганын, уйде бар бола тура жок- пын д еп ? - деп вкпе айткалы келе жатыр еш: - Кдзакшылыкты кою керек, аксакал!-деш Кдзи ттпн кеп .- Турасын айтканда, менщ кызмет бабым азбен жакындасуды квтермейш. О зд щ баланыз большевик, мен большевиктерге карсы ем м еттщ е кш м ш . Сондыктан менен аулак болыныз!.. - М -м , Mh, с о ла й м а ? ! - дед1 Н урке ды бы сы н сы здана шыгарып.—TiaeMic тукымы, керек боп калса, в з баланды сойып жеуге ийм1ркенбейтш ен, со куйщ е баскын кедш ме?.. Ж ак с ы ,- дед1 т у р ег е п ,- канжы гада керк:кежм 1здщ алды осы болсын!.. Нурке шыга женедщ. Казн сазарып турып калды. Мен де жвнеле бершм. 102

- Сен кайда барасы н ?- aeai Казн маган. - Уйге. Т ы ска ш ыксам , жолауш ы лар ш анага MiHin ж атыр екен. Мен оларга Б ексеш тгщ уй ш айты п ем: - MiH, он да, ш а н а г а !- дед1 Н у р к е .- 0 з щ бастап апар!.. Бексейгг уй1нде екен. Ж олауш ылардын м ен-ж айы н кыскаша айтканнан кейш, ол кушак жая карсы алды. Болмашы кызметш е аса риза болган Нурке: «Ал бала, елден келген дам бар, бупн осында кон да, содан татып кет»,—деп, м е т ол куш босаткан жок. Мана Кдзидщ Нуркеге «азд щ баланыз большевик» деген ce3i мен1н кулагымда калган. К олчак пен А лаш орд ан ы н боль- шевиктерге е ш екен ш , колы на туссе, абакты га ж абаты ны н 6i- лем... С ондай больш евик-пн 6ipeyi мына Н урке картгы н баласы екен!.. «Кайда ж у р тб о л ьш еви кб о п жур?.. Ka3ip к ай д аол?..»- деген сурау туды м е н т басыма. Н уркеден сурагым, бш пм Нурке акж аркы н , аш ы к м т е а ш Kici екен. К он а жатып сура- ганда, ол бш ген м влш ердеп к ен есш менен ipiKKeH ж о к. О ны н большевик баласынын аты Ж умабай екен, жасы со жылы жиырма сепзде, каз1р Омбы абактысында отыр. О нын калай большевик боп, туткынга калай Tycyi туралы Н уркенщ бар б<лген1 темендегщ ей гана боп шыкты: - Ж умабай деген бала туда бойы тунгы ш ы м ед1,—дейд| ол сырласы п оты ры п,—оты мны н алды, су ы м н ы н тун ы гы е де 0з1м орыс саудагерлер1н1н ж азы -кы сы м алы й айдап. жалш ы лы гында жур1п, ты рнактап ж иган азгантай тиы ны м ды аям астан, Ж ум а- байды карш адайынан оры с о куы на 6epin ем. Эуел1 Т1лес' кала- сында алты жыл окьшы да, ауылдык учитель боп шыкты. Ею жыл бала окытканнан кей1н Омбыга кеп, семинарияга тусп. Одан ек1 жыл окы п, жазгы дем алы сына уйге келген баламны н аужайына карасам, мен1н кулагыма ж ат е ен л еп н сездер айтады... - Не деп? - «Патша туседк бостандык болады» деп. Ауылдагы карангы казак мен не бшем. Баламнын сезш ен жаным турш1пп: «Ойбой, карауым, еси р т е корм е мына ce3iHfli!-- П атш а к1м? Б13 KiM?.. М ына ce3iH улыктардын кулагына тисе, атпас тан, ш ыкпас кунге калармыз»,—деп байбалам салдым. Балам о куы на кайты п Kerri, содан кейш уйге келмед1. «Окуын б т р ш п , А кмола оязы ндагы Курсары Керейге учитель боп кеппп» деп еендж . Ара-тура хат1 1Федоровка. 103

ж азады, 6ipaK аманды к-саулы ктан баска еш тене айтпайды. К е й т патша Tycin, ж урт «ак», «Кызыл» боп белш ш жатканда, балам «Кызыл бопты» деп естйим. Тыйым салуга ж ер алые, хаты- ма жауап бермейдй.. С ейтш жургенде, актардын перевороты боп, Ж умабай колга тусп деп естиим. Одан кейш , осы Омбынын абактысына акелд1 деген хабар алдым. «Бала - адамнын бауыр етз» дегендей, бала ишркшге ш ыдай алм ай, «ит аркасы кияннан», ак кар кок музда атпен келген жайым осы, шырагым... - Поезбен неге келмешшз? - Y mIt дуниеЫ емес п е, ш ырагым. К о л ч ак ак1мдер1 парага сатылады, туткындагыларды урлап шыгарып 6epefli деген с ез есп - ддк, содан ум1т к ы п , елден жы лу ж и н ап , 6ipa3 д аярланы п кедшм. Н уркенщ ум ш алдады. Кун сайын келш б ш п кетем: ар- ммдерд1 сатылап, ею м етш ар Typai адамдарымен сайлессе, м анайлататы н Typi ж о к . в т к е н к у зге деш н абакты га каты насы бар кейб1р ек1мет адамдары кейб1р туткындарды пара алып к аш ы р ы п ж1берген е к е н , к ей ш ж о гар гы а к 1м ет о ган катты тыйым сап тастапты. Большевик боп абактыга тускендерш жакындарына жолык- тырмайды екен, оларга тек ас-су гана берпзед1 екен. Нурке Ж ум аб ай га ку н сай ы н ас апарады , кун ара мен де epin барам. EpTicTiH би!к ж ар к аб агы н а салы н ган аб а к т ы н ы н айн аласы зеу- л1м тас к о рган , Tyci к ар а сур... TycTepi со л к орган га уксаган к узетп ллер тутк ы нд арды н ж акы н д ары н к орган н ы н би1к TeMip какпасына жолатпай, апарган астарын алыстан гана кабыл- д ай д ы ... О нда да ж ш емес, анд а-сан д а гана!.. Ci6ipAiH кы санкы аязында бурсендеп узактурган адамдардын ыстыкастары суып, кейде музданып катып калады... Оган в з жаны музданып кат- каннан кем кынжылмайды олар. Нурке де сейтеш... Узактурып, жылы асын суытып алган оны н кейде кезш ен сорлаган жас с ак ал -м урты н а с у н п боп каты п калады!.. Н уркеге epin абакты ­ га барган с ай ы н , м ан ай ы ты м -ты р ы с, Tyci с у ы к кара сур к ор- ганды керген сайы н, «онын ituirwe камауда отыр» деген боль- ш евиктерд1, acip e ce Ж ум абай ды мен к вр у ге кум арта тусем... Bip кун1 со кум ары м т ар к ау д ы н c a r i тусе калды . Ж ексенб1 кун1. Бексей1т уй1не кьш ы рып барсам , конактары шай 1ш1п отыр екен, 63i де уйде екен. Ш айга мен де араласа кетг1м. Кеинкпей ш эу1лдеп Б оп си к уре калды . О л орш ел ене урд1. - Б а й к а ш ы ,- дед1 Бексей1т вй ел 1 н е,- б ей сау б ет 6ipey ж ур гой дейм1н. Э й ел турегелген ш е, а як -к о л ы н д а ш ы нж ы р бар, KHiMi жудеу, с ак ал -м у р ты , ш аш ы в с к е н , KecKini к у п -к у 6ipey eciKKe Kipe берд1. М а ф ту х а ж е н ге й : « А й , а л л а ! * - дед1 д е , к ан ы iiuiHe 104

тартылыл, шепне бердь.. Yйдегшер туге/пмен одырая халысты... Кандалалы адамны н арты нан м ы лты кты exi солдат xipAi... - Н еге урейл е ш л ж зд ер ? — дед1 ханд алалы ecix алды нда xiaipin. - А лла-ау, харагы м-ау, Ж ум аж анбы сы н с е н ? - дед1 Н урке турегеп. - М ен таны м ас дел ойлаган ед1м ,- дед1 хандалалы. Enai Timi айкын таныгандай, Нурхе жылап, хушагын жая умтылып ед1, exi солдат винтовхалары н хезеуге ынгайланды. - K epicyre болмайды, а х е , - дед1 Ж у м а б а й ,- рух сат жох... Ж умабай бол, уй iiuiruierinep бо л , exi солдатгы ш айга оты - руга арен коширдг Араларына жарты литр самогон койылды. - Bipax узах оты рмайых,- дед1солдаттар Ж умабайга. - Ж а х с ы ,- дед1 ол,— а з д е р там ахтанганш а, м ен туы ста- рыммен амандасып та улгерем.. Жумабайдын айтуынша, абахтьщагылар сузех пен халера- дан хыры лы п ж атыр ехен. YxiMeT тарапы нан оларды емдейтш врач жох. Тутхында отырган б1рен-саран врач ауруларга flepi- дэрм ех жазады ехен де, соны аптехалардан эхел уге xici Ж1бе- piAeai ехен. Ж умабай сол хызметпен ш ыгыпты да, осында туысы барын айтып, солдаггарды сога хетуге хещцрш тг Абахтыга 6ip барганда, Казн жайын Нурхе маган араб epni- мен хысхаша хатха жаздырып Ж умабайга ж1бер1п eai, оны алган ехен. - Кдзига бехер баргансы н,— д ел ре н ж ш ол ехесш е,— бурынгы «хазахшылых», «рушылдых» xa3ip адыра халган. Ka3ip журт «ханаушы», «каналушы» аталып, exi тапха белш едг Олар- ju>iH6ip-6ipiHe MeftipiMi болмайды. К а зн 6i3re тал душ паны . Б у п н о л 6i3re MefiipiM icTeMece, ертен exiMeT 6i3aiH холга тигенде, 6i3 оган да MeOipiM штемейм1з. - Сол ех1мет тие м е e3i холга?—дед! Н урхе. - Э рине, т и е ш ,- дед! Ж умабай.—А бахты да о ты р сах та Gijiin отырмыз. К олчах exiMeTi хелер осы уахы тха ж етпей хулайды... Bipa3 сездерд1 execiHe онаш а айтхысы хелген халпы н херсе- Tin, Ж умабай солдаттардан аз уахы тха ты сха ш ыгуга улы хсат сурап efli, ботелхеде гi сам огонга дендеп, х ы зы нхы рап алган ол exeyi: - Кеп айналма 6ipax,- дел хене хетп. 0 x e c i мен Ж умабай далада недау1р айналы п к iрд(. М ен щ xiM ехеш мш Нурхе оган мана хы схаш а есхертхен . T eri, далада м олырах т уан ш рген гой дейм ш , уйге xipe: - Бала, сен не хыласын мунша жудеп о х ы п ?- дед! ол м аг ан ,- одан да мына MeHiH эхем м ен елге хайт. Алдагы жылы 105

С оветпн мектебш ен окисын. Совет еюметт сен сиякты аш- арыктын емметт екеш н бiлeciн бе езщ ?—деп сурады ол менен. - EcTHMiH,— дед1м мен. - Т е з к е р е а н де!.. Ш ын магы насындагы 6LniM жолы насонда гана TyceciH. BineciH бе ол ж олды н атын? Сурауга тус1нбед1м д е, басымды шайкадым. - Ленин ж о л ы ! - дед1 Ж у м а б ай .- Енбекип адам баласынын бакы тка ж ететш ж олы . О дан epi ту аш н р у ге каз1р ж ер де тар, уакыт та жок. Жумабайды солдаттар алып кегп. Сонша арык дене, сонша жудеу кесю нде болаш агы на сонш алы к 6epiK с ен ш барлыгы м е т кайран калдырды. «Большевик дегендер осындай болады екен- ау!»—деп тандандым мен. Нуркеге мен одан кеш н де катынасып, кол тигенде Жума- байга там ак апары сы п журд1м. С онда маган келетш о й —«бул Kici булай сары лы п неге жата беред1?» 0 з ш е н сурасам: «Амал- сы зды н кун1 де, ш ырагым ... Ж эй далбаса д а !..» - дей дь Онысы рас та сиякты , ы лги 6 ip салбы ран кы niuiiH... Сейт1п журген Нурке 6ip кезде ш ана-сайманын тузеп, а тта ры н бап тап , ж и н ак ы л ан а б астады . К е ск 1н -к е й п 1нде де эл д ен е 6ip icKe ез1рленгенд1П байкалады. С о калпы н бакылап жур1п, 6ip куш сурау койганда, аккеш л Н урке жатты да кь>сылды. Эуел1 ол: - Ж ога, шырагым, жол уепнде жургенде жинакы болмауга бола м а ? - деп ж алтактанкырады да, мен: - Бала да болсам, байкаймын, Нуке, ж урхке ынгайланган TypiHi3 бар. М енен нес!н ж асы расы з оны н. Э л де сенбейс1з бе?— деп каоала сураган сон: - Апыр-ай, балам-ай, ж окка кы сты н-ау!- деп кысылып калды. - 03iHi3 б ш ш з , - дед1м м ен,—айтпайты н н эр се болса, айт- п аны з. М ен ез!мд1 ci3re ен адал Kici Kepin сураймы н д а, вйтпесе, нем бар!.. Т агы аз кен ескенн ен KeftiH, Н урке шынын айты п койды. - Аз кун дэмдес болганда в з балам сиякты боп кап едщ, ш ырагым,- aeai ол аса кынжыла свй леп,- жанымды суырып 6epepMiH, ж атка аузы м н ан ш ы гармаспы н деген ce3iM efli, 03iM керш айтайын, одан epi елттрсенде, ттрытсен де колындамын. Ж ан ы н ы н а са толкы ганды гы Нуркен1н KecKiHinae KepiHin турды: оны н кездер! жасаурап, бет-аузы кимылдап к е т . - Н у ке,- дешм мен аяп к е т т ,- айтуга болмаса, айтпаныз. Е гер айтсан ы з, 03ini3 айткандай, жанымды суырып алар, 6ipey сырымды суырып ала апмас. 106

- Б олды , б а л а м ,- дед1 Н у р к е ,- ж е т п ! К ы с к а с ы н гана айтайын ж ене б1летЫм де сол: осы уйдщ нега: «Ж уырда 6ip жаксылык болады, балан босанады, эз1рлене бер»,—дедь Ар жагын айтпады. Бар бшгежм осы. - Мен сурасам кайтед1?- деп ем. - Ойбай, атай корм е, карагым, булд1ресщ!—деп Н урке ш ыр ете калды. Аська куткен жумбак окига узаган жок. Bip куш тунде уй- кыдан шошып оянды к: кала iiui саты р-KyTip аты с, тасы р-тусы р шабыс!.. «Не б ол ды ?!»- деген сурауга Ж ан б ы р ш ы н ы н уй1нде ypnHicin 6ip болмеге ж иналган а з гана ж ан нан е ш ю м ж ауап бермейш. Тек, орысша эдем1сойлейтш Ж анбыршы гана том- пактау козш ш арасынан шыгара Tycin, ypeflai кесю нмен: «Неужели это восстание?!»1- д е й д ь Онын жорамалы рас екен. Танга жакын басылган атыстын ce6e6iH ертен ecTiceK, б о л ьш ев и к тер д щ к аладагы ж асы р ы н уйымынын баскаруымен еткен туш котерЫ с жасалыпты, оган каладагы заводтардын, ф абрикаларды н, TeMip ж олды н жумыс- ш ылары тугел каты спак е кен , 6ipaK сатк ы нд ар е ю м е т п кун бурын хабарлап, кеп жерде кетерилснплер ерюн кимыпга улпре алмай капты. Дегенмен, кетерш п улпргендерд1 басу Колчак ок1мет1не онайга Tycnerrri. К е тер Ы с н н л е р абактыдагы боль- шевиктерд) босатып алыпты. Э скерл1К кар у -ку р ал д ы н б1рнеше складын капыда басып капты. Содан кейш К олчактын турган жерш алуга бетгегенде, актардын катгы карсыльнына ушы- райды. Ею жактан да коп адам шыгын болады. К еп арпалыстан кейш , регулярлык армия кетерш сиплердш калы н тобын ыдыратады да, болшектеп алып кетш женедк Содан кейш жаппай кыргын басталады. «Бексейтг уй1 не халде?!— деген коркы н ы ш туды м аган .- Нурке не халде?!. Ж умабай не халде?!» Барып бшуге, торт-бес кунге деш н тырп етер шама болтан жок. Калада кун ш з-туш соты е хал!... К уц щ з-туш тш ту , арест... Газет хабарларына Караганда, котер!л!ске каты скандарга жаппай кыргын жарияланган... Юмдер колга Tycin, не жаза алганын да газетгер жасырмайды... Колчак буйрык успне буйрык 6epin, багынган адамдарын больш евиктерге, оларга ылектестерге MefiipiMci3 болуга шакырады... Торт-бес куннен кейш гана барып бшеем, Бексеш т уйшщ соры кайнап капты: котерш ске катынаскан Бексейтг колга туен гп , он ы н Ofli-TipiciH yfii б ш м ей д ь TiH Tyre кел ген актар 1Шынымен кетеринс болганы ма? 107

Мафтуха женгеЛш eaiMiui гып сабан кеткен, ол тасек тартып жатыр. Актардан коркып тыгылып каллы ма елде оны да актар алып кетп м е ,- екй уш куннен 6epi М аксут уйде жок. Юшкентай кызды Kepuii уй колы на алыпты. Уй iiui, а зы к-тулж таланган, ат, арбаны актар алы п кеткен ... Н урке к в т ер ш ст е н 6ip кун бурын атын ж еп п Kerin капты, кайла к еткеж б ел п а з ... Жумабай бул уйге келмеггп. Одан Курска келсем, пи ту жасалып. б1рнеше окушыны тут- кынга алыпты. Хатшынын айтуынша, Магжан каз^р у пм етпн квтершстт тексеру комиссиясынын м уш еа боп отыр... Кази- дын петер1не келсем, Сейтахметтщ айтуынша, ол турмеден кашкан кызылдарды куып кеткен... Bip жумадан кеЙ1м басталган курсты н сабагы узакка со- зылмады. Неден екеш белп Ф з, курсты н yfii б1ртунде к у й т кегп, соган байланысты курстын окуы жабылды. Мен екш ген жокнын. Hecine вк1нем, курс жабыпмаганда да, одан api окитын хал менде ж ок едь Тарар алдында: «Алдагы жылы окуды кайта бастаймыз, оган дей1н уй таб ы л м ад ы » ,- деп дирекция жубатпак болды. Юм нанаДы оган?.. К,ызылдардын Орал тауынан 6epi шыгып, жап- пай ш абуы лм ен ж ы лж ы п келе ж аткан ы н Ka3ip кеш еде коньки теп кен балаларга деЙ1н айты п ж ур... Ka3ip э р к о ран ы н бала- лары «ак», «кызыл» - екш ай боп «согысады», бул ойын Колчак- т ы н HepeiciHe THin, милииионерлер1 «кызыл» болган балалар- ды квр1нген ж ерде сабайды... Онымен белен алган «ойын» ты й ы ла ма!.. Ойынга гана тарыла ма Колчактын тынысы?.. О нын тыны- сы шынында да тарылып бараткандыгы ap6ip кимылынан байкалады. О ган дей1н де халыктын алкымын сыга устаган К ол ч акты н уы сы ж у ырда калада болган кетер1п1стен кейш Tirni катайып Kerri. K a3ip eKi KyHHiH 6ipiHae кун сайын -пнту, кун сайын элденен1 сылтаураткан арест... Bipeyre 6ipey жолыга кетсе, еналдымен сурайтыны: «Жаркыным, арестен амансындар ма?..» Итз урсе де neci калты рай бастайды, ейткен! «ак кел(п калуы мумк1н». Соны сезгендей, К олчакты н жeндeтгepi ка- ладагы итгерд1н де кебш кырып болды, сод «курбандардын» iiuiitae Бексей1тпн Б о п си п де к ет п - Б ек с еж т усталган кун1 а к ­ тар атып кеззп-п... Вокзал барып бш сем, Кадыр да сол трагедияга ушыраган. Эйел! бул кайгыны катере алмай елген... Kywmri тыныс осындай болса, тундеп тыныс одан да тар, ennceHi кун б атк а н н а н т ан атк ан га aefliH к еш е-к в ш е ш н 6 a p in ae мылтык- ты патруль журед1. К аладагы жагдай коркыны ш ты-ак. Пропускасыз журген адам туткынга алынады... 108

Саяси хал сондай болса, азы к-тулж жаты ше?.. К етер ш с болгалы калага ьарген-ш ы кандарды н 6apiHe тш ту басталды , сылтауы - «кы зы лдар ж асы ры нып Kipin-ш ы ты п ж аткан ж о к па?..» С одан к оры ккан ды ктан , калада д ер евн ял ар м ен ауыл- дардан азы к экелушш ер токталды. Калада азы к жок. Колчак- тын азыгы халык тупл, вз кызметкерлер1 мен армиясына жет- пей, елдеп азы к-тул1кп зорлы кпен тарты п алуга Kipicri... Bi3 ок ы га н к у р сты н уш к у й ге н н ен к е й ш , К о л ч а к п ен Алаш орданы н халiн е к ез салсам , оларды н 6ip тана о к у уш емес, жалпы б ет алган багы ты epTeHin, болаш агы б1ткен сиякты . ендеше, мен не жаксылык кутем олардан?.. Х ал-жай солай болтандыктан, ок ы ган ку р сты н yfii кую мен байланысты елге кайтпак болтанда, мен ренжу орнына куандым. О йым — Ж умабай айткан жана курс аш ы лтанш а, тутан ел1ме бара туру. С ол ниетпен О мбыдан К ы зы лж арга ж ypiп Kerriм...

Vi'ltf Vllltf Vllltf V(l)l/ V(l)l/ V|l)l/ Vltll/ VI1)1/V|l)tf Vlfltf Villi/ villi/ VIII/ YUIIHUII ТАРАУ АЗАП ТАУЫ НАН АСУ Тыриагын тыккан андар К,ы зылжарда мен будан бурынгы тарауда аталган агайыным К аскулакты н уш не туст1м. Бул жолы ол, куш ак ж ая кой- маганмен, ытырынган да ж о к. Елге кайту жабдыгын кенескенде, 83i апарып салуга мум кш дт жогын айта кеп: - С ен А бы л ай каж ы д еген KiciHi 6iaeciH б е?— деп сурады ол. - Б г л е м ,- дед1м м ен (© тк ен ж а зд а о л KiciHi б1здщ елден солдат сурап келген Алаш орда адамдарына epin Элти ка- ж ы н ы н уй ш е кел ге н д е KepyiM о к у ш ы л ар ды н е а н д е . К ей ш , А лаш орда газеттерш ен кврген хабарларыма Караганда, ол, А бы лай Р ам азан ов , П етр о п авл д агы уйезд1К алаш орда коми- тетше муше боп откен, «Талап кауымы» деген атпен Алашорда адамдары курган когам баскармасыны н м уш еа болтан, когам ны н максаты —А лаш пайдасы на yriT-насихат ж урпзу, каражат жинау; Алаш жастары «Жас азамат» атгы жастар пар- тиясы нан куры п, К,ызылжарда сол атпен газет ш ыгарган, га­ з е т «К ары з cepiKTiri* а та л аты н уй ы м н ы н м у ш ел ер ш е ж и н ал- ган караж атка ш ы ккан, соган мол жарна б еруш ж щ 6ipi - Абылай). - Б ш сен,—д ед К а с к у л а к ,- ол Kici Ka3ip осы К,ызылжарда жатыр. - Не жумыска келген екен? - Земствонын жиналысына келсе керек. Сен соган барып жолык. Ол ер адам, хал-жайынды айтсан, сеш, сез жок, едне ала кетедг 110

Сурастырып тапсам, жинапыс «Сухотинское русско-кир­ ги зское д вухк л а сс н ое учи л и щ е» 1 а та л аты н eKi этаж д ы зор карагай уйде екен. Уйдщ алдында шанага ж еплген атгар тур. Уйге м реем, у зш с жана гана жарияланып, коридорга шыккан журт гу-гу кенесте. Тартылган шылымнын тупш мен адамнын демш ен карауыткан суы к коридор буп-буалдыр. Калын адамнын арасынан Абылайды тауып, казакш алап сэлем 6epin, колымды усынганда, ол м енщ салем1мд( де алмастан, колын да берместен: - Сен KiM cin?- лещ даусы кур1лдеп. Ж ердщ кысаккылыгын еске алып, мен аз сезбен гана жайымды тус1нд1ргеннен кейш , Абылай маган жауап берудщ орнына, ycTi-басымды кабагын туйген к езб ен бастан -аяк ш олып e rri. Содан кеш н, жакындап кеп амандаскан б1реулерге кенеск1с1 келген калпын керсетш : - С ен далага б а р ,- дед1 м а г а н .- «К емж пайды н F абдолласы, бармысын?» деп айгай сал. Ол менщ аткосшым. Ешкайда кеткен ж ок шыгар. Соны тауып ал да, «сеж Абылай шакырады» деп «Кемшпайдын Габдолласы» деген адам аласалау бойлы, с акалы м ен м урты ж и рен, ш и к ш сэр ы Kici ек е н . М ен оны Абылайга шакырып ем: - С ен ,—дед! А бы лай F абдоллага,— мына баланы касы на м ш лзш , барахолкага бар. Содан буган пальто, костюм эпер. Аягына е п к ал. У сп н е eKi п ар кейлек-дам бал, басына кулакш ы н ал. Содан кеш н екеущ моншага барындар. М оншага тусер алдында, мына жалбыраган шашын подполька гып кырыктыр. Yктын ба? - У кты м ,- дещ Fабдолла. - Содан к е ш н ,- дед1 А бы лай F абдоллага,—е к е у щ монш ага туЫндер. Сабын ала барып, е зш жаксылап ш ом ы лды р,- етш е жабыскан кырсыгы кетсш. Моншадан шыккан сон, мына жаман туйешн жабуындай шокпытгарын 6ip жш пен бу да, моншанын а р жагындагы терен жы рага лакгы ры п ж1бер! У к ты н ба? - Уктым. - Барындар, ендеше! М онш адан ш ыга б1здщ пэтерге келвдер! Бшмнен: «Бул не деген жаксы Kici еш!» - деп ойлап койдым 1Бул уй кейш, жиырмасыншы жылдардын орта кезжде, сол кезде «Бейнеткор», кейш .Совет» аталатын ауданнын 1933 жылга дейт орталыгы болтан. «Шолак Досжан» дейтш жерге каладан Keuiipinin, он жыддык казак мектебнпн Moiiuiri боп кетп.

Fабдолла eKeyiMi3 Абы лайды н аргы м ак кара к е к айгырына жеплген женит кошевамен барахолкага кете бардык. Барахолка тубш е барган сон, Габдолла айгы рдын аягын юсендеш де, мен! алы п iuiiHe Kipai... Бул барахолка да О м бы ш кш е уксас е к е н ,- ecKi-ускы к ш м -кеш ек толы п жатыр, icKe т ат а р ы аз. «Байдын асын байгус кы зганалы» дегендей, мен теу1рлеу кшмдерд1 ала- йын десем, F абдолла 6ip ретте: «Оны койшы»,—деп менсшбеген боп, енш 6ip ретте: «Ойбай, м ынау кымбат кой!»—деп Teyipaey затгардын манына жолаткысы келменш, м е н т женсу кшмш ал- fwm келменш. А кыры , екеу1м1з к ер к и щ ес т журш , киюге жарай- ты н б1рсыдыргы iiuKi-тыскы кш м алдык. А бы лайды н езге тап- сырмалары да орындалды. М онш адан кейш F абдолла екеу1м1з ш ан ага катар MiHin, А бы л айд ы н п ат е р ш е келе ж аты рм ы з. Бурынгыммен салы сты рганда жунттай боп ки1нген маган Fабдолла жымия карал кояды да, эуелк - Сен вз1н нетыл тан бала едщ , каж ы ны н ыкыласын осынша TycipreH?— деп м ан-ж айы м ды сурайды. М ен кы скаш а баян- дасам: «Э, солай ма?—деп ынылдап оты ры п,—М -м -м , мундада 6ip ran болар, б ал а ,- д ен т м аган ,- 6i3ain кажы пайда туспейпн ж ерге шыгьнш ала коймайтын ед1. — Не п ай да?- деп сураймын мен. —Кызыддар кеп кала ма деп, бай атаулынын 6api сасулы гой,— денш Fабдолла,- олар келсе, сен сиякты жок-ж тктерд1 эюм ко- йып, байларды катгы устайды дейд1 гой. Б1зшн каж ы да соны ой- лайды гой деймш, теп . Ол алыстан болжайтын Kici,- ертен кы- зылдар кеп капса, ceHi де 6ip кереп н е жаратуга ойлаган гой ол. С ол уинн, ceni аз гана дуниемен алдагысы келген гой, эйтпесе, осынша кшмд1 теп н эпереттн KiMiciHOHbm? EunciMiде емесангой? Бул кен е сп iuiiMe туй1п коям да, мен о ны н ата-теп н , шаруа кушн сураймын. - Кош ебе деген рудан гой бул к а ж ы ,- дейд1 Бабдолла,— oiibinimiimc - Умбет. Бунынаталары асып кеткен бай болмаган, 6ipaK атакты би болган. EKiHuii атасы М айлы Абылай ханнын о н Ti3eciH басаты н б и ш щ 6ipi е ксн, бул А былайга OKeci сол А бы лай ханн ы н аты н койган. 9 з axcci Ж ам ак Бухардан окыган улкен гулама Kici скен. EciMe тусе к е т п , 6i3fliH елде айты лы п журетзн 6 ip еленде: nicKCii аска KiM кслмсс табактагы, Молдадан хат бглсл! сабактагы. Окуы дариядай гулама сш Ксшсп orin кеткен Жамак тагы...- дейттн. Мына Ж амак сол боп шыкты. 112

- Абылайдын экеЫ Ж амак болса, фамилиясы неге Рамазанов?- дед1м мен Fабдоллага. - Рамазан - Жамактын туган агасы. Абылайды ол бауырына салган. - Бул Абылайдын ез деулеп калай бодцы? - Жас кез1нде шагын болды. - Ендеше, кажылыкка калай барган? - Онда кеп мен бар. - Ив?.. - Бул кажы жас куншен кагына шыккан. Он бес жасында бйреудщкалын мал 6epin отырган кызын алып кашып, экесшщ кеп малый шыгынга ушыраткан, елде беделштуарген... Он сепз жасында кеп жылдар би болган Сэмти дейпн адаммен бшпкке тапасып, канша малый шыгын кылган. Сейтш журш Кешебеде Андамас дейпн момын баймен танысып, акшасын устап, сау- дасын журпзген. Содан ез1де байыган. Кажылыкка Андамастын куилмен барган. - Ие, не, естзгем оны ,- дед1м мен, Андамастын кажылыкка калай баруы туралы бала кез1мде еспген 6 ip энпме eciMe тусе кап. Курметп окушы, айтып келе жаткан энпмемйздш желклн узе турып, осы кызык енпмеш айтып беруге руксат епшздер! Fасырлар бойы кешпел1 eMip сурген казак ауылдарына исламД1ш ерте к1ргенмен, халыктын санасына сонгы гасырларга деЙ1н сщбей келген гой. Шокан Увлихановтын (1837-1865) ай- туынша, Kemeri он тогызыншы гасырга дей1н ауыл казак- тарынын Kemuiniri MyxaMMeaTiH окуын 61лмек тупл, атын да еспмеген. Мухаммедт1н атын еспмеген адамнын 6ipeyi - жогарыда атаган Андамас. Ол молданын алдын кермеген, елш п «таяк» деп бшмейпн, намаз окымайтын, ораза устамайтын, д1нн1нem6ip шартын сактамайтын, мал багып байлыгын ес1руден баскада жумысы жок Kici екен. Жасында мусылманша да, аздап орысша да окыган Абылай Андамастын саудасын жасап журед1 де, онын мол акшасын пайдаланып, Мекеге барып кайтуга ойлайды. Осы ойын Ан- дамаска айтса, ол Мекен1 де, Мухаммедп де бшмейпн Kici боп шыгады. Абылай оган Мекен1 де, Мухаммедп де мактап, кеп кун уптгегеннен кей1н, барып кайтуга кеншредк Ол кезде акшасы аздау байлар Мекеге атпен кепп, Каспий тешзшщ кунгей1 аркылы Иранды, Иракты, Кулдысты басып сапарлап, кажылыктан жыл-жыл жарым уакытта эрен оралады екен. 8-1015 113

Мол акшалы Андамасты Абылай ayeai поезбен Одессага, одан кемемен Кара теш з, Ж ерорта тен1з, Кызыл тещ з аркылы Мединеге апарып туаредг К ы зы кэнп м е осы арадан басталады. М едине м ен М ек ен щ арасы туйемен ж ургенде, он eKi кун- д!к ж ер екен дейд1. А бы лай мен Андамас та каж ыга бара жаткан­ да рга epin туйеге мш едь Мухаммед Мекеде туып-ecin, сонда пайгамбарлык курам легенде, Меке халкы оган багынбай, елтзрмек боп куган гой. Сонда Мухаммед туйеге м ш ш Мединеге кашып к еле жатканда, шаршаган Tyfieci 6ip ж ерде ш ек се к ерек: к аж ы га баратындар сол арага туйелерш morepin, тургызатьш сиякгы. Ал Ацдамастын угымында, «журш келе жатканда туйем шегеру - жамандыкгъщ нышанасы». Андамастарды бастап бара жаткан араб э л п жерде туйелерд1 шогергенде, «кырсык шалды» деп тусш ген Андамас тура тебе- леседь Ж анжал жасадын деп, ж е р г ш к п ук1мет оны абактыга жауып кояды , коп пара 6epin, Абылай оны ар ен куткарып алады. EKiumi ж ан ж ал М ек ед еп «касиетг1 тас» - Кагбан ы ц басын- д а шыгады. К аж ы л ар ол а р ад аты р д ай жаланаш шеш1нед1 екен д е , а б ы р о й л ар ы н а а л ж ап к ы ш к а н а б ай л ап , К агбан ы жет1 айналады е кен . © згелер шеш1нгенде, А ндамас шеш1нбейд1. — Неге?—лесе: —Ж ат елге кеп, абы ройы мды аш ар жайым ж о к ,- дейд1 о л ,- ж э н е кун1 куй1п т у р , кшмдер1мд1 т астасам , ы сты к OTin ауырам. Абылай да, баскалары да: — Ендеше, каж ылыгын кабыл болмайды,—десе: — Болмаса, болмасын, кажы болам деп абыройымнан айры лар, кун ге Kyftin е л е р ж айы м ж о к ,—дейдг YuiiHiui ж ан ж ал F араф а тауы на ш ы кканда басталады. «Мухаммед тебесш е шыгып, кудаймен сейлеаггп» деген бул тауга каж ы лар да шыгады екен. BipaK ислам торт мазйапка бел1нед1, солард ы н 6ipi - «казактар да жатады» дейттн имам- агзам мазНабы. Бул мазйаптагылар F арафаны норта тусынан api кетериш енш екен. Андамас оган карамай, тебесш е карай тарта женелед1. Абылай оган: —Ойбай, будан жогары к етерш угеболм айды !—деп етег1нен тартса: — А н алар н еге кет!п б а р а д ы ? - дейд1 Андамас. —Оларга буйрык солай. — Баска дшде ме олар? — О сы д1нде. — Ендеше, олар барган жерге мен де барам!—деп, етепнен тарткан Абылайды тум сы кка койып ж1береш де, таудынтобес1не кете барады. 114

TepriHiui жанжал курбан шалганда шыгады. Аш-арыгы квп Мекеде кайыршылар кажылар курбанга шалатын койпардын аягын устап отырады екен де, бауыздаган сон-ак суйреп алып кетед1 екен. А ндамас бауыздаган койды да о л ар свй тей ш лесе, карулы Андамас койып-койып *i6epin, койын колдарынан тартып алады. - Неге ейтпн?—лесе: - Келгешм1зге квп кун б о д ы ,- дейд1 А н д а м а с ,- 6ipeyi 6ip л ак сойып конагасы бере бшмейш. Ешн е з койымды ез1ме ж еп зб ей ме? - Курбанга шалган кой Kepin-касардын сыбагасы емес пе?~ лесе: - Ол сыбаганы елге барганда берем, буларга ерепскен сон, тук те таты рмаймы н,- дейш. Бесжил уакига зэмзвм кудыгынын басында туады. «Смагул пайгамбардын туган ж ер тв шыккан екен, бул суды ш кен жумакка барады екен» деген анызбен, кажылар ол кудыктын суын улкен д ш -ю ш ш кутыга куяды екен де, елш е апарып таратуга алып кайтады екен. Абылай мен Андамас та сол кудыктын басына келсе, журт кутылап алып жатыр. - Бул не су?—деп сурайды Андамас. - К асиетп су,— деп Абылай мэн-ж айы н тусшд1редк А ндамас татып ж ен е ш скеп керед1 де: - Б1зшн арадагы И тбалык келш щ суы сиякты сасы к кой мынауын!—дейш. - Сонда да, алу кер ек ,- дейш Абылай. - Алсан, а л ,- дейш А н да м а с,- бул куаякты н ел1, кажыларды акымак керш , асык суын да булдап сатайын деген екен. Онымен б1зден бай болмайды булар. А лган с о н , м ол ал - ул к ен 6ip беш кесш ал!.. Алтыншы уакига Мекеден кайтар алдында басталады. «Ертен журем1з» деген куш , Андамас Абылайга: - О сы, 6i3 1здеп келген адамны н аты к1м е д ! ? - дейд1. - М ухам м ед,- деЩи Абылай. - Сен каланы квп аралап журс1н го й ,- дейш А ндам ас,- со KiciaeH тукым б ар ма екен? - Bip кы ры к ш акты уй бар екен ,—дейш А бы лай куланып. - Ендеше, сен соларга бар да, он ш акты уш не, мен1н есеб1мнен б1здщ елге к еш , ж ур де! - О ларды кайтес1з? - Ел1н1нде, жер1н1н де ускы ны жаман екен. Жер1, кун1 оттай лаулап Kyfiin турган e p i ыстык, e p i ж ап-ж аланаш т ак ы р кум. 115

Е ш нш Ke6i аш -жаланаш . М унда турып не кун керед1олар? Оддн даб 1ад щ ел ге к еш in барсын! Кулл1 К ер ей б о п у стерж е уй -ririn, алдарына мал салып берейж, «Мухаммед аулы» деген 6ip ауыл боп отырсын!.. С он гы к ы зы к А ндамас аулы на келгенде болады. Бай адам кажылыктан кедш деген сон, амандасуга жан-жактагы дос- жарлары, куда-анда, тамыр-таныстары жиналады. Олар Андамастан: - Жер1 калай е кен ? Eni калай е к е н ? - деп сураса: - MeHiH т ш м ш а л с а н д а р ,- деЩц А н д а м а с ,- о ж акх а барам деп эу р е болмандар. И т байласа, тургы сы з ж ер ол!.. «М омын» бай ды н е себш ен А бы лай к аж ы лы кка 6ipiHiui рет солай барса, екш и н рет 6ipiHiiii и м п е р и а л и с т согы стын алды нда, 6i3 бiлeтiн м илли он ер Э лти К ек ен о в -ri epTin апарады. О нын мол акшасына колы жеткен Абылай ретше карай поезбен де, пароходпен де, самолетпен де жер ш арынын шыгыстык жартысын тугел аралатып туаредк - Осынын 6epi рас па е к е н ? - деп сураймын мен Габдол- ладан, монш адан Абылайдын патерш е шаналы атпен келе жатып, жогары жайларды кыскаша баяндап. - О н ы н б а р ж бите б ер е тж м ен окы ган Kici емесп1н,—дейд! F абдолла.— Есту1мше, дуниеде кезбеген жер1 ж о к десед1 бул KiciHiH. - Ka3ipri ш аруасы калай?—деп сураймын мен. -Ж ам ан емес. Былтырдан 6epi сауда-сатгыкка айналып, бурын элс!здеу ш аруасы н ныгайтып алды. Ka3ip уй1нде жиырма- оты здай ж ы л кы сы , eKi-уш ж уз к о й ы , ж иы рмага тарта сауын сиыры бар... - Сауда акшасы? - О л ж а сы р ы н с е з г о й ,— дейд1 F а бд о л л а к у л т , — 6 ipax а к ш ад а к у н б о л м а й K erri г о й . Б у Kici каз1р а кш ан ы емес, булды гы н ж ой м ай ты н буйымды Ko6ipeK ж инайды ... K enecin оты рып Абы лайды н neTepi —Дуйсенбайд(к1не кеп каппы з. Enceci 6HiK, к еп б ел мелi, 6ip этажды карагай уй. Абылай оты рган к е н б елм е л ы к т о л а Kici екен. Bapi де caKire жайган юлем мен он ы н усттне тасеген карпелерге малдасын курып к азак ш а оты р, ки сай ган Kefi6ipiHiH ш ынтагы нда ж асты к... Б(з ю рген д е о л ар элденен1 айты сы п , сам бы р л аса KeHecin, сын- кы лдаса Kyaicin оты р е кен ... Е а к т е н KipreH м аган Абы лайды н квз1 тусе K erri. М ен тар д е п л е р ге сэлем 6epin, колдасуга ынгайланганда: - У ай, пуш тиган м урны нды у р а й ы н ,- дед4 А бы лай к у л ш ,- жылтиып капсы н гой, ап-эдем1 боп!.. Кел, мында кеп отыр! 116

Ол сырылынкырап, касынан маган орын нускады. — KiM eai м у н ы н ? - деп е р м м д е р танданайы н деп ед!: —М еню 6ip ж акыны м ,- дей салды Абылай. С ол кун1 к еш ке А былайга елге кай ту ж айы н с е й л е с т ем: — А сы кпа, б ала,—дед1 ол ,—мунда 6ip ж ум алы к жумысым бар, соны 6iTipreH с он кайтамыз. «Bip ж ум алы к жумыстын» ж айы н е р тею н де-ак б п ш м : ол да, б аягы м еш К ы зы л ж арга в к ел ген cepiKTepiM Б эк е н мен Боржабайга уксап, «ел атынан» кооперация ашуга приговор эк ел ген екен . BipaK ол сеты здокке у ш ы рам ай, элдек1мдерд| сатылап отырып, мол товар алыпты да, алдын б!рнеше ылаумен елше ж ен елтт, артын жинауга калыпты. Абылай ылауларын елше казак ауылдары аркылы женелтп де, e3i Е ал д щ кунгей жагын бойлай отырып, Андагул болысындагы кайнынын уйше сога кетпек болды. Онын кайны, Бесквл (Биш кул), Д энеж ш (Надежька), К егерш (Н о в о -Н и к о л аев к а), MyciH (Я в л ен к о ), А кж ар (Петровка) атгы станциялар мен поселкелерд1 басып жургенде, Кызылжардан сексен бес шакырым жерде екен. Кун райы сол 6ip кезде жылынып, жерд1 жапкан калы н кардын 6eTi кабыршыктанып жшси бастады. —Биыл кар ерте кетед1 екен ,—дед1 А бы лай о н ы Kepin,—осы мартган калмас, теп. Б1з ж ур1п келе жаткан .колдын ус п н д е к азак ауылдары да бар екен. Абылай солардын байларына кона, тустене асыкпай журеш, олардын 6epi Абьшайга таныс болып шыгады. Не туралы свйлесет1н1н KiM 6iflciH ,- к ай бай ды н yfiiHe ту сс е д е, азд ап жайланганнан кей1н, Абы лаймен eKeyi онаш аланады д а, у зак уакьгг свйлесед!... Кайын ж урты ны н бурын кандай б олганы н, Kasip кандай жагдайда екен!н Абылай MyciHre жакындаган кезде былайша баяндап Kerri: — Зшгара, Ш опан деген адамдарды ecTyin бар м а ? - деп сурады ол менен. — EciyiM бар. —Юм деп естщщ оларды? —Сондай 6ip байлар болды десепн. — Рас. MeHin кайным Ш опаннан ж еп ул туган,солардан жалгыз Сандыбай гана Александр второйдын такка отырган тойына барып, патшадан шен-шекпен алган, коп жыл болыс болган. 03reaepi момын байлар екен. Ш опан ны н 6ip баласы CofliK. Одан Ж усю . MeHiH эйел1м Жус1п-пн кы зы . О ны н Бш ал, Эбу деген eKi iHici бар. 06yi e3in Кызылж арда керген Алашорда 117

к о м и т е л н ш о к у и н сп екто р ы , Б iлвлi ауылла. Б1з соган келе ж атырм ы з. М ен апасы н алган кезде у ж бай болганмен, каз1р келен. Ж олш ы бай 6i3 саяси жагдайды да кен есш коямы з. Кдмкорсып елге алып келе жатканмен, маган сенбегендей, саяси мвселеде Абылай ердайым менен бойын тарта сейлейдк А лаш орданы да, он ы н 6ip Mymeci в зш де о л б ей кун в жандар гып керсетпек болады. - П атш ага карсы бо л ды к кой 6 apiMi3, - дейш о л , - тая к та жедш кой содан. Патша тусш , бостандык алганда, казак та жеке ел болсы н д еп, А лаш туы н кетергежм1з рас. Enai зам ан мынадай аумалы-TeKneni боп барады. Ж асыратыны ж ок, кызылдар 6epi жылжып кел е д к Егер С о ве т OKiMeTi о р н ай кал с а, ауж айы н байкармыз, казакка тиышты ою мет болса, 6iз де колдай кетерм1з. - «К.азак» легенде, 6epiH емес, кедейш жактаса к а й т е а з ? - деймж мен. - О, мурнын. бар болсы н п у ш ти га н !- дейд1 Абылай к улан ган боп , м еж буш рден ту р тш кап .—Клм айтгы саган меж бай д еп ? K ici акш ас ы м е н к аж ы га б ар га н Kici бай бо л а ма екен?.. Ж эн е сен б1здщ елге барып сураш ы, кедейге мен ка- лай кайырымды екем ? Кдйырымды болмасам, мен ceHi осы ак кар, кок музда атыма ауыр гып алып келем, неге экелем? Содан байкам айм ы сы н кедейге калай карайтынымды?.. С о­ в ет OKiMeTi о с ы н ы н а н ы г ы н а ж е т п е с д е й м ш щ ? .. С е н д е р жетюзбейш ндер ме, о? - Б1зден сураса, жетю зем1з гой,—деген болам мен. Ауызш а солай дей оты ры п, imiMHem «М енен жер дем ку тк ен щ , сыртына сыр бермегенщмен, ш тей кысылганын-ак екен!»- деймш. А бы л айд ы н 1здеп келе ж аткан к ай н ы Бглап ш ыны нда да н аш артураты н кедей Kici екен. iHici Э б удщ эйел1 оны мен 6ipre турады екен . Т агы 6ip б ой ш ан ж а н е оте к ер к е м эй е л Э будщ немере карындасы боп шыкты!.. А б ы л а й д ы н Tycyi к а й н ы н ы н уж б о л га н м е н , KyTyi сол арадагы байларда болды. Олар Абылайды куншз-туш кезекпен конакка шакырысты. А бы л ай мен1 у й ш е апары п 6ipa3 ж атк ы зы п , содан к ей ш манайындагы 6ip ауылга мугал!мд1кке орнапастырмак еш, онын ceTi туспедо, м е н т алы стан ансап ж у р етщ 6ipHeuie туыстарым осы манайда боп шыкты. Мен Абылайдан руксат ап, оларга бара кетпек болдым. Imi-бауырына Kipe коймауымнан, бойымды жинак ус- тауымнан, куднегенетш сурауларды Ke6ipeK 6epyiMHeH сескен- 118

a i ме, немене, Абылай да маган «6ipre журе гор!» деп[жабы скян жок. Туыстарыма тез жетудщ ceri тусе калды. Б1лэл отырган ауылдын 6ip ж н т менщ апам Д аме п т н туратын аулынан келш ш ек алуга барады екен. Кар сол кезде курт epin, Есищщ усп ж уы к арада журпзбеу Kayni тугаи сон, калы н д ы ган т ез алып кайтуга куйеу мен косш ы лар eKi-уш ш анам ен атганды. MeHi олар ала кетп. Есщщн ар жагындагы Пыласкеу' каласынан айры лм ак боп, А бы лай да б1збен 6 ip re атганды . П ы ласкеуге дешн мен онын шанасына отырдым. М узыны н у с п н е «кызылсу» ж уп рген Есш ден 6i3 малш ынып ар ен е т п к . П ы ласкеу аргы кабагында ж акы н екен. С оган Kipe бере: - Уа, жездеке, токтай т у р ,- деп куйеу-косшыларды бастап бара ж аткан К ож акм ет Абылайды бегед1 де,—у с п ш з суланды гой, осы поселкеде Семен Сычной деген бай тамырым бар eai, yfti жылы,соган б арай ы кта, усп-басым ы зды кегтпрш , жылынып а л а й ы к ,- дед1. - Б о л с ы н ,- дед1 А былай. YnnepiHiH Ke6i сам аннан салы нып, ш аты рлары камыспен жабылган бул улкен поселкен!н эр тусында сорайып турган карагай уйлерд1н 6ipeyi Семен Сы чнонш ю екен. К ож акмет какпасы н какканда, ар жагынан бой ы н ы н 6HiKTiriHe орталау адамнын созган колы эр е н жететш , eKi иыгына eKi Kici м1нгендей кен, жуан денел1, каба сары сакалды, жирен енд! орыс шыга келд1. К ож акм етпен ол шуй1ркелес1п амандасы п жаты р. Семен Сычной осы екен. Ол 6i3,oi корасынын imiHaeri ас уйше Tycipfli. Уй аса жылы екен. KHiMi сулангандар K em ipimn жаткан кезде, успм кургак мен Сычнойдын корасын аралап кегпм. Онын 6 ip корасында эркайсысын жеке уйш>кке койган бес-алты аргымак сем1з жылкылар тур. Эркайсысынын 6HiKTiriHe адамнын усынган колы арен жететш. Оларга кайран кап 6ipa3 турып, ат корага жалгаса салынган сиыр корасына барсам, ул кенд т атан туйедей кызыл каска сиырлар мен впздер екен. Ipuiepimn саны кырык-елудей. Онын ар жагындагы бузау кораны е с т н е н сыгалап кврсем, торпактарынын улкенд1п казакы сиырдын кунан впздервдей... Одан аргы 6ip корада корсылдаган шошка даусы есплген сон, eciriH ашып Kipin барып ед1м, улкендт KimiripiM ог1здей 6ip кабан улкендт етектей eKi кулагын кезек-кезек желшп,

«жарып тастайын ба* дегендей, маган карай жылжи бердй мен к оры кканнан eciKTi ж аба койдым. —Ну, как, кабан добры й?- деп сурады менен касыма кеде калган жумы с KiiiMiwieri орыс ж т п . — К онечно добры й ,— дед<м м ен,— канш а пут болады бул кабан? — Э н е у г у н й - дед1 ж т т , — будан KiuiipeK 6ip кабанды ел- шегенде, отыз сеп з пут шыкты. Бул кырык путтан артык болмаса, кем емес. С ол арага басына жещ лдеу швл1 ораган, сырты на колдан токылган кара шекпеннен белш 6ypin шапан киген, аягында ж уан e riri бар, б ш к бойлы , то л ы к денел1, каны сыртына тепкен Кызыл бегл, аяк-колдары сом балгадай жас эйел ш елек кетерш келд1 де, ш ош калар корасы ны н eciriH ашы п Kipin к етп . —K iM ?- дед1м мен ж т т к е сыбы рлап. — Хозяйннщ кызы. — Узатылмаган кы з ба? — Осы кы ста узаты лмак едк куйеуд армияга кетп , онда оф и цер боп к ы зм ет icrefeu . YftneHyi алдагы жы лга калды. — Ж асы нешеде? —Ж иы рм а твртте,—дедд ж1пт ж ы м и ы п ,- Оны неге сураоын? —Мен келш ш ек пе деп ойлап ем. —Неге олай ойладын? —ДенеФ тым толык, кызга лайыксыз екен! —Х а-ха-ха!- деп ж т т кудщ. — Неге кулесщ? — И в , тол ы к кан кь1з! Ж т т т щ 03i осы уйдон жы лкы ш ы сы екен. Сымбатгы кес- ю щ ц, ойнакы ж т т . Бойжеткен кы зы бар байдьщ ушнде тура- ты н бул сиякты ж алш ы ларды н жвй1 калада д а, ауылда да ез1ме мвл1м, с о жагынан ж т т к е с е з тастап xopin ем, о йнакы ж т т бултактап, колымды лекпрмедй К вз кубылысы мен кылжак жауабы «успмнен туспн» деген сиякганады. — Ш аруасы ауыр уй к ер ш ей го й ,- деймш м ен ,- калай баскарады? —Х озяйннщ 03i баскарады д а ,- дейш ж т т жымиып. — Ж ум ы с icrefrriH кнллерщ айтам. — А -а-а... жетед1 олар. — Юмдер сонда? —Осы селода не квп, кедей к еп , ecipece K33ip, сотые кез1нде. Патш а тусындагы, одан кейш п согыста, жумыска жарайтын еркектаусылуга жакындады. Е н д т жумысшылар —катын-кыз- дар. Ke6i - солдатка. О лардын кеб1нде кел1к те ж ок, сока да

ж ок. Сонды ктан е п н екпейш . Ендеше, нем ен kyh керед1 олар? Э рине, осындай кулактарды н жумы сы н icTen!.. К улак аз, кедей кеп. Кулактардын жумысы епн себу, шеп шабу, епн согу сияк- ты маусымды кезде гана. С ондай кезде кедейлер оларды н жумы- сына таласып юредй Кулак олардан тандаганын алады жене арзан багага!.. Bipa3bi тамагы уцлн журедй.. О -о -о , б1здщ бул Сычной ма? Бунын жалмауыздыгы кабан шошкадан да жаман... - Барлык бай атаулы солай гой!— деймш мен,— ал езщ солдаттан калай калып журсщ?.. - М енщ саган гана кулагым б а р ,- дейд! ж ш т кулш ,— былайша тук еспмейтш керенмш. Уктын ба? - Уктым. - Улдары бар ма С ы ч н о й д ы н ? - деп сурайм ы н мен, ж т т п н «керендж» себебш epi карай казгыламай. - Тертеу еш, yiueyi ж еке уй боп кеткен, 6ipeyi уйленген ж ок- ты. Тертеуi де солдатка кетп, 6epi актардын армиясында жене катардагы солдат емес, офицерлер... Bipeyi подполковник. - 1м -м -м ,- дед1м м е н ,- мына кы зды осы н ш а бо й ж е т к !з т устап оты руы содан екен FOft. - Не-е-е-ет!—дед1 ж 1 п т,- T im i олай емес. Улдары б ар к е з д т езш де Сычной кызынын алдын отызга келт1рмей узатпайтын. Мына кы зы н да куйеуге т ез бере к ой м ас efli, epiKci3 кенд1рд1. BipaK сорлы к ы зды н багы ж анбай, той га ж и н алы п ж атканда Kyfieyi согы ска алынды. Ж 1пт eKeyiMi3 тагы да С ы чнойды н ш аруа хал in ен п м ел е п кетпк. - Койы кеп пе мунын?—деп сурадым мен. - EKi ж узден а р т ы к ,- дед1 о л , - ж е н е кан дай ко й л ар олар,— 6ip-6ipeyi казакты н бес койына турады. Bepi меринос, ер- кайсысы с е п з, о н кадактан жун беред1 ж е н е кандай ж ун о л ,— Ж1бектей!.. - в зге не малы бар? - Т у й е ш ,- дед1 Ж1пт K y ain ,- бул кулак асы рамайды . Ешк1н1 де жек кередь Кусты ж аксы керед1. С ен буны н каздарын, уйректер1н, тауыктарын к вр ф н бе? Keft6ip каздары койыннан артык. - Кусы канша? - Казы ж узден арты к. У й р е п де сол ш ам алы , тауы гы eKi есе кеп. K epecin бе? - KepeiiiK. Ж 1пт екеу1м1з кустардын корасы на беттей 6epin е к, К е м ж - пайдын Табдолласы мен1 шакы рган айгайы ecriaai. Уйге кайтуга ынгайланган мен ж1пттен: 121

- Мунын астыгы да квп пе?- деп сурап ем: - Биыл кырык-ак десятина е к п ,- дед| ж1пт.- Шыгамы жаксы болды - сексен путган айналды, содан ш йм д т мен малдарына керек жемш алып калды да, e3reciH тугел казынага бердк - Кай казынага? - 0й , акм ак!- дед! ж ш т ,- Колчактан баска казына бар ма бул арала Ka3ip? - Иэ, солай екен гой. Ерммен берд! ме сонша астыкты? - Эрине. Эл1 акшасын да алган жок. - Тагы не 6epfli? - Осы кыста 30 шошка, 12 епз, 50 такты кой берщ... - Берш де кредитке ме? - Енш к а л а й ? - дед1 ж1г1т кул1п,- Колма-кол телеуге Колчактын сандыгы ал1 бос десед1 гой. - Соншама неге шыгынданады бул Семен Сычной? - Ешй калай?—дед1 ж1г1т, бул жолы салмакты дауыспен,- Кызылдар келе ме деп байларда зоре жок, сондыкган кызылды женуге кажет лесе, мал-мулж туг1л, койнындагы ейел1н де бередь - Сычной женем1з дей ме кызылдарды? - Эрине, солай дейд1. BipaK свзбен жену бар да, icneH жену бар гой. - Булар кайсысымен женетш сиякты? - Эз1рге свзбен. - Туб1нде? - Оны мен бишеймт... Одан epi тагы б1рдемелерд1 сурауга ынгайланып келе жатканымда, 6ip буй1рден Абылай мен Сычной шыга келд1. Teri, олар да кора-копсыларды аралап келе жаткан сиякты. - Иэ, кайда болдьщ ?- деп сурады Абылай. - Осы уйдщ корасын араладым,—деддм мен. - Ив, Heci бар екен? - Малдары гажап екен! - Уа, кезщ бар болгар, сондайды кврг1ш-аксын-ау!—дед1 Абылай кулш.— Рас айтасын, мен де керд1м. Б1зд1н казакта мундай мал мал ма, Tem pi. Малдын асылы орыста. Казактын жылкысымен алые жолга шыксан, жиырма путтан артык жук сала алмайсын, ал мунын жылкыларына елу-алпые путты ерк!н сап жорта бересщ. Казактын сиыры eKi-уш-ак литр сут бередК ал мунын сиыры жиырма-отыз литр сут береш. Сол арага Кожакмет те келе калды. Сычнойдын шаруасына кайран калган ойын Абылай оган да айтты. 122

- Ж обаны зга Караганда, 03iHi3 д е осы лай карай беггеген KepiHeci3 гой, жездеке,—дед1 К ож акм ет жы миы п. - Беттеп кан ш а eHflipeai дей сщ , 6ipep жы лдан 6epi гана гой мен1н бундам ш аруа 6aFyra KipicKeHiM. - А лда д а еийр б ар гой. - Сол «eMip» д егенш болса ж ар ар едд-ау,— дед1 А бы лай KypciHin,- 6ipaK болмай журмесе!.. - Н еге б ол м ай ды ?- дед1 К ож акм ет, не тусш бегендей, не TyciHce де А былайды сынагы сы келгендей. - Д у н и е н щ 03i сы н аптай т о л к ы п т у р ган ж о к п а , - дед1 А бы лай тагы да ауыр KypciHin а п ,- Б у п н гой ж асап оты рганы нм ен, ертен не болары на K03in калай жетедН Уйден 6ipey кеп, астын e3ip болганын хабарлады. Тамакка ж урт ю рйерде, Кож акмет Kiaipin, жымия бастады. Оган кенгл аударган Абылай: - И в, бапдызым, неге токтадын?—дедь - Ж вй, енш еш н,—деп Кожакмет тагы 6ip жымиып алды д а ,- каж ылы гы ны зга карасам , айтар сез1м емес, 6ipaK жездем деп еркелеп айтаты н болсам , кун б о л са с ал к ы н , e3iMi3 суга малшынып тоны нкы рап та калды к, ептеп б1рдеме... Кожакмет ар жагын айтпай, Абылайга жымия карап едг - Кулкынынды ту агш м , сен Кызылжарга 6ip арба, не 6ip ш ана агаш кесш апарып саты п, содан к еш н п ивнайга KiperiH Атыгайдын баласы емесш сш , кулкынын курып отырса, necin сурайсы н м енен, а л да iiue бер!— дед| Абы лай. - Ж ак с ы ,- деп Кож акмет стол шеттнде отырган Сычнойга квз1н кы сы п е д ь ол б ой ы G3iHeH eKi е се а л а са б о л га н м е н , келденеш ею есе ж уан эй ел ш е K63iH кы сты . О л ар е за р а кун бурын TyciHin койган гой дейм ш , эй е л де жы м иы п ш ыгы п к е г п де, аузы ты гындаулы ул к ен 6ip сэр ы к ум ы ран ы алы п Kipin, Кожакметке усынды. Кожакмет кумыраньщ тыгынын ашканда, сам огонны й кы ш кы лтым nici б елм е iuiiHe б у р к ете калды. - Кэне, буны куяйы к,- деп шэшкелерге Кожакмет само- гонды шугплдете куйып болды да: —Ал ж е зд е к е ,- дед1 Абылайга к а р а п .- «Молданы ж ы кп ас п а, аузы н а ты кпас па» деген сезд1 айткан мен емес, молданы н ез(. К а ж ы , м олда - 6epiHHiH атан 6ip. «У im cen, руынмен» д е т т , мына журттан с1зде калм айсы з- ау деймш. Алгашкы шашкен! ci3re усынгым кеп отыр. Абылай «жок, атай карме» деп каш калактаганмен, устел ай- нала отыргандар «алыныз» деп шулап кеткен сон: «Кап, Аты- гайдын баласы-ай. Ес4л1не 6ip батырып ж1бере жаздады н, енш кунага да батырайын деген е ке н ан » ,- деп кынжылган болды да, ш эш кеге толтыра куйган самогонды нпм1ркенбей ж ута салды... 123

Ш ай артынан ет келдь Онысы каз бен уйректер екен. Кустар сем13 де ж эне мол да. Ж ен е жуан женгей етке жаксы лап турып жука нан салып, кэд1мгшей бесбармак жасапты. - Бул С ы ч н о й д ы н HeciH а й т а с ы н ,- деп м актап койды К о ж а к м с т ,- ко н е-л и д е MefiipiM ж о к, мырза Kici. Казакуарлыгы д ата м а ш а ,—байыргы казагы н н ы н еш кайсы сы нан конакасыны кем бермейдк Астан кеш н Абылай мен Сычной тагы коранын тукшрше онаш а кетп де, элденеж узак сейлесп. 0зге жолаушьшар асыга бастады, ейткеш бул кезде аттар суарылып, шалып тыныккан, кжмдер1 Keyin, таматы тойы п, иелер1 ж айлантан. А сы кканны н 6 ip e y i: - Ауыздары неге жабыса калды булардын, сонша кенест!?. BipiH6ipi танымайтын адамдар сонш а неге шушркелесе калды ?!- деп танданган наразылыгын айтса, ку мшезд! Кож акмет муртынан кулед1 де: - “О йда оты з с иы р д ы н Myfti3i сы р кы р аса, кы рда кы рык сиы рд ы н Myfii3i сы ркы райды » дем ей ме? К ы зы лды н дауылы кушейген сайын, Колчак ордасынын солкылдауы да кушейш бара жаткан ж ок па? Ойдагы байдын да, кырдагы байдын да муМ здерш сыркыратып жаткан ж ок па сол? «Айлас катын м у н д а о д е п , казакты н байы мен оры сты нбайы ертен п кундер1н кен ес кы п м ундасы п ж аты р да!—дед1. - Олар ж эй гана мундасып турган ж о к ,- дед16 ip e y ,- кайт- кенде кызылдарды келт1рмеу ш арасын да акылдасып тур. Коддары нан куш кеттп бас имесе, былайша бас имейттн сумдар емес пе? Б1здщ K03iMi3re мулэй1мс1п турганм ен, о лар ты рнак- тары н iuiine ты к кан андар, к1шкентай гана мумк1нд1К бер1лсе, талап жеуге тарпа бассалады... Сорлы Сауыт П ы ласкеуден аттанганнан кей1н, 6 i3 мен1н жездем Сауы т yfli отырган Кусайын кажынын аулына тарттык та, оган ымырт- татып жетг1к. Куйеудщ кайны сол ауылды нер! байсымагы, epi биш1геш 1,- К усайы н каж ы н ы н О спаны деген Kici екен. М ен ол уйге куй еум ен ep in б ар м ай , ж олдагы С ау ы тгы н yfiiHe Tycin калды м. Бастаган балага epin, кора-коп сы сы ш агындау yftaiH ш арбагы на KipceM, к ара к олен ке ш акта KiuiipeK бойлы , сакалды элдек1м сыпырып жур екен, касында шамасы жетт-сепз жастагы еркек бала ойнап жур. - Ассалаумагалайкум,- деп мен сакалды адамга солем 6epin, кол усынганымда, ол: 124

- Уагалайкумуссолем,—деп колымды алды да, жатыр- кагандай кескЫ ме унше карады. - Ие, кайдагы баласы н?- деп сурады ол. - Бул уй С ауы т деген KiciHiKi м е ? - дед1м мен. - Иэ. - Ендеше, мен сол Сауыт деген кю ш щ балдызы болам, Мукан деген к!сш щ баласымын. - 0 й , бала, не деп турсы н ?- дед! сакалды адам селт ете fan, танданган дауыспен,— Рас, М уканнын баласымысын? - Рас. - К.арап>1М-ау, недейщ ?!. Н анайы н б а, нанбайы н ба?!—деп кеск1н1метвне караган сакалды адамга кыскаша ман-жайымды айта бастап е м : - EitaiciriH а йтп ай-ак кой! Келе гой, жет1м ба- кы р !- деп сакалды адам меж кушактай ап бауырына катты кысты да, eKi ж а к бетсмнен куш ы рлана ш ек ел ь - Ой, а стап ралп а-ай !-дед1 ол куш агы н ж а зг а с ы н ,- «К,улак ecrirew ii к е з кередЬ> деген рас е ке н -а у ! © ткен к у з О мбы га оку- га кет1п б ара тк ан ы н д ы М оул1тте т у р аты н 6 ip тан ы с ы м н ан есп ген де нанбап ед1к, enai, MiHe, к е р д ж те!.. С акалды адам ж ы лаган к алпы н KepceTin, ж еш м е н кез1н суртп. Кдсынлагы к1шкене бала маган тандана карап, уш ле тусп. - KiM деп турсы н м е н !? - дед1 сакалды адам к о н к а к узын мурнын cin6ipin ап. - Бглмей турмын... - Ендеше, Сауыт деген жаман жезден мен боламын, шы- рагым... М ынау ю ш кентай,—дед! ол касындагы баланы нускап,— Kiiiii жиен1н. Бара гой, Габдеш , нагаш ы на!—деп , Сау ы т баланы 6epi карай итерш е;п, жатыркады м а эл д е кы мсы нды ма, бала шепншектеп, жоламады. - Апан уй д е,- дед1маган С а у ы т ,- Сенщ барынды ecTireai кер е р к уш м бола м а деп агы л -теп л жы лауда. А л eitai ceHi ойда жокта керсе, журег! жарылып кетер. М ен эуел1 айтып шыгайын. YfliHe жуг1ре басып кеткен С ауы т тез кай та ш ы кты . О ган ере узын бойлылау эйел шыкты да, жыламсыраган дауыспен. - Бет1м-ау, не дейдд, осы турган бала м а ? - деп, карсы журген мен1 куш актай алды да, сынсыган дауы спен теркш 1н сагы нган кеп сездерш айтып узак уакыт жылады. Егер сол арага жинала калган эрю мдер: «Домеш, о негылганын сонш а жылап? 1здеп ке- лер iHin болмаса, кайтер ед1н? Бу да кудайдын саган берген1 - арты ннан кара ергенН К,ой, ж ы л ам а !..» - деп айы рм аса, Домеш куш агы н ол1 де 6ipa3 уакы тка дей1н жазбас па ед1, кайтер ед1... Домеш кушагын жаза берген кезде: 125

- Biaain е л п Э ш квр куйеу келген уйде ж у р -ау ,- дед| Са- у ы т,- нагашысынын келгенж биш ейш -ау ол. Жупрпудерип 6ipeyiH, бары п ш акмрындарш ы !.. Ересектеу 6ip бала ж у п р ш к ет п , 6i3 уйге KipaiK. Агаштен салы нган бул уй ш агындау гана ж алгыз бвлме екен. У йдщ 6ip бурышындагы пеште лаулап жанган отгын кызгылт сэулес! белме iuiiimeri кэл енкеж жене алмай тур. - К эне, шам ж аксандарш ы !- деген 6ipeyre: - Осы уйде кэр э сш ж о к ш ы г а р ,- деш С а у ы т ,- бигген кайда, Дэмеш ? Соны тутат! - Куда келгенде б и т е шам жагу уят б о л а р ,- деш 6ip шал калж ынды д ау ы сп е н ,- EipeyiH б1здщ уйге бары п, к а р а е т лампыны экеле койындар. Ш ам нан бурын топырлап Kipin жатка н журтка араласа, жасы м ен ш ам алас, KecKiHi де м аган у ксастау, б1рак б ой ы менен сунгагырак, мурны менен repi кырлырак 6ip жас ж т т : «Кане, н агаш ы м ?»— д еп к у а н а Kipai д е, е ш ю м «мынау» д ем ей -ак , мешмен кушактасэ кетп. — Э ш кэр деген ж м е н т осы,—десп эрюмдер. — Екеуш щ каны 6ip-ay, канш а айтканмен, жобаларынын ы нгайпас к ел у ш к араш ы !—деп тандана Kyaicin жатты 6ipeyaep. К еш ж п ей баска уйден экелген шам да жагылды. Мен апамнын шын бейнесш еши гана айкын керд1м. Тек, бепш н с у й е к т ш п , орта ж асагандыктан бет аж ары ны н эж1мдену1, д ен е сш ш толы кты гы б олм аса, бул апай ды н кескш -кей ш мен тулгасы мен1н тетелес апам Ултуганнан аумайды. Бул да зам аны нда сы м батгы , к ер к е м Kici болган. Ж ездем Сауьгг ку й к ш еу , е ш етеу KiuiipeK денел1, конкайган зор ж эне ушы ерш не асынкырап туратын узын мурынлы, сопактау узын б егл, ш окш а узын кара сакалды адам екен. Ж урю-турысына, евз элпетш е Караганда, буйыгылау, момындау 6ipey сиякты, б и л т м е н т апамда сиякты. М ана тыста кеб1рек свйлеген картандау адам С ау ы тгы н iHici С аду екен. Ол эуелк «Д эм еш iHiciHeH б у п н б ар дэмд1 аяйды дейм1сщ»,— деп кал- жындады да, артынан ш айга жасалган дастарканны н уетш е нан мен май молырак келе бастаганда: — Эу, Дэмеш , сен ш щнен аянбайды дегенге, кебежежн такырлап, булан кеш нп конагына ештене таба алмай ж урм е!- деп еда: —Табылмаса, ештене етпес. Баягыдан 6epi осы уйдан асын iunceH к он ак к а муй1з ш ы к к ан ж ок. Б ар болса, iuiep, ж о к болса кояр. К эрдепм ripinin келмед1 демесен, тврдеп барым осы. Будан аяганымды ит ж е с т ,—дедг 126

Б1раздан кейш ш вгенге п1скен ет те Tycipumi. Ескш еу кен агаш табакка салы ны п 6i3fliH ортам ы зга келген ет сеиш деу тор- naKTiKi е кен . Бул уй ш н ш аруа ку й ш вл1 сурасты рм аганы м м ен, мына етке карал шамалай койдым. Согымы бузау-торпак болтан уйдщ шаруасы одан артыкты квтере алмайтынын мен будан бурын да талай кедей казакты н уй турм ысы нан KepeTiHMiH. Ертеш не мал жайлаута ерте туртан жездеме epin тыска шыксам, тундел жобам дурыс екен. Бул уйдщ бар малы бузаулайтын eKi сиы р ж ен е 6ip кунаж ы н байтал. К о й -еш к ю ш щ бар саны бесеу-алтау-ак. Солардын корасын куреп, жeмiн 6epin журш Сауыт жездем матан шаруа куйш кыскаша таныстырады. - Бурынтылар айтады еке н ,- дейш ол узын мурнын кора imiH б асы н а к в т ер е 6 ip ciH 6ipin к о й ы п ,- «С ы п ай ы сы р ы н жасырмайды, пушык мурнын жасырмайды, жаксы таз басын жасырмайды, ж аксы Kici асы н жасырмайды» дел. С о л айткандай, сенен нес1н ж асы райы н, ш ыратым, мен о н жасы м нан бастап жалш ы лы кка туртан адаммын. А лан а уйленген с о н , екеу1м!з де жалшылыкка турдык. Содан босанып шыкканымызга бес-алты- а к ж ы л болды. Bipретге есептеп к ерсем , мен Kici есш нд е кы ры к eKi жыл туртан екем. А л ан о ты з жы лдан ар ты к туртан екен. Сонда осы манайда 6iз жумысын ю темеген казакты н да, оры сты н да бойы ж ок. Орыс арасында да кв п журд1м. EipaK куданы н KyflipeTi, а кп а кулакпы н б а, нем ене, вл1 кун ге д е й т оры сты н «но» д егенш бшмеймш. 03iM казакш а да окы тан Kici eMecniH, в л т п т ая к дел бшген емен. С он ан,—дещ й С ауы т, icTen ж урген ж ум ы сы н 6ipa3 м енге- pin ап, курепне суйенш ту р ы п ,- вл п 6ip Э ш кэр деген жаман ж иен(нтуды . С ен туган жы лы мен ceHiH yftiHe б ары п кай ткам . Bi3fliH Э ш к в р да сол ж ы лы ту ган , е ке у щ курдассы н дар, ж ы л- дарын «сиыр». Э ш кврд!н артынан узак уакыт ул тумай жур4п, в л п 6ip Еабдвш деген ю ш кентайды KepfliK. О л eKi арада туган бес к ы зды н уш еуш e cip in узатгы к, eKeyi к(ш кен тай KyHinae влд1. С он ан м ы нау Э ш к в р ерж ете б астаган сон, вз1м нщ кар - ш адайы мнан Kici e cirin a e журген1м ж етер , муны да Kici eciriH e с ап , TeciK в к п е к ы л м а й ы н дед!м д е , т у г ан ау л ы м а квш1п келд4м... Бурынтылар айткан емес п е ,- дед( Сауыт курсш ш а п ,- «Агайын малы й болса, кер е алмайды, кедей б олсан, улес1п бере алмайды» дел, «Жыласута e3i жаксы, сыйпасуга жат жаксы» деген екен. Сол свз рас екен. Алыста, жалшылыкта жургенде бауырсырап KiciHeceriH туы стар, enfli мунда кеп , ауы л-уй кон- ганда, TiCTecyre айналды . М ен дау-ш ардьщ Kicici eMecniH. ¥ я 127

6epiK, жуан коныш кана, момын шаруанын GipeyiMiH. Bipey айткан екен «Момын дегенше, богым десейпн» д еп , сен момынсындеп ешюм аямайды екен! Момыннынакысын куигп жей Gepeai екен, куш п туысын саган алыста жургенде гана «агайын» екен. Жакындасып кетсе, ен алдымен желкене сол мшед1 екен... Олай дей-пшм,—дед1 Сауыт тагы 6ip KypciHin а п ,- б1здщ бул ауылдьщ дэулет жагынан да, атка мшерл1 жагынан да шек-шыгары Кусайын кажынын Оспаны. Андагул руынын iu iin ae 6i3fli бтемгс дейхй, Оспан да, мен де ©темттен та- раймыз, арамыз терт-бес-ак атага келедг BipaK менщ кас жа- уым сол Оспаннын 03i боп шыкты. Алыста жургежмде ба- уырсырап кеп: «Касыма кеш, ашты-токты болсакта 6ipre оты- райы к»,- дейтш Оспан, ешн, кеппп келгенде, езге жаксылы- Fbi былай турсын, осы 6ip-eKi карама шеп шауып алатын жер ле бермейдн Б1зд1н бул арада шабындык жер Е а л бойында гана. Оган б1здщ кол жетпейдй жетпешн емес-ау, жетюзбейдк Б1здей кедейлер,- дед1 Сауыт KypciHin а п ,- осы манайдагы бозды, жарыкшаларды, томардын тенерепн гана шабады. Ал маган тиген жерд1 езщ е керсетсем, зерен кетш, жаганды устар ен: айналасы 6ipep шошак шеп жанбырлы жылы гана шыгады, жанбырсыз жылы 6ipep арба шептт устарамен кырган шаштай гып арен кырып аласын. Сол жердщ 03i де елдщ жайлауга кешетш жолында. Ел жайлауга Koiniri бара жатканда устш баса ерген мал ол араны 6ip таптап етедк Оган к е т н TipiareH шеп™ ел жайлаудан кайтканша шауып, корана тасып алмасан, кайткан елдщ малы тагы да тапап кетедг.. Биыл сондай куйге ушырадым, шырагым. Элп Эшкер деген жиенщ жасы ж етт калганмен, жумыска жалкаулау жене жалгыз бала болган сон, жанын ауыртып жумыска да салгым келмейш. Апач болса, картайды. Ол енш бел буып шалгыга тусе апмайды, сондыктан осы yftaiH азын-аулак шаруасын багып- кагатын менмт. Мен де кайб1р кулан-таза сау KiciMiH. Кырык жыл турган жалшылыктынсаркыншагыденеде калмады деймхщ. Бойымда сарсыгым кеп, кейде тер кысып, домаланып жатып та калам. Куян ба, немене, кейде жулын тутам да кетертпей, бел1м де бастырмай каланы. Сарсык тускен( ме, немене, буындарым да баягыдай емес, кейде кшттлдеп журпзбей кояды. Онын ycTiHe, жас та ж е т т калды, жене кайб1р жас о л ,- ылги бейнегге еткен жас!.. 128

Сонын бэршю KecipiHeH биыл сыбагалы жер1м;и кез1нде шауып ала алмай, айналасы 6ipep арба гана шеп жинап алуга кушрепм арен жети. Онымен мынау азгантай малды асырап шыга алмайтын болган сон, кузшгуш алп Эшкар жиенщд) мына жакын жердеп Аркалык аталатын орыс каласынын 6ip байына епн жинасар кезде жумыска 6epin, малымды сонын акысына алган сабанмен гана асырап келем. Эне 6 ip ,- дед! Сауыт, шарбагынын туб1нде шокиып укмн турган азын-аулак ш е т з саусагымен нускап,- азгантай жонышканы ертен малдын жас телше керек болар деп сэры майдай сактап пстелеп отырмын... Седу айткандай, апам Демеш еткен туш м е н т келу1мд1 куаныш кергеншктен, расында бар епн асып б тр ген екен. Одан кей1нп калган-кутканы 6ipep кун турамшылап сорпа болуга арен жетт1. Онын артынан Сауыт менен уялгандай ер жерден ет !здеген болып еш, акысыз erri кайдан табады!.. BiaaiH одан кей!нп кун KepiciMi3 шайда гана калды. Ол да сутс!з кара шай. Жене, тагы да шай алуга калтасы кагылып отыргандыктан, апам шумеп кепк аккуманга ак судынTyciHгана езгертерлжтей гып шайды суйык шыгарады... Сонда, тойып жейпн нан жетш турса, 6ip cepi гой. Бул уйд1н шагынсынуынан емес, унынью тапшылыгынан, тагы да ун сатып ала коюга KymiHinжоктыгьюан нанга кобшесе такыл-тукыл боп каламыз... Жездем уйюю осындай елс1з xaniH коргеннен кейш, масыл боп отыра беруге уялып, мен Kecin !здеуге тырыстым, ойым - егер ретп ауыл табыла калса, мугал1м боп балаларын окыту. Сурастыра келе, ондай ауыл табылдыда. Оган барардын алдында мен бул манайдагы ен карттуысым деп еспген Жабайды Kepin, селемдесуге аггандым. Есту1мше, Жабай мен1н екем Муканнын шешес1 К.агазбен 6ipre туыскан адам. Сауытгын айтуынша, ол каз1ртоксан жастан асып отыр, 6ipaKeci де, журю! де тын, шаруасы ете нашар... Ол туратын Сактаган аулы Сауытгын аульюан жеп-сепз шакырым. Сондай жакын жерге мен1н Сауыт уй1не келген сон-ак барып кайткым кедш, 61ракоган аттабылмады. Сауьпта жалгыз- ак жылкы бар, о да болса кетеремню аз-ак алдындагы арык. Мен Сауыт уйюе келе кар epin, дуние ылайсан болып кеп-i. Ондай кезде Сауытгын Kepiri Kici кетермек тупл, аягын да алып журе алар емес. Кар кепп, жердегддгенше6ipa3уакытопп кетп. Жер кургап, как шыгуга айналган кезде, Сауытгын KepiriH MiHin, кептен керуге ансаган Жабай картка атгандым. 9-1 129

Tipi тарих Жабайдын баласы Телебай екеу1м1з Ecui езенжщ жар- кабагын жагалап келе жатырмыз. Тоны жiбiгeн жердщ миы шыккан сазы eTiKTi табанынан тартып, аякты open гана жылжытады... «Кара дауыл» атанатын екпек жел жагадан, женнен суык колын сукканда, жердщ сазын табанмен гана емес, барлык денемен баскандай боласын. Bi3Lnrepi атгаган сайын жел жел1ге туседк кеюректен кейш карай итере туседк Bi3 де eperice Lnrepi умтыламыз. Кейде жел 6i3fli женгендей боп бегеп те калады, кейде ж елт 6i3 женгендей боп ентелеп Lnrepi атгаймыз... —Есш катты тасырда желдщ eKniHi осылай болатын еден efli,^ дейш Телебай,—биыл сейтер, теп!.. - 0 зеж н кайда e3i?—деймш мен. - 0зен нщ осы 6ip тустагы жаркабагы аса биж,—дейд1 Телебай,— катты тасыган жылда болмаса, бул ангарга су келмейш. Ангардын арты жаты кдйкан жазык боп кетед1 де, сонау 6ip бутактары кылтиып кана кершген тогайга уштасады. Есишн аргы арнасы со тогайлардын арасында. - Тогай канша жер будан? —Жаркабакка жап-жакын сияктанганмен, ен жакын тусы бул арадан бес-алты шакырым. Одан epi сейлесуге, ек п е к жел ектш и леб1мен ауыз бен мурынды кумыктырып, epiKci3 ундетпейш. Телебай exeyiMi3 кыраттау, кеделшеу жерш куалап келем1з, ойпан, такыр жердщ сазы толарсактан келедк BiaaiH !здеп келе жатканымыз —Жабай карт. —Эл1 де алые п а ? - деп сурадым мен шаршанкыраган кезде. - Б1рталай жер б а р ,- дед1 Телебай. —Сонша алыска неге кеткен Жекен? - ЕЫлдщ таен бастаган хабары 6i3re жогаргы Алакел- Салпык жактан келвд. Со хабарды ести сала-ак, екем кун сайын тансэрще турып, буынып-туй1нед1де, езеннщ жагасына кетеш. Жыл сайын барып отыратын дагдылы орны бар, 6i3 оны сол арадан табамыз. - Карт Kici мынадай сазда ондай алые жерге калай жетед1?!. Телебай маган жымия карап койлы да: — Б1зд1н шал eni жасыннын кебш канжыгасына урып байлайды. Онын аяк алысы eai пысык,- дейш. Мен нанар-нанбасымды бгпмеймш де: —Жасы нешеде?—деп сураймын. 130

- Биыл токсан уште. - Сен нешедемш дедщ? - Отыз б1рдемш. - Сонда сен шалдын алпыс eKi жасында туганын ба? - Солай болады д а ,- денш Телебай жымиып,- езщ корген шешем1з Белектт экем елу алтысында алган екен, теш ем ол кезде он алтыда екен, менен бурын eKi курсак KOTepirrri, менен сон уш курсак кетердк Ka3ip окемнен ол Kepi... Тагы 6ipa3 жер ж у р т Есшдщ жаркабагына ж е т т ек, алдымыздан о шета мен бу шетше коз жетпейтш, бетшде калкыган ceimepi сатыр-купр соктыгысып сапырылган тещз ушыраса Kerri. - Бу не?!- дед1м мен кайран ran. - Есш!-дед! Телебай,- Жарыктыктасыган екен гой! Кен- ак тасыган екен, нпрюн!.. Мен кормеген тасу мынау!.. Ойпырой, жердщ жузж, кунн1н кезш тутас алып кетштг гой, Tirni!.. Келем1 юшкене келдщ манайында гана туып ескен маган мынателегей аса 6ip гажап дуние сияктанды. Жене тиыш жаткан дуние ме ол!.. Тасыган тешздщ агыс eKniHi кандайлыгы судын бетшде калкыган сендердщ, агаштардын, когажайдын, тагы элденелердщ жылжуынан байкалады: коз ушында кершген олар мезде зымырап келш калады да, сып е т т ете шыгып, Kopin улгергеншше элдекайда алыстап сала бередг Осы кершкггердш арасында кереметтер де кездестг - Ананы кара!—деп Толебайдын нускаган жагына коз т1ксем,—жеке калкыган 6ip сеннш устшде шокиып жалгыз каскыр кетш барады. Мал баккан ауылда оскен адамнын каскырдан артык кас Kopepi жок. Маган да талай ызасы откен «сабаз» ол!.. Сонда да, сен успндеп халш Kopin, аяп кеттм,- 6i3re жап-жакын жерден жайнамазда мулпп отырган молдадай момакансып, жэрдем сурагандай жаутандап етп!.. Одан да аянышты хал кездестк телегей судын орталау кез1нде, тутас калкыган сеннщ ус-лиде 6ip корадай кой агып барады!.. 1шшде ербендеген адам кершед!!.. Маныраскан койлардын алыстан талып есллген даусы нересте балалардын щгелап жылауына уксайды!.. Койлардын xani солай болганда, олардын арасында турган адамнын xani ненпк екен!.. Со xanai коз аддыма келлрген мен ауыр KypciHin ем, Телебай да косыла KypciHin ап: - MeftipiMi Terri, каЬары катгы езен гой бул!.. Бул бул ма, бунын KeftGip ауылдарды улп-отанымен агызып экетелн Mine3i де бар. Талай табын мапдар да гарык болады буган!..- дед!. 131

Телебай мойнын соза алдынгы жакка 6ip карап алды да: - Экем сонау 6ip уйенкшш бутактарынын арасында отырган болу керек!- дед!. Б1зл1Н ауы.пдагы Кымбат баксынын сарынында: Yйенкшщ тубшен Yflipin алган кобызым...— деген свзд! ecTireH ем, соган Караганда, уйенкшщ агашынын 6ip Typi екенш жобалаганыммен, дал езш буган дешн кер- ген eMecniH де. Енш Телебай нускаганда керсем, саздау жер- ге ескен ол агаштын дщ гегш щ жуандыгына терт-бес кiсiniн кушагы жетер емес, 6ipaK дщ гектш 6HKTiri атты KiciHiH соз- ган колы жетерл1ктей гана, одан epi тармакталып жуандылы- ж щ ш кел! калын бутак тарайды екен, олардын аумагы, eTi- piK айткан Kicire, KiuiiripiM корагасимастыктай!.. Ж анеонын e3i кызык уйенк! екен: дал жаркабактын етепне ecinTi, ка- бактан аттаган KiciHiH аягы буталардын тарала ескен жерше жететш!.. - М е н т экем, дэуде болса, со тармакталган бутактардын арасында отырган болар!- дед! Телебай, уйецмге жакындай 6epin. Касына кеп карасак, бутактарынын арасында, 6epi карай жонын тосып, калын кшмш, тымакты 6ipey отыр. - Келд! айтканым!.. Экем!—дед! Телебай. - Б1здщ даусымызды негып еспмей отыр?.. - Кулагы н ы н MyKici бар ж а н е ж ел a p i 6i3 ж актан. api катгы гой, сатыр-купр сен журш жатыр, содан еспмей отырган болар, мен дыбыс берейш. Телебай «эке!» деп дыбыс бергенде, желкщдеген узын ак касы K63iH жапкан, бетшщ мурнынан баска жерше тутас шыккан кою, каба ак сакалды, KimipeK имек мурынды карт 6i3re одырая карап бетш бурды да, шуюрек кш кене кезше алаканын калкалап аз турып: - Телебаймысын?- дед! ce3iH белшектей, уртын толтыра сейлеп. - Иэ, эке! - Кдсындагы юм? - Эуел! туе жерге, содан кейш айтайын. Кане, кетерш туарейш!—дед! Телебай. Уйенкшш бутагына атгап шыккан Телебай aKeciH кетерш жаркабакка шыгарган сон, мен сэлем 6epin колын алдым, 6ipaK жауап катпадым. 132

- Бул ж т т KiMдедан?—дед1 карт баласына. - Ж иен,- дед1 Телебай аузын картгын кулагына такап. - Кдйдагы? - Мукан, Тайжакы дейтш жиендерщ бар емес пе? Сонын Муканынын баласы! - Не дейд1?!- дед1 Жабай танданган дауыспен. - Рас айтам. Омбы жактан окудан келе жатыр екен. Сатан селем берем деп келген efli, уйде болмадын, осында келдй.. - Алда, каратым-ай, онда 6epi келий!—деп, шал м е т ку- шырлана кысты да, eKi беттмнен, мойынымнан июкеп, кушатын жазды... К д р пы н бетше карасам, кезш ен сорталатан жас тамшылары ак сакалына домалап Tycin тур екен. MeHiHде жуйем босады... - Жер кургак кой, отырайык,- дед1 карт кезш суртш отыра 6epin. Телебай екеу1м1з де картгы ортата ала отырдык. - Сап-сабымен erin жаткан дуние,- дед1 карт курсш т а п ,- екен Муканды, онын eKeci Шукейди онын eKeci Бектем1рд1 керщм. Шешен Балсарыны, онын eKeci Бейплеущ керд1м. Олар жуйе-жуйеамен еп п кетп. Кешкен ауылдын тозтан журтына контан Kepi куш тндей, дем-тузымыз таусылматан сон, MiHe, 6i3 токсанта кеп торытып отырмыз, шыратым. Экен ертерек кайпы деп efli, шешен де кайтгы деген, кайырын 6epciH! Жер арасы шалтай, ит аркасы киян. Экен колымызда туып e;ii, маркумта бата тып кайтаймын деп талпындым,— кыска жш курмеуге келмедк жиенжан!.. 6 з колымызда жазы-кысы шыр 6iTneirriH жалгыз Kepi местектен баска жылкы жок. Онымен узап жол шыга алмайсын. Балаларым елш -елш , ел1м сар- кытындай болтан мынау жалгыз бала,—д е т карт Телебайды саусатымен нускап,—6ipiHiuuieH, жуас, ез бетзмен узак жолта шыга алмайды; еюншщен, тон келте, кол кыска болган сон, жар- гак кулагы жастыкка тимещй, кемтр-шалды асыраймын деп, жазы-кысы Ti3eciH букпейдй Сол кезде тусымыздагы жолмен жайдак тарантаска зор деыелi кек ат жеккен сарпллт каба сакалды орыс ете бердй - Андрей гой мынау,- дед* Телебай,- 6eri 6i3fliHауыл екен, тамыр орыс efli, ала кет дейш 6i3fli. Телебай дыбыс 6epin орысты токгатгы да, касына барып сей- лесш, атын бурып алып келдк ¥зын бойлы, ашан жузд! Андрей Жабай картпен шуй1ркелесе кетп. Жабайдын тш не карасам, орыс сездерш маймандатып, акцентаз едем1 сейлеп барады. Со жейш айтып мен Телебайга сыбырлап ем: - Орысша окыганы бар,—дед! маган Телебай акырын дауыспен. 133

Тарантаска Жабай карт пысык адыммен барып e3i Minai. Мен сыпайылык кып, Телебайга: - Жалгыз ат, жер саз, жаяу барсак кайтед1?- деп ем, сез1мш ecrin калган Андрей: - Корыкпа, ж т т ! —дед1 маган - Ат мыкты, тэты терт Kici м1нсе де тартады. Тарантаска MiHin, xypin Kerri к. Шал Андреймен кенесе бастады. Эуелп сез Еалдщ тасуы туралы болды. Жабайдын айтуы бойынша, кеп уакыттан 6epi езеннщ биыл аса 6ip мол тасуы. Джилл, ырымшыл Жабайдын жоруы бойынша, «бундай тасу елге ырыс орнар жылда тана болмак...» Одан epi Андрей- ден селосынын хал-жайын, епнге даярлытын 6ipa3 суратан Жабай: - Кызылдардан не хабар бар?- дед1 отан. Андрей матан куд1кт! кезбен карал едк - Б1здщ туыскан,- дед1 Телебай,- будан кымсынба! Пщрген Андрейге Жабай сурауын кайталап едк - И м бигсш,—дед1 Андрей,—Колчактын сезше карасан, кызылдар Москвата карай кашып барады дейдк Kefl6ipey «Челябадан 6epi шытып калды» деп кызылды жакындатып кояды. - Сонты сез дурыс болар,—дед1 Жабай. - Неге?—дед1 кулантан кескшмен Андрей. - Кзшанда кашканнынтынысы тар, кутанный тынысы кен болар!.. Колчагыннын тынысы тарылып кет! той, езй.. - Оны кайдан б1лд1н, карт?- дед1 Андрей жымия Tycin. - Кунде шкендеп маза бермеуге айналды гой ол. ©зге былай турсын, б1здщ жалгыз мэстектт де енеугун1 ылаута куып кетп, enai ол мэстек елген де болар. - Сакыпкерейдщ, Каппастын кеп жылкысы турганда, неге алган жалгыз местект1?- дед! Андрей. Бул сурауга жауап бермей аз отырды да: - Кызыл келетш болса, тез келсе екен!- дед! дыбысын шымыр шыгарып,- Колчактын ызасы eiin болды елге. Бул темада Жабайдын кенесе TycKici келгенмен, Андрей калжынды сурау-жауаптан epire бармады (Артынан сурастырсам, ол жасырын жумыста журген кызылгвардеец екен). Ei3fli экеп Ж абай у ш ш н алдына TycipreH Андрей уй иелер!н!н «аска кара» деген!не кццрмей xypin кетг!. Жабайдын уй1н мана Kepin кеткем. Шымнан салынган бул уйдщ тебес!не enceciH кетерген KiciHiH басы тиед!, TepiHe жаткан KiciHiH созган аягы eciriHe жетед1, юшкене терезен!н 134

шынысы cbiHFaH б!рнеше K03iHe койдын карнын Kepin койган, 6ip кабыргасында казандыкты neuii бар, тесеш ин - ecici туырлык... YaaiH iiuiHe лык толган будан 6i3 юргенде тук кершбейш екен. Казандык астында от жылтырайды. Yйдел шске Караганда, теп, казанга ет салып жаткан болу керек. - Кем-n ip !- дед! Ж екен уйге юре. - Эу! - деген даусы есплш денеа будан кержбеген ейелдщ. - Уа, KeMnipiM, мен кебеженнщтуб1 кагылды ма деп журсем, ет HiciH шыгарып жатыр екенсщ гой, берекедш! BipiHini келу1 гой жиеннщ... Кур ауыз болмаганы жарады. Ал тездет енш, тонып келд1 бшем жиен!.. - Ж иенжан!- дед1 карт меш касына ала торге отырганнан кейш,—03iHHiH Керейщ Токсан би дау-дамайга баратын болса. Таз Керей Кшкбай 6aai ала кетед1 екен дейдк Кшкбайды Токсан «кигпм» деШн екен. Кшкбай жак бгпсеннщ шешеш болса керек, жиын топта сезд1 Кшкбай бастап, даудын бетш ашып 6epefli екен де, Токсан кезеп келген жерде 6ip ауыз т е т т н таба кояды екен. Сонымен,- дед1 Ж екен аз Kinipin,- 6ip кезде Жогаргы Ар- гын, Найманнын арасында зор дау болып, кос атпен Токсан- га шапкын келштк Токсан Кшкбайды ала кетпек болады. Бурын ол уйге Токсан барып керген жок екен дейш. Тан жа- на атып, кой жана гана ере бастаган уакыт болса керек. Кшкбайдын yfti ауылдын кай тусында екен1н Токсан шама- лай алмай келе жатса, куман устап, куш жамылган 6ip ey де- ретке шыгып келе/ii екен. Касына келсе —Кшкбай!.. YcTi жу- деу!.. Токсан аттан тусе гап, Кш кбаймен кушактасып KepicinTi. Сонда Кшкбай: Уау, Токсанжан, Токсанжан, Бул 6ip кез!м токталган. Уй артынан жау келл! Сур жебесш октанган,— Депп. Бул сезден Кшкбайдын конак келгенге кысылып калганын тусшген Токсан: - Киеке, сонша неге таусыла сейледщ?- десе: - Кара взек шактын кежесл Карында емес, куыкта. Кара торсык жерде емес, 1лул1 тур уыкта. 135

Волгам сон солай, Токсанжан, Жокпын дсп калай мактанам? Мактанайын пеане, Жан алатын Оз1рсй1л Алыста емес, жуыкта,— дептп. Сол Кшкбай айткандай,- д ед Жабай курсшш,- нагашы апан ет жсш шыгарганмен, атагы «ет» демесе, м е т болмас, жиенжан; бала жасык-жауган б1рдемеге ортактасып, сирак- мирак дегендей, кузшгуш б1рдеме алган, жылтырары шамалы шыгар, ыкыласка разы боларсын. —' Ракмет, нагашы, мен асты емес, ci3fli 1здеп келд1м. - Ал жиен,-дед1 Ж экенас шшгеннен ке№н,—Kepi KiciHiH ce3i кеп болады, мылжыцсын деп секпе! —О не дегеш тз, нагашы? Маган кереп —кенес. - Баягыда Эз-Жешбекке Кошкар би айггы деп едг «Кол бастап, жол алайын деген ул екенсщ, сез бастап, би болайын деген ул екенсщ» деп, сол айткандай, кенеске yfiip болсан, жаман ул болмассын, жиен. —Кулагым ciaae, нагашы. —Аулында Нуртаза д е й т т шешен бар деп eciin ем, аман ба од? —Мен ауыдцан былтыр куз атганганоа аман eai, одан 6epi хабарым жок. - 0 зш кермегенмен, execi Оспанды керш ем, жиен, шеж1- ре Kici efli, керген журт Нуртазаны соган тартты деседг Ата жайларынды сурастырдын ба одан? —Сурастырдым жене жазып та алдым. - Кене, таратып xepiui аталарынды, жазып алсан!.. Мен б1лгешмд1 айта бастадым: екем Мукан, онын execi Шукей, онын execi Бектем1р, онын execi Байбарак, онын execi Сырымбет, онын execi Отарбай, онын execi Косай, онын execi Сибан, онын execi Танаш... - Б1лед1 exeHciH- Ар жагын айтпай-ак кой,—дед1 Жабай C63iMfli б е л т. Со кезде ас та даяр боп халды. Астан хеши Жабайдын ез жайын сурасам, ол 1826 жылы туыпты. Онын execi Жаркымбай дейтш 6ip HeMepeciH Кызылжардагы орыс окуына бергенде, Жабайды кутуип есебвде касына ертедь Топас Жаркымбай елденеше жыл окып тук бглмей кайтканда, Жабай орысша жаксы сауатгы адам боп шьидды. Со кезде ол манайдын ага султаны Зшгаранын Мусасы деген xici ехен. Муса api пысык, 136

api сауатты Ж абайды езш е тйш вш кып алады. EipaK ол кызметтен тез куылады. Онын себеб1н кейш айтамыз. Кызметтен босаган Жабай Шопаннын Кощыгулы деген байга трк эщ и к болып, саудасын журпзедк Осы сапарында ол 6ip meri Кетрампор (Екатеринбург), Самар, Орынборды, 6ip шетт Хиуа, YpremiuTi, 6ip шетт Коныр, Кулжаны аралайды... Кейш бул кызметтен шыгып, атка мшуге жарамай картайганга дейш лесниктщ мшдетш аткарады. Жабайдын ертеде алган эйел1 де, балалары да еледг Мен керген айел1 Белек тапырыктау мурынды, кара enai, калындау epimri, узындау арык денел1 енс13 эйел екен, шаруа багудан баскада жумысы жок, шалын аса кутей. Белектен туган кыздар узатылган, улы —жалгыз Телебай. Жабайдын уйше мен ею-уш конып, асыкпай узаккенеспм. Сонда келген корытындым: казакгынталай шеж1ре картын кере журе, мундай бшмшсш кездесттрген емен. Ол халык аузында журген co wipfli шекиз кеп битумен катар, орысша да сауатты, орыс тш нде жазылган едебиеттен, тарихи ютаптардан б1рталай мел1мет1 бар, орыстын тш н катеаз сейлейдг Кенесш отырган сагатгарда Жабай маган казак халкынын •ripi тарихы сияктанып кетедг Бурынгы хат бгпмейтш ауылда «шеж1ре» атанган адамдар болган гой, олар казак халкынын басынан еткен кундершн 6epiHeH хабардар боп, ep6 ip тарихи уакигаларды кызыктурде ауызша айтып беретш гой. Жабай да сондай памятт куигп жене сол куигп памяп, жасы токсаннан асканмен, мукалмай, тын сакталган адамнын 6ipi. Кейш «Колхозды ауыл осындай» деген атпен жазган 6 ip елешмде мен ойда калган Кенбай картты: Epreri, елен-жырдын, шехарешн Миы бай, керкем, сулу антологиясы,- деп сипатгаш»1м. Сонда еамде отырган «антологиянын» 6ipi осы Жабай карт болган едк Шеж1реш( де ем Typai болатын: 6ipi - атымен сауатсыз. Олар акылды жене зирек адам бола тура, ел OMipiHiH бериндеп уакигалары болмаса, apTinaeri булдыр тарткан уакигаларына келгенде, эр шокысынын басына 6ip конып, кен елкесш щл басып, тепе аралауга тайганактайтын, сондыктан олардын оркайсысынын сезшен жарыкшактар, кайшылыктар табыла беретш. Ал emu 6ip шеж1рецнлер не мусылманша, не орысша хат бшгеншктен, еспген не окыган уакигаларын жазып ап, кебшесе дал тусетш. 137

Жабай карт сонгы жуйелi аламларлын катарына жата- лы. М усылманша азлап, орысша жаксылап окыган ол Kymi бар кезш де орысша, TypiKiue тарихи ттаптарды кеп карал, жай малiмет алган, ол мэл1меттерге халык аузындагы мол1мсттер косы лган. Солардын Ko6i есш де дурыс сакталган. Е стнен-бтгенш Жабай жазып та журед1 екен. Ол тет- радьтарын сол елде халыктын ауыз эдебиетш жинаган Мейрам Исхаков деген карт MyraaiM менен бурын алып кеткен екен. Кешн сурасам, урлатып апты. Жабай казак халкынын тагдырына кеп кайгыратын адам екен. Бул мэселедеп онын ой-шмрлер1 кенест отырган шакта сурау, жауаптардан KepiHin отырады. Bip сэтте ол маган: - Шеж!реойлер Аламан деген адамнан Сешлхан, Жайылхан туды дейдь Сейшханнан c eri3 арыс TypiKneH тарайды, Жайылханнан Казак, Созак, Созактан Каракалпак тарайды дейд1, соган калай карайсын?—деп сурады. Тарихтан аздаган хабардым бар мен: «Кай елде болса да, 6ip гана адамнан тарады деу кате»,—деп ез niKipiMai айтсам: - Мен де солай ойлаймын, саган мен тек шеж1ре жайын айтып отырмын,—дейдг Одан opi Жвкен:—Bi3, казак, ¥лы жуз, Орта жуз, Kiuii жуз боп уш жузге бапшем1з гой»,—деп, калай белшетшш, кай жузге кандай рулар KiperiHiH айта кеп: —Осы уш жуздш ешуакытта басы 6ip жерге косылган ем ес,- деп аяктайды сезш,—6ip кезде оны монгол Шынгыстын Алтынорда, Кокорда деген хандыктары белш ап кулданды. Одан кешн мынау Орта Азиянын Хиуа, Бухар, Кокан аталган хандыктары б о л т ап кулданды. Акыры, казакeKire б е л ш т Kerri: Konluiairi Россияда, азшылыгы Кытайда. - Кытайда канша казак барын бщшщз б е?- дейм1н мен. - О 6ip жылдары Коныр-Кулжанын жврменкес1не барганда кытай казактарымен жолыктым, солардын айтуынша, eKi жуз мынтут1ндей бар KepiHeai, шамасы ол миллионга жакын халык кой. Ал 6i3fliH Россияда уш миллиондай халык бар flecin жур гой тарихшылар. Россияга багынуды Ж екен казакка зор бакыт деп санайды. - Кешпел1, енерс1з ел болдык кой 6i3,—дейд! о л ,- сон- дыктан устаганнын колында, т1стегенн1н аузында журдак кой. Kepmi елдерден 6i3fli кай ел шаппады, кай ел таламады... Ен сонгы ойсырай талануымыз «Актабан шубырынды, Алкакел суламанын» Ke3i,—дейд1 Ж екен демш ауыр алып,- 6uieciH бе, жиен, онын не екёнш? 138

- EciTriM,- деймш м ен,- 6ipaK тым канык емеспш. Айта 6epiHi3. - Алматы, Капал дейтш калалар бар. Кощытулдын сау- дасымен мен ол калаларта да бардым. Сол жерлерде будан ею жуз жылдар бурын Жонгар-Калмак аталатын хандык куры- лып, кершiлес казак ауылдарын шапкан да отырган. CoHFbi шабуыл - 1723 жыл. Сол жылы жанбыр болмай, жайылымдагы малдар жаздыгун1 оттан ашыта бастатан. Халык алдагы жылда жут болудан коркып журген кезде, Жонтар хандыты казак ауылдарын таты кеп шауып, коп адамын кыртан, коп мал-мулкш талатан. ¥лы жузд1 ол тугел1мен басып алтан. Дурк1рей кашкан Kiiui жузд1н аман кугылтаны Ед1п, Жайык бойындаты орыска барып паналатан, Орта жуз Ерттс пен Ecin бойындаты орыска барып паналатан. Орыс оларды кушак жая карсы алып пана болтаннан кей1н, сырттаты жау emu келш шабута бата алматан. Б1зд1н Россията батынтан тарихымыз осылай, жиенжан - BipaK Россиянын патшасы да казакты аз жэб1рлеген жок кой?—деймш мен. - Ол патша!—д е ти Ж екен —Халык ше? Орыс халкын жаман дей аласын ба? - Эрине, халкы жаксы. - Мвселе сонда!—дейд1 Ж екен.—Ал патшата келсен, ханы бар, султаны бар, болысы б ар ,- казактын 03 imiHeH шыккан эк1мдер1 ондырды ма казакты?.. Ж екен бул се зш е двлел есебш де мен1н берт1ндег1 аталарымнын тарихынан 6ipa3 мысал кел-предк - Сырымбет аталатын тауды биюмкян?—дейш Жэкен. - Бмем. Кекшетау уйез!нде. Бала кез1мде керд1м де. - Онын неге Сырымбет аталтанын 6ineMiciH? - Жок. - вз1нн1н бесшш! атаннын аты Сырымбет кой? - Ив. - Ендеше, сол Сырымбет тауы - сен1н атан Сырымбеттщ мекен1. - Калайша?- деп сураймын мен, Нуртазадан ест1ген бул сезд1 аныктап алтым кеп. - Атан Сырымбеттщ eKeci Косай батыр болтан екен. Kiuii жуз бен Орта жуз жайлаута таласып сотысканда, Kiiui жузд1н ханы Эб1лкайырды найзата шаншып елттреттн сол - Косай екен. Орта жуздщ ханы Абылай Косайдын бул iciHe риза болады да: «Сен осы тауды мекенде»,- деп, вркеигп аталатын тауды берещ. Сол жылы Косайдан ул туады. Онын наташысы ¥лы жуз Дулат руында, Сырымбет аталатын елде екен. Косай баласына сол 139

Сырымбетпн атын кояды да, орныккан тауын да баласынын атымен Сырымбет атайды. - Ол таудан неге Keuieai 6i:«UH аталар? - Абылай влген сон, орнына улкен баласы Уэл1 хан болды гой. Уэл1 сол Сырымбет тауына кызыгады да, сешн аталарынды кушпен куып ж1берш, 03i сонда мекендейш... - Б1злш аталар кайда барады? - Орыс ауылдан алпыс шакырым жерде казакша «Мвул1т», орысша «Мамлютка» аталатын тем1р жол станциясы бар. Сырымбетген куылган аталарын сонда кеп коныстайды. - Одан неге кетед1? - 31лтара деген ю сЫ ecryiH бар ма? Шамалы турде,—деймш мен, Зшгара жайында б1ртапай ecrireHiM болганмен, Жакеннен аныгын еспнюрей тусейш деген оймен. - Казак Россияга ерте багынганмен, патта уюмеп Казак хандытын 6ipa3 уакыт сактап турган той. Мен туар жылдын аз- ак алдында патша хандыкгы жойтан да, ci6ipaiK казактарды Кусмурын, Квкшетау, Акмола, Баян, Каркаралы, Аягез атанган алты дуанта белген, эюмдерш султан-правитель деп ататан. Сол султандардын TepTeyi хан тукымынан емес, кара казактын imiHaeri жуан тукымдардан, солардын 6ipi —31лтара Кдратокин. - Солай м а?- дед1м бул хабарды бурын муншама анык бшмейтш мен. - И е !- дед! Жакен.—31лгара патшата вте жатымды султан болды: чиндер, шекпендер, грамоталаралды, дворян атын берш, казактан 6ipiHiui боп менш1кп жер Kecripin алтан адамнын 6ipi —31лгара. Отан Kecin берген жерге каз1р б1рнеше казак болысы жэне орыс поселкес1 сиып отыр... - Керемет болтан екен г о й !- дешм м ен.- Мундай ipuiiriH еспген жок ем. - EcTiMeceH, сол. Патша ез1н сонша суйегеншктен, ол зор- лыкшыл да болды. Момын халыкка онын icreMereH киянаты жок. Сен1н аталарына да ол улкен ею зорлык Kopcerri. - Иэ, кандай?.. - Сен1н ymiHiiii атан Бектем1р гой? - Иэ! - Сонын Беккара, Токкара деген iHUiepi болганын 6ineMiciH? - EcnaiM. - Беккаранын балуан екенш естш н бе? - Естщм. - Балуан аты кайдан шыкканын eeriaiH бе? - Жок. 140

- Еспмесен, былай ол: экелер1 Байбарак ертерек еледа де, балалары Бектеийр, Беккара, Токкара жет1м калады. Сол кезде Баянауыл дуанындагы 6ip байга Зшгара карындасын узатпак болады. Ол заманнын байлары мен шонжарлары узаткан кызына беригетш бай жасау мен коп келжке коса кулдык пен кунджке жетзм улдар мен жетзм кыздарды бередь Сондай желмдердщ 6ipeyiHe 3iarapa Бектем1рден Kirni iHici Токкараны сурайды, Бектем1р бермейда... - Кулдыкка неге 6epciH! - Ол, жиенжан, ceHi мен менщ ойымша солай гой. Ал купи жет1п турган бай бермеуше карасын ба, тартып алады да, езге кулдар мен кундерше косып, узаткан кызына 6ep in ж1бередг Сен1н атан Бектем1р момын Kici екен, онын iHici Беккара намыскор жене балуан боп ескен ж т т екен. Б1рак ол да кулдыкка бери]ген ишкене iHiciH тартып ала алмай, калып коюга шыдамай, узаткан кыздын кешше epin кете барады. - Ие, сонымен?- деймш мен epi карай естуге кумарта Tycin. - Кызды узатып апарган бай улан-асыр той жасайды да, балуаннын жене жужржтщ бейгесше тжкен «каска тогыздын» iiuine кызбен барган жетзмдерден косалы. - Сумдык кой мынау? - Ыкпалы журш туртанда, куш-плер не зорлык-зомбылык ютемед1 дейсщ, жиенжан!.. - Ие, айта 6epini3. - Сол тойда бас балуаннын бейre d не шижене Токкара Tirmeoi. Бас балуанга Беккара тусед1 де, абырой бергенде, карсы балуанды жыгып кетш, ез iHiciH езгбейгеге алады... - Жаксы болган екен!—деймш мен. - Мше,—дейш Жекен,—сенщ атапарыннын 31лгарадан керген 6ipiHuii зорлыгы осы. - EKiHiui зорлыгы? - «Bip агашта бес алма, Мен де алмаймын, сен де алма. Ауылын шалгай кеткенде, Тустщ, сеулем, не халга?»- деген enai бгпесщ бе, жиен?- деп сурады Жекен. - Бшем. - Со бннщ неден шыкканын бшем1ан? - Бшмеймж. - Осы «Бес алма» ceHiHатан Бектем1рдщ бес баласы екенш естщщ бе? 141

- Жок. Калайша ол? - Бектем1рд1Нбес баласынын шаруасы шагын демесс, туысы ешпмнен кем болран жок. Шагын шаруалы дегенмен, ешюм- нен ат та, ас та сураган жок, ездернпю G3ine мол жетп. Beceyi тетелес есть У л к е т мен KiuiiciHiu арасы. коп болса, он жас солардын. Beceyi дебойшанкелген, KopiKTi, аршын жтттередь Мшез жагы эр турл1 бола березй гой: улкет Омар - бутшил, мал баккьии, ужымшы, момын Kici дс; одан кейшп Оспаны аздап орысша окыганы бар, тзлмар, OTKip, заншы Kici болатын; уипн- uiici - Мужэн казан бузар тентек, TiK мшез, басынан соз асыр- майтын, «е»десе, «мо*дейтш ер ж!пт те; тертшшю —сенщтуган атак Шукей ойын-сауыктан баскала жумысы жок, атты жаксы мшетш, KHiNtai жаксы киетш, кемей бггкеншц eHiiiici, саусак 6iTKeHHiHдомбырашысы, аленш жанынан суырып айтатын акын болатын; ен кенжеЫ Смайыл —токал баласы да, ол бйздщ елден жас Kerri, MiHe3iH туйе алган жокпын, тип аздап кекештеу едь Кердщ бе сен ол Смайыдды? - KepMefliM, нагашы. Мен тумай елштц Касым дейт!н жалгыз баласы бар. Ж экен aiH салтымен imTeii куб1рлеп Смайылга дуга окыды да, бепн алакандарымен сипап ап; - BeKTeMip балалары,- дед1 кенесш созы п,- улкен агасы Омарды экелер1ндей сыйлайтын efli. Ойтпегенде кайтс1н, бэрш де сол тэрбиелеп ecipfli. Катынды Омардын 63i гана калып бе- pin алыпты. Жедел ескен eKi iHici Оспан мен Мужэн кызды калынсыз алып кашып, зан бшетш Оспан орыска паналап, кыздардын TepKiniHe тенд1к бермед1. - Шукей ше? - Соны айткдлы келе жатырмын гой. MeHiH. экем Байгулы аукатты Kici болды. Оган жылкы кеп б1ткен жок, ен кебейгенде жузге гана жегг;, сиыр малый атымен устаган жок, Tyfieci он- он бестен аспады, кеп устаганы кой, онынбасы кейде eKi мынга гарта болды. Экем кызык Kici едь Есеп б!лмейтзн ол. Койын санаганы кызык болатын. Неше койы болса, дорбага койдын сонша кепкен кумалагын салатын. Койы не елее, не сойса, шыгын болган койдын санындай кумалакты дорбадан алып тастайтын, неше кой козыласа, сонша кумалакты дорбасына устеп салатын. Ай сайын койларын кегендейт!н де, шезмнен санаганда, эр койды еткен сайын, 6ip кумалакты екшни дорбага ауыстырьт сала беретш. Койьш тугел санап шыкканда, кумалак санына дэл келсе, тугел деп ойлап, артык я кем шыкса, косылган я жогалган кой бар деп есептейтш. Малжандылыгы керемет болатын. Bip койы жогалса, б1рнеше кун кабагы Tycin, уй imiH 142

шыжгырып б1тет1н. Койы коздаса, катыны бала тапкандай куанатын. - Саран Kici ме eai сонда? - Саран емес те. Конагасыга мырза да. Тек ез ерюмен тана бергешн жаксы керетш. Сондыктан б1зд!н уйде конак квп болатын. Малды акшага сатуды жек кердь 0Mip бойы акша устамай кетп ол. Bi3 онын койларын урлап сататын ек. - Кдлай? - Дорбадан кумалак урлап ап, сол мвлшерде тана сатсак, неше койы урлантанын бкпмейдк Жун-журка, Tepi-TepceKTi де сатпай-ак етп ол Kici. - Кайда койды оларды? - Кызылжарды Ораз кажы деген бай нотай болды. Экеммен тамыр едг Барлык жун-журка, Tepi-терсепн сотан жай береган. Жай емей немене, он-он бес ылаумен екетеган жукке 6epeTiHi - терт-бес кадак шай, 6ipep бас кант немесе аздаган тана кездеме болатын, кейде ештене де апмайтын. Жапгыз Ораз хажы тана емес, Кызылжардын талайтын. Жапгыз Ораз кажы тана емес, Кызылжардын талай саудагерлер1 мешн экем сиякты сауда бшмейгандерд1 сорып байыды гой. Кызылжардын зор байынын 6ipeyi Данияр кажы болды. Сонын да е к е а Тэшкеннен жапгыз есекпен келтен взбек екен, ол да казактын момын байларын алдаумен дэулетгендк Дэулетгенбей кайтсш, Кызылжарда iceK койдын кырык тиын болганын, тон майдын путы 15-20 тиын болтанын 63iMi3 де керщк. - BipaK казак байынын 6api а зд щ экешздей болматан гой деймш. Шораннын Кощыгулы сауданы 6ip шега Екатеринбург, 6ip шет1 Кокан, 6ip шетт Кулжага жург1зд1 дед1щз взщгз. Сонда акша жинамай, не жинады олар? - Рас, Кощыгул акшапы болды. Акшаны ол дорбалап емес, сандыктап устады. - Сондай казак байлары эр жерде болган жок па? - Болды. Ол ез алдына кенес. Мен вкем туралы айтайын. Экем api двулетп, epi момын, epi дастарканы кен Kici болган сон, Омар кеп куда Tycin, 6i3flin апамыз Кагазды атан Шукейге айтгырыпты. Кагаздан туган Зейнеп апанды керд1н гой? - Кердйм. - Ашан жузд1, аккуба enai, KepiKTi Kici гой. Жасында сымбатгы да болган адам. Сол апан Кагаздан аумайды. Кдгаз момын Kici efli, момындыгы емес пе,—Шукей оны отаулап алганнан кей1нде, ж1гтшлтнлогармай,салдык курып, ел кез1п кетед1. YftiHe келсе де, кыз-бозбаланы жинап ап, жасайтыны сауык. Сонда Кагаз эй-шэй деп ун катпайды. 143

- Туыскандары ciaaep ше? - Агам Бабай вкем сиякты мал баккы кана адам болды. 1шм Тэте ынжык адам едь Шал —ол кезде бала. - С и ше? - Мен Шукеймен жан аяспас дос боп еспм, екеу1м1з ж т т - uiLniicri де 6ipre курдык. Ж езделтнен достыгын жакын керетш е;им мен онын. - Жас мелинрлервдз кандай ед(? - Менен eKi жас улкен де ол. Онын жылы - «Ит те*, мешн жылым —«Сиыр». Tipi болса, Шукей биыл токсан бесте болар еш, суйеп пысык, кагылезжтте;и, жыгылада, картаяда коймасешani. - Ендеше, неге ерте елген о л ? - дед1м мен калжынаап. - влейш деп eaai деймющ, уакыт солай болды да. - Не уакыт ол? - Нуртаза ештене айта ма Шукейшн калай eayi туралы? - Ж ш ш ке аурудан eaiirri деп отырганын естиим. - Неге ж щ ш ке ауру болганын айта ма? - Айткан жок. - Онын мэш былай болды, жиен. Зшгаранын уш катынынан он терт улы, жалгыз кызы болды. Кызынын аты Балжан. Эр улы жеке 6ip бай ауыл боп отырды. Солардын арасында ерке боп ескен Балжан Шукеймен кешл косты. - Ci3 кызганбадыныз ба? - HeciHe кызганам? Жездем efli деп пе? Айтпадым ба элпн- де, жездел)пнен достыгы жакын ед1 деп? «Улы сезде уяттык жок» дегендей, кызгану былай турсын, Балжанмен екеушщ араларына дэнекер болдым, Шукей кыздан TiAai мен аркылы алатын болды. вйткеш кыз 31лгаранын Мусасымен б1ргетуыс- кан. Кыз ол уйге кеп келедк Мен - Мусада ттлмэшп1н. Жене жасымда ептт де ед1м... Сонымен, кыскасын айтканда, Балжан мен Шукей 6ip-6ipiHe гашык болды. Сырларын айтар адамдары мен ганамын. EpiKTepiMeH косылуга заман кенеттн емес: Зшгара сиякты шынжыр балак, шубар тес дворян адам кызын Шукей сиякты кара казакка елее 6epciH бе!.. Жене кыздын айтгырып койган жер1 - алты ояздын успнен губернаторга советник боп кызмет аткарган атакты Турлыбеклн туысы. - Сонымен, аягы неге сокты?- дед!м мен асып>ш. - Сейттп, eKeyi не icrep re б1лмей жургенде, куйеу урын кеп калды. Me3rin куз, лайсан боп жаткан кез едд. Не icrey керек? - Рас-ау!.. - Шукей мен Балжан сол т у т жогалып шыкгы, 6ipaK куты- ла алган жок, лайсан кездег1 аттын i3i устап 6epfli. Ес!лд1н койнауындагы 6ip тогайга жасырынган екен. 144

—Содан кейш?.. —Зьпгара балаларына будан артык корлык бола ма?.. Ызалы олар Шукейш юсендеп, Есшдж кузп муздай суына салып кояды. Ертенше кептщ кезш ше мойнына тас байлап суга агызбак болганда, 6ip досы жасырын куткарып ж1беред1, Шукей кашып агаларына барады. —Агалары не icreftoi? —Зшгара тукь1мына эл1келе ме олардын?.. Оспан ойга-кырга шапкан болады. Дауласады. Зшгара балалары тенд1к беру тупл, Оспанныц езше жала жауып, абактыга жаптырады, Оспан сонда еледь Калган eTi Tipici - Мужэн. Оны да устатпак болган сон, кашып, ез1н туган мекенде отырган калын Сибанга кетедь —Шукей ше? —Bip кун бойына муздай суда жаткан Шукейдщ OKneci кабынып ауырады да, содан курт ауру боп, 6ip кыс тосек тартып жатып, келер кектемде жиырма жетз жасында елдН.. —Балжан ше? —Оны агалары калын берген адамына узатып ж1берд1. «Бес алма* деген еленш Балжан узаткан жер1нде шыгарыпты. —Шукейден калган елен жок па? —влеш кеп болатын, 6ipaK не заман оган!.. Есте каллы дейм1с!н!..- деп, Жэкен кабагын катуландырьш аз ойлап отырды да,—ив... 6ip ауыз ес1мде бар сиякты,- дед1. —Айтынызшы!.. —Шукеншн сыркаты нашарлаган кезде 6ip барсам, кур cyaaepi гана жатыр екен. «Жабай-ай, басымды кетерш1!»—дед1 ол маган аз уакьгготырганнан кей1н, квтерд(м. Бас жагында дом- бырасы суйеул1 тур екен, «Оперт ж1берш1»,—дед!, вперд1м. Бурын курдай жоргалайтын саусактары икемге келмей, кайдан келс1н, ш1лби1п шидей боп калган!.. Сонда да леб1з шыгаргысы кеп, зорга 1шепн козгаган домбырага ун коспак боп efli, бурын аккудай сункылдайтын yHi булыктырган жетелден шыкпай калды. «Жаткыз» деп ымдады ол. Жаткыздым. Кез1нде жас мелтщдеген Шукейдщ epHi куб1рлегенге, «Недеп жатыр бул»,- деп, кулагымды тосып ем, 6ip ауыз влен айтгы: «Ажал-ай, акылды естен аудырасын, Ш|рк)н квз, жан шыгарда жаудырарсын. Пернеге аттай желген он саусагым, 1ш1нае бос калтанын саудырарсын!»— деп. Сол ун1 ел1 кулагымда,—дед! Ж вкен, узак уакыт ауыр KypciHin а п ,- Оган ж е тт с жылдай болганмен,- дед1 ол аз 145

кijxipiп. ш тей санап ап,—сол Шукей ал1 кунге лсй1н коз алдымда!.. Шукей елгеннен сонгы халд1 айтыныз,- деп етшд1м Жэкеннен. Шукей, умытпасам, сиыр жылы, март айынын iiiiinae кайтыс болды гой деймж. Одан Ахметдейтш терт жасар ул мен Зейнеп атты ею жасар кыз калды. Сенщ екен Мукан, aKeci елгеннен ею ай кешн,-сиыр жылы кар кетш болып, журткырга шыгып жаткан кезде туды. —Нагашы, азден 6ip сурауым бар,—дед1м мен. —Айт, жиен,- дед1 ол. —Ci3 мен1н атам Шукейд1 сиыр жылы елд1 дейс1з жене эрюмнш туган я елген жылдарын белгин 6ip хайуаннын атына байланысты жылга мелшерлеп айтасыз. Осы «жыл» дегешшз —Бшмеупп ме един, жиен?—деп сурады нагашым. —Бшмеймш. —Бшмесец, былай, жиенжан: eTipiK пе, шын ба, KiMбглсш, ерте заманда кектемге карай кектен жерге «жыл» деген тусед1 екен дейш. «Жылды» хайуан атаулынын барлыгы карсы алады екен дейш. «Жыл» келгенде, маклук атаулынын 6epi оны карсы алуга аз1рленедг Сонда туйе: «Озгеден бурын керем»,—деп, бойына ceHin, сасырды отгап тура бередг Тышкан: «А, Tempi, м енщ бойымды Kiiui ж араттын, жылды мен кал ай кермекнлмш?»—деп жылайды. T em p i тышканга: «Туйенщ еркеш1не шык, сонда маклуктын 6apiHeH бурын сен KepeciH»,— деп уйретедь ¥ л у дегенш бгпемклн, жиенжан?—деп сурады Ж экен менен. —Жок, нагашы,—дед1м мен. — Улкен келдерд1н жагасында сырты кабыршакты, iuii былкылдаган жумсак, кабыршак басы с у т р , жумсак басы жалпак, тырнактын келем1ндей гана 6ip жэншк жатады гой. Оны керген боларсын?.. —Иэ... Ие... —¥лу деп соны айтады, жиен. Сол улу да: «Не суда, не кырда еспед1м, басып журер аягым жок, келдщ жагасында жатамын, жылды мен калай кермекпш?»—деп тешрге зар илепт1 дейдг Tenipi оган: «Со куш келд1 катты толкынга айналдырам да, сет жардын басына шыгарып тастаймын, содан KepeciH»,- депт! дейдь Сонымен «жыл» жер жузш аралап келе жатканда, алгашкы KyHi оны он ею маклук езгеден бурын керед1, олар: тышкан, сиыр, барыс, коян, улу, жылкы, жылан, кой, меилн, тауык, ит, доныз. Осылардын вершен туйенщ еркенпнде турып 146

«жылды» тышкан бурын керед1 де, «жыл басы» со боп саналады. Туйе бойына сенш, «жылды» кере алмай калады. «Жылды» взгеден бурын керген осы он ем маклукка журт он ем жылдын атын косады да, бэрш жиып «6ip мушел» деп атайды... Жекеннщ бул сезш тындап отырганда, менщ eciMe вткен кыс оку мезгЫнде грек-пн ecKi тарихынан керген 6ip мвл1мет тус-п. Ол мел1метгщ баяндауынша, грек eai де Kepi заманда, кектем кез1нде Tempi кектен жерге туседь жан-жануардын, еамджтщ 6epiHe урык шашадыдеп ойлаган гой. Tempi урыкты кешлдент шашсын деген максатпен, онын келер кез!нде курмет кып той жасап, ойын-сауык курган гой. Гректщ «Дианисовтж» аталатын есм театры осы ойын-сауыктардын кез1нде туган ед1. Жекене мен осы мел(мет туралы айтканымда: - Б1здан Наурыз сиякты ол,—дед1 кар т,- кыс аягына карай казакта Наурыздама жасайтын. Бул зор мейрам боп ететш. Осы мейрамда журт кыскы согымнын шекес1н асып, 6ip-6ipiн конакка шакырып, карындагы майды бастайтын. Сонда улкендерден: «Бу не той?»- деп сураганымызда: «Осы кезде жерге тусетш «жылдын» курметше»,—десетзн. - T yciHiiai. Ci3 елп н д е «мушел» дегенд1айтты ны з гой, соны толы гы рак TyciHflipiHi3mi!.. - Мысалы, ceHiH екещп «Сиыр» жылы туды дед1к кой. Келес1 «Сиыр» оган 6ip мушел толады. Бул —он eKi жасы. Одан кей1н «мушел» 25-те, 37-де, 49-да, 61-де, 73-те, 85-те, 97-де келш отырады. Одан аргысын м м есептед! дейс1н, жиен? Ж ене | есептеудщ кереп канша? 97-ден б1рен-саран гана адам аспаса, KiMасады дейс1н? - Нагашы, ci3 айлардын атгарын да айтып койынызшы, жазып алайын,—дед!м мен. - Онын канша кереп бар, жиен?- деда Жекен. - Б13 каз1р европалык айлардын аттарын этап журм1з гой. Казакта айлардын атгарын Ka3ipri жас 61ле бермейд1. Жазып алсам, есте болар. - Э-е, олай болса, айтайын,- деп Ж екен санай бастады:- Январь айынан бастайык. Январьды казак акпан дейд1. Одан кейшп айлар —наурыз, отамалы, ceyip, кекек, нплде, тамыз, кыркуйек, караша, желтоксан, кантар. - TyciHiKTi, нагашы,—дед1м мен жазып алып.—Ciaai мен келденен кенеске белin екетпм, енпме Шукей елгеннен кей1н, онын туыскандары мен балаларынын хал-жайлары калай болгандыгында ед1 гой? Enai сол жайында айтуынызды епнем! - Жиенжан, аулында Тоганас деген карт бар м а?- деп сурады Жекен. 147

- Бар, вЛ1 Tipi. - Апырау, Tipi дейсщ бе!?—дед1 Ж акен танданган кес- кшмен.- Ол Kici менен улкен. Онын жыпы «менян» болу керек, Мешшнен Meiuin сексен бес, тауык сексен алты, ит сексен жеп...- деп Жакен ар жагын куб1рлеп нитей санадыд а,- биыпгы жыл «кой» гой, сонда токсаннын жетеушде болу керек, менен бес жас улкен болатын! BipaK ол KiciHiH сакал-м урты a ai де кара б у р ы л ,- дед1м - Болса, болар,- aeai Ж акен,- Суйеп пысык Kici болатын, экем Туяк сексен жасында Одырайдын кара шогы деген жерге шангымен барып, KHiKатканда касында болдым деп отыратын. Агасы Рыскул да ашан ewu, тез картая коймайтын Kici KepiHreH, тукымымен солай болатын да олар!.. - О KiciHi не себеп-ri еске алдыныз?- деп сурадым мен. - Еске алган ce6e6iM,- дед Ж экен,- Шукей влгеннен кешн, бала-шагасын, туыскандарын со Kici Keiuipin вкеткен. Шукейдж жылын бергеннен кейш к о п т олар. Омар Мэулпте калып койды. Онын Сыздык деген бапасы болды. Сыздык Мэул1тке приписной боп жазылып, крестьян катарында жер алды. Оспан колга тускеннен кешн, агасы Мужэн бул арадан кашып кетп дед1м гой. Со кашканнан Мужэн Шукей влгеннен кейш Тоганаспен 6ipre келдй Оспан туткында eaai дедж кой, сонын бала-шагаларын, Смайылды, Шукейд1н бала-шагаларын алып, Тоганас пен Мужэн eaiHe кетп. Мен апарып сапдым. Ол елге барган сон, Кдгазды Мужэнга косты. - Улкендерд!н а й т у ы н ш а ,- деп сурадым м е н ,- экем н щ memeci осы арага кай та Kemin Keflimi гой. Кдй кезде келд! олар? - Оган да кэп жыл болды. Мужэнга косып кайтканнын артынан тэрт-бес жылдан KefliH, апам: «Кемшш)кте турмын, меш алып кетс!н»,—деп хабар салыпты. Касыма уш-терт KiciHi epTin барсам, апамнын xaai расында нашар екен. О кезде казак баласы арак iuiy aeren a i б1лмейпн. 1луде 6ipey imce, журт оны ит епндей жек керепн. Bip iHici соккьшан влгеннен KeftiH, 6ip iHici устауда влгеннен KefliH, калгандары сиырдын буйрепндей бытырып тозганнан кей1н, сонын к уйтнен Мужэн араккумар боп, KyHi-TyHi мастыктан квз ашпайды екен. Mac Kiciae ес бола ма, мен(н апамды отырса —баска, турса —аякка сабайды екен. Осы жэйш ол елд1н адамдарымен кенескеннен кешн, Мужэннщ ризашылыгымен апамды балаларымен аулыма алып кайтгым. Мужэннан Мустафа дейтш ул туган екен, о да шешес1мен epin - Бул арадан не себеггп кайта квигп?—деп сурадым мен. 148

- Онын мэш былай,- дед1 Ж е к е н - Катазта epin бул apara Ахмет, Зейнеп, Мукан, Мустафа дейпн терт баласы кедш. Менщ экем Байтулыдан тутан балалардын iiuinae бакы улкен атам Бабай болды. 0згем1з emiii алганнан кейш кедейлендж. Мен унем1 ат успиде болдым да, мал жинамадым. Катаз балалары- мен Бабайдын касында турды. Мен Шукей мен Балжаннын уакитасынан кейш Зтптара балаларымен араздастым да, лесник кызметшде журшм. Бабайдын колына келген сон, Катаз да, балалары да кемшшк керген жок. Зейнепп бой жеткен сон, езшнщ шепр квз жезден Кепжасарта узатгык. Кепжасардын oxeci Бекпбай дэулетп Kici едк Зейнепп баласына отаулап эпер- дт Ахметпн KecxiHiде, тултасы да ауматан eKeci ед ь0те керкем жене cepi ж т т боп ecTi. Б1збен кернплес Балта Керейде Бейплеу дейтш взше 03i ток, балаларынын басы бар, атайыны комакты, ужымшыл адам болатын. 03i Бабаймен кещлдес те. Ахмет ержеткеннен кейш, Бабай отан со Бэйллеудш кызы - 63iHHiH шешен Балсарыны кырык ж е л т кырка матап отаулап алып бердь Он алты жасында TycTi Балсары. Жылы «доныз» болатын. Ахметке жиырма бес жасында жвтел панда болды да, ею жылдай суле боп ауырып журш, жиырма ж ен жасында «до­ ныз» жылы кайтты. Балсары Ахметтен уш-тврт курсак катерах 6epi де кыз болды. Олардын exeyi елш, жалтыз Демеш дейтш тана кыз калды. Дэмештщ шын аты Демел1 едй «Тауык» жылы тутан. Дэмел1 коятын ce6e6i: Бабай баласыз болды да, Ахметтен ул туса, асырап алмак боп дэмеленш журдк Ахмет елгеннен кейш ,- дед1 Ж экен ЁИраз тыныстап алтан- нан кеш н,- казактын турпымен шешен Балсарыны Муканта костык. С е н ,- дед1 Ж экен матан карап койып,— нускана карасам: орта бойлы, жалпактау двнгелек KecKinai, юшкене мурынды, кезщде юшшеу,- шешене тартканта уксайсын. Bipax с е т и туЫн конырлау екен, шешен ак сэры Kici еда. Тврт-бес улдын артынан сут кенже боп тутан сон, атын Балсары койтан екен. Экен бшк бойлы, балуан денет, ашан enai, кара торы Kici болатын. Онын жобасы менщ вкеме келенн сиякты едк.. Сонымен,- деда Ж акен тэты да аз тыныстап,- Балсарыны Муканта костык. Мукан жумыстан баскада шаруасы жок, мо- мын Kici болатын. Ержеткеннен кейш Бабайта ол Kici жалдат- пай, ауыр шаруасын жалтыз 03i менгерш турды. «Bip биеден ала да, куладатуады»дегендей, онын iiiici Мустафа тентек, соткар, тебелесюш боп есть Онын жамататы Олеусш Балсарынын немере ciHjiici болатын. Каркынбай дегеннщ кызы да. Муста(|)а Сшеуашп куда тусудаз, калындыксыз алып кашты. Свйпп жургенде, онын басына да 6ip ауыр кун туып калды. 149