С. Мұқанов. т2

Домбыраны колга алганмен, тартпай т.** устаймын да: Р паи’ тек К0ЛЬ|ма faHa - Сонымен, калай болады бул’ - д ейм т с C o«T « i „ „ i ы л а р г а ош .«1м” 6а л „ ревком мредселагелже елдщ ыл,и шокжлр 6a t o u n u n ,£ ппЯындайсыл? Дурыс бола ма осы > “ “ “ « “ \" “ н «»”асы, Бул сурауга Есмапшбеттш орнына Акмет саскалактал Кап, мынаСебитп-ай!—дебд] ыза болган кесмнмен жал s r ^ s r * * ир,ш- н'\"™'гс»»**« «в д .™ „ Й “к Г ' тШ “ \"“ » » » ™ ,- Г о Й ™ Ы ЫРС“К- ойь|н' саУыкпен Г ... о™ Р, “ С “ ; - Ж ок, вйдемещз, А к а ,- дейд1 ЕсмягянПрт K r a n ’l l a 11'' СГ Т eK'MeTiHi\" Оайларль, же^ к а д р ж ^ / Бфак денд! ол, белн маган бурып,- революция 6irri гой енлГ шыралам^ февралЬ революциясы бон, патшаны т а к а л а ™ да б!гп. Одан кейш вюмет басына байлардан Керенский мен Кочак кеЛ1П ед., Совет еюмел Октябрь революциГын жасап г1п н я ^!ЛГ'К^ЛаТТЫу^аЛР Россиянынбар жеР1нде СоС«:тек^мет1' рнады. Сонымен Октябрь революциясы да 6ini... _ енд'г' байларга кысым болмай ма? - Кпп^пе!_ ЛеЙД' ^ 03ip MeHiH cVPaybiMa суйсшгецдей. киско Г бл Г р “ Л” ш Ес\" ” » (> \" « р а к революцил бар ла отырып гартып ап, езш а”тыбп,“та'“страду|\"дкег“е«н свмзу..л. кш бакыртып - Астапыралда,- дещц Акмет жагасын устап... Ал кы сы м ,- дейд1 Есмагамбет,- байлардыц мал-мулкш еппен акырындап, узак уакытка созып алу... TyciHiKTi ме’ „ _ Ь |Рак олаРДы, ягни байларды, уюметпн басына кою емес кои б ул?- деймш мен... ryKipi.T Свв\"™ -ай]- \" \" “ “ “ Р \" '™ Акмет жерге _ _„®й' квсе ит_аУ.- дейш Hd3ip Акметке курдас боп катгы оинаитын дагдысымен,- ceHiH киман неге кышыды байларга’ ^ с -а л т ы жылкы б.ткенге ме?.. Сен кайб,р ж елслкке желп ен патчи мен баидын заманында?.. Экен Тышканбай Есенейге ом т боны аткосшы болмап па еш?.. - Коишы, He3ip !- дейд1 Акмет, ектемдеу сейлейлн Ha3ipre катты жауап аитуга бата алмагандай,- Кояйык, Сэбит, бул 200

кенестН— деШй А кмет маган к а р а п ,- ал желд1рт домбы раны 61раз!.. К осы ла кет, сонан кейш !.. Одан аргы сезге баргысы келм егендей, Есматамбет те: - К ей ш тэты да свйлесерм1з, онда влещний а й т ! - дейд1 маган. - А йтайы н,—дей м ш м е н ,- 6ipaK кеМ ш рек. Совет е к ш е п - Hin ауылта ш ыккан в к ш н е н 6ipiHiui Kepin отырганым ci3ci3, сонды ктан ойта келген сурауды iuernin алгым келгенш е свк п е- Hi3. Сонда калай болтаны бул? С о вет ею м ет ш ш колдайты ны - кедейлер, ал Ревкомына сайланатындар —байлар?.. - Рас-ау!-дейд1 H a3ip,- осыны мана меншдесуратым кеп, сыйлы конак болтан сон, мазаламайын деп ем, peii кеп калган сон, сурайынш ы: кы зы лдын д а болысы боп елд1 жеген обырлар сайлануы калай!?. - Кайда барсаныз да алдыныздан шытатын сурау бул!— деймш мен Есматамбетке. Не icTepre б иш еген А кмет «кап!» деп саны н сотады. - Б1лем алдымнан ш ытатынын,—деш и Е см атам бет,- 6ipaK не icrey керек, бшгенмен, каз1р? Кедейден Ревком сайлайтын уакы т ал1 ж еткен жок. - Неге? - CaHa-ce3iMi оянтан ж о к ani. - Ci3 де жокты айтады екенс1з, м ы р з а ,- дейд1 H a3ip K eftin,- егер М1нг1зсен1з, к ай кедей аттан кулап калады деп оты рсы з? Осы мынау алдынызда оты ртан С эби т деген баланы MiHri3in корил, атка такымы калай жабысар екен, калай шапкылар - Н е п з п м аксат осы ,—дейш Е см атам бет,- 6ipaK отан ал1 кеп д аярлы к керек. Ауылда кедейд1Н о з 6елсенд1лер1н жасап алтанша, бурын ел баскарып уйренген байлар уюмет басында оты ра турса да еш тене етпейд1. К ай да барады олар, еш тене еткенде? H eri3ri кдзы к 6epiK, о л - Совет о б м е т ь Байларды н басы сол казы кка байланды. 0к1мет оларды керег1нше пайдаланады да, керек ем е ан д е кисайта салады... - О л дурью к о й ,- дейм1н мен Е см атам бетке,- 6ipaK баятыда 6ip акын айтгы деп е с т п ем: — «Кей ж1птп пысык деп болыс койсан, каш ан Tycin калтанша ж еп б1тед1»,- деп. С ол айткандай, осы татайындатан байларыныз «кашан Tycin калтанша жеп б1тпесе?» - Д ел кышытан жер1ме ти дщ !— дейд1 He3ip матан куле сейлеп. Конатын тэты да мазалай ма деп корыккандай, Акмет матан •пк кеп: 201

- 0 лсн айтпасан, жешнш ra n ,- дейш салкын кабакпен. - Ж а ксы !- деп мен домбыраны iprere суйеймш де. орнымнан кетерше берем. - Отыр. жолдас М уканов!- дейд1 Есмагамбет жылы ушмраган бон. - «Кет дегенде, ит те кетеди демей м е ,- деймж мен калжынды ксск1нмен... - Жокты айтып!..—дейш свзге араласпай, ас-суын камдап ауыз болмеге Kipin-шыгып журген Акык куйеуше адырая,- немене, асынды кызганып отырмысын, кайнымды куып?.. Огыра бер. шырагым,- дейдй Акык маган кул!марей карал,- тэты 61рнеше Kici келсе де жетеш ас!.. - Ракмет, женгей,- деймш мен, енш отырудын сеж жок деп ойлап,- калага жургел1 жатырмын гой мен, жумыстарым бар едг - Бегеме!—дейд1 Акмет менен кутылгысы кеп.—Наз1р, сен отыр! - Мен неге отырам,- дейш -лк мшез He3ip ,- ас т е м деп пе? взщ -ак iui кызганган асынды!.. Ал кетпк, Сабит!—деп ол да катерке береди - Ертен тэты да жолыгайык,- дейш Есмагамбет маган,- кенесетш кап свздер бар. - Оны керерм1з,—деп Есмагамбетке бас нзеймш де шыгып кетем. Маган ере Нэз!р де шыгады. - Басын еспмей калдым гой сездер!ннщ,- дейш He3ip маган уйден шыга,- не д е с л отыр ендер ездерщ? Мен оган Есмагамбетпен арамызда болган кенесп айтып берем. - Катырган екенсщ!—дейш Нэз1р риза боп.—Мандайга емес, квзге соккансын бэлемд1!.. Аткан огын ез!не деп тиген. Бул да кедейд1 кан жылаткан байдын баласы. Кара, игл к баласынын, тонын Tepic айналдырып к и т, кызыл бола калуын!.. Барып турган актын езП.. Кызыпжарга барсан, айта бар осыны!.. - Эрине, айтам. - Ал 63i бар гой,—дейш He3ip сездерш шегелей айтып,— корыккан адамнын бейнесш керсетш отыр. Бурынгы заманы болды гой, жанагы жерде ол сенщ аузынды кан жалатып, тумсыкка койып хибередн Ешй момакансып, алдында байпандауын байкаймысын? - Байкаймын,—дед1Мм ен,- сол ненщ Kymi деп ойлайсын? - Кызылдын!- дед1 Н эз!р,- бул ку ж т т . Байдын дэуреш еткенш TyciHin, енш айлаймен кун кермек. Кызылдар ол ерюне койса ип ед!!.. 202

—Мешмше де солай,—дешм мен. - Осыны айтасын гой Кызылжардагы кызылдын эк1м- дерше?—дед1 He3ip. —Эрине,—дед1м мен. — Сыпырт,—дед1 Нэз1р нык дауыспен,— каскырдын белттртнщ жамылган тонын! Ертещне Кызылжардан Молдагазынын атына мынандай хат та келш калды: «Ауыл MyraniMi жолдас М о л д а г а з ы Н у р т а з и н г а ! Петропавл оязында патша уюметшщ кашшер генералынын 6ipi адмирал Колчак баскарган актар OKiMeTi кулады, енбекгш халыктынкамын ойлайтын Советеюмеп курылды. Б1здщеюмет мугал1мдерд| халыктын досы санайды. Халкымыздын шаруа- шылыгын жэне мэдениетш жогары сатыга KOTepin, енбекий < букараны канаушы таптын кулдыгынан куткару icinae муга- •. л1мдердщ Совет OKiMeTiне жэрдем1 кеп. Бул жэрдемге тарту |: максатымен, 6i3 ояздагы ауылдык мугал1мдердщ маслихатын |i шакыруга уйгардык. Мвслихат 1919 жылдын 16 декабр1нде |> болмак. Соган ciaain де катынасуынызды ет1нем1з. Петропавлдын ояздык ревкомыньщ председательд1к \" м1ндетш аткарушы Г о з а к В. И.». Гозактынаты маган жылы ушырай Kerri. Молдагазыга мен онын колы койылган пропусканы корсетам. - 0те жаксы,- дед! Молдагазы,- журем!з ещц. - Сен сыркатсын гой. —Карамаймын оган. Ауылда ауыр ойдын туманына туншы- гып жатып жазылам ба мен, одан да бостандык туы тт л ге н Кызылжарга жетейж. К ецш м де квтер1лер онда, дер1герлерге | де KepiHin, емделермж де. Тэшм сауыкса, оны керермш, айтпе- L се, ен болмаганда, жаным сауыгып, дуниемен армансыз коштасармын. Кар бул кезде калындап калган. Естучмше, ауыл арасында журпнин a3ipre аздыктан, соны кардан жол eai тускен жок. Ондай жагдайда, eKi жуз елу шакырымдай Кызылжарга мен MiHin келген жалгыз атпен жету киын. Осы жайды Нуртазага айтуга батпай, шет жагалап онын улкен баласы Мырзагазыга айтып ем: - Кайдам,—дед1 ол,— бил1к менде емес, шалда гой. Молдагазы мен екеуще ренжш жур гой, сондыктан атгы беру- бермеуже квз1м жетпейд1, дегенмен, айтып керейж. Мырзагазы кеншЫз хабар айтты. 203

- К,исайган жагынан тузелмейтш кыныр Kici емес пе?- дед! ол кейш .- 0 з дегеж болмаса, кенбейтш адам емес пе? Атберу тупл, Молдагазынын езж ле ж1берепн емес. «ErepiiniMai алмай, кетем лесе, Tepic батамнан баска тук те бермейтш»,- дейш, саган: «Уй1ме булж сала бермей, баратын жагына тез кетан»,- дейш... - Бул жайды мен Молдагазыга айтып ем: - Кдргаса, каргай 6epciH ,- дед| о л ,- атын бермесе, бермесж, сен1н атынмен амалдап жетерм1з, ертен атганайык. Э кесш щ каргап-алегенш е карамай, ертецже Молдага- зы мен1н шанама MiHin, Кызылжарга журш кетп. Жузден аса жылкысы бола тура, алые сапарга шыккан сыркат баласына к е л ж бермей, Нуртаза касарган калпымен калып койды. Молдагазы мен Нуртазанын булайша касарулары маган еск й п к пен ж аналы кты н к е л 1Ымге кел м ей тж касаруы сияктанды. Оппа кары тапталмаган, б1рен-саран гана шананын <3i тускен кыекы ауыр жолмен жортып кетуге болмай, жалгыз атгы 6i3 таяк тастам жердеп ауылдан ауылга кона, тустене, акырындап жылжыдык та отырдык. Осы бепм1зде 6i3 окушыларга жогаргы 6ip тарауларда аты мел1м Абылай кажынын уйже кеп кондык. Онын кыстауы сиректеу зэулш кара агаштын ыгында екен. 0 зге байлардай ол жалшы-жаугерлер1мен сапырылысып аралас отырмай, мал кораларынын манына белек кыстатады екен. Улкен eKi агаш yiuii, кен шарбакты Абылайдын ез мекенжщ манында мшер аттарынан баска мал турмайды екен. Абылайдын Мухамметжан дейтж iHici бар екен. Жасы со кезде елулерд1орталаган, бшк бойлы, жуан денел!, седшр сакал- муртты, етженд1 жалпак бета Мухамметжан унем! уй шаруа- сында отырган адам болганмен, Абылай алдыратын татар жене TypiK тш ндеп адтаптардын, журналдардын, газеттердщ 6epiH окып отырады екен. Сондыктан б1лепндер1 кеп жене кенесшш... BipaK кейде кеб1рек сейлеп, аягын мылжындыкка айналдырып Ж1беред1 екен... Ол былгарыдан ттккен улкен кисетке толтыра салган махор- каны алдына кояды да, ширата шылымды уздж аз бурап, ма- хорканын TyriHiH уздж аз сораптап буркыратады да отырады. Шылымнын тутж ж аузынан шайнай шыгарып отырып, кенестен аузын жазбайды... Ара-тура Молдагазы мен менin бш м мелшер1мд1 байкап алган ол: «Мен Ибнэ-Еабршй де, Ибна-Тэймияш де, Мухам- медгабдуЬуд1 де окыдым»,—деп элдекайдагы мусылман галымдарын этап, алыска созып кетещ... 204

Абылай шклндей емес, жинак. Ол ел-журттын «аман- дыгы» сиякты жалпылама сездерден баска, саяси меселеге сокпайды. Б1реулер 6i3fliH кез1м1зше кызылдар жайын сураса: - Кайдан бйгейш м ен,- деп жауап беред1 Абылай.-1стес болмаган Kicimit KiM екенш кайдан бшесщ. Кдзакта «Кулак еспген eripiK, кез керген рас»деген макал бар. Сыртган 6ipeyfli 6ipey не демейдй Ел баскаратын ук1мет тупл, жабайы адам - 6i3fli де б1реулер «жаксы», 6ipeyaep «жаман» демей ме? Со сиякты, ер еюметл де жамандайтындар мен жаксылайтындар табыла бередь Совет еюметш жаксылайтындар мен жаман­ дайтындар да аз емес. 03iMi3 бул еюметпн не ек1мет екешн эл1 керген жокпыз. Беталысын, iciH керешк, не десе, содан кейш айтармыз. Бул женшдеол iHici Мухамметжанды да сейлеткня келмейш, 6ipaK мылжын Мухамметжан агасынын баска белмеге не тыска шыгып кеткен уакытын андып отырып, кызылдар туралы ойын айтып, жамандап калады. - Себит, сен не бищщ?гт- дед1 Молдагазы маган Абылай уйшен аттанып шыга бере. - HeHi сурайсын? - Абылай саяси меселеден тук те айтпай, момакансыды да отырды гой. Сен сендщ бе сонысына? - Е, сенбегенде ше? - Сен1н кез1нше кызылдар жешнде ештенедемеген Абылай, бупн танертен меж онаша шыгарып ап, б1рталай сез айтты. - Не сез? - Ол саган сенбейтш сиякты. - Неге? - «Кен курысса, калпына барады» дейдь Еспген-бшгенш Совет егометше айтып кояды дейд1. - А, саган ше? - MeHiтеп байлау адамнын баласыдеп, табы 6ipre деп сенеш гой деймш... - Не дейю сонда? - Совет ежметш жамандайды. - Соган карсы бол дей ме? - «Болмау керек» дейш, «бунын кызметше араласып, imici сырын биту керек» дейш... - Онымен не б!тед1? - «Советеюметш каз1решюм де кулата алмайды» дейд1, «бул узак KypecTin жумысы» дейш. - Тубшде кулайды дей ме сонда? 205

Ондай YMiTi болмаса, айтпайды да гой. Bipaic сод YMirriH TeTiri неде екенш болжай адмайды. Бул женде маган б|раз тапсырмалар бердк - Камлай? - Кызылжарда 03i сене-пн 6ipa3 адамдар советгщ кызметше Kipe бастаган коржед1. «Солармен сейлесе кел, не icre дейтш акыдаарлын ала кел» деп тапсырды. - Сен орындайсын ба ол тапсырмаларын! - TyicipAiM тапсырмаларына!- дед1 Молдагазы кейш ,- журсемчп мен Кызылжар мен ауылдын арасына контр- революпионерлердж сездерш тасып!.. - Сонда да, суйенген! юмдер екенш бшу -repic болмас ещ онын. Оны бара KepepM i3,- дед1 Молдагазы. Кызылжарга Молдагазы аса жудеп жетп. Ауылдагы онын жетел1 жолшыбай удеп алды. Кундйз де жетелден дамыл кермейтш ол тунде булыгып, кейбйр кезде дем ала алмастыктай халге жетп. Ондай сагаттарда «елш кете ме» деген кауш туды маган. Акыры, Кызылжарга тунделетт кеп конган куннщ ертенш е, оны мен оязды к оку бол1м1 аркылы калалык больницага орналастырдым. Оку б е т м ш н бастыгы Н-ды мен алгаш кергенде-ак тани кетт1м. Аласалау, талдырмаш бойлы, о н жак иыгын KOTepiHKipefi, сол жак иыгын TycipiHxipefi журетш, жалпактау, буйрек бегл, Tiai кекеш бул ж т т вткен кыс Омбыда 6i3re есептен сабак берген, 03i Омбыдагы учительддк семинариянын сонгы курсшде окитын... Омбыдагы алашордашылардын жиналыстарында тутыга сейлеп, болыневиктерд1жамандаганын талай естзгем... Сондай адам, айналасы 6ipep ай отпей, советпк оку орнынын бастыгы боп калайша сайлана калган?!? Жумысыма байланысты ояздык мекемелерш аралап корсем, элп оку бол1мнщ бастыгы сиякты алашордашыл кейб1р адам оларда да отыр. Неге булай себебш маган Баймагамбет 1зтолин тусйшрш. Кызылжарда жолыккан оган мен елде Есмагамбет Макьшовты, мунда тагыда б1рнеше алашордашылдарды кергежмд1айтып ем, к ул1мс1рей сейлейтш ол «кайтер дейсш» деген сиякты калжынмен меж 6ipa3 ыза гып отырды да: - Сен Fалауетген Момеков-п 6ineciHгой?- деп сурадытусш байсалдандырып. - Б1лем. 0 п з саудасын жасайтын ед1 гой ол. Кызылдар жакындап калган кезде, жузге жакын сауда o ri3iH айдап, актармен шыгыска карай кетп дейтш eai гой. 206

- Ka3ip кайла екенш 6LneMiciH онын? - Жок... - Кызылжарда! 0з1ннщтуысын Айтжаннынушнде жатыр! - Кайдаи кедген од? - Актарга ерген од шыгыска карай каша берген. Шыгыс жакта Шынгыстау деген жер бар гой, акын Абайдын туган жер1. Fалауеттен сод туска жеткенде кызылдар алдын орап кетед1де, uirepi журсе, колга туЫп калу Kayni туады. Онын руы Уак кой. Шынгыстау бойында б1рнеше болью Уак бар екен дейдь \"Карга тамырлы казак» дегендей, сол Уактын imiHeH Галауеттенге кудандалар. жекжатгартабылады. Галауетген епздерш актарга сатады да, 6ip сандыкакшамен Шынгыстаудагы жакындарынын 6ipeyiHe тыгылып калып кояды. Касында езщ е мэл1м ку Досмагамбет пен ез агайыны ШуШшпайдын Ибаты бар. - Апыр-ай, в!—деддм мен танданган дауыспен.- BipaKсонда актардынакшасын негылады ол? 03i кашып бараткан еюметгщ акшасы буган мул1к боп ежелне жарай ма? - Онысында мэн бар к вр ш ед н - дед1 Б айм агам бет,- Актардан ол Колчактын да, Керенскийдщ де акшасын емес, Николайдын акшасын алыпты. - Оны кайтед1? - Николай тускенмен, патшашылдык кайтадан орнайды деп сенед1 де, эйтпесе, неге алады дейс1н. - Онысы жай сандалгандык кой, эйтпесе, алдакашан тукымы курыган патшашылдык enai кайтып орнай ма? - Эрине,- дед1 Баймагамбет,- мен1н айтайын деген1м ол емес, баска: Fалауеттен со бетмен елге кайтып келе жатып, жолда Каркаралыга согады. Каркаралынын алашордашыл жастары онын к1м екен!н бьтгеннен кей1н, кызык хабар айтады. Олардын айтуынша, Алашорда партиясынын KoceMi Элихан Бекейханов Кызылжардан кашып келе жаткан бет1нде Каркаралыга токтайды да, 6ip шел Баян мен Кереку, мына шел Семей мен Аягез, ана шел Акмола мен Квкшетау,- осы аранын алашордашыл окыгандарын жинап, маслихат жасайды. Маслихатка жогаргы Орал, Актвбе, Торгай, Костанай, Атбасар жактан кашып келе жаткан Алашорда адамдарыда катынасады. Маслихатта Бекейханов 6ip гана мэселен1 айтады. «Актардын осы кашканы каш кан,- денш о л ,- осы женшген1 жегплген. Кызылдардын осы женген1 женген. Eiwi Россиянын оз iuiiiwe Совет ек1мелн кулатаалатын куш жок. Bip ум1тсырттан келелн интервенцияда. BipaKол да екпалай ум1т, ейткен1 Совет oKiMeri жумысшы, кедейге суйенед1, жумысшы мен кедей мемлекегпн кепш1л1г1, KoiuuiaiK куатгаган eKiMerri сыртган кеп кулату да 207

онай емес. Совет оиметтн кулату жолында жалгыз гана колайлы е д к - осы oKiMerriH в з ж ум ы сы на араласы п , е з к ы зм етж аткары су... KiM де KiM Совет вк!меттн кулаткы сы к е л с е ,- дегтп Б о к ей х а н о в ,- ком м ун и ст партнясы на м уш е боп Kipy керек. жумысына белсене араласу керек, 6ipaK жумысты кисы к icrey аркы лы ел iiuinne совет ею меттнщ белслш Tycipy керек, свйттп оны iiuTeH rnipiTy керек. Бул м ен щ гана niKipiM емес, советпк куры лыска карсы оры с интеллигенциясы ны н да niKipi. Олар ездерш «Семеновеховцы»1деп атайды, и деолоп -epi профессор У стрялов. У стряловш ы лар icKe Kipic-ri. BiaaiH де icKe KipicyiMi3 керек. KiM де KiM А лаш орданы ж аксы кер се, «коммунист» бо- лугатырысу керек, Алашорда партиясынын уйымластырушысы боп козге тускен 6i3 сиякты ларды комм унист партиясы манайына жолатлайды. Ж олауга м ум к ш ш ш т барлар —козге туспеген жастар. Ендеше, Алашорданы жактайтын жастардын 6epi ком м ун и ст партиясы на тез Kipyaepi керек...» - Мше,—деш Баймагамбеттуйсж ген туспен,- Каркаралыда Бокейханов жасаган маслихаттын мэн-жайы осы. - М аслихатка каты наскандар не д еп тт?- деп сурадым мен. - Не деуин efli,- деш Баймагамбет,- Бокейхановтын бол- TipiKTcpi емес пе олар? Kapi каекырдын айткан co3iH кабылдайды да, тапсырмасын орындауга жер-жерше тарайды. - Осы меселеш Совет еюметМ н баскарушы адамдары бше ме?—деп сурадым мен Баймагамбеттен. - Бтлеш,- aeai ол,—мысалы, елде жене мунда еспген, бшген анпмелердщ барлыгын мен ояздык партия комитетшш секрета­ рь! Соколов пен ояздык Ревкомнын председател! Гозакка айттым. - Не aeai олар? - Bi3б1лгенш олар да б1леш екен. Олардын айтатыны: «K33ip оларга жаппай шабуыл жасаудын кажетт жок» дейш, «бакылап отырамыз да, адал кызмет аткарганын сактаймыз, арамын кезшде жоямыз» дейш... - Оган дейш белен алып кетпей ме? - Кайда барады, белен алганда? Моселе OKiMerre. 0юмет б!ЗД1К1. Bisre жатадамды бакылап отыруга, тузелетшш тарттпке шакырып, тузелмейтшш жоюга б1здщ OKiMerriH мумюншшгт толык жетеш... - Сонда да, бул каекырладан коркам!- деймш мен. - Ka3ip олар каекыр емес,- дейш Баймагамбет co3iraH аягын тагада калжынгаайналдырьт,—тек каекырдын6amipiri гана Экеа мен ineuieci жойылган eernipiicrep кару гып каншакиратардейсш... Нысаиз озгертушРкр. 208

«Алшан бас, жолдастар, аякты» Мугал1мдердщ маслихатында баяндамашы укомнын секретары Соколов екен. Маслихат ашылардан ею-уш кун бурын ол аса 6ip тыгыз жумыспен Омбыга шакырылады да, кашан кайтары мел1мс1здеу болгандыктан, онын орнына баяндаманы Гозак жасамак болады. Баймагамбет Гозакпен вте экей-укей екен. Мен Кы­ зылжарга келгенге дейш ол Гозактын кенсесше де, neTepiHe де барып, сейлесш жур1гтп. Менш Гозакты керпм, сейлесюм келдь BipaK бул кезде ол баяндамага отырып калгандыктан, сатш тауып жолыккан Баймагамбетке «маслихат Kynaepi немесе содан кейш» дептк Тез жолыгуга реп келе коймаган Гозакты Баймагамбет маган сырттай ауызша таныстырады. - О л ,- дейд1 Баймагамбет,- 1894 жылы Украинадагы ЛУЦК каласында, тем1р жол жумысшысынын семьясында туады. Турмысынын нашарлыгынан ол тем1ржолшылардын техникалык бастауыш мектеб1н гана 6iTipin, б1рнеше жыл те­ леграф кызметкер! боп icreftai. 1914 жылы басталатын согыста ол армияга алынады да, сол кызметшде большевиктермен байланысып, партия катарына к 1ред1, содан кей1н солдаттар . арасында революциялык упт таратады. Согыс б1те ол туган же- I piHe кайтады да, жерг1л1кт1 Совдегт уйымдастыруга араласады. Со кезде революцияга карсы петлюровш1лдер оны абактыга j жабады. Абактыдан кашып шыккан Гозак Ровно каласына Iбарып, азаматсогысына катынасады,Совет еюметш курысады. Одан кей1н партия оны Деникиншн ак армиясымен курес iciH ■ уйымдастыруга жумсайды. Сол кызметте жур1п сузекпен ауы- рады да, Москва больницасына кеп тусед1. Одан жазылганнан ' кей1н, Колчактын тылында революциялык жумыс icTeyre I ж1бер1лед|... —Мен онымен осы icTe журген шагында таныстым,—дей;п Баймагамбет. —Калайша? Баймагамбет бул е ц п м е т айта бастаса, еткен жазда Бал- табай аулында жолыккан Камза Жунысовтыц кенес1 боп шыгады. Троицкий каласыныцкасыцда, Уй взен1н1цжагасында, Алтын твбен1ц етепнде Камза мен Баймагамбет суга Tycin журген кезде кврет1н «Антонов» осы Гозак екен. Камза айткандай, Баймагамбет оган влденеше рет жолы- гып, калада жасырын кызмет аткаратын большевиктермен байланыстырып турыпты. 209

- BipaK- лейд1 Баймагамбет,- бул байланыс узакка со- зылган жок. Элдене 6ip предатель каладагы большевиктер- дщ сырын Колчак ешметше ж е т м з т турып, олар капыда усталды. - Сен де усталдын б а?- деймж мен урейленш. - Ж о к.- дейд1 Баймагамбет кулш. - Калай? - Мен жадгыз большевикпен байланысты болдым, одан баскаларын мен бьлген жоклын, баскалары меж бшген жок. Мен Гозакпен сол большевики гана байланыстырдым... - Ол большевик усталды ма? - И э ,- дейд1 Баймагамбет KypciHin а п ,- татар ж ттт ещ. «Уазифада» б1збен 6ipre окыган едь Сол каладагы жумысшынын баласы болатын. Мектепл б тр е тш едй Кейш ecryiMiue, езге большевиктермен 6ipre Колчак оны да атып тастаган. - Сен жайында ештене демеген-ау, Teri, саган Колчактын тимегеж?—деймш мен. - 03iM де солай ойлаймын. Эйтпесе, меж де устап алар еф - Эрине... - Ал Гозакты ше? - Bip жакка кеткенш немесе усталганын бишей калдык, Гозак сол кезде жогалды. Содан кейш хабар-ошар болмаган одан биыл октябрь айынын аяк кез1нде хат алдым. Ол хат мы- нау,—деп Баймагамбет iuiKi калтасынан конвертамен алып берген, укаланынкыраган хатгы окып керсем, сезлер1 темен- дегшей екен: «Курмепит 1зтолин жалдас. Бул хатгы саган жазып отырган езшжнТроиша тогайында кездест журген танысын - Антонов. Шьш аты-жежмд1 енш хабарлайын, мен - Владимир Иосифович Гозакпын. Одан аргысын хатган кер!.. Сен1н кайда екежнд1 а лдекадай б1реуден естшм. Откен жазда сен меж жогалтгын. Мумкш, Колчактын колына Tycin, атылып та калды деп ойлауын. Усталган да, атылган да жокпын мен. Колчак Троишажжн большевиктерш туткынга ала бас- таган кезде 6i3, б1рнеше большевик, жасырынгамыз. Сол кезде казактан шыккан кызыл партизандардын KoceMi жене коман­ дир! Аманкедщ Имановты Торгай каласында алашордашылар капысын тауып туткынга алыпты деп естщ к. Bi3 больше­ виктермен Имановты жаудын колынан куткарудын шарасын карастырдык. Сол кезде Троища мен Торгайдын аралыгындагы крестьян селоларынан Таран дейтш кызыл партизан шыгып, 210

кедей жене батрак крестьяндардан Кызыл отряд KYPFaHbiH ест1гем1з. АманкелдМ жау колынан 6ip куткарса, сол куткарады деген умилен арнаулы Kici ж1берд1к. Таран б]здщ хатымызды алады да, калын отрядпен Торгайга атганады. Аманкелдпп жене жергш кл советпн бар адамын абактыга жауып, уюметп колына алган Алашорда Тараннын келе жат- канын естшй де сасады. Оны да алдап устаудын шарасын ка- растырады. Бул жумыска Алашорда Аманкелдшщ «орынба сарын» жумсамак болады. Ол Аманкелдш1 Алашордага устап берген шпион екен. Таран оны бшед1 екен, ейткеш ол бурын Аманкелдщен Таранта 6ipep рет хат апарып 6epin, Тараннан Аманкелдне хат екелш, араларын жалтастырып журген екен. «Таран сенсе, осытан тана сенед1»,- деп жориды алашор- дашылар. Сонымен, орынбасарТортайга жакындаган Тараннын алдынан шытады да: «Оздщ келе жатканынызды е стт, батыр карсы алуга ж1бердк кшжене калада орын аз болтандыктан, бупнше бастыктары тана келсш де, отряды жакын жердеп ауылга кона турсын д едЬ,- дейдь Бул сезге сенген Таран, отрядын жакын ауылдарда кал- дырады да, кейб1р басты командирлер1 мен e3i Торгайга келедк Алашордашылдар оларлы устап алады да, сол туш Аманкедщш де, жолдастарымен Тарандыда атады!.. Сондай капьша жасалган 6ip трагедия болды, 1зтелин жолдас!.. Егер Таран алданбаса, Алашорда адамдары сол тун1 Аманкелшн1 де елттрмейш екен, ездер1де кашады екен... Ceihin, орыстын жене казактын арасынан шыкан eKi кызыл батыр капьша каза тапты!.. Сол хабарды еспгеннен кей1н, мен Оралтауынын калын шш е KipreH Кызыл Армия жакка етпм де, комиссарлык кызметке орналастым. Колчактын тылынан мен жинап апарган материал- дардын б1зд!н армиянын операциялык iciHe коп жердем1болды. Петропавлга 6i3fliH бел1м октябрьд1нон yuii KyHi кел1п Kipai. Командование меш мундагы ояздык Ревкомнын кызметтне калдырды. Ревком icKe Kipice бастады. Жумыс, ерине, коп. Сол жумысты аткарысатын улттык кадр жок. Кызметке тарткан кейб1р казак интеллигенциясынын, тексере келгенде, Ty6i шик1 боп шытып жатыр. Олардын кейб1реулер1 табы жат байдын балалары, кейб1реулер1 алашордашылдар. Сондай жагдайларын б1летура, 6i3оларды сактап отырмыз. Мумк1н, кейб1р! ic уст!нде тузелт кетер, тузелмегендер1нен 6ipiaaen кутылармыз. Ka3ipri маселе бунда емес, казак енбекпплершщ 1ш1нен шыккан, социализм куру iciHe белсене катынасатын адамдар 211

тауып, солараы тербиелеу, ecipy. Осы icre сенен жердем кугем1з. Каната тез келущ керек. Жалдастык, салеммен Гозак». -TyciHiKTi м е ? - дейш Баймагамбет маган, мен Гозактын хатын окып боп кайтарып бергенде. - TyciHiKTi,—деймш мен. - Орыс т ш н шагындау бм есщ д е ге тм то й ,- дeйдi Баймагамбет жымиып. - Бул хатты тусшу ушш т1лд! кеп бшудщ кажеп жок сиякты,- дейм1|: м ен,- мимен тана емес, журекпен де угатын хат кой бул. Баймагамбет eKeyiMi3 аз уакыт Аманкелд1 жайын энп- мелесш кетем(з. «Казакган сондай батыр шыгыпты дейш... 03i барып туртан кедейшш дейш... бай атаулыга каны кас дейш... журеп тастан кайтпайтын 6epiK дейт... 03iHe ок етпейш дейш, кылыш кеспейд! дейш... отка салса, куймейш, суга салса, бат- пайды дейд1... жаудын мын колына жалгыз шабадыдейш, юрген колын шапкан шоптей отап шыгады дейш...» деген сиякты сездер ел iiuiHe 1916 жылдын кетер ш а кезйнде тарап кеткен. Енд! Баймагамбетген еспсем, Аманкелд1 Иманов кедейден шыккан ер журек ж т те к ен , 03i мусылманша жене орысша хат бйлеш екен. Аманкелд1 жасынан байларга карсы боп еседг внпккен байлар оны устатпакта, айдатпакта болады. Патша еюметт оны кеп жыдар бойына кудалайды, 6ipaK Keuineai ауылдар оны жасырып, ук1метг1н курытын мойынына шкпрмейш. 1916 жылы казак енбекцплер1 ею жакты канауга карсы кетер Ы с жасатанда, бурынгы Тортай облысында кетер1- луннлерге Аманкедш бастык болады. Патша ею меп кете- puiicmiaepai жоюта жазалау отрядын шыгарады. Куреске белш бутан куресшшер отрядка берюпей, кеп айлар бойына согысады. Осы канды арпалыста Аманкелд1 аса акылды жене талантты ескер бастыгы боп саналады... Кеппкпей онынбатыраты буил казак даласына жайылып, барлык облыстан да кетерипс жа- саушылар бунын отрядына кеп косыла бастайды. Сол жылдын кузше карай онын отрядындагы курал кетеруинлердщ саны елденеше мын болады. Аманкелд1 баскарган козгалыс улт азаттыгынын козгалысына айналады. Осы беттнде Аманкедш большевиктермен байпанысып, eyeai жергш кп жерде февраль революциясын аяктауда, одан кешн Октябрь революциясын жасауда ерлж енбектер аткарады. 1917 жылы казак даласында советпк Кызыл туды 6ipiHiui рет Аман- 212

келш кетерш, Торгай каласында Ревком курады, 03i Ревкомнын сотые комиссары болады. Орал тауынын шытыс жаты тугел1мен революцияга карсы ак гвардиянын колына кешкен 1918—1919 жылдарда Аманкелд1 курган Совдеп туын кулатпайды, жаута бергспейдн.. Бостандык туын 6epiK устаган АманкелдЫ кушпен кулата алмасына кез1 жеткен революцияга карсы Алашорда онын отрядына шпиондар ж1беред! де, солардын жэрдем1мен 1919 жылдын май айында Аманкелд1 капьша Алашорданын колына тусед1. Бул хабар манайдагы большевиктерд1н кулагына шалынып, оларды куткару жабдыгына к 1р1скенде, жогарыда Гозактын Байматамбетке жазган хатында айтылгандай кайгылы уакита болады... Мен бул жайда ек1н1шт1 создер айтсам: - Булай болмауы керек ед1,- деаш Баймагамбет,- ал болтан сон, ек1нгеннен тусер пайда жок. Tipi журген 613ДЩMiHaeTiMi3, 6ipiHUJifleH, сондай ерлердщ жаудан канын кайтару болса, екшшщен, олар арман еткен icxi жузеге асыру... - Сол icri жузеге асырушы юм?—деп Баймагамбет маган сурау береди де, жауабын ire 03i айтып:—Мына сен, мына мен сиякты халыкарасынан шыкканадамдар!.. Ocipece сен!.. Совет OKiMeTiH, енбекиплерд1 кулдыктан куткару десек, сол en6eKuiinin6ipi ceHciH!.. Ендеше, советпк icKe ен алдымен ceHiH белсене араласуын керек. - Ол уипн не icTey керек? - Коммунист партиясына муше боп Kipy керек... - Ka3ipri шала сауатыммен бе? - CeHiH кашан бшмди боп шытуына заман карап тура ма? Кызу курес, кызу icTiH заманы. «Кеш журе тузеледЬ> дегендей, бшмд1 куреспен ic успнде аласын. - Сен1н е зщ коммуHHCTniciH?— деп сураймын Баймагамбетген. - Емесш'н,- дещц ол жымиып,- тек «тшктес» канамын. - О не деген сез? - Орысша «сочувствующий»деген сез, ягни большевиктер партиясына т1лектеспк. Тшектеспктщ сыны алты ай екен. Сол уакытка лейш e3iHHinкоммунист бола алатындыгынды iciHMeH керсетсен, партиянын кандидаты болады екенещ, тагы алты айдан кейш мушел1кке етед1 екенс1н. - Ойбо-о-ой,- деймш мен даусымды созы п,- сыннан узак уакыт 9тк1зед( екен гой!.. - Enai калай?- дед1 Баймагамбет,- Паргияга муше болу деген —енбекип халыкка шын магынасында саяси жетекш1болу 213

деген сез. Ондай М1ндетп к етер т алып журу онай болып па?.. Ен киын Miидет ол!.. Бул мшдетке байланысты эдебиет меселесш де кенесш аламыз. Бул кенес Баймагамбетгщ менен: — Сен осы елен шыгаратын ен гой, баягы менен ай- рылганнан 6epi кандай олендер шыгардын?—деп сурауынан басталады. Мен оган елен жазган тетрадьтарымды керсетем. Ол елен атаулынын 6epiH сабырмен, салмаклен окып шыгады да: —Мунын 6epi еткен заманнын зары гана екен, мына Совет заманы туралы жазган ештенен бар ма?—деп сурайды. —Эл1 TyciHin те жеткен ж окпы н, Heci туралы жазам онын?- деймш мен. —Тусшбейтш ештене жок- Гасырлар бойы куштшерден зорлык-зомбылык Kepin келген халык булн бостандык алып, бакыггы сапарына беттесе, солардын 6ipi езщ болсан, елен жазуга осьшан артык такырыптын кереп не? Баймагамбетпн ce3i кекей1ме кона кеткен мен: «03i осы такырыпта жазып журген болар, егер жазса, жобасын Kepin, улп алайын»,- деген оймен: —0 зщ не жаздын бул такырыпта?—дейм!н. —Мен де кеп жаза алган жокпын,—деЩц ол. —Сонда да?.. —Мына б1реулерд1 окып к е р !- деп, ол да маган калын тетрадын усынады. Революция такырыбына ол б1рталай елен жазып тастаган екен. Солардын iuiiHeH маган TeMenaeri елеш ерекше унайды: Уш жылдай Россия жумыскерй, Жау журек, адал нист кайраткерй Астында кызыл тудын урамдасып, Белсснт туеп баймсн KypecKefli. Kypecin бул кунге luciiin кажымастан, впазш киыншылык кунш бастан, Зорлыкшыл кан соргыштын кез1н жойып, Шын оды социализм жолын ашкан. EpxiHme ер халыкка TenaiK берш, Заводты, фабрика, мулкш, жерш. Сансыз жыл енбектешп шаруа icrereH Жалшы мен ие кылды жумыскерш. 214

Сен де апдын бостандыкты, казак халкы, Бауырлык, туыскандык, теншк жалпы. Баласы адамзатгын б1рдей болып, Кайтпастай епприш корлык салты. Зорлыгы, еске алсан, толып жатыр, Ойнактап ycTiMiaoi кылган такыр. Кап соргыш, кара журек залымдардын GMipiiiuic карашыгы батгы акыр. Казагым, кулагын сал, эбден утын! Тапай ер тендж ушш болды шыгыи. Тапайга теншк берген кызыл эскер Батырды залымдардын карашыгын... Унаган бул елендЦ мен дауыстап кайта окимын. Оган аздап масатгангандай: —Калай екен?- дейш Баймагамбет жымиып. —Жаксы екен! —Кайдагы жаксы?- дейш Баймагамбет.- Керкемдт жетпей жатыр гой муньщ. —Будан артык не коркемдж керек?—деймш мен.— 9pi ! TyciHiKTi, opi дурыс!.. —Онымен гана керкем золмайды,—дейд1 Баймагамбет,— жакын арада Москвадан осында yriT бригадасы келш Kerri. Арнаулы earoHaepi бар. 1ш1нде артистер, жазушылар, онш1лер, !|кудшрплер... деген сиякты неше турл1 енер иелер1 бар... Bepi де орыс... Мен солармен таныстым да, орыс акындарынын б1рнеше влешн окыдым. Эне,влендепсолардыайт!.. Мазмуны да жаксы, Typi де керкем!.. Bi3fliKi олай емес, мазмуны жаксы болганмен, KepKi жетпейд1... I —Нел1ктен олай? - Bi3fliH 6iaiMiMi3 жетпейд1. Орыс акындары м эдени ет. ! Керкем енер зор мэдениегген шыгады... Б1зде жетпейтш нврсе к е п ,- дейд1 Баймагамбет, мысалы, | революциялык енмен айтатын елендер. Б1зде, ен алдымен, j революциягаарналган эн жок. Ондай энш тугызатын елен жок... —Орыста ше? —Онда толып жатыр... Аздаган енш1л1г1 бар Баймагамбет маган орыстын сол кездеп кейб1р революциялык enaepi мен елендер1н айтып 6epeai. «Интернационалды»да мен 6ipiHuii рет Баймагамбетпн аузынан ecxHMiH. 215

Ол айткан елен мен ендердш 1ш1нен маган «Смело, товарищи, в ногу» ерекше унайды. Баймагамбетке мен оны кайталап айткызам да, сез!н тез кагып ала алмай, еж не гана косылып, 6ipep кайталаганнан кейш уйренш алам. - Кулакка вте конымды вн екен,- деймш мен,- ауыл ара- сында айтып журуге. Эгген, осынынсез1казакша болар ма еш?.. - Мен соны аударып Kepin ем ,- дейш Баймагамбет,- сен тындашы, калай есплер екен... - Кене, айташы!.. - Жобасы гана келмесе, дел шыгып жаткан жок... - Сонда да?.. Баймагамбет аудармасын внге косып, ынырсиды: «Алшан бас, жолдастар, аякты, Шыныктар куресте жанынды. Асынып кару-жаракты, Жояйык жырткыш залымды...» Ол аудармасын аягына дейш эндете айтып шыгады. - Орысшасымен салыстыруга купим келмейш,- деймш м ен,- ал казакша маган ете TyciHiKTi. Мынау бленда мен тугш, сауатсыз казак та тез угып алады... - Онда жарар еда... Мугал1мдердщ маслихаты кеппкпей басталды. Н епзп баяндаманы Гозак жасап, оны ояздык партия комитетшщ ка- сындагы «мусылман секциясы» аталатын бел1мнщ MeHrepymici Шахизаман Зэбиров татаршалап шыкты. Ол татардын «мешер» (мичэр) аталатын тукымынан екен, мешерлер «к» мен «F* эрштершщ орнына «к» мен «r»-Hi колданып, «Кдсым» деген С0зд1 - «Касым», «кагаз» деген сезд1 - «кагаз», «казак» деген сезд1 —«казак», «галым» деген сезш «галым» дейщ екен; «с» орнына олар унем1 «ц»-ны колданып, «уш» деген сезш —«уц», «куш»деген ceaai —«куц», «ушшии»деген сезш «уцынцы»дейш екен. Ш ахизаманнын ез басында ек! езгеш елш бар, 6ipi — сейлегенде кулш турган адам сиякты eKi уртын кей1н жиырып, ycTiHri узын, сирек TicrepiH акситып турады, eKimuici - сезшщ метел! «Ипташлэр, шушы кунда, шушы сагаттан гибрат, мин с!злэргэ eflTin, эйти!м». Осы мэтел!н ол алсш-алсш кайталап, тындаган адамды epi кулд!реш, api жалыктырады. Орыстын тш н де, мешерд!н TiaiHде шалагай бшепн маган Гозак пен Забировтын баяндамалары TyciHixcianey болар еш, егер мен ол баяндаманы кун бурын окып, толыктус!н!п алмасам. 216

Маслихат ашылардан 6ipep кун бурын Баймагамбет м е н т петер1ме кслд1де: «Гозактынбаяндамасы мынау»,—деп, колыма машинкага басылган 61рнеше тарак кагаз устаггы. Ол кезде жаксы кагаз да, жаксы машинка мен машинистка да болмаган гойдеймш,- уйпаланган элдене сэры кагазга басылган сездердш apinTepi кикы-шойкы, жогарылы-темендш, уактыльИ рш , ipKic-TipKic боп тур. Булай басылган кагазды орысша шала сауатгы мен тупл, твп-Tayip сауатгы Баймагамбетте эренокиды екен. Онын айтуынша, ерштердщ шалагайлыгымен катар, квп жер1нде грамматикалык жагынан да кате басылган. Баяндаманы Баймагамбет eKeyiMi3 косылып окыдык жэне б1рнеше рет окьшык. Ен сонында Баймагамбет маган баяндамада не жазылганын TyciHiKTi казак тш нде тагы да айтып бердк Баяндамада Совет еюметшщ мэдениет мэселесшде, онын iujinae оку маселесшде колданатын саясаты 6ipa3 айтылганмен, нелзп меселеа коммуниста партиянын жалпы улт саясатын, онын iiuiaae оку мэселеЫндеп саясатын сипатгауга курылган екен. Баяндамага Караганда, революииядан бурын ултгык мектеб1 : бар орыс, татар сиякты елдерде советик мектепп куру казак, N кыргыз сиякты революииядан бурын улттык мектеб1 жок 1 елдерде курудан элдекайда женш. «Мысалга орыс мектебш алсак,—депт1 баяндамада,— * ж еткш кп болмаганмен, ез1рге пайдалануга жарай туратын Ь yunepi бар, ipiKTen ап уакытша пайдалануга жарай туратын оку |: ютаптары, оку куралдары бар, бастауыш, орта, жогары мектептерге пайдалануга жарайтын мугал!мдер1 бар... Ал казакта бунын копш ш т жок: мектепке арналган уй муде I' 6ip жерде гана болмаса, ауылдын басым кепш ш пнде жок. Б1рен-саран мектеп уш бар ж е р д т езшде де, ол мектептщ манында аз гана yitni ауыл гана бар, езге ауылдар бес уйлеп, он уйлеп, арасы жиырма, отыз шакырымнан немесе одан да алшак I жерлерде бытырап отыр... Ол бытыранкы ауылдардан балалар I кыс iuiiwie мектепке калай барады? Петер жок, интернат жок... Казак тшнде оку штабы да жок. Бастауыш мектепке арнап сонгы 6ipep жылда Алашорда басып шыгарган азын-аулак кпаптын epi саны аз, epi идеялык мазмуны тугел1мен Tepic багытга. Казак мектептерше баруга мумкшшшп бар мугал1мдердщ кепш ш п бурын орыс жене татар мектебвде окыган казактар, олар, ерине, улт тш н жаксы бшеш. Ж еткш кп болмаганмен, олардын саны б1рталай. BipaK окуды биыл бастап кету ушш, оларга ауылдан мектепке лайык уй тауып беру керек кой, 217

мектепке кажетп оку к1таптарын беру керек кой. Ауылдардын басым кепшшпндс ондай жагдай жок. Осындай жагдайдыц салдарынан, орыс, украин, татар, грузин сиякты бурын мектеб1 бар елдердш берйще де Совет eKiMeTi орнай сала мектептер кызметж е Kipicin кетсе, Казакстаннын барлык x e p iaae 1919 жылдын куз1не карай Совет ек1мет1 тугел орнатанмен, б1рен-саран ауылда тана болмаса, ултгык мектеп ал1 ашылган жок... Ендеше, казак ауылдарында улттык мектеггп ашу уийн, биыл даярлык жумысын журпзу керек: осы маслихатка катынаскан казак муташмдер1 ел-елге тарап, халыкты алдагы жазда мектеп уй1н салу жумысына упттеп, даярлау керек. 0 к1меттен алдагы кектемнен бастап ояз- оязда мугал1мдер даярлайтын кыска уакьггты курстер ашуды, казак мектептер1не арнап оку к1таптары мен оку куралдарын шыгаруды етшу керек...» Баяндамада мектептерге, ecipece казак мектептерше арнаулы будан баска да кеп мэселелер айтылган... Баймагамбетпен 6ipre отырып, осылайша бакайшагыналейin окып шаккан баяндаманы, Гозактынжэне Зебировтын аузынан айтылганда, тус1ну магам аса киын болган жок. Коп мэселен1нбел жарыс сездерде ашылды. Ауыл-селодагы окудынтеж1рибес1, киыншылыгы жене м1ндетгер1турапы акыл- ой салатын кеп меселелер айтылды. Советик мектептерд1, ecipece ауылдык мектептерш ашып, еркендету туралы маслихат кен келемд1 каулы алды. Маслихатгы бастан-аяк табан аудармай тындаганда менщ басыма келген ой —кеп жене жаксы жумыстар icreflrem тур екен, 6ipaK онын Ke6i ecipece ауылда ете зор киыншылыкпен icKe аскалы тур екен. Маслихат кезшде орыс жене казак тш нде саяси темага бйрнеше лекциялар окылды. Ол лекциялардан коммунист партиясынын, Совет еюметшщ шаруашылык меселеанде, саясат м еселесжде, медениет меселесжде жуык арада колданатын шаралары айкын Kepinoi. Маслихат «Интернационалды» айтумен жабылды. Бул эннщ казакша текс-ri ол кезде жок. Орысша текстл гана бар аши Баймагамбет eKeyiMi3 онашада елденеше рет кайтапап, жатгап алгамыз, сондыктан жумысын театр yfliHiH кен залында лык толган адаммен аяктаган маслихатгын залды солкылдата айткан зор, купгп хорына мен де косыпып, «Интернационалдын» 9HiH де, орысша ce3iH де бар даусыммен 6ereTci3 айтып турдым!.. Bi3re «Интернационалды» Кызылжарда тагы 6ip рет айтуга тура Keaai. Маслихат жабылган KyHHiH ертешне, орыс театры 218

I yftiitae калалык артистердщ жене енерпаздардын ушрмелершш I куипмен концерт бершетш бодцы. Эн-куйге еуестшм бар маган мундай концергп керу улкен куаныш. BipaK мен ол куш одан влшеуаз зор 6ip куанышка не 1 болдым. Ij Владимир Иосифович Гозакка мен маслихаттан 6ip кун бурын барып жолыккан ед1м. Касымда Баймагамбет бар. MeHi тани кеткен ол кушагын жая карсы алып, саяси жене медениет ] меселелер1 жайында узак уакыт сейлесш отырды да, менщ I биографиямды толык ecrrin алганнан кешн: «Партия катарына неге етпейсщ?*- деген сурау койды. Мен оган коммунист атын ] алып журуге даярлыгым жоктыгын айта бастап ем: - Кате усыныс оны н,- дед1 Гозак,- Партияга муше болу » yuiiH профессорлык кажет емес, адал журек, шын ниет, белсенш Г ic кажет, езге олкылык ic устшде толыгады... Бул такырыпта TyciHiriH узагырак баяндаган Гозак сезше J аркау ретжде Лениншн Сухановке кайтарган жауабын Ц айтты. - Эрине,- деп 6iiipAi Гозак сезш щ аягы н,- партияга адам ) 6ipeyaiH упттеу1мен емес, езш щ сешм1мен гана Kipyi керек. li Коммунист аты бар адамнын м1ндет1 —енбекпп кепшшкке М коммунист партиясынын саясатын туфщцру, ал коммунист Е болу-болмау ыктияры ерюмнщ езшде. —Жаксы. Ойланайын,—де;им мен. Гозактан шыга ойланып керсем, аз жасымда кешкен eMip жолым мен1 ком м униста париянын м е н гш к мызгымас, жендмпаз туынын саясына екеп тур екен... Баймагамбетке мен осы ойымды айтып ем: —Мше, жшт!—деп куанып Kerri. Маган ендш кереп —рекомендаторлар. - Оган киналма!-дед! Баймагамбет,- 6ip рекомендацияны Гозак жолдастын езшен аламыз, 6ipeyiH тагы табамыз. Сол куш Гозакка барып шеипмдй ce3iMfli айтып ем, ол ' куанышпен карсы алды да, 6ip рекомендацияны e3i бере^н бодцы. Мен оган екшип рекомендаторды кайдан табарымды айтып ем: - Ол мына Kici болады!- дед1 Гозак касында отырган семпектеу узын денел!, имек зор мурынды, теменп epHi салпылау, конырлау кезф, сакал-муртын кырган, сургьиптау сэры кескшдц шашын кешн кайырган, газет-журналдарды карап, Гозак пен менщ кенеаме катынаспай отырган москалд2а1у9 *iriiri KyniMcipereH кескшмен нускап. Ж т т кез1н газетген алып, маган Караганда:

- Танысыныздар,-деш Гозак екеу1м1зге,- Сабит Муканов, Шахизаман Зэбиров. Зэбиров екеу1м13 колдасканнан к сй iн . Гозак оган менш жайымды кыскаша баяндады да, екшип бои рекомендация 6epyiH етзндь - Ж аксы ,- деп Зэбиров сезш кыска кайырды да, Гозакпен катар аз колынан рекомендация жазды. Мен анкета толтырдым, арыз жаздым. Кабылдау мэселес! ояздык партия комитетнпн президиумында каралатын болды. Президиумда менщ мэселем мугал1мдердш маслихаты б1ткен кунн1н ертешнде кущпз карадды. KiM екешшй Гозак тус1щцргеннен кейш, маган женш сураулар болган жок. Болтан аз гана сурауларга орыстшн шалагай бшетш мен терлеп-Tenuiin арен жауап 6epin ем, сол мэжшске катынаскан, ез1м бглепн алашордашылдын тусш бояп «коммунист» бола калган 6ipeyi: «Бул бшм1мен калай коммунист бола алады?»—деген кудж айтты. Онынкущпн Гозак пен Зэбиров катты кайырыптастады. Ол кездеп тертш солай ма элде менщ ертен ауылга кайтуым еске алынды ма, ол арасы маган танык, менщ кайран калганым: президиум мушелер1менщ партия катарына ету1ме тшектес боп тугел1мен кол кетергеннен кейш, Кызыл катырма кагаздан тысты билет сол арада толтырылды да, фотокарточкем жапсырылып, мер басылып, кол койылды. Билетп маган укомнын секретарь! Соколов жолдас колынан 6epin: - Кутыктаймын, жолдас Муканов,—дед1 колымды кысып,— бул билетп таза сактауыца сенемш. - Сенд1рем!- дед1м сез1м1м толкыган мен д1р1лдеген дауыспен. Одан артык сез айтуга xaniM болган жок. Колыма бершген билеттщ сыртына карасам, «Р.К.П.(б)» деген жазу гана бар екен. Онын «Россиялык Коммунист (боль­ шевик) партиясы» деген саз екенщ бйюм жене онын енбеетш халыкты бакыт жазы - коммунизмге бастап апаратын партия екенщ тус1нем. Сол бастаушылардын катарына косылуым ма­ ган зор куаныш болуымен катар, iiuKi калтама салган билет маган 63iMHiH журепм сияктанып Kerri. «CeHi журепмдей сактармын!»—деп iurreft ант етпм мен. Сол сез1мн1н толкынымен пэтер!ме кайткан мен журтка мен1н шыгармалар жинагымнан белгш «Бостандык» деген елен!мд1 жаздым. Онын да куанышы койныма сыймай, жупре басып Баймагамбеттщ петерше барсам, MeHi ол купп отыр екен. MeHiHпартия катарына eTyiMe ол шектен шыга куанды, елещме де риза болды... 220

- Осыны кеиш концертге о к и с ы н д е ш ол. - Сен ше? I - Менде советпк такырыпка арналган елендер1мд| окимын. Концертсалтанатгы жагдайда, музыкамен ашылды. BipiHuii белймшде орыс жэне татар тщдершде революцияга, Совет ек1мет1не арналган елендер окылды. Кейб1рш авторлары окыды, j кейб!рш артистер... Казак.тшнде жалгыз Баймагамбет кана вз алендерш окыды... «Сен де окисын» деген сез кулагыма rareai алып ушкан журепм кеудеме сыймай койган. Сахна сыртында кезепмш кутш турганаа, безгек болган адамдай, мен калшылдап ушып кете ; жаздагам... Сондай xaaiMfli кулю кылудан ба элде жаксы окыдым ба, мен бар куатымды бойыма зорлыкпен эрен жинап, д1р1л- ; : денюреген бар даусыммен еленш окып шыкканда, залда лык ■' тола отырган калын журтын шапалак даусы ду ете тусп. Сахнадан шыгып кеткен маган KOHuepiri баскарушы: «TaFbi ■ да ш ык»,- деп oTinai. Мен оган кенбеген сон, итермелеп шы- гармак болды. BipaK мен шыкпадым, ейткен1 шыгарлык хал1м ' де жок ед1, неге екен1н б!лмейм1н, жылап тур ем!.. Концертпнмузыкалыкб0л!м1н залгабарыптындадым. Бас­ карушы орыс ж1птт ойнакы. кулд1рг16ipey екен. Сахнага шыгу- шыларды оте кешлд1 баскарган ол концерт жабылар алдында: - Жолдастар!—дед! зрительге,- бупнп жобалгы концер- | ! TiMi3fli eKi анмен аяктаймыз: 6ipi - «Интернационал», концерт | сонымсн б!тед1; одан кей1н «Смело,товарищи, в ногу» бастаймыз да, театрдан кешеге соны айтып шыгамыз, кешелерд1 бойлай, I сол энд! айтып тараймыз. Макул ма? - Макул!- деп ду етп зал. «Интернационал» кешегщен де кушт1 орындалды... Одан кей!н «Смело, товаришиды» бастап, аскерше сапка Ti3iareH турде театрдан шыктык... Бул тун ортасы ауып, кала жаткан, шамдары санген кез, сондыктан TOHipeK жым-жырт. Айдын бул жарык кез1,6ipaK со ку ш аспанды коршаган булттан себелеп кар жауып тургандыктан, даланын Tyci камеею бозамык... Театрдан «Смело, товарищи...» косыла шыккан халыксол ен- мен тымык каланы кущренте, квше-кешен1бойлап, топ-тобымен Kerin бара жатыр... БаймагамбетекеуiMi3б1ртопта кетзп барамыз... Энге 6i3де косыламыз, 6ipaK Баймагамбет орыс сез1мен, ал мен онын аудармасымен: «Алшан бас, жолдастар, аякты!..». 221

Апаттын салдары Bi3 елге кайтатын болдык. Жуыкта гана партияга еткен он шакты ттлектестер - б1здерге ояздык пария комитет! мен ояздык Ревкомнын жуктеген М1ндеттерк солардын атынан белгш 6ip болыстарга шыгып, уптил болу жене со кезде басталгалы жаткан продразверсткага жердемдесу. Мен1н сыбагама Кызылжар мен Костанай оязынын ше- карасындагы Караоба, Каратал жене Пресногорьков аталатын казак болыстары тидк Олардын Кызылжардан алыстыгы, шамасы, eKi жуз елу, уш жуз шакырымдай, сонша алые жерге кыс imiime атпен бару керек. .Баймагамбет те, баска инструкторлар да e3flepi баратын болыстарга ояздык ревкомнан алган «открытый листпен»1 ылаулатып кететш болды, мен ез1м MiHin келген атпен кететш болдым, касымда Молдагазы. Врачтардын айтуынша, Молдагазынынсыркаты мендеп алган, ол, e n ep i кетсе, кектемге жетедк ейтпесе, одан 6epi елуге THicii. Елден epTin екеткен Молдагазыны ел1м халшде больницага жалгыз тастап кетуге обалсындым, халш туешген онын да аулына кайткысы кедщ. Кызылжарда 6ip жумага жакын турып купи керген ат тыныгып калган екен. Кызылжардан тан бш не шыккан Мол­ дагазы eKeyiMi3 жеттс-сексен шакырым жердеп менщ туыс- тарыма со KyHi кешке барып кондык. Сол мандагы туыскан- дарымнын 6epi жиылып маган жиырма-жиырма бес путтай бидай бердк соны шанага тиед1к те, epi карай жур1п кетпк... Мунша жук 6ip атка ауыр, 6ipaK жуктт де, Молдагазыны да тастап кетуге болмайды. Калын карлы жолда ауыр жукпен жылжып кана жур1п отырып, Молдагазынын узаткан апасы Рабигага жумадан артык уакытта ерен жеток. ¥зын жолдын кеп жер1нде мен атты же- тектеп жаяу журд1м. Молдагазыда шанадан козгалар хал жок. Конган, тустенген немесе ат шалдырган жерлерде мен оны шанадан Kerrepin туарем, кетер1п м1нпзем. Молдагазынын багына, Рабиганын уй1нае онын туыстары кеп жатыр екен. Сол арадан eKeyiMi3 айрыламыз: мен астык апара жаткан апамнын аулына кетем, ол туыстарымен аулына кайтады. Жасымыздан 6ipre ecin, бгге кайнаган, сырлас-мундас болган, мына узак сапарга 6ipre барып кайткан Молдагазымен айрылысу маган да, оган да женш болган жок. Ылауды елден тепн MiHyre бер1лген куэл1к. 222

0cipece оган!.. Бул сапардан ол аса кайгылы кайтгы. 0йт- пегенде ше?.. Ансап барган бостандыгынын жемгсш жеуге , | сыркаты мумк1нд1к бермей, дешм1з cay 6i3 бакытты етюзген кундерде, ол тесек тартып больницада жатгы... |Мен Молдагазыга кун сайын барып, еспген-бй1гешмщ тугел I : айтып журд1м. Оган Молдагазы куанды да, кайгырды да. Куа- j нышы - жаксылык хабарлар ecriai, кайгысы - сол жаксы- I лыктарга ол араласа алмайды... Осы кайгынын устше enai ел1м кайгысы косылды. Акылды, ) зирек, гылымнан хабары бар Молдагазы, врачтар сыр жасыр- j ганмен.жазылмауга бет алганын, Кызылжардан емделш жазыла j алмай ауылга кайту керге кайту екенш жаксы тусшедь сон- j дыктан жолшыбай демалган онаша 6ip уакыттарда ол а т м зарын жане жете алмай кетш бара жаткан армандарын айтып жылап алады. Ол зарга менщ сай-суйепм сыркырап, кеудемд! жара курением, кейде жылаймын да. Рабиганын уй1нен айрыларда да ол маган осы зарын айтып ) 6ipa3 жьшап алды. Содан кеЙ1н: —Саган сонгы OTiHimiMai айтам,—дед1 ол. —Кандай? —«MeHi ауылга апарып сал» дер ед1м, жет1м-жес1р, ашыгып ч отырган апанньщ уй1не астык апарасын. Жане ат пен шана да солардш, сондыктан онда бармай болмайды. Ал мен 03iMHiH . узак жасамауымды Kopin келем. Мешнде оз1мше жазып журепн елендер1м жене кунделтм болушы eai, жинаган 6ipa3 KiTan- тарым да бар еш, солардын 6apiH саган тапсырайын деп ем. Егер мумюнд1пн болса, апана ат-шанасын, астытын тапсырганнан кешн, ауылга кел де, менщ аманатгарымды алып, мен1мен акгык рет бакулдасып кет!.. —Жарайды,—дед1м мен аз ойланып. Шанага толтыра тиеген астыкты алып барганда, ашыгуга жакындап калган апам ушшнелгеш Tipiain, ешкен1жангандай куанды. Тек кана апам онаша шыгарып: «Кызылжарга барлын ба?»- деп сурайды да, «бардым» десем: «Кызылдарга жазылган жоксын ба?»- дейШ, «жазылдым» десем: «Котек-ай, не дейш, карагым-ау, ойынын ба, шынын ба?»—деп кущктенедк Мен «рас жазылдым» деп иландырсам, апам: «Кудай-ау, обалына 6i3 калдык кой!.. Б1зге асты к 1здемесен гой, Кызылжарга бармайсын, бармасан гой, кызылга жазылмайсын, eimi не дейш, кудай-ай»,- деп жылайды. Мен апама кызылдар туралы байлар мен актартараткан всектзн мэн-жайын айтсам, апам угынгандай болaitы да: «Жазылып койсан, амал неш1к, 6ipaK баданадай баттиып кезге тусе бермей, 03ipre тиыш журе тур, заманнын не 223

боп кетерш KiM 6iaeai, осы бепмен тузеле берсе, KepiHepciH, эйтпесе, буркенген калпынмен кала 6epepciH»,—дейдг Апамды арен легенде кенщ рш , ол ауылдан ылаумен ат- тандым. Уаде бойынша жолшыбай Жаманшубарга соксам, Мол- дагазы а л ус-пнде екен. EKi-уш куннен к ей ш ол ж ас ем1рмен 61ржола коштасты!.. Буган косымша, мен тапл 6ip зор кайгыга кездеспм. Орыс- ша «холера», казакш а «тырыскак» атанган аурудан ауыл адам- дары е л т жатыр. Дэулет, Тоганас деген уйлердщ бар жаны кы- рылып, eciicrepi ашусыз капты... flepirep ауыл тупл, манайдагы селоларда да ж ок... Е н ж акы н больница П ресногорьков пен Макарьевкада, олар Ж аманшубардан жузден аса километр, сонды ктан кы с im iimc оларга ж ету онай емес. Дегенмен, бул уакиганы телеграфы бар каладан еюметке хабарлауга жиналып жатыр ем, ж аксы керетш немере агам Камза Мустафин «тырыскакпен» ауыра калды. Кызу аурудын салдары ма элде жан ашуы ма, со куннщ кеш же ол есенпреп, сандырактай бастады. Телеграф уш -тврт кущцк жерде. Оган барып кайтканш а К ам заны н е л т кету1 мумкш !.. Бул халд1 Kopin, не icTeyre бгпмей мен де састым, Камзаны н ауру э к е а мен Kopi meuieci д е, тетелес iHici Таббас та састы. Эке-шешес1н1н сасуы, Gip ж агы нан, iurreH ш ыккан баласы- на жандары аш удан болса, ею нци жагы нан, осы Камза осы уйш асырап отырган адам. Ж асы сол жылы жиырма беске шыккан, деш сау, балуан денел1 боп ескен ол, сонгы бес-алты жылда «басын тауга да, таск а да сотып» дегендей, о йга-кы рга ш апкы лап, табы скор Ж1пт боп кеткен. Сонда оны н баратын каласм —Жаманшубардан ею ж у з километрдей жердег1 К орган, icTeftiiH Koci6i - элеваторга а сты к тиеген каптарды котеру. KocinTec боп 6ipre барган ж1- rirrepaiH айтуынша, Камза ерепскен уакытгарда эркайсысы апты путтан уш капты жетп1С бес баспалдакты баскыш ка е р п н KOTepin ш ы гара б ерген , ек1 кап ты к е те р у о н ы н дагдысы на айналган. Сол куш1н ол ауыл арасында да керсеттп, атакты б алуанн ы н 6ipi бола бастаган. О н ы н у с п н е , акылды, эд енп , ужы м ш ы л ж1г1т боп ескен . Ар жагында шаруашылдык куш аса жудеу боп келген М устаф ан ы н уй! К ам за ж апга ж уруге жараганнан кейш тузеле бастайды: там ак тогаяды , ки1мдер1 бупнделед1, тозыгы жеткен у й д щ 1ш1-сырты ж а н ар а д ы , м ал д ар ы н ы н басы куралады ... О сы ндай асы рап оты рган адам н ы н басы на ел1м Kayni тенсе, ауыздарын балапандай ашып оган карап отырган бейшарапар калай саспас! 224

М устафа уйшщ сасуы шектен шыкты. ЕФнен тана ауырып, денеФ от боп жанган Камзанын балуан денеФ тар ж ер уйдш |цпндеденбекингенде, оган ие бола алматан эке-ш еш еФ мен ею iHici Габбас пен Ш эк ен , ю ш к е н е к ары ндасы М орж ам к ор- кы н ы ш т ан ж ы н д ан ы п к ет у г е ж а к ы н д ад ы . Б у л у й д е п eci дурысы рак адам м енм ш , мен де бул халд1 кайтыра оты ра, ауру адамга жане он ы н уй iuiiHe жордемдесу уш ш , 03iMfli ©3iM 6epi« устаймын. Куаты б ар ш акта жанталасы п арпалы скан К,амза сы ркат женш болтан кезде, солтын гартып, жулкынтан денеФ баяулай бастады... О нын аты ол!мге бой суну екеш KopiHin тур... Не icTey керек?.. М устаф ан ы н дш и и л адам е к е н ш 6i3 б1лем1з. О л кудай, пайгамбар ту п л , дугалыктардын ©зше де сенедь Ол кезде «Есматзам» аггы дуталыктар жиналган ю тапш а бар. Сы ркат М устафа оны ылти ж асты гы ны н асты на койы п, ж ардем ттлеп журеф. «Есмагзамнын» Kipicne созш де: «О сыны к ы р ы к м эртаба окы ган к ici е н ау ыр сыркаттан да т ез жазылады» деп к ерсететш дугалык бар. К амзаны н ол1мге беттегеш н корген М устафа жы лап ж1берш: - «Есмагзамды» окел , «Есмагзамды!»—дед1 м усы лманш а сауатгы баласы Габбаска. Ол дугалыкты Габбас, бурын да сан рет алып журген болу керек, екеФ нщ жастыгынын астынан суырып алды. - Пэлендей дутаны о к ы !- деп буйырды Мустафа. Козжен жасы соргалаган Габбас дуталыкты жалма-жан оки бастады... К,амза солгындап барады... - Таты о к ы ,- дед1 Мустафа ©юре жы лап Г а б б а ск а .- Таты!.. Дугалык 6ipep кайталантанда, Камза жан кеигп... Сонда, еФнен адасты ма элде тук жэрдем! тимеген дуга- лыктан б1ржола кудер узд1 ме, М устафа Габбастын колы нан «Ес­ магзамды» жулып алды да, турап-турап, оты жанып туртан п еш тщ iuiiHe лакты ры п ж1берд1, ©3i ©Kipe ж ы лап, сол арата ш окесшен туФп жата калды!.. Уй imi азан-казан жылау... Ертешне Камзаны кемюунллердш шлнде мен де болдым. Bi3 оны 6eTiMi3re муз боп к аткан к о з ж асы м ен ж о н е л тп к ... Сондыктан ба элде мен де «тырыскак» жуктырдым ба, келер ку н нщ кеипме муртгай ушып куладым... А уруы мны н Typi дол Камзашю... Мен де жалындай жанып, жаныммен арпалыскан туш жиналган адамны н iiniime Т ур к ен щ Кантайы деген адам отыр еф. Ол: «Бейшара-ай, 6ipeyain жеттм баласы еф , жылап-сыктап 225

ж у р т ж т т б о п ж е т т дщ,6ip шанырактан калган жалгыз урпак efli, мунын хал1 да былай бодды-ау!»— деп аяуш ы лык сезлер айтып отырды да: - М ен 6ip ем ecTin ем, соны осы балага колданып керсек кайтед1?- дедн - О не ем екен?—дест1 эр м м дер . - Бул а у р у ,- дед1 К а н т а й ,- б1зд щ арага жогаргы жактагы Канжыгалы-Курлеуггген келд1 гой. О ларга бул д ер тл кызылдан каш кан актар тастап KeTinTi гой. Актарда «кенсер» деген болады екен, оны сы каны лты р калбы рды н iiuiHe салган балы к екен. 03i сонау А мерика деген елден келген к эн сер дейдк Америка ма элд е а ктард ы ц вздер1 ме, KOHcepi кургы ры н а осы ауруды н тукы мы н косы п берсе керек, соны KiMжесе, ты ры скакауру боп оле б ер тть Осы аурудан жогаргы елдер кырылып жатканда, баксы ма, двр1гер ме, 6ipey кеп: «Ы стык кара май iuiKeH е м » ,- депть С он ы 1шкен киллер елм ей капты. Осы балага осы емд1 колданы п к ер сек кайтед1?.. Bipeyaep: «Кой, кара май н ен щ eMi б о л сы н » ,- деп сенбеп efli, enai б1реулер: «Ажалы жетсе, 6epi6ip елер, вйтпесе, тэуекел деп керу к ер е к » ,- деп ер турл1 сез айта бастады. Ж аным кы сы лы п ж аткан мен басымды тосектен жалма-ж ан KeTepin алдым да: «1шем кара м ай д ы !» - дед1м. - 0 з ыкыласы ш апса, беру керек!—дестз б1рнеше адам. М устаф аны н уй1нде тарантасы н майлайтьш кара май кую- лы к1шкене агаш шелек болатын. Ол босагада туратын. Уйде оты ргандарды н 6ipeyi шелектп алы п келд1, енд1 6ipeyi маздап жанган пештщ касында турган канылтыр бакырашты тосып: «Кене, куй мынаган!»-дед1. Бакырашка куйган кара май ысыган кезде: - Канылты рдан аузы куйер, мына аяк к а к у й !- деп 6ipey кетзктеу агаш аякты тоса берд1. А якк а ш упщ деген ы сты к кара майды алды ма в к еп тосканда, мен кез1мд1 жумып ж1берд1м де, ciMipin жуга салдым!.. Кара май себеп болды ма елде ауруды мыкты денсаулы- гы м н ы н e3i женд1 м е, м ен а з кунде айы га бастадым... Bipep жум аны н кез1нде таякка суйенш ты ска шыгып келуге жарадым... EipaK мезпл ел: ызгарлы кыс, соган карамай, сулдер!мд1 суйреткен елс1з калпыммен, жаным ашитын 6ip адамнын жаназасына барам деп, екпемд1 суыкка кабындырып аппын... Ал тагы да ауыр!.. Ал тагы да жат!.. Бул жолы ауыр жетел кеп жабысты... Онын арты кан какыруга сокты... Акыры, те- сектен басымды Kici суйемей тура алмайтын халге жегпм, ет1м таусылып, TepiMHiH imiaae салдыраган суйек калды... 226

Сондай кундердщ 6ipeyiHne Нуртазаны нбаласы М ырзагазы келш , маган ж аны аш ы ган сездерш айты п оты рды да: — Б1зд1н тукы м д а ос ы екеу1м1зден б ас к а ж т т к ал м ай баратканын байкаймысын, С эбит?- дедь —Байкаганда не icrefiiH ,- дешм мен - Есептеп журген 6ipey- ден жакын арада ecryiMiue, ты рыскаксалдары нан Ж ам анш убар- дан жузден аса адам елнгп, солардын кы ры к eKici —ew iip ж т т - тер, im inae Кабамбайдын Габдолы, Т оганасты н H e3ipi, 6i3fliH Камза сиякты 6ip-6ipeyi рулы елге тул га болатьш сабазоар да бар!.. — М аган 6ip ой кеп о т ы р ,- дед1 М ы рзагазы KypciHin ап. — Кандай? —Ж амбура - Самайда М эгештщ Кусайыны деген аса 6ip тамыршы адам бар. К арт Kici. Бы лай е м ш ш к курмайды, 6ipey iaaen барып ем сураса, бглгенж гана айтады. CeHiH сы ркаты н сиякты жвтелд1 со Kici ж улы п алады десед1. С о ган апарсам кайтед1? —Осы кыс ишнде ме? — Ж азга карауга уакыт боп тур ма? —Ж аксы, Мырзагазы,—дед(м мен аз ойланып,—апарсан, апар. O frreyip елетш болсам, уйде eaaiM н е, тузде влд1м не. Е р т е н т е М ы рзагазы 63iHiH сем !зден ж араган к у д а торы а ты н а OKeciHiH ж е к ем ен к ап т а га н к о к а ла сы р л ы к аш ев а шанасын ж еп п, шананын iiuiHe к и п з, онын inline жабагы бестек салып, Мустафанын уйше ж е т т келш. Ж урт меж кжщ црш, уйден кетер)п алы п ш ыкты д а, ш ана iuiiruieri бестек пен к и п з г е орады, М ы рзагазы eKeyiMi3 ж у р ш к етп к ... MeHimiiH Кусайыны Ж аманш убардан елу-алпыс ш акы- ры мды к жерде екен ш бшем. А тгы н бабы на караса, кы сты KyHi ара конып бару керек. BipaK М ы рзагазы ол бапка карамады. Бпдщ багымызга карай, кун де со кезде жалтан болды, жол да д ангы л. Сем!зден ж араган а т М ы рзагазы eKeyiMi3fli уш ыра ж орты п оты рып Кусайы ннын уш не со KyHi кеш ке алы п барды. О л 6iaai ce3ci3 кабылдады.... Кусайын деген KiciHi ecTyiM болмаса, керген жокед1м... У йге KepeciH шамы жагылганнан кей ш к е з салсам, К усекен : кою , узын а к сакалы бетш щ мурны, кез1, мандайы сиякты жершен баскасын тутас жапкан, кабагы на желкищ ей б1ткен калы н, узын кастарынын e3i анау-м ы нау KiciHiH сакалы ндай бар, ен к и ген зор денелр басы казандай, мурны таудын б у р к тн д е й конкиып орала б1ткен, KiuiipeK K83i у н п р д е ж аткан , ту р-тулгасы да, кескж -кейги де аса ускынды адам екен!.. Bi3 жайланганнан кей ж . шал тесекте жаткан маган келд1де, жуандыгы жас баланын бшепндей, сырты тукп саусактарымен 227

нплбиген бш епмш устап, тамырымды басты... EKi колымнын жонеек1 ш екемнщ тамырын у н а з кескшмен кезек-кезек устаи 6ipa3 отырганнан кеш н, ол баягы орнына барып отырды да, Мырзагазынын: - Баба, калай екен?—деген сурауына: - Ештене е тп е с,- деп кыска жауап кайырды. Одан кешн Мырзагазы сыпайылык кып жауап каткдн жок... Жолсокты боп ш арш атанлы ктан ба элде ш алдын «ештене етпес» деген ce3i кегийме медеу болды ма, мен ол куш аса тиыш уйктап шыктым. Ертешнетурып шай iuiin, жиналганнан кешн: - Н ургазаны н баласы, ку л ак с а л ,- дед1 Кусайын Мырза­ газы га,—мен баксы лы к курып кату-соту жасатан Kici с м е ст и . М ен ш тек кеш еп езш нен бурын еткен Аю дейтш атамыздын кара теж1рибесшен уйрешп калган жугын. Ол бабамыз шепттн тамы ры мен емдейтш eai. О ны 6i3 «тамыр aepi» дейм1з гой. - Капай ем десеш зде.тек шипасы б о л сы н !- дед1 Мырзагазы. - Э м и н ! - деп Кусайы н ку н к ете тустт де, т ес е п ш н бас жа- гы нан cipi-талы сты суыры п ап, таспам ен бурген аузы н lueinin, iuiiiieH алдене ш еп терд щ ж уанды лы , жнпшкел1 тамырларын алып шыкты. Содан кешн кэ;имп дэршерлер аптекада даяр- лайты н дорш ердей е р турл1 там ы рды а р кагазга порош окш е ту- рамш алап белш ектеп салды да, сондай б елш ектщ жет1 туш нш буктеп М ырзагазыга бердк - CeH in у ш н —дед1 о л ,—д эу л ет п гой. Э кенсогы м ды жаксы соятын, биыл да солай шыгарсындар? - Е, кудайга ш уш р,—дед1 М ы рзагазы .— Согым бар. - Ендеше, эке-ш еш еце селем айт, осы тамыр дартеря! казан га куйган суга салсы н, inline сем1з ж ы лкы ны н картасын салсын, с е й т т су суалганша кайнатсын. Сонда дернин бар KacneTi картага cineai д е, ж ас к артан ы н сэры майы сур карта сияктан ы п K erepin кетедк С одан бу балага эуел1 ты рнакты н басындай гана 6epin, одан асы ктай гана 6epin, содан кеш н кун сайын аздап acipe беру керек те, артынан баланын кен ш шапканша жепзу керек. Ш ипасы туссе, бул сыркатгын бел осы дан кайтар. С одан кактем ге ia iriri, ар жагы ндатосапка аузы тисе, енш алла, айы гар... Тосап д е г е ш п б ел е ет бе с е н ? - дсд1 шал М ы рзагазы га. - Бш ем, К у с ек е ,- деш М ырзагазы,—ол майдын кымызы гой. Кымызды жан торсы кка куямы з да, iium e жылкынын улпа казысын салып, тунде кузетке кеткен жылкышынын канжы- гасына байлап ж1берем1з. TyHi бойы ш айкалган кы мы зга казы- н ы н м ай ы ciHin, к о й м а л ж ы н боп кетедн О сы б о л ар тосап дегешшз. 228

- К д щ н , б а л а ,- дед1 К у с ай ы н .- Ал енш осы екеу ш ен баска м е н т айтар ем1м ж ок. Мырзагазы «орамал» деп акш а усынып едг - Ж ок , ш ырагым,— дед1 Кусайы н алм ай.— М ен ондайды к а с т кылган адам eMecniH. Ж еп м бала деп оты рсы н, тек колым шипа болса, м е н т сен ен де, бул баладан да Miнген ат, киген шапаным со болсын! «Не деген жаксы Kici efli бул к ар т!..» - деп ойлады м мен. Кдртгы н айткан eMi маган кона кетп . Т ам ы р A spire к ай - наткан картаны жеген сайын жазыла туспм, жазылган сайын картага кумарта тусп м ... BipaK К у сек ен нш айтуы нш а, дэр!ге кайнаткан картаны аз-ак кун жеу керек те, ар жагында д эр ю з картанын e3iH жеп, кы м ы з ш ыкканш а жы лкы ны н не койды н майын сапырган ыстык сут iiuy керек... Bi3fliH ауылдар корадан к еш ш , ж асы л ш алгы ны жайнаган кырга ки1з уй п к к ен д е, м ен с алт атка м ш уге ж арады м... Ж у з шакты жылкысы бар Нуртазанын уйтде ол кезде кырык-елу бие кулындайды. Солардынон бес-жиырмасын Нуртаза сауынга байлайды. Б иелердш Kenmiairi ж уген-куры к тим еген, MiHic кормеген жы лкы лар, сонды ктан б1разы кулындарды байларда ойкастай кашып, жел1 манайына жолагысы келмейд1. Жыл сайын солай болганды ктан, Н уртазаны н yfti ж елщ ен каш кан биелерд1 коргалап экелуге жуйр1к байталдармен, ж уй рж аттармен, жуйр1к айгырларды кун бурын жаратады, ынгайлы ж1г1ттер каш аган биелерд1 куры ктап оты рып жел1 басы н а коргалатып тыгады... Биыл бие байларда м еж н сауы гуы м сонш а, жуйр1к байталдын 6ipeyiHe MiHin, каш аган куыстым!.. Бие байланы п, аз кун тосап 1ш кеннен кей ш , м ен T im i кулан таза боп жазылып кетпм , жетел(м б!ржола басылды... E nai не 1стеу керек? Ояддыкбаскарушы мекемелерден кен мандаталып, аткаруга шыккан кызметтер!мд1 аулыма элдекалай келген апаттын салдарынан орындай алган жокпын. Енд! соны орындауым керек. BipaK ол уш ш К ы зылж арга барып кайтуы м керек, ейтк еш , ecTyiMme, coBerriK куры лы сты н н р ц и л т н д е толы п жаткан жаналыктар болган, соларды 6min алмасам, кы зметп капай аткарам? Бул кезде тэту боп журген Нуртазага осы айымды айтып ем, ол ез усынысын жасады: - Ш ы рагы м ,- деш о л ,- куданын буйрыгымен 6i3fliH М олда- газы кайтыс болды. А ртында к еп куран, KiTarrrapbi калды , со- ларга бул уйде ие жок. Егер риза болсан, сеш ие кылайын деп ем. Буган квнсен, тагы да айткапы отырган 6ip сез1м бар. 229

—Айтыныз!—дед1м мен. - Айтсам, мына кернплес отыртан Асуат-Алдайдаты Акатай xa3iperriH Элгалжнщ бойжеткен кызы бар, со баланы Мол- дагазыта атастыргалы жур е;им, онын жайы былай боп Kerri. Хаз1ретт1н де, менщ де б1р-б1р!м1зден айрылгымыз келмейдк Егер ризалассан, со баланы атастырып, касыма 6ip отауым гып кондырайын деп ем. Жалтарыс созге салганмен, шешен жэне акылды Нур- тазанын мегп куткармайтынын бшем. Сондыктан мен турасын айтгым: - Ктшкене ага, мен эл1 бутш Kici емесшн, жарты KiciMiH. Бойым бутш болтанмен, ойым жарты, 6LniMiMжарты. Ендеше, syeai бутш адам боп алып, уйлену жайын содан кейш ойлауым керек. Окуга жагдай туып тур. Ci3 ренж1месешз, мен толык 6LniM0i адам боп келмей, уйлене алмаймын. Нуртаза бул жолы матан бурынтыдай акыра сейлемей, жэй тана бепме суз1ле карап отырды да: —Эй, бала, бала!.. 0 з пайданды бтпмеген сатан не дейш,— деп турып журе бердь

БЕС1НШ1 ТАРАУ БЕТП Е-БЕТ Кыздар кашам окиды «Окуга барам» деген сезд1 мен Нуртазага элдекалай айта салган жокпын. Жаманшубарда окушыларга осы шыгарманын 6ipiHuii ютабынан аты мелйм Шэшн агай Тшегенов турады. Ол 1919 жылдын куз1нен бастап Омбьща «Кедей сез1» деген атпен шыга бастаган казак газели алдырады. Нуртазамен кел1се алмзган кундерд1н алдында, Шэй1н агайдын уй1не келетш осы газетген мен «июнь айынан бастап, Кызылжарда казак мугал1мдерш даярлайтын ею айлык курс ашылады,оган бастауьшгган жогары 61л1м1бар адамдар алынады, жатак уй жэне стипендия мемлекеттен бер1лед1» деген хабар окыгам. Осы Курска Шэй1н агай екеу1м1з бармак болгамыз. Бул арада Шэшн агай туралы аз сез: балалык шагымда ажыраскан оны 1920жылга дей1н керген жокпын да. Оган дешн, есту1мше, Шэй1н агай ел-елд1 аралап ic Tirin, Жаманшубарга анда-санда 6ip согады, уй iuii Жаманшубарда турады... Шай1н агай сонгы сапарынан 1920 жылдын басында оралган екен. Мен кермеген он шакты жылдын 1ш1нде ол кесюн, кешп жагынан 6ipa3 e3repirrri: бурын шокша кара сакалы, кою кара мурты болушы ед1, Ка ир сакалын кырып, муртын гана кал- дырган, бурынгы комiрдей кара муртка 6ipinaen ак кылшыктар араласа бастаган; бурын толыкша акшыл бет1 кызара борт1п, ерекше нурланып турушы ею, сонысына карап калжындайтын курбылары: «Атында эйелге уксас - Шейш, оз1нде шай1н кес- KiHfli ойел сияктысын»,- дейтш ед1, енд1 кызгылт бет1 ку- кылданып, етектеген ж1бектей жылтырайын деп, тепе ажары 231

аламденш капты; бурын толыкшалау болатын eai, каз1р сидиган арык. - Не болды саган, аз жылда муншама a3repin?- дегендерге: - 0лмей, Tipi жеткенге куансандаршы,- дейд! Ше№н агай. - Е, елетш не болды?—дегендерге: Оны сендер сурамандар, мен айтпаймын,- дейдг К епш ш кке айтпаган сырын Шешн агай онашада маган айтады: баягы бала ж т т кез1нде, Баглан мен Троицкийдеп боль- шевиктердщ жасырын уйымымен байланысы боп, елге тарату- га олардын кейб1р прокламацияларын алып шыгады екен. Бул кылыгын полиция кезбен керш, колмен устамаганмен, сырт- тан ecmai екен дс, жауапка шакыру сиякгы ютермен мазалайды екен. Акыры дуние жузипк 6ipiHuii согыстын алдында полиция оны шакырып ап, Жаманшубарда турмауга, кудйсп калаларга жоламауга колынан расписка алады. Онын 6ip орнында турмай, он шакты жыл ел кезу1 осыдан екен... - Журтган HeciH жасырасыз мунын?- деген cypayFa: - ¥ ял а м ,- деп жауап 6epeai Шешн агай. - Неден? - Большевиктж идеяны жана тани бастаган кезде, патша еюмепш н кугынына туспм. Содан не большевик бола алмай, не онын паццасына елеу;п кызмет аткара алмай, он бес шакты жылым эуре-сарсанмен боска етп. Пайдасыз еткен жылдардын журтка HeciH айтып мактанам? - Enai не ютейаз? - Не icTeyuii ем? Мугал1м боламын да! Ес 6uireni зор ар- маным сауатсыз ел1ме оку тарату едь Ондай кун enai туды. Жа- сым кырыктан асканмен, eai 6ipa3 жыл бала окытуга жететш куш-куатым бар, калган eMipfli соган сарп етем. Газетген Кызылжарда мугал1мдер курсы ашылатын хабарды окыганда, Шешн агай куанып кетп де: - Сен енда буган барасын го й ?- дед1 маган. - Эрине,—дед1м мен,—Ci3 ше? - Мен де!.. Жасы кырыктан аскан Шешн агайдынокуга баруын ескинк мойнына ел! мыкты мшш отырган ауыл epci кергенмен, ол ез шеплмше 6epiK беюнш де, мешмен 6ipre Кызылжарга атганып Kerri, к е л т т з —ылау. Жолдагы Батпаккелде отыратын Жамантымакаулынан 6i3re Тетке Омаров ерщ. Жасында жетзм кап, агайындарынын ко- лында ескен ол аулындагы ipi молда Kepi6afi кажынын медре- сеанде дш сабагын кеп жыл окиды да, араб т ш н щ сарф, на- хуынан epi Kerin, мантык пен гакандка, одан фикйига барады. 232

Арабтын жене фарсынын тинн ол ете жаксы бшедй Сондай «гапым» бола тура: - Боска еткен einipiMl- деп екшеда ол. - Неге? - Акыретке болмаса, TipmiaiKKe тук пайдасы жок оку. - Сен дш к1таптарымен катар, арабтан Эбу Гала-элма- гарриды да, Имро Элкайсты да, фарсьшан Эбшкасым Фердауси мен Шайх Сагдиды да окыган боларсын?- деп сурайды Шешн Теткеден. - Эрине, окыдым. - Тамаша эдебиет емес пе олар? - Рас, керкем. - Кене, окып корни! - деп Шешн Теткеге араб жене фарсы тЫ нде жазылган елендерд1 окытады. Мен ол Нлдерге тусшбеймш, тек Тетке ыкыластана окыган еЛендердщ куйл1 YHaepiHe, екшнщ ыргагына, жатык уйлесше кызыгам. - MiHe, кайда тамаша елендер!- деп тан калады TycinreH Шейш. - Жаксысы жаксы,- дейщ Т етке,- б1ракбулардын 6epi атам заманда болган алыстагы ем1рдщ бейнелерь Мен сонын берш жинаганда, жалгыз Пушкинге айырбастамас ед1м. - Сен орысша да окып па едщ?—деп сурайды Ш ешн Теткеден. - 0 з бепммен... Теп, Тетке ете зирек адам болу керек, ез бепмен окыган ол орыстын т ш н де теп -Teyip б1ледн П уш киннщ , Лермонтовтын, Некрасовтын кеп елендерш жатка айтып кетед!. - MiHe, кайда жаксы елен!—дейд1 ол. Шейш орыс тш не шалагайлау екен. Тетке окыган орыс елендерше ол ерк1н тусше алмайды. Орыстын жене араб пен фарсынын тинн б1лмегенге мен, ерине, ш т ей корланам, 6ipaK сыртгай сыр бермей, cepiKTepiMHin адында макгангым кеп, ез елендер1мд1 окимын. 0йтетш1м: Шейш де, Тетке де ептеп елен жазады, олардын елендершен MeHin елещм ез1ме артык сияктанады... Жолшыбайгы 0тей-Деу1ш аулынан ест1сек, Баймагамбет 1зтелин одан epi он бес шакырым жердей аулында жатыр екен. Курска ол да барады екен, ендеше, б1здщ оган сота кету1м1з керек. ©тей-Деуштен 6i3re ерген Жуманнын 1ске№: - Ал енш 6i3 Баймагамбетпн уйше барамыз гой,- деШн жолшыбай энпмелескенде,—сонда сендер онын тамаша суду карындасын кереандер, аты Айтжан. Ал енд! бар гой, бул 233

манайда одан суду кыз жок. 03i талшыбыктай буралган *acecnipiM. Орташа талдырмаш бойлы, бурымы санына тускен колан шашты. Эдекй кыр мурынды, матшр кара кездг.. 1скей осы арада Абайдын «Кактаган ак кумштей кен мандайлы» деген еленш окып: - Дел осы сипатгын 6epi осы кыздын бойында!- дейдг Кызыга тындаган б1з: - Юмге атастырган оны ?- деп сураймыз. - Капсытга Байжан деген KiciHiHбаласына атастырган екен, ол былтыр е л т , басы каз1р бос отыр. - Онда мына Себитке алып беру керек!- дешн Шейш калжынды кескшмен. - Калынды кайдан табады бул?- денш Тетке. - Эйелдщ басына бостандык беретш с о в е т заман туып жаткан жок па? Кыз ещц капын малга сатыладыдеймйЫн?—дейд1 1скей. - Солайы солай гой,- дейш Ш ейш .- Совет еюметт капын мапды жоюга зан да шыгарар гой, 6ipaK онымен капын мал 6ipa3ra дешн жогалмайды гой деймш. - Н еге?- дешн Тетке. - Fасырлар бойы казак елшщ суйегше сщген едет кой ол, аз жылда сылып тастау онай емес оны. Ол едет сылыну унпн, ен алдымен, кыздардын ез1н окытып, дуниеге кез1н ашу керек. 0 з кукукын e3i угынганша, оны жаппай азат ету киын жумыс. Кен1лге конымды бул сезге 6i3 таласпаймыз. 1скей Айтжанды одан epi мактай женеледь - Мейл1нше акылды жене ашык, ак жаркын м(незд1 кыз,- дейш ол,—ауыл кызындай ез1н кымсынып устамайды, уй1не барган адаммен ceitnecin, кул1п-ойнап отырады. - Эке-шешес1 бетке какпай м а?- дейм!н мен. - Ж ок,—дешн 1скей,—кагуы сол - курбыларымен кал- жындасып отырганын жаксы керед!. Шешес1 Кесте азырак тартпактайын десе, eneci Канапия: «Ойнасын, кулс1н, осы он жакта ойнап-кулмегенде, кашан ойнап-кулед1?»- деп эйел1не урсады. - Баймагамбегг1н ecepi болар,- деймш мен,—кала, далага кеп журген, окыган, заманнын алдынгы катардагы niKipiH колдайтын ол екесше кызды капай устауды айткан болар. - 0 з ыкыласы шаппаса, 6ipeyfliH айтканын тындай ма адам ?- дейд11скей.- Талай окыган азаматтын апа-карындасын aKeci кыспакта устап, малга сатып жуген жок па? Мысалы, мына Тэткен!н агайыны Ес1лбай кажы. Онын баласы Галауетгеннен орысша кеп окыган адам бул манайда жок. Сонын жалгыз 234

карындасын кезш бакырайтып койып eKeci энеукуш гана бай Кешкемн баласына малга сапы... - Р ас,- дейш Тэтке. - Ал енш Айтжан бар гой,- деаш 1скей оны тагы да мактай жонелш,- ашык мшездшнщ устше, агып турган эннл. Даусы кум1стей сынгырлайды. 03i казакша э т и де, татарша eHfli де б1рдей айтады... - Татаршаны агасынан уйренген болар? - Домбырага да керемет!.. Бармаганын бал тамады!.. - Мактауын жетюздщ!—дейщ Т атке.- 03i сауапы кыз ба? - Ауылдык мектепте окытан. Хапы жаксы таниды. Зерек кыз. Мысалы, букш Абайды басынан аятына дейш жатка бшед, онын елендерш о тм ен айтады... - Бул 6ip окиын деп турган кыз гой,- деймш м ен,- мумкш, | Баймагамбет оны в31мен 6ipre Кызылжарга ала кетер? -Экетер!-дейш Ш ейн кекеттншдауыспен.- 0Keci ж!берер оны!.. - Неге жбермейш? - Барган сон Kepepcin!.. «Шэлщке» аталатын Баймагамбепщ аулына 6i3 кун туе ауа жетпк. Бурын бул ауылга келш журетш 1скей: - Кднапиянын у й анау,- деда, конырлау ауылдын терше ттл ген бозамык унш нускап,- анау терт-бес кулын байланган жел1 сол Кднапиянт. Баймагамбет6i3ai, теп, алыстан керген болу керек, тарантас жеккен атымыз жакындай бергенде, уйнен жупре шыкты да, j кушактаса cyfliicin карсы алды. Онын бастауымен уйне KipceK, торде зор денел1, сирек сакдл-мурпы, ак бужыр Kici отыр екен. «Канапия осы болар» деген оймен, cepiKTepiMe косыла менде сэлем 6epin колдастым. Он жак босагага жиналган агаш тесектщ алдында, усттнде жага-жещ кестел1 кос етек ак кейлеп, онын сыртында Кызыл булш женс13 камзолы, басында ук!лiтакиясы бар суду кыз кесте Tirin отыр екен. Айтжан, арине, осы! Оган таяу отырган мос- калдау квркем ейел meujeci Кесте болу керек. Б1з уйге Kipe бергенде, Айтжан мвдщр кара кезш суз1лйре карал койды да, кестеамен шугылдана берд!... Ол кездеп ауылдын гурпында ейелмен колдасып амандасу жок. Сол гурыпты буза алмаган 6i3, Канапияга колдасканнан кейн, торге отыра 6epin ек: - Агаларынмен неге амандаспайсын, А йтжан?- дед1 Каналия. 235

- «Аманлык агааан» емес пе, е к е ,- деш Айтжан,- ол idcinep маган амандассын!.. - Дурью с е з!- дед1 Ш а й ш - BipaK отырып калдык, кайта турып колдасу epci. Денщ сау ма, шырагым?.. Бул уйде байлыкка белп жиЬаздар болганмен, уй iuii сыпайы, сенш жиналган екен. Ол 6i3re Айтжаннын кол enepi сияктанды... KemTi 613 зор мэжшспен отюздж. Конакасыга сур аскан бул уйдщ асын imKeHre дейш уй iпанде сауык басталды. Оны Канапиянын 03i бастап Ж1бердн Ек алдымен кымыз imin сусындап алганнан кейш: - Б1зд1нАйтжаннын энпй, домбырашы екенж бул конактар, эрине, е с т ш ,- дед1 К.анапия. Естщж,—дед1 Шэйш,—соны естуге кумармыз ендь - Ал карагым,—дед1 Капания Айтжанга,—домбыранды ал да, мына агаларына аздап кызмет кыл!.. - Jle6i3fli ayeni агалардын ездершен естшк,—дед1 Айтжан. - Ол да дурыс,—дед1 Ш эй ш .- Баймагамбет, онда дом- быраны мына Себитке бер!.. Домбыра бершгенмен, эдеш, Айтжаннын косылуын тшеген максатпен, Абайдын «Айтгым сэлем, Каламкасынын» 6ip ауызын домбырага косып айтгым да: - Ал енд1 осыган 6epiM i3 де к о сы л ай ы к,- дед1м Баймагамбетке. - К,уп!- дед1 ол. - Айтжан да!.. «Кдлай карайсын?» дегендей, Баймагамбет Айтжанга караган едк - Косылам!- дед1 ол. - Балалар, 6ip-6ipiHe жакын отырындар онда!—дед1 Канапия. - Онда Айтжанга жакындандар, балалар!- деш Шэйш 6i3re. 1скей, Баймагамбет ymeyiMi3 турегеп, Айтжаннын касына барып отырдык. - Сен неге бармайсын?- дед1 Шэйш Тэткеге. - Мен энге шоркакпын,- дед! ол. - Этген, жас емеспш,—дед1 Шэй in кеудесш кере дем алып,- эйтпесе, Айтжан сиякты карындастынэнше шоркакболсам да косылар ем... «Айтгым сэлемдК мен тагы да бастап ем, 1скей, Баймагамбет, Айтжан yiueyi костай Kerri... Менщ кулагым езгелердщ утиле емес, Айтжаннын ушнде... Жарыкшаксыз онын сынгырлаган таза даусы не деген эдем1 еш!.. 236

Сол косылганнан косылып, 6i3 Абайданда, халыкэндершен де б1рталайын айтып тастадык. Эр кездеп вдета болу керек, ауыл адамлары бул энге тепе жиналып, тек 6i3 аска отырарда гана тарады. Астан кешн Баймагамбет «Алтыбакан» уйымдастырды. Оган сол аралаты Кыргазбай колш жагалай огырган ауылдардын кыз- бозбалаларын шакырды. Ауылдан алысыракттлген алтыбаканнынтвшрегше айлы, тымык тунде жиналган калын кыз-бозбала кыска тунш енмен отюздк Осы узакка созылган коп эннш взеп де, ажары да Айтжан. Кай эн болса да, алдымен сол бастап, езгем1з соган косыламыз. Не деген карлыкпайтын дауыс. не деген Terri ун!.. Мен бурын татар ендерш ecTireniMболмаса, ез1м айткан Kici емес ем. Мана Айтжанга косылып отырып, ментатардын«Fалия Бануы» мен «Тэфтилауш» уйрерйп, косылатын боп алгам. Ал мен былтыр Омбьша жургенде уйренген «Каргаш» жене «Fайни» деген эндер/й бул ауыл (йлмейд! екен, ол вндерд1 Айтжан менен уйренген. Сондыкган ауылдын алтыбаканга жиналган кыз бен жтттер1 оздер1 бшетш вндерге косылады да, Айтжан мен мен гана бшетш вндерде анырып кап, косылган 6i3ai тындайды. Айтжан мен мен бул эндерд1 алтыбаканнынарканына катар MiHin отырып айтамыз, карсымызда тагы 6ip кыз бен ж т т . Ар- ка1шы жерле турган ж тттер катгы шайкап аспандатып ж1береш, сонда энге косылган Айтжан екеу1м1з ен-мэн1м1збен жш жулдыздары жаркырай тунган, толган айы жузген бшк аспанга ушып бара жаткан сияктанамыз!.. Сол 6ip ракат сагат-ай!.. Алтыбаканнан 6i3 тан Ыберлей кайггык. Meni Айтжанмен онашалагысы келгендей, Шэй1н агай Баймагамбетке: «Онаша свз1м бар едЬ>,- дед1 де, 6ip бушрге карай алып Kerri. 1скей мен Тетке де Шэйшшн ойын уккандай б1зден онашалана калды. Ауылга карай онаша, катар аяндап келе жаткан Айтжанга айтар cosi.M imiMe сыймай келедк 6ipaK ол сездер квмешмде элденеге буылып, 6epi карай аса алмайды. Мен imTe сапырылган сездерге булыга, туншыга тусем... Сонымды сезгендей, хал!мдi женшдетюа келгендей: - Сабит!- дейд1 Айтжан. - Э у ,- деймщ мен д!ршдеген дауыспен... - «Айттым сэлем, Каламкасты» акырын ынырсысак кайтедь.. - Болсын... EKeyiMi3 баяу гана унмен косыламыз. Эн мен сез менщ Айтжанга деген ойымды тугел айтып бередн Маган еши Айтжаннын ойын айткызу керек. Оган да сылтауды Абайдын елешнен тауып: 237

- Ci3 Абай аударган «Татьянанын хатын» 6weci3 гой?- деймш мен. - Бигем,- денш Айтжан. - 0 жн ше? - Оны да бьпем. - Ендеше, соган косылайык. - Косылсак, косылайык... EKeyiMi3 оган да косыла женелем1з. Бул хат элдежмге 83iHiH жазган хаты сияктанып, Татьянанын зары езМ н зары сияктанып, Айтжан мунайынкыраган дауыспен, енд1 кеу- десш кен керген тыныспен айтады... Осыдан свз тугызтым кеп, мен: - Неге к еж л аз айтасыз бул енш?—деймш мен... - Кыз атаулыга ортак мун болгансын да,—дейщ Айтжан женш xypciHin. - Сонда Ыздш Онегижжз KiMекенш бшуге болар ма екен? - Жок болса, кайдан табам?- дейш Айтжан кулж. - Онда табуга жврдемдесежк... - Ракмет,- дейш Айтжан,- кеп болып карайтын жок емес кой ол, ерммжн ез журепмен гана табатьж жогы гой... Б1з сол кезде уйге де келж калдык. Межн cepiKTepiMде келш. Тан бозарып калды... YRaiH iuii де жап-жарык екен. Тесек 6i3re тердщ алдына салыныпты. - Калай, жаксы етп ме кештерж?—дед1 оянган Кднапия. - 0 те жаксы. - Онда дамылдандар. Бие бауына дейш уйкгандар!.. Айтжан Tycipyni uiefii шымылдыктын iuiiHe Kipai. Онын 6ip одета - ауыл кызындай кадаган кумю, шашына таккан толпы, кулакка таккан сырга, 61лекке киген б1лез1к... дегендей ycri- басында сылдырмак жок екен, сондыктан шымылдыкка KipreH сон-ак, онын шешшген сыбдырынан баска дыбыс есталген жок. Тесепме кжмшен кисайган межн eciMe нак сол арада халыктын аузында айтылып журетан: Сары белден саргайып тан атады, Ах-хау, Бидай ваш кубаша тун катады, Сэулем-ай. ¥зак тунге бозбала калай шыдар, Ах-хау, Сары майдай толыксып кыз жатады, Сеулем-ай. 238

Exi гана жирен-ай, 9ншен манат кигеш-ай. Оймай ауыз, кул1м кез Гашык жардын суйгеш-ай!— дейтж еш мен елещ тусеш, мен тесепмде аунакши тусем... Сейтш жатып уйктап кетшпш. Bipey турткенге оянсам, Кесте екен. Менен езге журт турып, кишш, далата шыгып KeTinTi. Айтжан турул! шымылдыктын ш ш д е узын колан шашын тарап тур. - Тур, uibipaFbiMl-дед1 Кесте матан.- Кун туске тармасып калды. Журепн уакытгарын да жакындады дейш Байматамбет. - Уйкыныз канбай-ак жур екен,- дед1 басымды тесектен кетерген матан Айтжан калжындап,—неменеге мае боддыныз, осынша еле уйктап? - 0 зге 6ipey болмаса, Ыз сурайтын сез емес кой ол!.. TyciHiK-ri той ci3re, неменеге мае болтаным!.. Одан epi ез1лдесуге, уйге Канапия Kipin келд1. Мен тыска шыгып кетпм. Байматамбет 6i3re осы ауылдан бершетзн ылауды даярлату камында жур екен, KecKiHi солтын. 0зге cepiierepiM ауылдан алысырак жерде серуендеп жур. - Неге кешлс1зс1н?—деген сураута: - Экеммен ренж!с1п калдым,—деп жауап 6epai Байматамбет. - Неге? - Айтжан туралы. - Не жайында? - Айтжаннын калпын байкадын той ез1н. Еркш ескен жене окыса, жаксы адам боп кеткел1 туртан Kici той. Осы жайды екеме айтып, Кызылжарта окута ала кетешн десем, зыр катып манайына жолатпайды. - Неге? - «0зге кыз окып, осы тана калып па?» деп, «Елден бетен 6i3 тана окытамыз ба?» деп, «Жасы жеткен кызды каптатан еркект1н iiuiHe жалтыз калай апарасын» деп... - Мен айтып керсем кайтед1? - Айтам десен, айт, 6ipaK кеншре алмайсын... Канапията бул свзд1 мен ез1м айткан жокпын, тындау- лы, жасамыс Kici деп Шэй1н атайта айткыздым. Шай уст1н- aeri Ш оишнш сез1н Канапия сабырымен тугел тындап алды да: - Кызды да окыту керек eKeHiH 6iaeMiH, Ш вш н,- дед1,- 6ipaK жалтыз мен окытканмен не болады, букы ел боп окытпатан 239

сок? Ауыл тупл, каланда да казактан окыган кыз бар ма? Жок - Рас. BipaK6ipey бастау керек кой осы игипк-п icri? Мен- ак бастар см, кызым жас. Бул балак окыса дындай Kici боп кеткел! т у р ,- дсд1 Шэйпн шай куйып, мунайынкыраган кескшмен отырган Айтжанды иепмен нускап,- 03i кандай жаксы бала жэне к т к п н асыгындай!.. Осындай балаларды мынадай жагдай туып турган кезде окытпай, казан-ошакты устатканда не тусед1?.. Кезше жасы ipKlnin калган Айтжан Tepic карап турегелд1 де, тыска шыгып кетп. - Кердщ бе, Канеке, баланнын копий бузылганын?—дед1 Ш эй ш ,- окуга ыкыласы барлыгы гой сол. Обалына калма, ж1бер!.. - Мен1н eKi сейлемейпшмд1 бш еан гой, Шэйш, сен,—дед1 Канапия,—сездщ кыскасы, журттан ала бвтен, кызымды мен окуга ж1бере алмаймын... Ш айдан кейш 6i3 атганып Kerri к. Айтжан 6i3re кершбей каллы. - Ол отаута барып жылап ж атыр,- дед1 агганарда экеаш н iHici Ж экшщ уй1не Kipin шыккан Баймагамбет,—сол жылаумен - Н еге?- дед1 Т этк е,- Тенше косылса, неге жыласын? - Bopi 6 ip ,- дед! Баймагамбет,—ерге шыккан сон, салды балак ейелжщ 6ipeyi болады да кояды... - Мумк1н, окыган 6ipeyre берераздер,- дед1 Шэйш. - Кайдам, peTi калай келетййн!—леш Баймагамбет KypciHin. - в з ш окыган, ез1н коммунист с е н т карындасын оки алмаганда, взге казактын кыздары кашан окиды?- дед1м мен. - Мэселе осы нд а,- дед1 Ш эй ш ,- бул да коп куресп керек кылатын коп кундердщ ici. Бул советтж курс Bi3 Кызылжарга келеек, Курска катынасатын адамдар жиналып жатыр екен. Оган сол кезде Акмола аталатын губерниянын торт оязы: Кызылжар, Кекшетау, Акмола, Атбасардан уш жузден астам курсант жиналыпты. Олардын б1рталайымен мен еткен кыста болган маслихатга таныекам: ту-ту Кызылжар мен Костанай оязынын арасындагы Караоба болысынан 031ммен 1918 жылы Омбьша 6ipre окыган татар Негметолла Нургалиев те келдй.. Обаган бойындагы «Каршыгалы Сибаны» аталатын елден кейшп кезде про- 240

курорлык кызметш аткарып кеткен, ол кезде ауыл мугал1М1 Кожакмет Бейсембин де келдЕ.. А ккусак болысынан Уак руынан Зейнолла Шушшпаев та келдЕ.. Нуралы руынан жасы каз>р жетшстерден асып, пенсияда отыртан карт мугал1м Баймурат Жакыпов та келдЕ.. Кантай руынан каз1р «Баян» колхозындагы онжылдык мектептщ MyraaiMi боп кызмет аткаратын, кеп жылдык мугал1мд1к енбеп уинн Ленин орденш алтан Хаюм Иманов та кедш... 6i3fliH «Ойдагы Сибаннан» маган 6ipiHiui рет казакша сауат таныткан, каз1р «Жана жол» аталатын онжылдык мектептщ MyraniMi, кеп жылдык аткартан мугал1мшк енбеп ушш Ленин орденш алтан Хамит Махмудов те келдЕ.. Кебеше руынан кейш ¥лы Отан согысынын Epi атанган Баян Рамазанов та келдЕ.. Шаталак руынан Ka3ipri Алматынын жогары мектептершде философия гылымынан отыз 6ip жыл кызмет аткарып, еткен 1950 жылы кайтыс болтан Гали Мусин да кедш... Андагулдан ез1м1зге мшпм Камза Жунысов та келдЕ.. Мугал1мдерд1н кепш1л1г1мен сонда таныстык. Б1здщ курс «Дом Романовых» аталатын уйде ашылатын болды. Онын касында бурынгы реальное училишен1н уй1нде орыс мугал1мдерше арналтан курс ашылды. Ол да ею айлык, онын окушыларынын тен жарасы ейел, ал 61зд1н курста 6ip де эйел жок!.. Ею курстын 6ip айырмашылыгы осы болса, еюнил айырмашылыты - орысша Курска сабак беретш адамдар кеп, казакша Курска казак тш нде сабак беретш мугал1мдер ж ени жок. Сонын салдарынан болу керек, 61зд1н Курска педагогика мен казак тип сабагын ез1м1зге мал1м байшыл-ултшыл акын Матжан Жумабаев беретш болды... Кызылжарга жакын жердеп аулында совелк органдардан жасырынып журген оны ояздык мекемелерге орналаскан алашордашыл достары шакыртып апты. Б1зге сабак беретш мугал1мдердщ iiuifue тэты сондай б1рнеше байшыл-ултшылдар бар... —Бу калай?—деспк 6ipa3ж ш т езара кункищесш.—Алашор­ дашыл ултшылдардан, acipece Матжан сиякты кун1 кеше Совет еюметше карсы елендер жазып, Колчак еюмел мен Алашор- даны мактап журген адамнан калай окимыз?!. Акылдаса кеп, бул сураудын жауабын Гозак пен Соколовтан алмакболдыкта, п1к1рлес б1рнеше жштгщ атынан Байматамбет, Камза, мен —ушеу1м1з укомга бардык. Ол eKeyi 6 ipirin отырып 6i3fflHC63iMi3fli тугел тындап шыкты да, жауапты Соколов бердЕ - Баскаша мумющцк болмай оты р,- деда о л ,- жогары 6uiiMi бар, советтшепндеп казак азаматын табу ез1рге онай боп жаткан жок. Курстын кепшиик сабаты казак тш нде журуге THicTi, >—1015 241

сондыктан ол сабактарга казак т ш н бшетш гана мугал1мдер керек. Осы жагдайды ескере Kejiin, Ыздер атаган адамдарды пайдалануга тура кеп отыр. Кейб1реулер бурын ултшыл бол- ганмен, каз1р коммунист екенж бшеаздер. 0TipiK коммунист пе.'Шын коммунистпе, оны алдагы куннщ сыны керсетуre тшсп. 0 3 ip re 6i3aiH оларга сенбеуге хакымыз жок. Алдын ала 6i3 Жумабаевтын KiMекендт туралы да THicTi уйымдардан 6ipa3 мел1меттер алдык. Рас, ол 6i3re колайлы Kici емес, 6ipaK бул оязда казак тшнен мугал1мдерге сабак беруге жарайтын бундай жогары 6ijiiMi бар Kici жок екен. Осы жагдайды еске алдык та, 03iMeH алдын ала сейлесш, кабылдадык. 0згелер!мен де солай сейлестж. Егер а зд ер оган риза болмасаныздар, орнына усынатын аоамды атаныздар. Bi3 euikiMai атай алмадык. - Ендеше,- дед1 жолдас Соколов,- Жумабаевты да, баска- ларын да пайдалану керек. 0aaepiHj3, ecipece коммунистер, оны бакылап, советке карсы niKipiHe жол бepмeyлepiнiз керек. Ултшылдыкка уйымдасып карсы туру ушш жене бул женде мугашмдердщ арасында упт-насихат жумысын журпзу уцлн, курстын касында партия ячейкасын куру кажет. Ячейканын секретарьлыгына тагайындалатын адамнын партияга муше болу кажет екендтн мен сонда гана естшдм. Баймагамбетпн айтуынша, ондай муше курсантгардынарасында жок екен. Бары: тшектестерден он шакты адам, канаидатган екеу, онын 6ipeyi Баймагамбет. Осы жагдайды еспгеннен кейш, Соколов Баймагамбетке партияга мушелжке етуд1, содан кейш ячейкага секретарь болуды усынды. - О калай, жолдас Соколов?- деш Баймагамбет.- Устав бойынша тшектеспк сыннан алты ай ету керек те, одан кейш алты ай кандидатгык сыннан епп, мушел]кке содан кейш алыну керек. Мен ттлектестж мерзймшн езш де толык етемей, терт жарым айда кандидаттыкка ауыстым. Оган ай жарымдай гана уакыт болды, ендеше, мушелйкке калай етем? - Тшектеспк те, кандидатгык та партиянын сынынан ету ушш, ягни осы адамнын коммуниста бола алатындыгына партиянын Ke3i жету ушш к аж ет,- дед1 С околов,- ci3ai тшектеспк сыннан алты айды толтырмай етюзген ce6e6iMi3, коммунист!пшзге K63iMi3жеткеншктен, жолдас 1зтелин. Каирн жагдай азд ш кандидатгык стажды толык eTeyiHi3fli кетермешн деп отыр. Бйздщмаксат —Курска жинапган мугашмдердщшннен енбекпп кепш ш ктщ арасынан шыккандарын жене coeeiTiK курылыска шын тшектестерш партия катарына тарту. Осы жумысты уйымдастыруга казак коммунистершен колайлы Kici 242

укомнын карамагында жогын езга з керш отырсыз. Егер ciafliH кандидаттык стажыныздын толуын кутсек, мугал!мдер оган дейш тарап кегель Мумюндш болганша, 6i3re олардын бйразын ауылдарына коммунист кып кайтару кажет. Ауылдарда партия ячейкаларын куруга 6i3re жэрдемнплер солар болады. Сондыктан ciaaiH мушелжке ету шартыныз толмаганмен, бул мзселеш ояздык партия комитетшщ президиумы мэжшсшде арнаулы мэселе гып караймыз да, ci3ai мушел1кке етмзем1з. Баймагамбетщ куланар алдында K03i кул1мдей калатын. Сондай кеск1нге тусе калган ол Соколов пен Гозакка кезек- кезек аз карап отырды да: - Онда мен1н 6ip усынысым б ар ,- дедь - Айтыныз,- дед1 Гозак пен Соколов косынан. - \"Плектеспк немесе кандидаттык стажы толмаган адамды мушел1кке етюзу мумкш болса, меню айтайын дегешм мынау едь казакта «Жалгыз каздын уш шыкпайды» деген макал бар. Партияга 6ip мен гана муше боп вткенмен, ячейканын ici еркендемейдь Ячейканын секретары мен болайын, баска болсын, KiMде болса, оган жэрдемнплер, ягни б1рнеше партия мушелер) керек... - Сонда ciaaiH усынысыныз?- а.ш Соколов Баймагамбетпн C03iH белю. - MeHiH усынысым,- дед1 Баймагамбет,- мешмен катар отырган мына Камза Жунысов пен Сэбит Муканов жолдастар да тшектеспктен кандидаттык стажсыз-ак партияга мушелжке втсе екен! Соколов пен Гозак 6ip-6ipiHe карасып аз у н аз отырганнан кейш: - Жаксы, жолдас 1зтелин,—дед1 Соколов,- бул меселеш президиум мушелер1мен акылдасып керешк, 6i36eH ертен хабарласарсыз. Баймагамбет Камза мен маган ертенше куаныш хабар айтгы. - Тшектерю болды!—дед) ол,—мушел1кке ететш болдындар. Ka3ip укомга барамыз, анкета толтырамыз. Рекомендацияларды укомнын вз кызметкерлершен алатын болдык. Маселем1з укомнын ертенп президиумында каралады. Президиум м эж ш анен мен куанып та, корланып та шык- тым. Куанышым - кандидаттык стажсыз ттлектестжтен тура партияга мушелжке eiriM!.. Корлануым — президиум мэж!- лганде Баймагамбет пен Кдмза сурауларга да орысша 1рк1лмей жауап берди, сураулардан кейш партияга неге муше болатын- дыктарын орыс Т1лшде Tycinaipin айтып бердь.. Мен оньщ 6ipeyiH де ютей алган жокпын. Ол кезде мен орысша айтылган 243

сездердщ жалпы багы тын ангарганыммен, егжей-тегжейт бшмеймш, ез niKipiMai орыс тш нде кисындырып айтып бере алмаймын. Сондыктан президиум мэж1л1с1нде маган койылган сураулардын кепиплтн е TyciHe отыра, мен солардын 6ipeyiHe де канагаттанарлык жауап бере алмадым, кейб1р жауабымда айтар С0здер1мд1 бше, тура саскалактап айта алмадым, сонын салдарынан, езге журт куп-кургак отырганда, мен моншадагы юсщей агыл-тепл терлеп, epin кетпм. Мешн осы жагдайымды кергешнктен гой деймш, Камза мен Баймагамбет сейлеген корытынды сездерд1 Соколов маган айткызган жок. Омбьша окыган кыста елдеюмнш тетрадынан мен Сул- танмахмут Торайгыровтын елендер1мен таныскан ед1м. Онын 6ip еленк Уаллайи, ант етемш алла атымен, Орыс тонн уйренем Иэм хатымен,— деген свзбен басталатын едк Жатка бйгепн бул еленнш жанагы eKi жолынын магынасына мен укомнан шыкканнан кейш гана TyciHfliM. «Алла атымен» ант етпегенмен, укомнан былай шыга: —Баке!—дедiMмен Баймагамбетке,—баягьшан 6epi окыдым деп ж ургетм нщ 6api бос сез екен. Не оку ол, ез niK ipinai дурыстап айта алмаган?!. —Е, сен казак т ш н д е кандай niKipiH болса да айта аласын гой, онын HeciHe eKiHeciH?—дед! Баймагамбет. - Ана 6ip жылгы хатында езщ айткан едщ гой, Бэке, «дуние гылымынын бар т е т т орыс мэдениейнде» деп? «Б1з,шнен улкен MeKTe6iMi3 - орыс мэдениетг»деген жок па ен сол хатында? Сол зор мектептщ мына Камза екеущ iuiiitae екещйктервд!, мешн сыртында екендтмд1 эл п президиум м эж ш анде гана айкын укгым. KepepciH, Беке, менin будан былайгы шукшиятыным орыс тин мен орыс окуы болады... - 0 те ж аксы,- дед1 Баймагамбет,- ол с е т и гана емес, ме- HiHде, мына Камзанын да, 6i3 сиякты бар адамнын да тплеп. Б1з с е т и кез1нде гана бинмш KepiHin турмыз, ейтпесе, «орыс мэдениет1» аталатын улкен дариянын Камза екеу1м1з де шет- Ki шалшыгында гана журм1з. Сен сиякты б1здш де оган терендепм1з келедь Солай ма, Камза? - Эрине, солай,- дед1 Камза. Ертещне осы niKipiMai Гозакка да айтып ем: —©те жаксы ой, ете жаксы максат,- дед1 о л ,- бул максатка жетуще мен сенемш. оган жагдай толык, ол жагдай —советпк курылыс, большевиктер партиясынын басшылыгы. BipaK«оку» 244

аталатын кен дарияны адам 6ip кунде немесе аз уакытта кеше алмайды. Ол дарияны кешу ушш кеп кундер керек, кэп сарылып оку керек. Мына 03iH тускел1 отырган мугал1мдер курсы сол алдагы узак окудын басы faHa. Эуел1 осы курсты ет. Содан кей!н ауылда 6ipep жыл MyraniM боп кызмет аткар, ауылдагы партия, совет жане шаруашылык орындарынын ici кушеюге жэрдемдес. Содан кейш орта мектепке барарсын, одан api жогары мектепке кетерсщ... - Узак уакыт кой о л ? - дед1м м ен.- Оданда осы бастан окуга ж!берсендер кайтеф? - Эрине, ж1беруге болады - дед1 Владимир Иосифович,- 6ipaK мен1н саган айтар достык акылым: 33ipre мына курсты 6iTipде, 6ipep жыл кызмет icre. Сабак деген мектепте гана емес, ом1рде да бар. Ен улкен сабак —0Mip сабагы. 9cipece Ka3ipri уакьптагы OMip сабагы. Ойлашы езщ: казак ауылдарында Совет OKiMeTi жана гана курылып жатыр, партия уйымдары ауылдарда жок. Казак енбекцплер1 Совет OKiMeTi дегеннщ, коммунист партиясы дегеннщ не екенш eni жаксы бшмейдн Олардын осы маселеде кезш ашып, оз еюметш, ез партиясын таныту мэселеФ кандай тамаша!.. Сен ауылга MyraniM боп кана бармай, жанагы айтылган маселелерде партиянын yrimiici, насихатшысы боп барасын. Бул аса ардакты ic. Осы юке 6ipep жыл араласып, ем1р мектеб1нен де сабак ап, одан аргы окуын ciniMfli болады. Мешмше, осы дурыс. - Макул,—дед1м мен. Курстын сабагы басталды. Казак тЫ нде окылатын сабактардын маган оншалык киындыгы бола койган жок, ейткеж мунда отспн есеп, геометрия, география, жаратылыс сиякты сабактардын 6epi де мен Омбыда еткен сабактардын мелшершде гана. Маган ерекше KepinreH eKi-ак сабак болды. Bipeyi - «Саяси сабак», ек1нш1с1 - «Казак тш». Орысша «Полит грамота», казакша «Саяси сабак» аталатын предметп Шахизаман Зэбиров окытады, 03i курстагы партия ячейканын мушес1. Онын биографиясымен таныссам: Саратов манындагы жумыскер семьясында туады, бала кушнде сле- сарьлык жумысын аткарады, он сепз жасында солдатка апынады да, б1р1нш1 империалист1к согыска катынасады, майданда революциялык жумыска тартылады, 1917 жылдан кызыл- гвардеецтер катарына Kipin, Кызылжарга турактаганга дей1н азамат согысында болады. 1918 жылдан партия Myuieci (1919 жылдын куз!нен бастап Казакстанда эр турл1 советт1к жэне партиялык жауапты кызметтерде журген жолдас Зэбиров 1935 жылы екпе туберкулез1нен кайтыс болды). 245

Ззбировтын мешер екен« жене калай сейлейттш 6iare мал.м сондыктан саяси сабакты бар ыкыласымен-ак окитын Зэбировтын сезш тусжу маган да, мен сияктыларга да онай болган жок. Дегенмен, ара-тура 6ip ce3in уксакта, мен ез1м тап тартысынын бфаз теориялык егжей-тегжейж 6ipimui per содан кегНм С0НДЫКтан мен оны еле-влгенше жаксы Kepin, дос боп «Казак тин» аталатын сабак eKi жуйеге белждк 6ipevi - грамматикасы мен синтаксис!, eKiHujici - «Эдебисттаныту» Бул ек1 сабакты да окытатын - Магжан Жумабаев. Жумабаевтын сабагын тындаушылар eKirc жарылды: 6ip жуиес! карсы, булар кепш ш к, ешн6ip жуйеа жактайды, булар азшылык. Eki жуйел! курсанттардын арасында кеинкпей таластар басталды. Талас кебжесе жатак уйде болады. Кушш окумен шугылданган курсанттар кешк1 астан кей!н клубка арналган кен белмеге жиналады да, Жумабаевтын сабагы туралы гана емес, 03i туралы да niKip алысады. Квпш!л!кт1н айтуынша ол революцияга карсьшык куралын тастамаган, шамасы келсе’ ултш ыл-байшылдык ойын icKe асыргысы кел елн адам’ Азшылык буган карсы болганмен, KenmiaiKTiH дэлел1 басым бола береш. Б!раз куннен кей1н курсанттардын арасынан эдебиетжене музыка уй1рмелер1н курушылар да шыга бастады. MeHiH ол УИ'Рмелерге катынасуга сабактан колым тиген жок. Сонда кебжесе аиналдыратыным - саяси сабак. Бул темада казак типнде жазылган к!тап ол кезде жок. Окитындарым орыс -пл!н- деп К1таптар. Оларды окыганмен, шала тус!нем, кайталап окимын жене 6ip емес, елденеше рет... Курстын касында курылган партия ячейкасынын 6ip меж!Л1С1Нде клубта етш жататын сауык кештер!нш жайы сез болды. Бул жонде мел1мдеме беруипнж айтуына Караганда, курсанттарды н 1ш !ндег1 ултшылдар сауык кеш терж ез максатгарына пайдаланып, Байтурсынов, Дулатов, Жумабаев сиякты революцияга карсы байшыл-ултшылдардын елендер1н декламация гып та окиды, ендеттп те айтады. Тексере келгенде, бул сездер рас боп шыкты. Бундай сауык кешж жасаушылар ep6ip кешттн программасын Жумабаевпен акылдасып курады екен, Жумабаевтын 03i де сауык кештер1нде Советке карсы елендерж окиды екен. Сондай кеш тердщ 6ipeyiHe ячейканын тапсыруымен курс- тагы коммунист атаулынын 6epi де катынасты. Бул кезде олар- дын саны жиырмадан астам боп калган. Сауык кепи концерт сиякты боп втп. Оган келгендерд1н Ke6i каладагы татар жене 246

казак байларынын салтанатгы кишген кыз-кел!ншектер! мен ж т тгер к .. Араларында б!рен-сарандап кара сакал, бурыл сакалдар да жур... «Дом Романовыхтын» eKi-уш жуз KicLniK орны бар залына адам сыймай кетп. Ултшылдык кертартпалык мазмундагы дагдылы 6ipa3 декламациялар мен вндер айтылганнан кейш, Жумабаев G3iHiH жанада гана б тр ген «EpTeri» атгы поэмасын окьшы. Поэманын мазмуны Kaaip халык жауы мен онын баласы Сыздыкты дэрютеуге арналыпты. Осы KeiirriHертешне курстын касындагы партия ячейкасы Жумабаевты буданapi окытушылык кызметге калдыруга мумюн емест1пн двлелдеп каулы алды да, бул каулыга ояздык партия комитет! ризашылыгын б1лд!ргеннен кейш, Жумабаев окытушылыктан босанды... Курстын касында кабырга газет! шыгатын. Онын редак- циялык коллегиясында мен де муше болатынмын. Укомнын жогарыда аталган каулысынан кейш шыккан номер!нде Menin «Туамде» дей пн фельтоным басылды. Одан жыл жарым кейш, 1922 жылы 22 февраль кун! «Енбекин казак» газет!н!н он 6ipiHuii санында басылган бул фельетоннын мазмуны Жумабаевтын байшылдык сырын символикалык турде ашкерелеуге арналды. Бул мен!н баспасезде жарияланган Gipinmi енбепм едь Enni 03iMfli ез!м шамаласам, байкаймын, саяси сауатым eai де шала болганмен, бет!м тузелген сиякты, тура курс алган сияктымын, бул —большевиктер партиясынын курсы, советик курс!.. дб1лхайыр Досов Bip кун! окитын уйдщ кен eciriHiH босагасына «Бэрш де митинпге барындар!» деген улкен жарнама ш н т капты. Митинг мектеб!м!зд!н касындагы аланда OTTi. Алан орталыгына тактайдан бшк м!нбер жасалган екен. Соны айнала тура калган калын журттын квз!нше, 03iMi3 танитын уез баскарушыларынын iiuiHne, м!нберге: балуан, зор денел!, негрге жакын кара eHfli, KecKiHi ускынды, оскерше тас-туйш болью ки!нген казак adriii KOTepiaai. - Бул KiM?- деп куб!рлескен журтка: - Эбюхайыр Д осов!- деп жауап 6epai бшетш 6ipey. - Э, осы екен гой о л !- десп врк!мдер. Олай дейтпп: «Колчак exiMeTi куылганнан кей!н, Омбьша курылган Ci6ipaiK ревкомда, Орталык Россиялык Партия Комитет!н!н ci6ipaiK бюросында жауапты кызмет аткаратын 247

Эбшхайыр Досов дейтан казак бар, революцияга карсыларга, канаушы таптын адамдарына MempiMci3, мейлтше кайарлы адам»,- деген свз тарап кеткен. Митинг ашылганнан кешн, 6ipiHuii болып Эбшхайыр Досов сейледг Онын даусы денесшщ зорлыгына сэйкес емес, орташа, конырлау, eTKip екен. С вз пандык Польшанын жас Совет емметше шабуыл жасауы туралы, оган тойтара соккы беру туралы болды, Кызу сездердщ артынан майдангатшенушшершн театр уйше бупн жене ертен келш жазылуы айтылды. Осы жайда белгш жазушы Эбд1рахман Айсарин екеу1м!з акылдастык та, ертешне ертемен театр уйше бардык. Регистрацияга Kipin жаткан адамдардын саны 61рталай екен. Стол касында Ti3iMжасап отыргандарлын iuiiaae Эбшхайыр да отыр. Кезек кутсек, кеп турып калатын болгансын, пысык М1незд1 Эбд|рахман сыгылыскан журггы кимеленюреп барып: - Bi3fli де жазыныз!- дед! Эбшхайырга. - «Bi3iH» KiM?- дед1 Эбшхайыр. - Анау ж ш т eKeyiM i3.'- деп Эбд1рахман иепмен меж нускады. Маган караган Эб1лхайыр баска свз айтпай, квп адамнын шуынан онашалангысы келгендей, 6i3re «6epi жур1ндер!*дегешц ымдап, кен залдын TyKnipiHe алып Kerri де, eyeai KiMекешм1зш сурап ап: - Сендер майданга бармайсындар!-дед кесш айткан свзбен. - Неге?- дедж Эбд1рахман eKeyiMi3 косарлана. - Бундагы майданга да Kici керек. Одан api сейлесуше, баска б1реулер кимелеп кеткен сон: —К е ш к е neTepiM e к ел 1 н д ер , с о н д а с е й л е с е й ж ,— деп Эбшхайыр 6i3re адрес берш д е, баска icrepiMeH айналысып кегп . Берген адреспен кешке мен гана бардым. MiHe3i Tiicrey Эбд1рахман, кушпз кеб1рек свйлеспеуге вкпелеген калпын керсетш, бармай калды. Сол кезде калалык милиция начальнип болып Зш ри я Мухеев деген адам кызметаткаратын. Кызылжар уез1нде туган, ержете Омбы пристанында жукцн болган, 1917 жылдан бастап совдеп iciHe араласкан, Колчак директориясы кезвде абактыга алынып, 1919 жылдын басындагы Омбы жумысшыларынын кетершганде кашып шыккан, зор денел1, K63i алакандай бул ак бужыр KecKiHai ж1пт те байларга, оларды колдаушыларга мей- лшше катал да. Эбшхайыр Досов сонын патерше тускен екен. Мен ол кунп кешп сол петерде етюздам. MeHi жаксы бшепн Зш р и я не кылган адам екешмдц баяндап бергеннен кешн, Эбшхайыр мешмен ашык сейлесш , туыскан адамдардай 248

бауырына тартты. Энпме успнде байкасам, Эбшхайыр Зшрия сиякты жуан жудырыктын адамы емес, сана-сез1мнш адамы. М ектегтк окуы шагындыгын кейш бшген ол маган Зш рия уй1нде 6ipiHmi жолыкканда аса зор бшмш марксист сияктанып кершдй Революциянын, советпк курылыстын не е к е н д т туралы мен одан бурын баска адамнан еслмеген б1рталай жаналыктар 61лд1м. Ол маган нелштен майданга барма деушщ де мэшн туаншрдь - K,a3ip,- дед1 о л ,- Совет еюметше адал кеншмен ic аткаратын окыган казак кызметкер1 ете аз. Бул жайды квптеген двлелмен кентурде баяндаган ол мен1н елен жаза бастауыма да ерекше кешл бел1п, взшщ де ептеп елен шыгаратынын айта кеп, казак акындарынан к1мнен улп алуда алдыма Сэкен Сейфуллинш тартгы. Сол арада мен Эб1лхайырдын ез вм1рбаянымен де кыскаша танысып калдым. Бурынгы Кекшетау ye3iH in «Котыркез» болысында, жарлы семьяда 1899 жылы туган ол жет1-сег1з жасынан бай «агайындары» Сатыбай мен Дэу1тке жалданып, козылары мен койларын багады. Он ек1 жасында OKeci Ыскак оны коныстас Котырквл станицасынын бай казак-орыстары Комарный, Мельников, Хомуло дегендерге кезек-кезек жалдайды. Осы жалшылыктын успнде, Эб1лхайырга болашак бакытыньщ жулдызы кер1нгендей болып, бай Хомулонын Николай ес1мд1 учитель баласы жалшы кара баланы жаксы керед1 де, колы тиген т а к т а орысша сабак уйретед1. Карындашпен сурет салуга баулиды. Ересек жене зерек бала жумыс арасында окып жур1п, ею жылда орыстын бастауыш торт класынын 61л1м1н алады. 1914 жылы Н иколай Хомуло Эбтхайырды, сол манайдагы ен улкен станица Шортанга (Щучье) апарады да, ортадан жогары аталатын орыс школынын 6eciHmi класына орналастырады. Келер жылы кызметт Омбыга ауыскан Хомуло Эб1лхайырды 6 ip re алып кет1п, калалык аталатын школдын алтыншы класына Tycipeai. Осы жылдан он алты жастагы Эб1лхайырдын революцияга араласуы басталады. - Ен алдымен,- дейш Эб1лхайыр - Омбы семинариясын 1910 жылы 6iTipreH Николай Хомулонын ез1 жасырын кызметге журген большевик екен. BipaK Хомуло Эбтхайырды Омбыда революциялык 1ске баулып улпрмей, патта ук1меттн1н абактысына Tycin калады. Омбы семинариясын 6iTipreai журген Сэкенмен Эб1лхайыросы кезде танысады. - Ол кезде,- дейш Эб1лхайыр,- Омбыда окитын казак жастарынын «Б1рл1к»ал ы уйымы бар екен, баскарушысы Сэкен 249