С. Мұқанов. т2

суМ ндш мен... «Mine, кайла, бетбурган iciHe 6epiK а дам !» - дел - MiHe, большевик дегендер осындай болады!- деп б трш Адамкул co3iH. Ол калта сагатына карады да: - Ke6ipeKотырып каппын гой, кетешн,—дептурегелш...—Ал бала, кош!—дед1 ол маган басын изеп.—Межи берер батам - большевик бол! Адамкул uibiFbin кетп. - Не кылган адам бул?—дед1м Жанылга. - Дэулеткелдиев дейтш 6ip бай ногайдын атшысы болушы e/xi,—aeai Жаныл,—каз1р жуммссыз б1пем. Сока кара басы. Теп, буныда кызылдарга тшектессщдеп кужай ма екен, кайтеш екен, осы кезде, зады, сыргып жур гой деймш, мекеш кебшесе «Kipniiu сарай.» Бi3xxiн уйге де келт-кетш журедд... - Фамилиясы? - Алданазаров. Мундайлар осы калада толып жатыр... ЖэмпеЖс ужнде отырып тагы б!р туысымды тауып алдым. Ондай туысым барын кыдырып келген 6ip шал айтгы. Шал менщ эке-шешемд1 бшетш Kici боп шыкты. - Андагул дейтш елде, Шопан аулынын адамымын,—дед1 о л .- Экен Мукан 6i3aiH ауылга жиен болатын. Бала куншен ж т т шагына дейш 6ipre ескем1з. Содан кейш ол вз елше Kemin кеткен. Экеннщ meuieci Кагаз деген Kici. Онын iHiciHeH туган немере сйш спнн yiii осы арада. Аты Айша, куйеушщ аты Торебай. Барып, амандас. Жешщц айтсан, 6iaeai. Жанылга epin барып таныссам, Айша апай туйык мшезш, усп-басын салак устайтын, нашар кишген, орта жасты, толыктау орта денел! адам екен. Bip тебенщ етепнен жырып жасаган бул унпрде, \"CuiKinсалар сырмак жок» дегендей, кезге LnireriH Teyip тук те жок, азынаулак бар «мулкй - буган дейш мен сирек корген ecKi-ускылар... Айшанын айтуынша, Kyfleyi Теребай кырманда мал сояды екен. Epi сорпа-суандык б!рдеме екелгенше, бул уйде татар дам жогын айтып, дам татпай кетуйме ренжитшш 6iaaipin, Айша апай м е т Теребай жумыстан кайтканша бегедь Аздан кейш уй a6irepre айналды: Айша апай кудыктан су экеп, пешке орнаткан улкен казанга куйды да, астына сиырлын тезег!н тутатты; он, он екшеп тетелес балалары Шугайып пен Мухаметжан пышактарын кайрауга KipicTi. Сондай ебжердщ уст1не аласа бойлы, жуантык денелн кесе сакаллы, сирек муртты, жалпак б е г л , жуан басты Kici кеп юрдь KiciHiH басындагы орысша кепкеск устшдеп шалбарланып алган 50

фуфайкеа, жунш сыртына айналдырып киген Tepi шалбары сойылган малдын кан-жынымен мейлшше былганыпты. «Теребай осы болар» деген оймен, сэлем 6epin, колын алганымда, онын саусактары быртыктау жалпак алаканынын касындаменщ алаканым туйенщтабанына салыстырган ешюнщ бакайы сияктанып калды. Салемнен баска сезге келмей, Теребай пештщ куысына карай жанеле 6epai де: - К.атын, леген даяр м а?- дедь Айша сопактау канылтыр астау мен ecKi улкен жез куманды босагадан пештщ куысына апарып койды да, Таребайдын бер жагын ecKi кенеп шекпенмен калкалай берш... Кармегенмен, ecTin турмын: Таребайдын туда бойынан канылтыр астауга элденелер шылпылдап Tycin жатыр... «Бул Heci екен?!»- деп танданып турмын мен... - Ал экет1ндер мына астауды, тепндер таза шептщ успне!- деш Теребай. Мухаметжан мен Шугайып шсшесшщ шекпенмен калкалап турган ар жагынан канылтыр астауды 6epi карай суырып алып шыкты, iuiirtae сойган сиырдын екпе-бауыры. 1шек-карыны сиякты «кор-жерлер». Калкалаган шекпеннщ iuiiruie Теребай жуына бастады... Астаудагы «кер-жерлер» сем1з екен. Теребай оларды койны- конышына тыгып урлап акепть - Неге урлайсыз?- десем: - Урламаганда кайтей1н, шырагым,—денш Теребай,- енбек акы тукке жетпейд!. Акша кунсыз. Бойнанын акшасы емес, осындай олжасына кызыгып журм1н. - Устап алса, кайтес4з? —Амал канша оган!.. Былай да, былай да елу!.. Усталып та, сотгалып та жатыр журт... Сонда да урлайды... Урламаганда KafiTcin, алс1н бе?.. Баскаша кун керер Kaci6i жок!.. Аз отырып жайланганнан кей1н, Теребай аргы тарихын сейлеп Kerri. - Мен1н жасым биыл елу аптыда,- дед1 ол,—экем Сарыбай осы арада eMip бойы Kipnim согумен erri. Мен тогыз жасымда жет1м калдым. Содан бастап, кеше патша тускенге шейш к1ргиш согудан жазы-кысы босаган емен... Мен артык сезд1н Kicici емеспш, шырагым, ката айтгы десен, кернплерден сура, осы 6ip тустагы кен ойыктын балшыгын мен казып тугеспм... Осы жуан табаныммен,- денш Теребай, жалпактыгы п1лд1к1ндейтабанын KepceTin,- нелер мындаган к!рп1шп жаяу илед1м... Жылына кырык мын, елу мын Kipniurri подрядчикке eTKi3in турган кездер1м бодцы... 51

- Онда негып байып кетпегеназ?—дешм мен. - Ойбай, балам-ай, бйлмегенсж айтасын гой! Кайдан байисын, KipniurriH 6ipeyiH жарты тиыннан арен етюзетж кутм1з болды!.. Сонымен байи ала ма Kici?.. Подрядчик б1зден жарты тиынга алса, заводка 6ip тиыннан сатады... - Заводка тура неге сатпайсыздар?.. - Ойбой. шырагым-ай, оган куш кайда, кел(к кайда!.. - Ол жумыстан неге шыктыныз? - Шыгайын деп шыктым ба, балам-ау!.. Аударыспакзаман басталгалы Kipnim куйшретж заводтар токтады. Баска к а с т табылмады. Содан, мына ши аяк балаларды асыраймын деп, былтырдан 6epi бойнага KipaiM... Бугаи юргенше бёреудщ ала ж!бш атгаган жан емес ед1м, кандай ауыр азапта журсем де, 6ipeyaiH мулкшен тал шайнап, кыл жуткан кужм жок еда... ашты-токты отырсам да, адал енбепме жапынатын ем. Баягьша 6ipey айткан екен «Байлык не депзбейда, жоктык не жепзбейш» деп. Жоктык женед1 екен, шырагым!.. Аигган е л т бараткан сон, арамды да ауызга салады екенсш!. Арам емей, немене мынау куырьшып жаткан iiueK-карын?.. ¥рлап экеп отырган жокпын ба мен оны!.. Урлаган сон, арам емей, немене?.. Урламайын десен, аштан е л т барасын, езщ ештене етпес ен, катын-балан аштан еледа!.. Акыретке барганда не деп жауап 6epepiMiaai кайлам, 93ipre урлыктын куырдагына тойып жатырмыз!.. Bi3fliH алдымызга екелген уйеме кара табак майы шылкылдаган куырдак тамаша Terri екен... Колыма тиген кепктеу агаш касыкпен куырдакты майына батыра кеси сога бастадым... - Же, шырагым,—деп кояды мандайынан Tepi соргапай куырдакты мол асап отырган Терекен, маган анда-санда карап койып.—«Адам айдаса, барман, дем айдаса, калман» дептз гой бурынгылар. Дем айдап келе калган шыгарсын, бар мез1р, жок жайымыз осы, же тойып!.. Канша комагайланып жеген1м!збен, мол куырдактын мурты сынар Typi жок... Куырдак артынан кою кара шай кедш. Соны сораптай тартып KeHecin отырганда тун ортасы ауып кеттптт... - Казакта «Кел демек бар, кет демек жок» деген макал бар,- дед1 Теребай, мен уакыт жайын сол уйд1н кабыргасында тыкьшдай согып турган канылтыр арзан сагаггын ттлдержен Kepin, петер1ме кайтпак ойымды 61лд1ргенде,—бар мез1р, жок жайымыз осы. Будан баска берертамагымыз жок. Б1раксен осы уйге уйкта да, тан бш не мен!мен 6ipre турып кет петер1не. - Неге, Тереке? 52

- ¥ры кеп. Ен алдымен, осы «Kipnim сарайда» eKiHiH 6ipi ¥ры. Bipey-Mipey ел-ripin кетер... Амалсыз конуга тура келдк KyHi бойы каланы аралап шаршаран да болуым керек жэне аска тынкиып тойып алган KiciMiH, елш уйктап каппын... Куб1рлеген дыбыска ояна кетсем, Твребай мен Айша турып, сыгырая жанган б1лте шамнын каракеленке сэу леам ен жабдыктарын жасап жатыр екен: Теребай жумыс кшмдерш KHin жатыр, Айша онын imin кетер асын камдап жур... Ас - тундеп куырдактын калдыгы мен шай. Оган мен де ортактаса Kerriм. Ас уст!нде: - «Ал»- Tifli деп ойлама, ш ы рагым ,- дед1 Теребай,- асыкпасан, 6yriH де жат! Tirni жумалап жатсан да мейлщ. Осы куырдактан артык 6epepiMi3 де, кем 6epepiMi3 де жок. - Ракмет, Тереке,- дед1м м ен.- Куырдагынызра да, ние- пшзге де тойдым. Петер жагыма барайын, м е т 13деп жаткан болар. - в з щ бш. Тыска Теребай eKeyiMi3 6ipre шыктык. Маган букш Кы- зылжарда ен жаксы адам осы Kici сияктанды. EKeyiMi3 колы- мызды узак уакыт катты кысып коштастык. Теребай ойга карай шубатылган жолмен темен Kerri, мен жарра асылган жолмен би1кке ерле/им... Бшк жарта ерлеп келе жаткан MeHiH узак уа- кыткадешн самнен Терекеншыкпады. Не деген жаксы Kici ол!.. «Кулап калмацдар!» Мен тан бозара neTepiMe келсем, Боржабай кора iпанде ат куту жабдыгында жур екен. «Кайда болдын?»—деп бастап, ол мен1 жерден алып, жерден сальт, богауызын араластыра 6ipa3 урысты. -Т уске жакын кел дегешм кайда?—деп Kefimi ол,—Каладан шыгарып, кешке дейш аггарды оггат деген1м кайда?.. Келшт! осынша ашыктырып, кунд1з кантырганды Mice тутпай, гунде кангыррандай, онымен де коймай, тан б!лiне келгендей, бул Кызылжарда екен Муканнын кай кудасы бар eai? Мен бул сегулер мен бул урсулардынешкайсысынада жауап каткан жокпын. HeciHe катам, Боржабаймен сез таластырраннан шыгар пайда жорын б(лем, 6ipep куннен кей1н айрылатын KiciMeH керк(лдесуден маган тусер пайда канша?.. Боржабандын кабагы муншама катуынын ce6e6iH мен кун кетер1'ле оянган Бвкеннен рана 6iaaiM. Бул сапарга олар шыкпастан бурын, елдек1м «улан-байтак товар еперем» деп уеде 53

еткен екен. Кеше ол адам ылаулаган товардын орнына мын такта Kipniui шай гана впереди онын да жуз тактасын парата алады. Ол да, ерине, аз пайда емес, 6ip тактага 6ip кой беруге шайлан кансып отырган ел e 3ip екенш бшем. Боржекеннщбул пайданы Mice туткысы келмейш: - «Пелен жерде алтын бар, барсан, бакыр табылмас, азаптанбай, жатындар» дегендей,- деШй о л ,- ат Tepi шыгын болтан жол екен бул! Мундайын 61лгенде, Кызыл жарта суйресе келетш емес ем!.. Боржабайдын бупн ниетз ерекше тарылу ce6e6i осыдан екен. Сондыктан да ол, жолда келе жатып: «Сулы алатын усагын бар ма, бала?»- деп, сурап алтан бес сомды бермейтш калпын керсетп. Маган сонын кегш кайтару керек, 6ipaK капай? Кек кайтарудын сэтз тусе кетп: Боржабай меш дапата ат отгатып келуге жумсады. MeHiH ойым - Бекеншн атын от жерге тусау да, Боржабайдын атымен кьшыру. Осы максатпен аттанып, былай шыта оты бар жерд1 сурастырып ем: - Сонау 6ip сурлау бш к yitai кересщ бе?—дед1 жен сураган адамым. - Кершм. Не уй ол? - Кдланын астык уйетш сарайы, атын элеватор дейш. Содан api шыксан-ак какмайса. Ат отгаута одан колайлы жер жок. О лтеген жанге кете бардым. Элеватор тусынан матан кесе келденен айкыш-уйкыш тем1р жолдар ушырасты. Одан api етсем, данестеу жер шынында калын бетегел1 от екен. Сол арата Бэкенн!н кара KeriH шщерлеп тусадым да, Боржабайдын торысын MiHin женелд1м... Кайда бару керек?.. Мен ертен поезга MiHin, Омбыта кетпекпш. BipaK поезд детеншн не екенш кеше Кондратьевка станциясынан кергешм болмаса, MiHreHпенде емесган. Ендеше, м!нерден бурын, поезды, онын вагонын Kepin алуым керек... Бул ойды капай icKe асырута б1пмей келе жатканымда, матан салт MiHreH 6ip казак кездесе кетп. Мэн-жайымды сурастырып алганнан Kettin: - Ойбой, iHimeriM-ай,—дед1 казак,—aai mHKi акпе 6ipey екенс!н той, жолта шыгып кермеген!.. Поезддеген, ерине, сенщ казак арбан емес, ыртып MiHin тартып журе беретзн. Мшу,ш б1лмесен, астына Tycin eaeciH- «Билет» дегеш болады онын. Акшага сатып глады. Калтанда ондайын бар ма ед1? - Канша турады екен билетз? - Дуние Kyftin тур той каз1р кымбаттыктан. Омбыта дешн ею жуз сомнан кем алмас. - Ондай акша менде жок, агай ,- дед1м мен шошып кетш .- MeHiH каптамда отыз-кырык сомдай тана бар. 54

- Ойбо-о-ой, шырагым-ай,—дед1 казак к е й т ,- ендеше, неменене оку iaaen барасын?!. - 0 ю м е т н стипендиясына ceHin... - KiM «эмметт?» Колчак па? Me, 6epefli саган мынасын!- деп казак маган карап колын шыгарды. Мен оган катты мойып калдым. бйтпегенде ше? Кайда барсам да, «6ip тэуекелден» баска, маган «окуга бара гой» дейтш euuciM жок. Канша 6epiK дегенмен, «тэуекел» де кажиды екен. Ол да, мен де кажыдым!.. Сондыктан гой деймш, казактан енш не icreyfli сурап ем: - ТЫмд1 алсан,—дед1 ол,—маган ер сен! - Ci3 кайда апарасыз? - Мен осы арадан 35 шакырам жерде мясокомбинат.!» малый багып отырмын. Маган cepiK боласын. Казак осы усынысын кайталап айтып кенщрмек болганмен, iштей солкылдасам да, сыртгай ризаласпадым, ризаласуыма «тэуекел» ж1бермед1... Казак: «Сен океан, мен мына мурнымды Kecin берейш!»—деп к е й т каллы. Тэуекел м е т вокзал жакка бастап экетл, ондагы ойым - ертен м1нет1н поездын да, онын билетшщ де жэйш кун бурын 6iain кою. Шабан атгы шылбырмен борбайга оекылап, шым-шытырык reMip жолдын арасымен вокзал жакка шокыта жортып келемш... Bip кезде арт жагымнан да, алдынгы жагымнан да еюрген паровоздындаусы еепдщ. Мен карап улгергенше, артымнан да, алдымнан да агызып келе жаткан eKi поезд кездесп... Жаным тас тебеме шыкты... EcryiMiiie, поезддеген «жануар» коз ушында квр1нсе болганы —жолдагыны эп-сэтге басып кетедП.. MeHi де суйтердеген оймен, эуел1тура калдым да, акылымды коркыныш билеп, 6ip бетке карай атгы борбайлай каштым. Егерде элдеюм мен! жупр1п кеп т1зпн1мнен устап алмаса, со бетпен канша кашарымды жэне не боларымды б1лмейм1н. Ол MeHi устап улпрген кезде, eKi поез да eKi жак 6yflipiMai жанай э л п к е т . Паровоздардыноюрген даусы мен вагондардын rypclni кулакты тундырып ж1берд(... - Не деген акымак баласын!- деп урысты маган, поездар в т т кеткеннен кей1н, шылбырымнан устаган бурыл мурт, кара май KHiMfli орыс.- 0л(п кала жаздадын гой... Поездын астына карай кашып, жанынды далага тастай алмай журген баламысыц?.. Мен1н алкынып эрен кайтарган жауабымды ecT irici келмеген бурыл мурт: «Айда к чорту... вон туда!»- деп, ез шылбырыммен 63iMai жауырынга 6ip тартгы да коя бердь 55

Мен тагы да вокзалды 1здеп, кеипкпей таптым, кала жа- гындагы аланга атгы байлап, вокзал ушнщ imiHe к1рд1м. Онда сыгылыскан адамнан ине тастар жер жок. Сыймаган журт узын, кен уйдщ айналасын коршап, кешкен елдей жуктерш raecin, ыгы-жыгы бон жатыр... Канша узакаралаганмен, будан ешнарсе 6iaep TypiM жок- «Касса сонау жерде» деген манга барсам, билетке турган адамдардын 6ip ше-ri мен 6ip шетше кез жетпейдк - Сен бала, билет алам деп эуре болма, оны саган ешюм сатпайды да, сатканмен, сен ала алмайсын да. Омбы дегеш осы турган жер. Кешке мшсен, тан атпай барып каласын. Ол жакка баратын журттын кеб| урланып MiHin жатады. Сен де урланып MiHin кет!—деп акыл берд1 6ipey. Бел1мд1 бул акылга байлап турган кезде, тем1р жолдын шыгыс жагынан екшндей жуйткпен поезд кершдп Оган та- машалай карап турган менщ eciMe Баймагамбет 1зтелиннщ осылай келш токтайтын поезга шыгарган еленд TycTi. влегад мен жатка бглетшмш. Кейш окыганда поэзиялык жагынан коп кем ш ш п бар бул елен маган ол кезде поездын не екенш 6i- piHiiii рет танытумен катар, керемет едеMi елен кершетш. Поезд керуге меш 6ipiHiui рет кумартгыратын осы елен бо- латын, сондыктан баспасезде жиырманшы жылдардын орта- сында 6ip-aK рет жарияланып, одан 6epi кершбей кеткен осы еленш, курметп окушы, аздердщ алдарынызга тугел тарткым «Кезге елестеп жырактан, Даусы етш кулактан, Kepiiicai пзбек кеш Жел-куйындай зулаткан. TyriHi бурк-бурк будактап, Шубырып кейш шубактап, Отарба екен, карасам, Келе жаткан буркактап. Жер жаргандай дуршдсп, Желмсн 6ipre у!лдеп, Шойын жолдын бойымен Келш капды куршдеп. Е м cjyi Kenipin, Айгай салып 3CKipin, 56

Элден уакыт болмай-ак, Келш калды-ау exipin! Ызгарланып калтырап, Жалгыз кв31 жаркырап, Келе жаткан бетшен Турар емес жан шыдап. Пыс-пыс erin пыскырып, АйдаЬардай ыскырып, Exi ишнен дем алып, Долданады ышкынып. Kyrin TypfaH дабырлап, Дэйек кылмай сабырлап, Шыкты алдынан барлык журт Кара курттай жабырлап. Журт хвшеге сынысып, Орнаса алмай сыйысып, Bip-6ipme хвпт1хтен Иыктары THicin; Eopi арбага жанасып, Тез мшссм деп таласып, Сыгылысып -ripeain, Жан-дэрмен хун карасып; Багаждарын хетерш, Журуге алды б1телт, Сырттагы мен iimeri BipiH 6ipi HTepin; Kefl6ipeyi арбадан Тусе сала жалма-жан, Жанталасып anyfa Даяр Судан кайнаган,— Шэйнегш алып шубырып, Топырласып xyripin, Алып жатыр хезехпен, Арт-артына Т1зшп. 57

Bipeynep жур мшбелеп, Баса-коктсп кимелеп, Тамак сатып турушы Эйелдсрге уймелеп... Bipi олай, 6ipi булай, Сапырылысып журт солай, 0p6ipeyi ер жерде Жупрт тым-тыракай. Bip мезллдс кара арба Уксап бейке тажалга, 1шш тартып жиналды, Журуге беггеп тага алга. Жынын шашты, шабынды, Пыскырынды, кабынды. Конырау да сол кезде Шщпр етт кагылды. ©pin журген барлык журт Секшдент кара курт, Арбага ciiai лап койды, Орны-орнына умтылып. Саскалактап, жармасып, Отырды-ау журт орнасып!.. Кара арба да сол кезде IUipemu кел1п тармасып! Зорга уШлеп козгадды, Салды айгайды ызгарлы. Акырындап, баяулап, KepaiM баурын жазганды. Шыга-ак басты кимылын, Bip-ак шаиышты куйрыгын. KepaiM айкын mipKinnin Ушкан кустай жуйр1пн!.. Элден уакыт шамасы Алыстады арасы!.. 58

Tycri ойыма кеп киял, Уз1лген сон карасы. Сонда ойладым: «Бул не ic?! Секщденген кврген туе!.. Елестеген шайтан ба, Яки жын ба кез бугыш!..» Тагы былай ойладым: «Жарамас тан калганым. Буны былай icrereH Fалымы екен жалганнын!.. Бшм тапсан cipaaa, Бммес нэрсе бола ма? Квршгенге аландау, Ол бшмге сия ма? Оку окы, танданба, Текке журт алданба. Сыры ашылмас, окысан, Нэрсе бар ма жалганда!..» Косылып евз куралып, Ден квншм жубанып, Клял тубш осыган К.ойдым экеп догарып.» Кайталап айтканда, поэзиялык жагынан бул вленде кем- шипк квп. BipaK ол кездел мен уннн осы елен вм1рдщ програм- масы сиякты едк acipece сонгы терт шумагы. Одан менш ук- каным: оку окып, бш м алган Kici, iuiiHe поезды коса, дуниедеп не кереметпн 6epiH жасайды. Ендеше, мен неге окымаймын? Сол кереметгерд1 жасауга мен неге араласпаймын?! Ауылдан Кызылжарга келгенге дейш, Кызылжарга кел- геннен кейш, оку жолынан кейш кайтармак боп бетке соккан киындыктардын бвр1мен арпалысып, таяк жесем де Lnrepi умтылып келем, сонда меш алга суйреунн акылшымнын 6ipeyi осы елен, ендеше, мен оны неге умытам?!. Баймагамбеттш осы вленш ш лей айтып турганымда поезд да келш калды. Маган онын барлык тулгасын жене кимылын Баймагамбет дел сипаттаган сияктанды. Тек кана айырмасы,— Баймагамбетайткандай, бул поезга MiHin кету онай боп жаткан 59

жок. Дау-жанжал, урыс-тебелестщ 6api сонын манында... Bip кезде поезд козгалып та улгерш... куткен адамнын копшшт мше алмай калып койды. Ертешне кун райы бузылды. Кушиз аспанда ерсш-карсылы женюлген сирек бултгар кун батуга таялган кезде калындап, аспанды тугел жауып алды. Куашз айнапа жуйтюген жел кешке repicKeflre шыкты да, ызгарын катайтатусть.. Бунын6epi 6yriH тунде не несер жанбыр, не сурапыл боран боларын хабарлап тур. 1шрде дуние алай-дулей боп кетп. Ышкына соккан желдщ eKniHiMeH куйындай ушр1лген карлы жанбырдык Hecepi тамшмлап емес, шелектеп куйлы-ай кеп!.. Сонда да мешн Омбыга журпм келд1, 1здеген окуыма жетюм келедП.. Сол ойымды айтып, сер1ктер1мнен улыксат сурап ем. Бакен: —Жанбыр мен кар басылсын д а !- деп 6ererici келгенмен: —«Жолаушынын акысы журсе енед|» деген,—дед1 Бор- жабай,— бет алган сапардан токтатпау керек, колды-аякты ж ш т, жуп жок, мына турган вокзалга жалу жупрш глезде барады... Боржабайдын бул сез!не Бакен тугш, Хадиша мен МаЬитап та танданган KecKiH бишрщ. — Тариф атыбшэн илTin ташлар ид!, ауылга кипз, ci3 атынызбгпэн апарып ташлагыз, <мп!—деш Хадиша Боржабайга. —Уа, кой, женгей,—дед1 Боржабай к е й т ,- осындай карлы боранда апаратын, бул менщ кай 6ip ею туып, 6ip калганым еф?.. Bipey зорлап xci6epin жаткан жок. Кетш бара жаткан e 3i... ©лмесе, жаны шыксын!.. Уй ш ш деплердщ 6api «астапыралда!» деп жагаларын устасты. Бекен ун-туниз калтасынан кум эж н тн суырды да, imiHeH Керенскийдщ 40 сомдык маркесш усынып: — Бар мез1р, жок жайым осы, шырагым, будан кеб1рек берсем де окасы болмас ед1, шамамнын келгеш осы-ак,—дедк Содан кей1н Боржабайга к а р а п :- И э, Боржеке, карап каламысын?- деп еда. —©з imiHHiHелж1регеж де болмай ма,—деп Боржабай терн: карап,- атгын терш сатпаганым да жетеш буган. —Ендеше, езшен алган бес сомды бер! —Ол маган берсш!.. —Сол бес соммен журепмд1 жалгамаспын, Бакен агай, сакалды басына лайык болса, алсын да капсын!..—дед1м мен. Кетерде Боржабай маган амандаскан жок, мен оган амандаскан жокпын... 60

Кушиз жобалап койган тас жолмен вокзалга жаяу тартып келем. Карлы жанбыр да, жел де алды-артымды орай, ышкына туседи. Тун квзге туртсе керместей карангы... Жол успндеп тасты квз1ммен емес, cipi eiiicriH жука табанынан аягыма батудан гана байкаймын... Ол кезде «Торговая» аталатын кеш е «Смольная» аталатын паровой дшрменнщ тусынан кеп 6iTefli де, вокзалмен ею ортада жазык алан жатады. Карлы жанбырдын бегеушен бе, коркып тулай соккан журектен журютщ елареушен бе, кушиз кергешмде шап-шагын гана алан каз1р кенш кеткен сиякты... Жанталаса жупрш отырып, мше, вокзалга да жетпм. Боран мен желшн катаюынан ыгудын орнына, кущйзп кайнаган журт елдекайда кебейш кеткен. Далада сапырьшыскан кепш ш ктщ жан сая кылар жер1 жок. Вокзалга сыймаган журтгы кимелетпеу уцпн, eciK-eciKTepre милициялар койылган... Сияр жер1жогын кере-тура, кимелеп шулаган журтгын даусынан кулак керен боларлык... Эр жерде урыс-жанжал... Тебелес... Жанбыр астында жылаган балалардындаусынан адамнын иманы касым болатын!.. Сол топка мен де араласа K erriм... Bi3 куткен поезд мезгшнен елдекайда кешшп, тун ортасы ауганнан б1рталай KeftiHкелд1. Оган дей1н далада журген менin успмдеп ки1мдер1м карлы жанбырдан суга малып алгандай... Кассадан билет алгым келгенмен, шн Дрескен журт манайлатпады. Келген поездын вагондарында орын жогы женк1лген адамдардын жур1с! мен даусынан KepiHin тур... Ондайлардын 6epi вагондардын успне ермелеп шыгып жатыр... Соларга ере, 6ip вагоннынтебес1не мен де шыктым... Тун ел1 де кердей карангы, 6ipaK вагоннын ашык тебес!не м1нген кепш ш кп аягандай карлы жанбыр сиренк!рей бастады да, ал желд1н eKniHi басендеу орнына удей жене ызгарлана тустз... TeMip жол кызметкерлер1 ме елде милиция адамдары ма, елдек!мдер вагон устшдеплерд1 Tycipyre эрекет жасап едц орныгып алгандар дау-жанжалмен кенген жок. Сонда 6epiHiH 6ip ауыздан косылып айтатын сездер1: «Колчак 6i3re вагондардын устш кимаса, арнаулы поезд берсш, ейтпесе, осы арага кеп e3i MiHin керс1н!..» Жанжал уст1нде поезд козгалып та улгерд1. Баймагам- бет еленшде айткандай, eyeai баяулап жылжыган поезд жерд1 уткан сайын ж у р кш жылдамдата TycTi... Поездын екп1н1нен бе елде e 3i де бурынгыдан катайды ма, желд1н ку- ш1 сондай, егер менщ касымда отыргандар вагоннын мур- 61

жасына байлаган ж ттен айнала устап жене 6ipiHeH 6ipi устап отырмаса, екпек жел оларды вагон устшен сыпырып туЫрерлжтей... Адам деген нендей киыидыкка тезбейдь Вагон успндеплер 6ipaaaan кейш екпек желмен де ауыл-уй конып алды... Жел кагайган сайын, ae6i муздаган сайын, кердей карангы тунге зымыраган поезд суцпген сайын, вагон успндеплер 6ip-6ipiHe жабыса, жуптарын ныгайта тусп... Осы топтын аузынан анда- санда гана шыгатын сездер: —Уа, 6epiK болындар!.. Кулап калмандар!..

ш ттш тттётж т EKIHIUI ТАРАУ ОКУДА Тоналу Карлы жанбыр Кызылжардан кырык шакырым жердеп Токушы станциясына таянганда толастады да, Есшкел стан- циясына жеткенде б!ржола токтап, жел де саябырлады. BipaK ауа райы ширап, суланган сырткы кшмдер!м1з cipece муз боп катуга айналды... Б1раздан кешн аяз катая туей. Соган шыдамай ма вдце мерз1мд1 жерше жете ме, вагон успндегшер станция сайын Tycin азая бередь Калгандары поезд токгаган ap6 ip станцияга тусед1 де, вагон Ш нен орын алуга тырысады. BipaKолардын азшылыгы гана урыс-тобелеспен сыгылысып Kipin, кепш ш п вагондардын пшнен иыгын сугар жер таппайды. Мен де сонын 6ipiMiH. Маскаленко станциясынан вткенде 6i3 6ip вагоннын устшде терт-бес-акадам калдык. Мана коп Kici отырганда 6ipiHe 6ipiHiH панасы калын агаштай екен. Emu Kici азайганда аяз да, жел де 6i3fli басынып алып, орман шеттнде ескен шыршадай калтыра- тып x i6epai. Уакьгг откен сайын су кшмдер1м1зге каткан муз калындай тусп, муз оранган дене д(ршдей тустт... Бурын 6ipey «Еттнтар болса, дуниенщ кендтнен не панда» деген екен. Сол айткандай, менщ шию кайыстан ттккен еппм су пип музда- ганнан кейш, тоназыту устше, аяктарымды кысып, жанды шыгарып барады... Маскапенконын ар жагындагы 6ip разъезде поезд узагыран- кырактокгамаганда, 6i3fliHycin eayiMi3C03ci3 ед. Жанды коярга жер таппай отырганда, поезд разъезге кеп токтады-ау!.. Сол арада 6i3вагон устшен тусе калдык та, составты аралап *YPin, эрен легенде 6ip вагонга сынадай сыгылысып юрдк... 63

Вагон iuiinaeri адам н ы н KenTiri б ош кеге толты ра салган ба- лыктай екен, сондыктан е с т н е н юргенмсн, epi карай жылжи алмадык. Жылжиын десен, жан-жагындагы сыгылыскан журт тус-тусыннан итермелеп кыса бастайды... Сонша тарлыгынын успн е, вагоннын iuii кордей карангы ж ен е дем ала алмастыктай сасы к TyTiH... «0й , ездщ!.. влд1м, ойбай!.. Аягым сынды!.. Кабыргамды кираггы н!.. Ke3inini ш ыгарамысын!.. Баланы олт1рдщ!..» деген сиякты дауыстар аранын уясындай ын-жын... Тебелескен, турпайы сездер айтыскан, жылаган, шынгырган дауы стар кулагынды тундарады... Элдею мдер «пелешм урланды, TyreHiM урлан д ы » деп бакы рад ы . Б1реулер «калтары на сак болындар» деп сактандырады... М ундагы сонш ам а ауыр ж агдайды н 63i, вагон у е п н д е п тонумен салыстырганда, тамуктан жум акка келгендей болды. Вагон канш а тар дегенмен, манымдагыларды итермелей, б!реулерм ен сокты гы са, боктаса, ж уды рыктаса отырып, вагоннын 6ip тукш рш ен мен де орын таптым. Л ы к толган адамнын демшен тыныс аду ауыр болганмен, денем жылына бастады. Осы «жумагымнан» айрылгым келмей, поезд токтаганда кейб1реулер таза ауага шыкса, мен кою тутшге тунш ы га оты ры п, орн ы ккан жер1мнен ты рп етпед1м... Б1раздан кейiи маужырап калги бастадым. EipaK еркш калгуга манайымдагы сапырылыс мумюншк беретш емес жене егер калгысам, «жайлы» орнымнан б1реулер сыргытып тастай ма деп коркам, сондыктан калги сала оянып кете берем... Элде- ю мдердщ колдары денемд1 шарлайды, «теп, акш а тапкылары келед1-ау» д еп ойл ай м ы н , 6ipaK одан к ы мсы нбайм ы н, азы н - аулак акш амды салган к у м е ж н т м он ж ак колтыгымнын асты нда, KyniMHiH iuiiHe дорбам ен Tiryai... Вагон imiaae ж анж алдан баска Ky6ip сездер де аз емес. Bip жуйел1 с ездер к ай ж ерде н ен щ а р за н , н ен щ кы мбат екен дш туралы ... енш 6ip жуйел1 сездер саяси жагдайлар туралы... С ез жобасына Караганда, м енщ манымда бшпш теу 6ip орыс отырган сиякты. Ол аузымен орак орып, дуние ж узш щ жене Р о с с и я н и н э р ж е р ш кезед1 де, сондагы саяси халдарга езш ш е ш шулер айтады. О нын ойынша, больш евиктер актарды женуге THicTi, е й тк е ш о лар кепиш иктт жактайды ж е н е K33ipri кепин- лйс — бурынгыдай 63iHin м м екенш бш мейтщ к еп ш ш к емес, бойына бостандык ураны сщген кепш ш к. - У акига с оган айналы п келе ж а т ы р ,- дейд1 онымен энпм елесш отырган екпш н 6 ip e y .- Большевиктерге карсы шыккан куштердщ enreci саркылып кеп, сонгы куш Колчак 64

yKiMeri ган а боп калды. BipaK бул да кы зы лдарга тетеп бола алмайды. Тотеп болар едц колында курал жасайтын завод, фабрикалар отырса. Ондай ешпрю орындарынын барлыгы больш евиктердщ колында... - Онын сез е м ес,- дешц уцинин 6ipey,- меселенщ тетш кару-куралга калганда, Колчак кенде болмайды, оган мына жагы Ж апония мен Америка, ана жагы Англия мен Франция курал бередь Межмше, мэселе куралда емес, адамда. Большевиктердщ артыкшылыгы, op6ip енбеклн адамнын бойына бостандык уийн куресу деген сананы спирею. Ондай адамды eiu6ip карумен ыр- кына кеню ре апмайсьщ, оган eui6ip А мериканы н ani келмейш... - Кто там, за большевистская агитация?- деп жакындау 6ip бурыштан алдеюм ок1рген букадай кужшдеп кояды. - Егер сен колчакш ы л б олсан,—дегцц оган ш еш ен адам,— бул айтылган создерге дэлел тауып карсы бол. - Кесюшнш керсем ,-деп коркытады кур1лдек,- мен саган дэл ел тапканды уйретер ем... - KiMfli KiMHiH yHperyi алдагы к у н н щ м эселесь.. - М уны н 6epi бос с е з , - деш ц келд енен 6 ip e y ,- Ki\\mi KiM женсе де мейл1, тек аштан елм есек екен. К олчакты ц мына турш е Караганда, егер ол ецш 6ip жыл турса, халыктын талайы аштан кырылар... Bip кезде уйкы жендп катты рак калгы п кетсем керек , д у ете тускен дауыска ояна келфм де, кайда екешмш умытып кап, есен- преген дауыспен «йа-Ьалап», жан-жагымды кармалай турегел- д1м. Bipey: «Мынау жынданудан сау ма езЬ>,—деп кеудеме Tyfiin ж1бергенде, катгы жуды рыкты н куш1мен гана eciM Kipfli. Ж урт- ты н неге ш улаганын сонда гана 61лд1м — О мбы га кеп каппы з. Ж урт абы р-сабы р боп жаткан кезде п оезд д а токтады . BipaK сонш ама ш н т1рескен адамны н imiHeH ты ска ш ыга кою о н ай да болган жок. Ж аппай кимьшдаган журт 6ipiH 6ipi итергенде, жел айдаган толкындай кейде inrepi, кейде кей1н, кейде онга, кейде солга лыксып, арен дегенде тыска шыктык-ау!.. Дала e ai тун екен, жел саябыр, а яз шымырлана TycinTi. М ана вагон успм ен салыстырганда, вагон 1ш1 жум актай KepiHce, eaai вагон 1ш1мен салыстырганда, даланы ц ая злы туны кауасы ж ум ак KepiHin, жанды жадыратып ж1бердк.. Ш 1рюн, ерк1н ауа-ай!.. Кь1зылжард1к1мен салыстырганда, О мбы вокзалы елдекай - да улкен де, салтанатгы да Kepirwi. Бул вокзалды н 1Ш1 де ты- гызш ылык, 6ipaK Кь1зылжард1к1нен rep i бостау. Сурастырып керсем, Омбынын вокзалы мен каласыныц арасы бес-алты шакырымдай, eKi арага «ветка» атгы поезд журед1. О ган м ш ш кетуге, тан эл1 аткан ж ок, тун 1ш1нде кайда барам? 5-1015 65

Т ан атып, кы зм ет басталганш а, вокзал iuiimie отыруга уйтардым ла, карным ашкан сон, тамак iaaeniM. Алдымнан буфет кездесп. Онын ш ыны астына жайган тамактарын сурасам. акта телеген Kicire сата беред1 екен. М ен куш м нщ iuiKi колтыгына ты кхан к у м е ж н т м д ! алдым да, KiuiipeK булочка мен eKi жу- мыртка ап жед!м. Кары нга аздап «ауыл кш ш ырганнан» кейш, тукшрдеп кызуы сыртына тепкен улкен кара пешке аркамаы ■прей отырдым... Бойым жылынган сон, калтыn KeTinniH. М енщ кейб1р кездеп уйкышылдытым гажап болатын. Бала кез!мде ораза устаймын деп, 6ip куж кеш ке ауыз аша калгып, келешек ауыз ашарга шейж, ятни жиырма терт сагат уйктатаным, онда да, ояткан сон тана турганым eai кунге дейш еам де... Сол дагдымды Омбы вокзалы н ы н imiHoeri пеш ке суйенш уйктаганда да icTen, кун узы н уйктап, кун енкейгенде тана ояны ппы н, онда да, уй сыпырушы эйел оятыпты. О яна келсем , е к е м н щ уйш де жаткандай ш алкам нан Tycin, далия уйктатан екем. ¥йкы м канып капты... Турегеп, мезгшй бтлгеннен кей ш , е а м е акш ам Tycin, колтыгымды карасам, орны ты п-типы л, кум е ж ш п м д а 6ipey капта-малтаммен тубш ен Kecin алып кеттть.. З эр е м т ас теб ем е ш ыкты ... А кш а да аян ы ш ты , 6ipaK ен аян ы ш ты м - д о к ум ен ттер 1м ж э н е адрестер1м!.. Ж уан кара пештщ касына жылап отыра кегпм... TeMip жол торабында Ж ылаган м е т ж упы ны к т м ш картан к азак урсып уатты. Ж ешмФ сурап алганнан кешн: - М ундай ж асы к б о л с а н ,- дед1 о л , - осынш а алы ска окута келетш н ен б ар eai? А як-к о л ы н балтадай жас ж т т с щ , аигган елем деп отырмысын? Кой epi, кезщ нен соранды агызбай! Мен сиякты жук кетерсен де аштан елмейсщ. Бул сездерден бойым ширап, жылауымды дотарганнан кешн, картгын аты-женш сурасам, бала кезш ен осы вокзалда жукцп боп ю тей п н К ай ы рбеков Кады р деген адам екен. Хап- жайымды б ш п алганнан кешн: - Кун KeuiKipin калды,—дед1карт,—мекемелер Ka3ipжабыл- ды. Калапы ж ердщ адамы танымаган KiciciH кондырмайды. - Н еге?- дед1м мен, конам деп келген KiciHi таныса, танымаса да бетке какпайтын ауылдын дагдысымен. - Юм керш генш кондыра берет!н ауылы н емес б у л ,- дед1 Кадыр менщ ойымды тусщ гендей,- Калапы жерде уры-кары кеп 66

болады, ecipece мынадай кеш е. Осы Омбьща не кеп, аш -жаланаш коп. Оларга жердем беретш ешюм жок. Содан кейш урлык кылмаганда, не icreitai? Кеш елерде ган а емес, уйлерде де тонап кету, ел-ripin кету Омбыда каз!рдагды лы icKe айналды. Сен бала, калага тунде бармай-ак кой, уры-карыга кездесш , жазым боларсын, ешюм тимегендеде, осындай суыкта, квшеде сандалып бос журуш н coHi ж ок. О дан да, 6i3fliH уйге бары п б у п н кон. Тамакка карык болам дел барма, ыкыласка карык болам дел бар. - 0 з уйщ1з бе? - «Уй» дел кайб1р уй дейсш . Ю ш кентай тана баспана. Кемп1р1м1збен екеу1м1з ганамыз. - Балаларыныз ж ок па eai? - Туган да е л г е н ,- дед1 Кады р K ypciH in,- екеуден е кеу -ак турамыз. Эйел1м сыркат, жумыска жарамайды. М енщ азын- аулак табысыммен зорга д ел кун кврем1з, дуние Kyftin турган кымбатш ылык!.. А л сонымен, ж ур, ш ыратым, 6i3fliHуйге! Буп н ты ныгы п уйкта, ертен 03iM веткага MiHri3in ж1берем. Картка epin кете бардым. Кешк1рген д алага кою тум ан тус- кен екен, коз алдындап>1 ар ен KepiHeai. Bi3 быты кы -ш ы ты кы TeMipж олд ард ы нуспм ен кетп к . М унш ам а кеп ж ол болар ма!.. Ж ен е ерм ек лл н щ ауындай айкы ш -уйкы ш к ез1к к ен жолдар... О лардын бойын ерлей, ерс1л1-карсылы поездар да журш жатыр, кикуын сала паровоздар да жуйтюп жур. Элдекайда, апасалы- бш кп баганалардын басында кызылды-жасылды, акты, саргылт- ты дегендей елденеше шамдар ж аныл-ceHin тур. Э р жерде кикулаган паровоздардынтутаскан даусы кулактытундырады... Элденелерд1 icTen, е р жерде e6irep бол ж урген адамдар... Кызылжар вокзалынын манында салт мшген калпыммен байкамай журем дел поездын астына Tycin кала жаздаудан журег1м ш ай лы ккан м ен, О м бы н ы н бы ты кы -ш ы ты кы TeMip ж олдары ньщ ус-пн кез1п келе ж аты п, ж ан-ж агы мда женк1лген составтар мен паровоздардан жасканып жалтакгасам: - Корыкла,—дейш Кадыр,—мешмен жургенде, ceHi ешб!р поезд баспайды. Бул 6i3re ауылда мшетш атьщ сиякты. Кадырмен колтыктаса келе жатып, тарсыл-турсылга бойым у й рен ген н ен к е й ш , п о ез д ы н б а с п ау ы н а с ен г е н н е н к е й 1н, картган мен, «Анау не?.. М ы нау не?» дел, к ер ш ген ш н 6epiH сурай бастаймын... - А йтканмен, TyciHeMiciH он ы н б е р ш е ,- дейд1 К ,ад ы р ,- TeMip ж о л б ой ы н д а м ен к е п . Б у л у л к е н ш ар у а . Н е K03i каны кпай, не окы май, м уны н мен1н адам 6 iain болмайды. - С ен бала, кандай окуга келд1м дед1н?- д ел сурайды Кадыр менен. 67

— Мупиймдж курска. — Бала окы гаты н гой о л «мугал1м» дегенщ . —Иэ. —С он ы н саган к ер е п н е ? - дейд] К а д ы р .- Сомадай боп, тай уйреткен адамдай, кшж ене балаларды окытып турасынба? Одан да осы тем1р ж ол д ы н о куы на н еге ту сп ей сщ ? Б1лтенге бул гамаша жумыс кой. — Бар ма ондай оку? — Бар eai, 6ipaK каз1р жабылды. — Неге? —Колчактын жауып тастап жаткам школасы 6ip бул емес, талай школалар жабылып жатыр... — Неге? — Kyuii жок. Бар куин согыска кетш жатыр. —Е ндеш е, маган н еге айтасы з «тем!р ж ол окуы на туе» деп? —TuieyiMi3 алдымызда емес п е ? - дейд1 Кддыр кудап.—Y нем1 осындай кысанкылык бола 6epeai деймющ? Заман кешмес деймющ? — К олчак кулап па? — О ны зам ан к ерсетеш де,— дей;и Кддыр. — Заман тузелгенше мына окуда бола турмаймын ба?— деймш мен куланган боп. — Э й , сол ок уы н н ы н д а peTi келсе и п еда!—дейда Кадыр. — Н еге келмейд1?.. — Алашорда ашкан курс деген жоксын ба? —Иэ? — Сол Алашорданда куш ж ок кой. -Н еге? — К о н с ы н ы н KyHi ж а к с ы б о л га н ы н к аш ан K epin ен? Колчакка консы конып отырган ж ок па Алашорда? взш ен артылганын бермей ме оган К олч ак?.. К олч акты н ез1нен арты лары ж о к , арты лу т у п л , жарып та оты рган ж ок. 0 3 i аш Kici консынын аштыгын не кылсын, «влмесе, жаны шыксын» деп отыра бермей ме? —03iHi3 бары п керд1ндз бе Алаш ордага?—деп сураймын мен. —Неменеге барам онда? — К азакты н мекемес1 емес пе? — «Казактын!»— дешн Кадыр кекеткен дауыспен.— Кай казакты н камын жепт! ол, «казактыю» болатын?.. М ен алашорда газеттершен окыганымды айтсам: —Bapi б ылш ы л с е з ! - дейд1 К а д ы р .- К азакты н байлары мен бектер1не ган а к ам к о р болгы сы келед1. О ным ен канш а узакка барады ол? А уы з ж ал аскан досы К олчак. О н ы н жолы да 6ip, 68

кеш еп зэндем туб!не кеткен Николай патшанын да жолы 6ip. Николайды кулаткан халык муны да кулатады. Онымен 6ipre Алашорда да мурдем кетедк.. Солайша кенесш отырып, 6i3 Кддырдын уй1не де келш калды к. О ны н «уй» д егеш , ш ыны нда да, куркеден а з-ак калкынкы, 6ip бол мелi кш -м ш кене уйнпк екен. Сол арада араны н уясы сиякты 6ipiHe 6ipi уксаган ж эн е б1рнеше уйнпк бар, манайларында кора-копсы жок. Бул уйнпктер жан-жагын тугел ораган шым-шытырыктем1р жолдардын ортасындагы 6ip тар аландагы кыспакта екен. Кддырдын эйел1 тесек тарты п ж атк зн с ы р к ат боп шыкты. Бул ауру коптен жабы сып, ш аруага карай алм аганды ктан, уй iuiiwieri тесек-орын, ыдыс-аяк... деген сиякты мул(ктердщ 6epi аса жудеу... Астарынын жайы да шамалы екен, кара нанмен ш ке н кара шайды Кадыр карт арен уйымдастырды. — К е р г е н кушМ13 о с ы , - дед1 о л ,— б у л ай б о л м а г ан д а кайтсш!.. Енбек акы api аз, api куны жок... — Бурын ше? —Буры н акш аны аз алс ак т а , KeKipiK атпаганм ен, т эп -Tayip тойынып отыратын ек. Онда акш анын куны бар едк Колчак тиындык маркеден баска акш а ш ыгарган жок, устайтыны Керенскийд1к1. Ол да 6ip, кагаз да 6ip, еш нэрсеш сатып алуга болмайды жэне ж ок кой сатып алатын ештене!.. —Кайдан аласыздар сонда кун керерлк нэрсен!? —Колдан, кеб1несе 6ipiH м ынга сататы н спекулян ттан. Б1з осы манда туып-ескен адамбыз. Кала-даладатамыр-танысымыз кеп, солармен елбест-селбесем п. Ондайы ж ок адамдардын калта толган акш асы тукке аспай, аш ы гып, бет-аузы icin жургендер1 толып жатыр. Кейб1реулер1 е л in т е калды ... Ш айдан кей1н Кадыр эй елш жайгастырды д а, e3i т е р алдына мен1мен катар жатты. К е ш е п тунн1н азабы н ан демалуы м болу керек, етк ен кунд1 уйкымен етк1зе тура, ш айдан кей1н м ен мау- жырай бастаган ем, тесекке жата уйкым ашыла калды. вйтпеугс болатын емес. Bi3 жаткан у й чп к п айнала, дам ы лсы з жуйтк!ген поездар, уйипк тугш , жерд1 солкы лдатады ... Т арс-турс, саты р- куттр, айгай-уйгай дыбы с... У йренбеген адам мундайда калай уйктамак. Уйренген Кады р ж асты кка басы ти е к о р ете т у е й . BipaK онын уйкысы кы зы к екен, аумаган жылкышынын уйкысы. Д алада жы лкы баккан жы лкы ш ы лар да коска Kipe кисайы п, тез кор ете Tycin, аздан кей1н оян а беруии ед1 ж э н е оянган сайын басын KeTepin ап, кейде жата гап , кейде д ене ерш м ен ты ска 69

шыгып кетуш! ед1, корылдаган минутгарында да тиышсызданып, елденеш былдырактап, кейде каттырак сандырактап кетуи» едг К ддыр де свйтед1 екен... Bipep рет басын кетерш ап, кайта жатып, тагы 6ip регге тыска ш ыккан оган мен ере шыктым. Туман Timi калындап апты. Y iire кайта Kipe, од ынкы лдаган е й е л Ы н х а л ж сурап, сусын 6epin жайгастырды да, межмен тагы катар жата 6epin: - Казакта «Тымау Ty6i - курт, туман ry6i - жут» деген макал б ар ед1, б а л а ,- дед1 ол м а г а н ,- ту м ан н ы н Typi жаман екен, биылгы кы с ж ут болмагай да. - СЛзге канш а залалы бар оны ц?—дед!м м ен.— Ж утайтын малмкыз жок. - Н еге ж о к ? - дед! К ,ад ы р ,- О сы багы п отырган TeMip жол мен поездар емес пе б1здш малымыз? - О лар да ж утай ма? - Жутайды. - Калай? - К ар коп жауса, тем ip жолдарды аршу киынга тусеш, оган жетерлж куш жок. Ж олды кар басса, поезд токтайды... - 0 3 i сыры п кете алмай ма? - О йбой, б ала-ай , би ш ейщ е ке н сщ гой TCMip жол жайын. Ж олды кар басса, поезын тырп ете алмайды. - Kymi кеп емес пе паровоздын? - Д о н га л агы к ар г а м ал т ы к к ан д а, т у к те Kymi болм ай, ujipeHin туры п алады. К,ар арш иты н маш иналар болушы eai, каз1р Омбыда оны н 6ipi де жок. - Неге? - Ол тугш, паровоз да, вагон да жетпейд1. - Неге?!. - Вагондардын да, паровоздардын. да шыгатын жерлер1 кызылдардын колында. Америка, Ж апония сиякты шетген сатып алайын десе, epi алтын мен к еп а к т а керек... - К,агаз акш ага бермей ме?.. - А кш а м а мунын. кагазы ?.. К,ол суртетш кагазбен б1рдей емес пе багасы... - Алтыны ше? - Ондай кы мбат К олчакты н банкес1нде ж ок. Ipi банкелершн 6epi кызылдардын колында. - С он д а Heci б ар м у н ы н ? !.- дед1м мен. - Т уп де жок. Бары - шет ж ердеп байдар мемлекеп берген согы стык кару-курал... Там аксы з, ки!мс1з, тем1р жолсыз не icTeftni ол карулармен?.. - П аровоз бен вагонды неге бермеЩц ол байлар? 70

- «dpi алты ны ж ок» дед1м гой, e p i, бере калган кунде де, 6ixaiH Россиян ы н TeMip жолдарымен ж уре алмайды олар. - Неге? - Bi3fliH ж о л д а р к е н , о л а р ж а с а г а н п а р о в о з д а р м ен вагондардын донгалактырынын арасы тар... - Кен1туге болмай ма?.. - Ж о-о -ок !-д ед 1 К,адыр к у л ш - О л к азак арба емес, арасын калай кы скартсан да коне беретш . Заводка ж асалган донгалактарын да, арасын да взгерте алмайсын. - Солай м а ? - деп танданып койдым мен. - Бул О м б ы ,- дед! Кады р ауы р ку р сш ш ап,—Ci6ipfleri TeMip ж о л д ы н е н к у и ш с т а н ц и я с ы е д ь Б а т ы с ы н д а С а м а р а 1*, ш ыгысында Н овониколаевка2, осы ею аран ы н е н ул к ен TeMip жол баскармасы осындатурушы еш. Жыл сайын жана вагондар, жана вагондар, жана паровоздар к е л т , ескшерш карамагындагы баска станцияларга xi6epyiiii едь Он тертш пп жылы согыс басталгалы олай жанару токталды. Революциядан кейш , есюлердщ де дурысы келмейтш болды. Ka3ip паровоздар да, вагондар да тозды. Осындагы депода тузеш н десе, керект! куралдар да, запас белшектер де жок. - С онда не б о л га н ы ?- дед1м мен. - Н е болсы н, осы лай тозады да 6iTezu... - К олчак не MiHeai? - Ж ел м ш едП - дед! Кддыр к у л ш ,- Каз!рде желд1 м ш уге жакын. Тас кем1рмен журед! гой паровоз. Ондай ком ip Куз- нецкщ ен келетш . К ол ч ак ол KGMipfli д уры стап казды ра алм ай, ш ахталардын Ko6i жабы лы п калды. K a3ip О мбьща KOMipre аса тарыншылык. Паровоздарга арен жетедь Кыстыгуш кем1рмен жылынатын пассажирлык вагондар каз1р жагылмайды... - Оны жолш ы бай Kepin келд!м... - Завод-ф абриктер де кем !рмен ган а ж ум ы с icTeitai гой, KOMipжетпегенфктен, оларды нда Ke6i токтап тур... KHiM-кеш ек, азы к-тул!к жетпеу! де соган байланы сты ... Ком!рмен жылы наты н уйлердщ Ko6i каз1р суык... - Сонымен, Колчагыннын 03i ш тей мужипп, таусылуга ж акын екен гой?.. - Соган келе ж а т ы р ,- дед1 Кддыр... - К енес айтам деп конакты уйктатпады н г о й ,- дед! Кдды рды н анда-санда ы нырси оян ы п ж аткан вйел1,— 03iH де уйктасайшы, жумыстарын коп кой... 1Kaiipri Куйбышев. 1Kaaipri Новосибирск. 71

- Ал бала, кал ги ык о нда!- деш K aow papi карай ау н а п т у ст . Елепзе, шатаса туе кере калгып жатып катып каппын. Т урткенге оян сам ,— Кадыр. Yfl iiui сэулелен ш капты. - Ал шырагым, мен жумысыма барам,—дед1 ол,—с е т ветка- га MiHri3in ж 1б ерей т. Нан жеп ал азы рак. Одан баска там ак жок. Уйкым канбагандыктан, керш п-созылы п, нанды жешн ж еген ж окп ы н . Bip кесе гана кара ш ай iiiiTiM. - Б1зд1н уй о с ы ,- дед1 К а д ы р ,- окуга Kipe алм асан, кайтып кел де, осында турып, жумыс кып, тамак асыра. К олчак ещи к еп болса 6ip-aK ж ы л ш ыдар, ар ж агында зам ан тузелш Keryi мумк1н. Оган дейш , аш та, то к та болмай, осылай кун керерещ. Ал егер окуга орналаса калсан, колын тигенде ара-тура келш кет, 6i3 сен сиякты адамды жатыркамаймы з... - И а, ш ырагым, сай т!—дед1 айелк «Кандай ж аксы K iciaep!»- деп ойладым мен imiMHeH. Bi3 барсак, в етка тур екен. К ош тасы п, вагонга мшерде: - Айттым гой, шырагым,—деш Кадыр,—Алаш орданы н кай- да екеш н биш еймш деп. «Сурай-сурай Меке барады» дегендей, калага барып сурасан, б т е т ш 6ipey табылар. Таба алмасан, к еш ке кайты п кел!.. Кдоырдын орысш а газет ж эне жещл-желгв Kirari окуга ша- масы келетш ш , оры сш а таза сей л ей т т ш кешеден 6epi квргем. Бул маган саясатган да, TipmlaiicreH де хабары мол, акылды адам керж - ген. О ны н уетш е, сонш алы к жылы шырай бергеншктен, мен оны туысымдай Kopin калган екем, сондыктан кимай аз турдым да: - Ж аксы , кел in ж урейш , агай , адрес ini 3fli жазы п 6epiHi3 м а г а н !- дед1м. Ол адресш жазы п берд1 де, калтама уш сом акш а салып, вегкага отыргызып хабердн Кангыру Ж у р ю ш абандау ма элде жер1 ж ы р ак п а, ветка калага не- floyip журш ж етп . «Кала» дегенмен, ветка токтайтын жер алы- сы рак шет-пушпагынын 6ipeyi екен. Поездан каптай тускен журтка epin мен де журш келем. Омбынын да ш ел Кызылжар сиякты тапырайган кникснс агаш уйлер мен жер уйлер екен. Epin келе ж аткан журтгын казагынан да, орысынан да, татары- нан да: «Облыстык Алашорда комитеп кайда?»- деп сурасам, б!реулер!: - Б и ш ей м ш ,— деп кы ска ж ауап 6epefli де, etmi 6ipeyaepi: - AapeciH бшмеген мекемеш сурап, ж ы ндым ы сы незш ?!- деп урсады. Ешн б!реулердш: 72

- Ол сонау ж акта!-деп олтеген ж еш не кетсем, алдаган боп, боска кангырып кайтам. Сойтш эуре-сарсан боп жургенде, кас карайып, тун боп кепт. Сонда да табам ба деген ум илен кангырып жургенде, тун ортасы жакындап калды. О л куш табудан кудер y3in, К адырды ц ушне кайту максатымен ветка токтайтын жерге барсам, журетш уакыты e rin , Keiuirin каппы н. Ж аяу ж етуге болмайтын ж ер, api тагы д а туман Tycin тур. С ол арадагы 6ip бо с уйидкке жата кетуге 6ip ойлап турдым да, уры-карьшан коркып, калага тагы кайттым. Entti не icTey керек? Ол кездеп менщ угымымда: казак, татар сиякты мусылман адамдар 6ipiHe 6ipi кайырымды б олугатш сн . Сол угыммен, «осы татардын»— немесе «казакты н уШ» д еге н н щ какп алары н как- сам, 6ipeyaepi ашпайды да, enai6ipeyflepi аш каны мен, тур1мнен ш ошып, «кет, кет!» деп итермелеп куы п ш ыгады... Сол сенделумен Ом озеш аркылы салынган сатылы бипс к о т р д щ маны нда е р сш -к а р сы л ы ж ургеш м д е, к о ш е н iH коп ж у р ю сиреп, адам азая бастады... Bip кезде касы ма к ак п ак мурт, москапдау 6ip милиция Keaai де: «KiM ciH ?»- деп аты -ж еш м ш сурап ап, документ! мд1 тексерм ек болды . Документам ж о к м е т милиция кудйсп адамга санап, штабына апарайын деп едь мен бшген т ш м м е н мэн-ж айы мды айты п жалбары нганнан кей1н: - Ендеше, бул манайдан кет,—дед1 ол ,—Ш еткер1 6ip ж ерге барып жат! Жарыгы бар улкен кешеден кетуге тура келдн Былайгы кошелерд1н 6opi де карангы екен. KeH6ip уйлердщ какпалары на Ц11нген KopeciH лампылары кою карангылы кты жене алаты н Typi жок... Танымайтын кала, танымайтын кошелер!.. Анда-сонда сып erin оте шыккан б1рен-саран арбалылар болмаса, кай кошеге шыксам да менен баска жан ушырамайды. Кошл1м кор1нген уйд1н какпасы на Kipyre сокканм ен, батылым ж етпей, тай какси берем... Элденеб1р урыларга я бузы ктарга к е з д е с т , oaripin кете ме деп те зерем ушады... Сойттп жургенде, алдагы 6ip орам нан арбапы 6ipey кездесе кепт, ж еккен ф аэтоны мен усттндеп KHiMi извозщ икке уксайды. Келденендеп кеп калган ол, менен сескенгендей, атын кунтпен 6ip-eKi рет тартып кап оте бердц ж обасы казак сиякты ... - Агатай, т о к т а ! - дед1м мен шрглдеген дауыспен. - И э, не к е р е к ? - дед1 ол аты н теж еп. - Агатай, мен елден оку !здеп келген баламын... акшамды, документгер!мд! жогалтгым... тонным... ашыктым... - К ай ж актан к елд 1н ?- деп сурады ол. - Кызылжардын ар жагынан... 73

- Мунда танысын бар ма еш? - Т орсанны н Казны д ей п н танысым бар еш... - Б ш ем ,- дед1 и зв о зщ и к ,- 6ipaK кызмет ютейпн жерш б!лем де, петерш бшмеймш. - Ендеше, агатай, Meni 6ip кунш е уш щ зге алып барыныз да, ертен Казидын кызмет орнын сиггеп xi6epini3. - Ж арайды , MiH а р б а г а !- деш извозщик. Ол кенесип Kici екен. Ж ен-жобам ды толыгыраксурастырып алганнан кейш: - «Шпана» дегеши бйгесщ б е ? - дел сурады ол. - Ол не? - ¥ры л ар. Бул калада Ka3ip не к еп , панасы з, уйшз жет1м кеп. Солар бастарын косады да, шайке боп урлык жасайды: пэтерлерге тусеш, корага жайган юрлерш екетеш , базарга бар- сан , калтана тусеш , дукендерд1 де урлап шьщатпайды, ездер1 уйы мш ы л кел ед ц 6ipiH 6ipi устап б ерм еш н. Тунде кездесе калсан, 03inai д е тонап алады... - Милиция тыйым салмай ма оларга? - Кайдан салады ? Bipey болса, екеу болса, TinTi бес, он бес болса, тыйым салар еш. Бул калада олардын жуздеген тобы журеш . О ны н 6apiH аулап кашангы тауысады... - Кайда мекендейш олар? - О сы калада eciK, терезеш ж о к, булш ген я куйген, Kici турмайтын уйлер кеп, соларды мекендейш. - Кыстыгуш калай кун керед1? - K att6ip кун Kepin жариды дейсщ . © лмеиннщ куш де!.. Одан epi бул темада сейлесуш мен кажет кермешм, ейткеж мына калпымда «мен солардын 6ipi боп кетпегей ем» деген кауш туады. С ол ойымды сезгендей, 6ipa3 уакы т тым-тырыс отырган извозщик: - 1здеп келген Т о р саны нны н Казны кем ектессе ж ен гой, окуга орналассан дурыс, егер орналаса алмасан, «EciH барда ете- rinai жап» дегендей, шермаш болмай турганда, амалдап елще кайт. Бул калада Kecinci3 турсан, амалсы з ш ермаш б о л асы н ,- деш. Умытып барады екем, и звозщ иктщ аты Б ексеш текенш мана сурап алгам. Бойы уйренгеннен кейш, ол маган yii-iuiiaae юмдер барын айта бастады. - Эйел1м ш ала казакты н кы зы еш ,—дед1 о л , - eKeci казак, lneiueci татар. О дан керген ею перзентзм бар, 6ipeyi ул бала, аты Максут, биыл гимназиянын алтыншы класында окиды. Ж ене 6ip юшкентай буйра шашым бар, биыл беске шыгады, онынтус! баскалау... 0з1м бурын пимокат заводында жумысшы 74

ефм. Былтырдан 6epi завод жабылды, баска жумыска тусейш десем, денсаулыгым KeMiwdpen ж ур. Соны м ен, былтырдан 6epi осы 6ip 1стемеген Kecirrri icren , и зво зш и к болды м. К ун кору керек кой. «Урлык кылсан - олесщ, шоп жесен - какаласын». Извозщик дегенщ де туам д! боп турган жок. Бейнетт де аз емес. К улкы н сэрщ ен туры п, уйге осы ксзде кайту о н ай дейм1с1н. BipaK ж ук кетеруден ж еш лдеу. Табы сы а з. Ш ы кп а, жаным, шыкпа деп, кыска жнгп курмеуге врен келттрш, катын-баланы асырап отырган жайым бар, шырагым... Бексей1тпн yfti каланы н шыгыс ж а к шеттнде екен. Y й дегеш манайында кора-копсысы жок, е с т н щ алдында ат пен арба тана снятый к1шкене сарайшыгы бар землянка екен. Ж енгейдщ аты Мафтуха боп шыкты. Татаршалау жупыны кшнген, татаршы- ланкырап сейлейтш адам екен. Максут деген бала сабактарын окып отыр екен, ypin ауызга салгандай, аккуба кесю нш , тал- дырмаш денел1, туры ктылау келген бала. Э кеФ «Буйра шаш» деп атаган ю ш кене сем1зше к ы з 6i3 уйге ю ргенде нартгай жанган пшйнмен кроватта уйктап жатыр екен. ШешеФ ас камдау жабдыгында жургенде, сагынып келген OKeci сы р т кш м ш ш е- цднгеннен кей ш , тумсыгын гана THri3in, ш ск ей ш деп ед1, бала оянып, турегелш. Булд1рцлндей бала «пэпэ» деп, саусактары быртиган сехнзше битепн соза бергенде, мей!р!мд! э к е колы на KOTepin ап, «Буйра шашын» куш ы рлана сунш . Кеплкпей алдымызга жайган дастар канн ы н у с п н е KiuiipeK шогенге аскан кеспе койылды. Тауык етш ен жасаган бул кеспе аса домд1 т с к е н екен. Э ркайсы м ы зды н алдымызга койылган канылтыр терелкелерге Мафтуха женгей к есп ет толтыра куйып 6epfli, 6i3 iiue бастадык... А с успн д е м ен щ байкаганым : осы 6ip iuii уйилктей гана тап-тар б елм едеп т ер т ж а н н ы н озара 6ip- 6ipiHe деген т э т п махаббаты... Бексешт меш ертещне «Акмоланын облыстык Алашорда комитет!» деген мекемеге алы п кедщ . «Комитет» ш агы ндау exi кабат уйде екен: астынгы KipniurreH каланган кабатында арак- шараптардын дукеш , ycrinri карагай беренелерден салынган кабатында «комитет». Торт-бес белмелi «комитетгщ» эр болмеанде 6ipep гана адамнан. Бул уйге сапырылысып Kipin-шыгып жаткан ешктм жок. Сондыктан ба элде icTep кызметтер1 жок па, барлык белмедеп комитет адамдары да жайбаракат к е ц е с т, озара калжындасып отыр. Олардын кайсысына жолыксам да, менщ сураганым Казн болды. Bipeyflepi м ен щ ycrri-басыма карайды д а, Tepic айналып, жауап бермеши, ещц 6ipeynepi: 75

- Ол юмщ efli?- деп сурайды. - Туысым едк—деймш мен, ез1мд1 будды керсету ушш. Bipeyaepi «туысым едЬ дегенде танданган кескш 6iaaipeai де, енд16ipeyaepi «сендейде туысы бар екен-ау» дегендей кулш яабереш. 1с журпзушийк кызметш аткаратын 6ip жас жтттщайтуын- ша, Казн комитет председателей орынбасары Ережеп Итбаев- тын кабине-пнде отыр. Егер рас болса, Казн онда узак айналады. Кабинетке юрешн десем, ic баскарушы «руксат жок» деп ж!бермейш. Biраздан KeiiiH сетт тусе калды. 1сбаскарушы элденемен бел- меден шыкканда, мен кабинетке сып 6epin Kipin кегпм. Алдым- нан гажап картина шыга келдй маган таныс Казидын карама- карсысында танымайтын шокша кара сакалды, калын кара мурт- ты, кара KecKiHai, юшкене денел16ipey отыр, екеушш ортасын- дагы KiuiipeK столга арак жене ол-пул жешл закуска койылган. Ойда жок 6ipey Kipe бергенде, eKeyi де сасып калган сияк- танды. Казн столды газетпен калкалай бергенде, кара сакал тэлт1ректей турегелд1 де, мастыктан елеуареген кездер1мен маган сузше карап, т ш курмеле, тутыга свйлеп: - Это что за мразь?!1- деде - 6й , сен кайдан журещ ?- дещ Казн маган жалт карап. - Ауылдан. - Выгони сволоча!2—деп кара сакал Казига колымен MeHi нускады. - Бар, бала, бар!—дед1 Кдзи маган жакындап. - Ci3re келдйм мен... - Ол туралы кешн сейлесем1з. MeHin пэтер1ме бара бер! - AapeciHi3? - Шыга тур, жазып бережн. Кабинеттен шыктым. Б1рак: «Кенседе де Kici арак iuieai екен-ау!»- деп тандана шыктым. Артынан бшеем, Алашорда комитетйпн Myiueci Ережеп Игбаев сол екен, атакты алкаголик3 екен ол. Кежн аракка куйш ел1ггп деп естимш. Колына -плдей кагаз устап шыккан Казн маган усына 6epin: - С ен 6i3fliH ауылдагы Ыбырай кажыны н Ыскак. Мухаметжан деген балаларын GiaeciH гой?—деп сурады. - Бшем. - Биюен, сол Ыбырай кажынын Кэмилэ деген кызы ана жылы ояздын почтабайы Атымтай деген ж ттпен кашып кеткен. 1Бул не кылган (ынмтж? ! Ку влексенН.. 'Маскунем. 76

Артынан Атымтай eKeyi айрылып, Сейтахмет деген ж ттп ен косылган. Мен1н потеем сол Сейтахметпн уй1нде. Сен мына записканы ал да, сонда бар. Мен жылдамдата мен-жайымды айта бастап ем: - Ол туралы кейш дедам гой саган,—деда Казн к е й т,—бара берсейнн, бар деген сон!.. Былай шыга записканы окысам: «Коке!—деп жазыпты Казн,—мына бала б1зданелден келйтп. Жаманшубардагы Сибан Мукан деген KiciHiH баласы. вткен куз елге барганымда, окуга келем деген сон: «Келсен, кел, орналастырармын»,- деп уэде берген ем. Сол уэдемен келш капты. б зге жайын кешн сейлесерм1з, мен барганша ас-су 6epin куте турарсыз!» Сейтахметпн потер! жатагандау KiuiipeK агаш уй екен. Жабык какпаны мен узагырак какканнан кешн, ар жагынан 6ipey кеп ашты: бшк бойлы, суйеп томпактау бетп, шушрек кезш, кертештеу мурынды, устш баскан сиректеу саргылт муртгы, капсагай денел1 сака жшт. Мен солем 6epin улпрмей, ол: «Кет, кет!»- деп кеудемнен кешн итермелед! де, какпаны жаба койды. Мен какпаны кайта кагып ем: - Эй, таяк жепн келмесе, кет, кет деген сон!—деп акырды ол iiu жактан. - Сейтахметпн yfii осы ма?—дед1м мен. - Онда нен бар ед1? - Казидан записка вкелд1м. Жштпндаусы аз саябырлады да, какпаны кайта ашты. Мен записканы усындым. Со кезде ар жактан «о юм, ой?» деген ойел даусы есплд1де, уйданбурышынан 6epi карай: орта бойлы, толык денел1, сопактау кызыл шырайлы бетп, улкен кара кездк кыр мурынды, калын касты, коркем ойел шыга келдк успнде кара баркытпен тыстаган, жагасын кундыздаткан тулк1 !ш!к, басында жукалау кара тубп шол1, кызгылтгау тусп кейлепн тобыгына жакындата Tycipin KHirni, аягында оюлы езбекше Moci, онын сыртында жана резенке. - О юм, ой?—деда ойел тагы да какпага жакындай 6epin, маган ит керген ешкщей одырая карап. - Мына 6ip ж!пт,—деда еркек, кылжактаган кеск1нмен eKi K03i вйелде боп, мен1 иепмен гана нускап,- сен1н iHiHквр1нед1. - «Камилэа осы екен» деп ойлап, онын аузынан MeflipiMfli бауырмалдык свз кутпм. - Койшы o p i!-дед1ойел иланбагандай, шырайлы KecKiHiHe кулк1 жупрпп, былай да адем1 KecKiHi кул!мс1регенде одан да едем1лене Tycin, жымия ашкан аузынан узын аппак TicTepi KepiHin. 77

- Казн мырза солай деп записка ж1бернгп... - Кетек-ай, не дейдЕ—деп айел кулкнян тыйды да, суду K03in маган бажырайта 6ip карап ап:—Кане, окышы,—деда ж т т- ке. (Артынан бшсем, бул айел орысша да, казакша да хаттаны- майтын сауатсыз адам екен.) Ж т т записканы окып берщ. Эйел: -Э й , Казн мырза-ай!- деп танданган кескжмен иыгын кетерд1 де концы. - Иэ, бала, жур уйге,—дед! ж т т . YuieyiMi3 уйге карай келе жатканда: - Сейтахмет жезаей ci3боласызба?- депсурадым менжттген. - Болсак, болармыз. - Камиле апай осы Kici гой? - Енш KiM деп ойлап ен? Алдында баскышы бар уйдщ сенепне xipe бергенде, Камиле апай: «Эй, бала, мында кел, мында!»- деп меж бастап каран- гылау 6ip белмеге Kipfli, iminne ас-су салган ыдыстар, уй iLuiHiH кейб1р тозган керекс1з жиЬаздары тур, 63i муздай суык... - Бала, сырт кшм1нд1 осында шеш,—дед1 Камила. 1цпмде KOCTtoMiM ж огы н а кы мсы нган м ен KyniMfli шеигпм де, шегеге 1лд<м. - Е ттщ и де ш еш ,- дед1 Камила. - Оны шешпесем кайтедк апай?- дед1м мен. - Неге? - 1шшде шулгаудан баска дэнене жок. Камила менщ бас-аягыма дейш тандана карап алды да: - 0 з щ бул Омбыга неге келген баласын?—дед. - Окуга. - Окуга?! Мына тур1нмен бе?!. - Окуды адамнынтур1 емес, акылы окымай ма, апай?-дешм жэб1рлежп. - Co3i ныгыз!- деп койды Сейтахмет калжынды кескшмен. Эйел: «О, сорын кургыр, бейбак»,- деп ержн 6ip тамсанды да: - Сонда да е тт н ш шеш, табанын саз коршед], аягын одан таза ш ыгар,- дед. - Жок, шешпеймш, апай!- дед1м мен. - Апасы болган сон, еркелейш д е ,- дед1 С ейтахметкулт,- «Кулан аз кагынан жер1мейд!» деген. Туысыннан несже жеркенссж, KipciH уйге! Bi3 KipreH болме imi жылы кухня екен. - Бала, ане 6ip жерге о ты р!- дед1 Камила апай, бурышта турган леген мен куманнын касындагы орындыкты керсепп. - Асыгысы не, отырам го й ,- дедм мен, ол арага отыргым келмей. 78

Сейтахмет эйелше 6ip, маган 6ip кул!марей карап алды да: - Баягыда 6ip узаткан кыздын iHici i3flen барган екен дейш, сонда 61реулер келшшекке: «1шн кеп калды»,—лесе, келшшек: «1шм iHre KipciH»,—деген екен дейш, сонда 6ipey: «1ншнш сенен баска Heci бар»,—деген екен дейдг Сол айткандай, коржынында Teci болмаган сон, iHiHfli менсшбеуге айналдын- ау сен!- дедь - 0 , койсайшы калжынды,- aeai Квмилэ наздана карап койып. - Казн мырза бул балага ас бервдер деп жазыпты, даяр ас бар ма едГ'—деп сурады Сейтахмет. - Шеген туб1нде кешеден калган кеспе болу керек, соны жылытып берешн,- деп Квмилэ терезеде аузы ашык турган шойын шегенш алды да, оты жанып турган плитанын yen не койды. Лезде ысыган кеспеш Квмилэ канылтыр тэрелкеге куйып маган усынды, татып кврсем, шулыгып, ашып KeTiirri, ауыз тид1м де, кайтып берд!м. Бауыр санап келген апайдын к е м р л т н , куйеушш кыл- жакбастыгын кергеннен кейш, Кази келгенше олардын касында отыргым келмей, мен кшншм де, кала аралап Kerriм. Омбы!.. BipiHmi Петрдщ буйрыгымен 1716 жылы ipreci каланган бул кала eKi жуз жылдын бойында ci6ipaiK казактардын эконо- микалык, эк!мш1л1к жене мэдениеток орталыгы боп келдь Казак халкынын 6ipiHmi просветител1 Ш окан Уэлиханов Омбыдагы кадетпк корпустын уясынан ушкан балапан. Одан кейш де нелер балапандар ушпады онын томенд1-жогарылы мектептер1нен!.. Орыстын келем1 кен, арнасы терен, бейнес1 жаркын мэдениет свулеЫн ci6ipaiK казактарга eKi гасыр бойына алгаш тараткан Омбы емес пе!.. Ендеше, онын атын кай казак б1лмейш, кай казактын оны Keprici келмейдН.. Омбыны квруге менш туган eaiMHiH адамдары да кумар- татын. BipaK онын 6epiHe квру кайда!.. Жуз шакырымдай жер- деп ен жакын тем!р жол станциясына атпен, одан ep i бес жуз шакырымдай жерге поезбен журш Омбыга баратын куш рево- люциядан бурынгы ауылдын кедей1не кайдан кептП.. Жене, неменеге барады ол?.. Саудамен баруга пулы жок... Мунын айтып баруга, патшанын 9Ki\\taepi тындай ма оларды!.. Сондыктан революциядан бурынгы ауылдан, ecipece мойны кашык мен туган елкеден Омбыга не саудагерлер, не эюмшшк кызметгеп байпар гана баратын да, кедей шаруалар «барсам- ау!» деген арманмен кун кешетш. Осы киял ес 6uireai мен1нде басыма орнаган... 79

Мше, мен сол киял еткен Омбынын йилндемш!.. Ауылмен салыстырганда, Исаевка шабардай KepiHce, онымен салыстыр- ганда, Кпитан шабардай кершсе, онымен салыстырганда, К.ы- зылжар керемет KepiHce... Омбы одан да керемет сияктанды... Мысалы, Омбынын сол кездеп ен зор yfii —Омбы тем1р жо- лынынбаскармасы Кызылжарда жок. Кызылжардын ен зор уш ол баскарманын касында маган туйенщ касындагы кой сияк­ танды... Кадетпк корпустын 6ip орамды тугел алып турган терт кабат yfli ше?.. Кызылжарда ондай уйде жок... 0зге биж уйлер- д щ к е ш ш л т Кызылжар уйлерше уксайды... Тек, олардынсаны К,ызылжардап>шан кеп... Ею-уш кабат уйлер Кызылжардын 6ipep кешесш гана бойлай салынып, езге кешелерде сирек ушырасса, Омбыда 6ipHeuie кошенi бойлай салынган... Омбынын да Ойкаласы мен Лвнкаласы бар екен, eKi каланы орысша Ом езеш белед1екен. Бул взен бушрлеп барып, каланын батысын жиектей агатын Ертзске куяды... Сонын 6epiH кун узын аралап, Сейтахмет уЙ1не щйрде оралсам, К,ази демалып жатыр екен. Тун ортасы жакындай оянган ол, ел жайын 6ipa3 сурастырып отырганнан кей1н: —Мен елге барганда саяси жагдай 6ip халде еш, enfli 6ip халде, ол кезде кызылдарга карсы куштзнбасым боп турган кез1 ед1, сондыктан Колчак уммепшн 6efluii де кен болатын. Ka3ip кызылдар шабуыл жасап, 6epri бетге Казан мен Самараны алып койды. EHfliri 6eTi Орал тауы. Колчак уюметт каз1р колдагы бар каражаггы жаумен куресуге жумсап жатыр. Омбыда казак тЫ нде мугал1мдер курсы ашылуына руксат июнь айында бер1лген. Колчак уюмет1 керектт каражатгы бермек болган. Окушылар жагак уймен, стипендиямен камтамасыз сплмек те. Ka3ip онын 6ipi де болмайын деп тур: жатакхана жок, стипендия жок, тек кана оку yfti мен окытатын мугал!мдер гана казына куш1нде болады. Окушылар вз каражатына гана суйенед1: пэтердд ездер1 табады, тамак, ки1мш вз акшаларына алады,—дед1. —Онда мен кайтем?—деп сурадым. —Кайдам!- деп Казн 6ipa3 уназ отырды да:—Булай деу саган ауыр да болар, бала. ЭдеШ келген сон, окымай кайтуын да киын. Дегенмен, каражатсыз калай окисын? Мен1мше, киналсан да елге кайтасын гой дейм1н,- деш. —Жок, мен кайтпаймын, жумыс кылсам да окимын. —Егер табылса... —Осынша улкен Омбыдан тамак асырарлык жумыс негып табылмайды?.. — Ойбой, байгус бала-ау, 6iaM eftcin-ay e ai ештенеш. «Безработный» дегенд1 6iaeMiciH?

- Жок. - Бйлмесен, Омбыда туратын халыктын тен жарасы безработный, то есть жумыс таба алмай жургендер... - Неге жумыс жок? - Оган сен тусшбейсщ, бала. - Неге тусшбеймш? - Оны кой, бала,-дед1 Казн сагатына карап,- мен кызметке кетем. Були осында кон. Ертен курстын директорына алып барайын, мумк1н, 6ip ретш келттрер. Кеилклей Казига ат келд1 де, журш кетп. Маган «апай» боп aai де жылы кабаккерсетпеген Кэмилэ Казн кеткеннен6ipa3кешн: - Бала, жататын боларсын егец,- дедг - Жатсам, жатайын,—дед1м мен. - Ендеше, шоланга твсек сап берейш. - Жок, мен онда жатпаймын. - Неге? - Суык корага камайтын мал емеспш. - Ойбой, не дейд1 мынау?!—деп Кемилэ TiKineHin келе жатыр едк - Тимеш1 осыган,—деш Tepri белмеден 6epi карай шыга берген Сейтахмет,—e3i 6ip агып турган тш мен жак. Казига таныс болган сон дэсид1 де, эйтпесе, б1здщ нем1зге керек бул? Желкесшен алып далага 6ip-aK лактырмаймыз ба? Бупнше жатсын осы кухняда. Сасык кузенше шакылдатпай, ертен куу керек, кайда барса да мейш. Камиле ун-туназ терп бвлмеге к1рд! де: - Ма, твсек,- деп -плдей ecKi кипз бен камыстын улпасынан icrereH ecxiaey жастыкты маган карай лактырып тастады. «Мэссаган туыс!.. Мундай да MefiipiMci3 туыс болады екен- ау!»—дед1м мен imiMHeH. Кора газалаушы Ертешне Казн мен1 фаэтон арбасына ш нпзш де, курстын уйше алып барды,- eKi кабаты, узыншалау карагай уй екен. Курстын бастыгы белгш байшыл-ултшыл, кеЙ1н револю- цияга карсы болган акын Магжан Жумабаев боп шыкты. Онын 1913 жылы «Шолпан» деген атпен басылган кшжене алендер жинагын, “Абай» журналына, «Сарыарка» жэне «Жас азамат» газетгер1не басылган 6ipneme алендер1н окыгам, в31н керген жокпын да. Enai керсем: улкендеу кой кезд1, дангелектеу жузги, кыр мурынды, буйра кара шашты керкем ж т т екен, сакал- муртын кырады екен.

Казимсн ол «аз, бйзбен» аса сыпайы сойлеап отырды. Казн менщ жайымды Магжанга айта кеп: —Курс ашыларда жарияланган жагдай мен Ka3ipri жагдай баска екенш, вз кушше сенбесе, казынадан жэрдем жок екенш бул балага мен айтгым. EipaK,бапанын жумыс кылсада окыгысы келедд. Жобасына карасам, ептеп акын болуга да ынтасы бар сиякты. Мен акын Kici емесп1н, еленжн мошне аздердейтусше алмаймын, дегенмен, айткызган елендер1 маган тэп-Teyip кершедь Сондыктан да ci3re алып келд1м, мумкш будан акын шыгып KeTyi,—деде —Э, солай ма,—деп Магжан жымиды да койды. —Бала мен1 жумыска орналастыр дейдн—дед! Казн,—мен бшетш ондай жер жок. Мумкш, ci3табарсыз 6ip лайыкты жерш? —Ойланайык—деш Магжан,- мен каз1р6ip жерге кеткел1 отыр ем, тустен кейш жолыксын, б1реулермен акылдасып коренiн. Тустен кейш келсем, Магжан орнында екен. —Егер тургын келсе,- дед1ол,—орын таптым,- мешн турган neTepiM - Fазизбай деген KiciHiHуйк Онын эйел1 мен1н шешем- HiH ciHjiici. Со KiciMeH сейлесш, дворник-пн кызмепне риза- лассан, алгысы келед1. —«Дворник» деген н е ? - деп сурадым мен. —Кора-копсыны куту. Жан киналатын шаруа жок: 6ip аты, 6ip сиыры гана бар, соларды жемдеп, суарасын, кораларын тазалайсын, шарбак imiHe кар туссе, курейс1н. Ерт1стен атпен барып муз экелесщ, езгелер! усак-туйек. Мунын 6epi де ceHi окуыннан калдырмайды, купине тимейд!. —Жаксы, ризамын,- дед1м мен. —BipaK кун бурын айтып кояйын, бала,- д е т о л ,- саган енбек акы берменш, кшм-кешек те бермейд1,тек imeriH тамагын мен жатар орнына гана акы алмайды. —Оган да ризамын. —Ендеше,- деп Магжан Fазизбайга хат жазды да, сыртына aapeciH керсе-пп, колыма 6epai,—б1рак,- дед! ол хатгы 6epin ж аты п,- ecinae болсын, бала, мен сеж аягандыктан гана орналастырып отырмын. Бупн уэде 6epin, ертен кипактасан, жарамайды. Уятты Kici ол. Кун бурын ойла да, репм келмейд! десен, барма. Барсан, айткандарын ренж!тпей ютейтш бол. —Жаксы, ренж!тпесп!н,—дед1м мен. Магжан керсеткен запискамен Fазизбайдын ушн !здеп тап­ тым. Кен колемш корасы тактаймен коршалган, терт белмел! ка- рагай уй екен. Корада ат пен сиырдын жэне отыннын сарайы бар. Еазизбай деген бепне шие шыккандай курен-кызыл Kici екен. Квм!рдей кара сакалы мен муртгарынын кылтандары 6ip- 82

6ipine урке, ьшырай шыгыпты. Eli кызыл, KiiiiipeK кара K63i унем1 жасаурап, жиеп былшыктанып журед1 екен. Домалактау мурнынын ушы да безеуленген кызыл курен. Эйел1 Фатима твсек тартып жататын туберкулез ауру екен, басын арен кв- теред1, демш е н т т п арен алады, кинала жетеледь errepi 6iTin, салдыраган суйектер1 тана калган. Ерлнбайлы eKeyiHiHортасындагы жалгыз бала —Fазиза атгы он алты, он жет1 жастагы кыз. Бойынын шаргалыгы болмаса, бет nepHeci керкем екен, acipece eKi бурым гып врген колан шаштары TipceriHe Twin, талдырмаштау денесш ерекше керж- Tenaipin турады. Кыз «Вардинская женская гимназия» аталатын орысша школанын жетжпл класында окиды екен. «Жас азамат» газе-пнде басылган Магжаннын «Fазизага» деген еленш Торсан уШнде окыгам. Сол Газиза осы боп шыкты. Бул уйде Маруся атгы кызметкер казак-орыс эйел1 турады екен, жас шамасы сол кезде жиырмаларда, бшк сымбатгы денел1, KimipeK суду бета, желкесшен туйетш узын алтын шашты, кешрек кеплд1р кездь кыр мурынды, ете керкем эйел. Fазизбай меж квжлд: кескшмен карсы алды. Онын сездер1 татарша мен казакшанын аралагынан шыгады екен. Bip сезд1’н езш сол сотге кейде казакшылап, кейде татаршалап айтып ж1беред1, мысалы, «icri башлайык» деп турып, «iiiiHi бастайык» деп немесе «ichi баслайык» деп шатастыра сейлейдь.. —«Кош келдщ!» деп карсы алган ол меж эп-сетге барлык шаруасымен таныстырып шыкты. Онын eKi малы бар екен: 6ipeyi —6eai кайкандау аргымак карагер бие, аты Люкс; ешн 6ipi - 6ip мужз1 жогары, 6ip Myfii3i темен караган, шолак куйрык таргыл сиыр. Олардан баска, бул корада 6ip жак кулагы мен шекес1 гана кара, енге денеа ак кэршеу ит бар. Ол меж алгаш кергенде шабаланып урд! де, кораны аралап шыкканша yfiip боп алды. Аты Бопсик. Iini бос турган 6ip сарайга, Газизбайдын айтуынша, кыска карай саудамен жиналатын тершер ужлед!... Базизбайдын мшез1 кызык екен. Дыбдырлап асыгыс сейлейтж ол шаруа жайын маган аз уакытта айтып болды. Сонша ашык с еад н 1шшде маган тек кана кемесю болганы, Еазизбайдын 6ip сэтге: - Малай, атка мшгэн Kiuii олай да юурэлер, былай да юрелер, андайына сакбуларга кирэк, айтмаска кирэк, 6ip к1мгэ д а ,- дедк «О не сез?»- деп ойлап калдым да, жата-жастана бшермш деп, сурагам жок. Бастапкы кундер1 бул уйдщ жумысы маган оншалык ауыр болган жок. Тан бшне турам да, сиырды кора iiuiHaeri кудыктан 83

суарып, шеп салам. Одан кешн шанага атты жепп, Ерпстен муз алып кантам. Одан келе кораны тазапаймын. Бунын 6api онай. Тек. 6ip гана киыны - Fазизанын сабагы да, менщ сабагым да танертснп тогызда басталады. Алые жердеп гимназияга Fазиза атпен гана барады. Мен кошева шанага атты жегем де. Газизаны мезгшнде окуына апарып тастап, кайтып кеп атты догарып, отка койып, сабакка содан кешн гана барам. Ол арада алгашкы 6ip сабак етш кетедг Окудан Fазиза да, мен де кеиш сагаттортгге шыгамыз. BipaK Fазиза жаяу кайтпайды. Оны ат ж епп алып кайту керек. Сондыктан мен сонгы 6ip сабакты тастаймын да, уйге кеп ат жепп, Fазизаны алып кайтам. Калган сабагымды конспект жазып алган жолдастарымнан Kemipin, тунде окып коям. Yмытпасам, курста 6i3re бершетш сабактардынсаны он: казак тип, орыс тип, география, есеп, жаратылыс, педагогика,тарих, шн сабагы, эн-куй (пение), гимнастика. БулардынimiHeHэн-куйш гана орыс MyraniMi окыгады, езгелерш казактар окытады. Магжаннын окытатындары: казак тип, педагогика, тарих жэне дш сабагы. Сонгы сабак, намаз шартгарын уйренгеннен кешн, класта Магжанга уйып намаз окумен аякталып журш. Тарихтан онын окьггатыны - есюдау1р. Еналгаш 6i3 Египетпн, одан кешн Гректщ, одан кешн Римнщ тарихын етпк. Бул сабактардын казакша конспектшерш жазганда, мен Магжаннын хатшысы сиякты боп алдым: кешю уакытгарда ол м е т оз комнатаемна шакырып алады да,диванга кисайып жатьш, орысша ш татагытекст! маган казакша диктовать етедг Мен онын айткандарын араб apinTepiMeH жазып отырамын жане тез жазам. Онын окушылар>га «Kemipin алындар» деп берет1н KOHcneKTici осы мен жазгандар. Сол кыста мен диктовкамен CKi-уш калын ютапты жазып шыккан сияктымын. Онын маган пайдасы да болды, мен тарих сабагын ете жаксы бтетзидершн катарында журшм. Мактанганым емес,азге сабактан да жаман болган жокпын. Сол кыста сабак атаулынын орыс тш мен гимнастакадан баскасын ылги «беепк баллга» берфм. Егер оку осылай бара берсе, менщ кен1л!мде em6ip мудде болатынтур1 жок. Сабакка да, жумыскада улгерем. BipaKмаган бул «рахатгы» алдене «куш» кепешгендей-ак, кыс ортасы ауа берекем кете бастады. Кырсык Магжаннын маган квзкарасы бузылудан бастадды. MeHiH елен жазатынымды Кдзидан ест1ген ол, Еазизбай yftiHe барганнан аз кун кешн, онаша кенес1п отырып, aaenai кайда жэне калай жазып журген!мд( сурап алды да: - Кане, экел влен жазып журген к1нешкенд(, окып квреш к!- дед1. 84

Менде жалгыз гана кшешке болушы eai, ол —6i3ZUH елде ауылнай болган Меипктщ туншк басынан казыналык шыгын жинаганда беретш квитанциясынын xy6ipi: калындыгы ею елщей, сол жак бетлнде таспен басылган жене колдан жазылган распискалар, он жак бел ак, кагаздары аса сапалы жене калын, сырты калын катырмамен тысталган, Ty6i калын шуберек, жал- пактыгы дептердщ жартысынан аз-ак артык, узындыгы eKi двп- тердей. М ен т елен жазатынымды керген жене Ke6iH окытып Kepin унаткан Меплк: «Будан былай осыган жазып жур»,-деп бул кшешкеж сыйга берген. Хат бшгеннен бастап, Омбыга келгенге дейш мен жазган елендердщ 6epi осы кшешкенщ iiuiHue. Осы кшешкеш мен Магжанга ез белмемдеп жуырда сатып алган юшкене кобдишамнан алып кедшм, ол оки бастады. MeHiHелендер1м уш жуйеге белшедй6ipi —бозбала кез1мде кыздарга шыгарган елендер1м жене ерюмдермен айтыстарым. Бул елендер1мд1 окып шыккан Магжан «жаксы екен» деп мактады. Екшил жуйел1 елендерде мен ауылдагы кедейлер мен жал- шылардын байлардан керетш корлыгын кеб1рек жазган екем. Олардынкепшшпн: «СургылтeMipai сипатгап кереп не?»—деп, Магжан унатпады.. YniinLui жуйел1 елендер1м ауылдан шыгып К,ызылжарга, одан Омбыга келгенде керген-61лгендер1мд1 сипатгайтын едь Бул елендерд1 басынан унашаган кезбен окыган Магжан, тугел карап шыкканнан кейш, езше езк - Карай гер, кайда беггеуш!- деп 6ip койды да: - Орыс едебиетш окимысын сен?—деп сурады. - Ж ок,- дед1м мен. - Неге?- дед1 ол. - Хатын да бщмеймш, тш н де б1лмейм!н. - Мен ceHi Максим ГорькиШн окыган екен деп ойлагам. - Ол KiM? - Еспген жоксын ба? - Жок. - Э-е... - О не кылган Kici?—дед1м мен, кенш беле гап... - Орыстын 6 ip жазушысы, ылги босяктардын eMipiH жазатын. - Босяк деген юмдер? - Сен сиякты кунш кере алмай, кангырып жургендер!.. - Не дейаз?!—дедом мен орнымнан уша турып, мына сезд1 езше корлау кергендей, намыстанып к е т т ,- кангырып кайда бардым мен?.. 85

Teri, TyciM бузылып кеткен болу кер е к , Meni тиыштан- дыргысы келгендей, Магжан STipiK жымиды да: - Оган неге намыстандын? Богауызы жок сез онын, казак- тын «жок-жпж» деген ce3i сиякгы. Жокшылык Kepin жургенщ eiipiK пе? - BipaK мен ешюмнен ел1 кайыр сураган жокпын. - Горькийдщ геройлары да кайыр сурамайды, олар да ездершше Kicire кеудесш бастырмайтын текаппарлар...—дед1 Магжан тагы да кулген боп. - Слзден мен меш баскамен влшеп емес, вз1ммен влшеп багалауынызды етшем!—дед1м мен. - Солай м а?!- деп Магжан кездерш жогары 6ip тенкерт койды да:—Мен саган акыл б ерейт, бала,- дед!. - Айтыныз!—дешм мен. - Турасын айтканда, бул елендеpin каз1р жасап отырган ук(метп туп-тура жамандау... - Неге?!- дед^м м ен,- Уюмет туралы 6ip ауыз да сез жок кой мунда? - Ол кулык болмайды. CeHiH елендерще Караганда, ауылда да жаман, калада да жаман, тем1р жолда да жаман, сонда, «жаксы» не? - Ж ок жаксыны калай сипаттаймыз?—дед1м мен... - Бул сез!нн1н аты не екен1н б1лесщ бе? - Не? - «Кон-тр-р-ре-вол-лю-ция!..» TyciHeMicin бул созге? - Тусшем! - Дурью па мен1н свз!м? «Бурые» деуге бата алмай: - TyciHeM, Мэке, сез1н1зге,—дед1м мен,—саяси сез гой ол, «революцияга карсы» деген сез гой. Не юте,щм мен революцияга карсы боп? Em6ip уюмет туралы 6ip ауыз сез де жок кой мунда? Бул кергещи керген калпында гана айту гой?.. - Кергенш н 6epiH керд1м дей беруге болмайды,- дед1 Магжан,—казактын «Керд1м деген кеп сез, кермед1мдеген 6ip- ак сез» деген макалын ecrin пе ен? - Естгщм. - «Ундемеген уйдей пэледен кутылады» деген макалын ше? - Естшм. - «Тек журсен, ток журес1н» деген макалын ше? - Оны да естинм. - EcTiceH, аузынды басып, тек жур! «Тышкан iHre Kipe ал­ май журш, куйрыгына калжуыр байпайды» дегендей, саган саясат не керек? 86

- Кайда ол саясатым? - Бул влендертнш 6epi барып турган саясат. Жаным ашып айтам: б1р!ншщен, бул еленде^нш менен баска жан адамга керсетпе!.. Керген 6ipey-M ipey уюмегпн кулагына шалдырды бар гой,— мурдем кетесш , к езш абактыда жылтырайды, еипамнш кезше туспеу упйн, бул влендер1нд1 жагып ж1бер!.. - Кш еш кедеп взге елендер1мд1 кайтем ?- дед1м мен куланган боп. - Оларды Kemipin а л ,- atm Магжан, м е н т кулануымды ангармагандай,- екшип айтарым мундай вленш жазуга ешн вуестенбе!.. - Не керсек те ундемейм1з бе сонда? - Кайымдаспа с е н !- дед1 М агжан, буйыра свйлеген дауыспен,- пайдалы сезд1 ук. - 9лен жазба д ейаз бе сонда? - Жаз, 6ipaK ©TiMai влети жаз!.. - Кандай влен eriMfli болады? - Мысалы, махаббат туралы влен. Кандай жаксы ондай елендерщ!.. Сондайларды квп жазу керек!.. - Ондай влен жазу уилн, б1реулерд1 сую керек кой? - Суйсен, с у й !- дед1 М агжан, MeHiH C63iMfli к ы зы к квргендей сакылдай кулш.—Юм токтатады ceHi? - Ойынды коя турайык,—дед1 Магжан кулкюш тез тыйып, салмакты дауыспен,—махаббат эрюмнщ жеке басынын ici. Квптщ ici де бар. Мысалы, б1здщ казак халкы революциядан бурын корлыкта келген eai. Революциядан кейш казак бос- тандык алып, езше твуелд1 «Алашорда» атты отау TiKTi. 03ipre ол отаудын алдында малы, ушнде жасауы жогы рас. BipaKоган «Алаш» айыпты емес, заман айыпты... «Кай заман?» деп кала жаздап, мен ушмш euiipe койдым. Манадан берп кылыгына Караганда, егер мен «Алашорданын» сорлылыгы туралы керген-бтгетмд! айтсам, «Туратебелесер, вйтпесе, абактыга вз колынан апарып салар»,- деп ойладым, сондыктан не айтса да ундемей тындауга беюншм. - BipaK бул заман булай тунерш тура бермейдц—дед) Маг­ жан,- бупн болмаганмен, ертентузеледк Алаштын тшеп сонда кабылданады, сонда гана ол вз котырын e3i каситын ел болады... Одан epi Магжан «Алаш» автономиясынын еркендеу! туралы влдене 6ip киялдарын айтып кетп... Бул свздердш 6ipeyiHe де мен косылмай, yHci3 тунжырап тындадым да отырдым. - Мше, шын казакпын деген акын осылар туралы жазу керек!- деп 6hipai ол ce3iH. 87

Менщ угымымда, ез жанынды тербетпеген персе туралы жазуга болмайды. Ендеше, eiu6ip кмлыгымен жанымды тушыт- паган Алашорданы мен калай мактайммн, сондыктан Магжанга карсы сез айтпаганмен, iiuiMHeH: «Оттай бер, мактасан, езщ макта, жаксылыгын кермей, мен оны мактай алмаспын*,- деп койдым. «Осынын e3i калай жазады екен?»- деген оймен, менщ Магжан елендер1мен таныскым келдь Мешн бул eriнiшiмд1 ол карсы апып, баспага жарияламаган елендерщщ ешкайсысын менен жасырган жок, ара-тура маган ез елендерш де окып коя- ды. Ол махаббат туралы кеп жазады екен, ондай eaenaepi маган унайды, ал саяси темага жазган елендер1 унамайды, ейткеж олар Колчак пен Алашорданы мактауга арналады, ондай елендерщ окыганда, сыртка сыр бермегенмен, iurrett тыжырынып коям. Bip кун1 кешке, межменен онаша шай imin отырып, Магжан «Жауынгер жыры» деген еленш окыды да, nixip сурады. вленнщ мазмуны —казакка Колчакты макгау, Советке карсы куреске шакыру. Екеу1м13 осы такырыпта айтысып калдык: Колчакты ол мактады, мен жамандадым. Кызба-кызга Tycin кепп, мен Алашорданын сорлылыгын да айтып койыппын. Магжан оган капы ашуланды да, бел-кушке сап: —Догар бул ойынды!., Егердогармасан, курста 6ip кун де тур- майсын. Жай кутылсан жарайды, оданда жаманын кересщ!-де,щ. Мен коркып кетом де, ондай сезд1 кайталамауга «уеде» бершм. Содан кешн Магжан маган елендерщ керсетпейтж де болды, бурынгыдай жылы ушырамайтын да болды. «Жут жетз агайынды» дегендей, «кырсыкка кырсык» уштаса тусп. Bip зор кырсык — какаган кыс. Ж ана жылдын басына шейш конырсып, май тонгысыз жылы боп турган ауа райы кыс ортасы ауа кагынды. Тер1скейге шыгып катайып алган жел беттн ол жакган буруды мулдем койды. Кун сайын тепеп кар жауып, алай-дулей бораннан кез ашылмайды. Газизбайдын кен ауласына тускен карды куремей^н десем, тау-тау боп уй1лген курттк кора тупл, yftai де кем1п кететзн. Карды олай басын- дырмау ymiH, тан карангысынан туру керек те, сабакка дей1н шаналап тасып далага тегу керек. Сабактан орала тагы да сол жумыска Kipicin, калжыраганша журу керек. Сонда да жота- жота боп уй1лген курт1ктерд1н муртын сындыруга 6ip Kici мен 6ip аттупл, ондаган Kici мен ондаган аттын шамасы келер емес... Кдрын алып боддым деген жер1не уйьггки соккан боран еп-сетге тагы да толдырады да тастайды... Бул 6ip кырсык... EKiHmi кырсык —Газизбайдын езь Онын ейел1 Фатима бул кезде елген. Эйелшщ Kyfiiri ме элде ежелг1 дагдысы ма, куншз

сауда-саттык жумысымен журетш ол, кешке атгы жекмзш алады да, алдына меш MiHri3in сейшге шыгады. Ат дегежм1з жо- гарыда этаптан Люкс. Ол - осы каладагы атакка шыккан eKi желrim жылкынын 6ipeyi, eKiHuuici —Вихрь аталатын аргымак кок айгыр. Ол кезде Омбыда тун мезплшде улкен кешеш бой- лап, атгардын желюш салыстыру адет1 бар екен. Осы жарыска тускен Люкс пен Вихрь езге талай *рсэктардын (рысак) ешкай- сысын манайлатпайды, eKeyi езара алма-кезек озып журедь Люкскетжшщцеу гана, артына 6ip Kici, алдына 6ip Kici сия- тын жетеп узын шана жепледь Жарыстыналгашкы кундераде божыны Газизбайдынез1 устап журдь Атты катгы не орта сая- быр желпзер уакытга колга кие коятын божынын туйшшектер1 бар. Люкс басын негурлым катгы тартсан, согурлым екшндей желедг Акырын тартсан, айдасан да шокактап желе алмайды. Егер cipecTipe тартсан, uirepi созган eKi колынды, карынды талдыра cipecripin, дедектеп ушады да отырады. Ол кездеп ушкырлыгы тымыктан жел тургызып, кез жасынды парлатып ж1бередг.. Атгын божысын осылай устауды уйретш алганнан кешн, Fазизбай кызба-кыз басталганда бар даусымен «ha-и-и- ит!» деп акырып калады. Люксты 6ipa3 жарыстырып, тун ортасы ауган кезде, Fазизбай «Алтын мужз» («Золотой рог») аталатын ресторанга барады да, тамак жэне арак шедй Кейде узакотырып калады... Ол шыкканша мен Люксты ерсш-карсылы аяндатып, «агаш кудайдай» какиям да журем. Кейде аяз кысып, муздап та кетем, 6eTiM, аяк-кодцарым да домбыгады, 6ipaK амал канша!.. Keft6ip кундер1 рестораннан елердей мае боп шыккан Fa- зизбайды ресторан адамдары шанага суйреп экеп MiHri3efli... Ал кей Kyaaepi ол, рестораннан кызып алганнан кешн, айдап отырып «Кызыл шамга» барады. Калада эйелдерд!н арын сата- тын осындай «уй» болатын сумдыкты мен Fазизбайдын жур!- сшен гана 6iflfliM... Fазизбай ол «уйге» кейде кеп, кейде аз аял- дайды, 6ipaK еш уакытта конып калмайды... Онын осындай «серуендеушен» кейде 6i3 тан бозара кайтамыз... YmiHmi кырсык - Fазиза. Маган алгашкы кезде момындау, уялшактау кер1нген бул жас кыз KeftiH, acipece aKeci Омбьшан жолаушылап кеткен кездерде, байкасам, ж!пттерге yftip. Онын acipece кумартатыны Магжаннын: «Айтпакшы, касымызда бар гой граф1, Отыр гой суду муртын сылап, бурап. ' Ka3ip боп пенсияда бул KiciniH KiM екси;пк

Сулудын 6i3 бшмейтш сыры болса, Алайык б!разырак содан сурап»,- деп жане сол еленде: Графтай адал кещл адам сирек, Айта ма сулуга ол сезд1 туйреп,— деп сыкактанкырай ален шыгаратын ж т т т Казактынаталыкты 6ip байынын мырзасы боп аскен бул ж т т : «Елдсн шыгып Омбыга келгеннен сон, Кумар боп кетеруге граф атын»,— езш унем1 казактан шыккан аксуйек карсету эрекеттнде журе- дг Орысша гимназия 6iripin, Ауылшаруашылык институтына тускен ол, неге екечш юм бьпсш, кавказ модылы гып офицерше кшнедь 03i кияпапы каркем де ж т т , онын устше барьш турган джентельмен api танцор. Графтын осы сипатгары тартады гой деймш, Fазизаныц оган гашыктыгы Онегинге гашык болган Татьяна сиякты. Fазиза да Татьяна кусап талай тундерд1 тэтп киялмен атк1зеттн сиякты, онысы графка мен аркылы ж1беретш хаттарынан KepiHefli. Орысшаны шала б1лген мен, конвертке жауып берген хатгы ашам да, орысша суду почеркпен жазылган сездерд1 тугел укпаганмен, жобасын ангарам... Графтан кайтатын жауапты да сейтем... Кейде жауаптасудын аягы Люкспен тунде серуендеуге шыгуына согады... Бул, ерине, Газизбайдын уйде жок кезь.. Олар да Люксты 6ipa3 жарыска салады да, «Алтын муй1зге» келедк.. Граф пен Fазизанын бул суй1спенппл1к карым-катынастары маган кызык KepiHeai де, араларында хат тасуга да, серуенге шыгуга да ержбеймш. Meni кинайтын бул емес, Магжаннын кыспагы. Сез элпет1не Караганда, ол да Fазизага гашык сиякты. Teri, онын ойы —осы 6ip «балапанды» колында ocipin, бо- лашакта бакыт кусы гып устамак. Сондай мепелеп журген1н граф сиякты элдеюм кагып кетсе, оган, ерине, батады... Шы- нында да солай. Ол граф пен Fазиза арасында махаббат барын сезед1 де: «Не б1лесш?»- деп мен! кинайды... Газиза: «Магжан агайга сезд!рме!»—деп буйырады... Ек! оттын ортасында кебеп боп мен журем... Кейде Магжан шынымды ер!кс!зайткызады... Бунын арты «Тастаган шокпар сорлыга тиед1ге» сога ма деп коркам... 90

TepTimui кырсык - Маруся. Газизбайдын уйше тура келе байкасам, бул суду келшшекпен Магжан кешлдес. «Жалшыга да жалшы керек» дегендей, Магжанга бауыр басып алган Маруся бул уйдщ отын жагу, кулш тегу, суын екелу, Tin-ri, уйш жуу сиякты кызметкер ейелшн мойнындагы жумыстардын б о р т маган артпакшы болады, менщоган кенпм келмейдн.. Осыдан Маруся екеу1м1здщ арамызда кырги-кабактык бастапады... Bi3 бет1М13 ашыла келе, 6ip-6ipiMi3fli «собака», «сука» деген сиякты турпайы сездермен де тплдеуге айналдык. Оган мен кын- жыла коймас ем, егер Марусямен екеу1м1здщ арамызга Магжан араласпаса... T eri, Маруся шагыстырады гой деймш, мен Мару­ сямен араздасканнан кешн, Магжан кун санап тйгп салкындай бастады. Байкаймын: жур1с-турысымнын, кылыгымнын Ko6iii унатпайды, байланыса беред!, кейде урсарманга дейш барып, катан сездер айтады... Марусямен араздасканга дейш керетш рахатымнын 6ipeyi тунде кызметтен кайткан Магжанмен 6ipre отырып шай im y едь Марусямен араздасканнан кейш, бул Terri шайдан мен айрылдым. Мундай жагдайда, Газизбайдын ушнде туруга, врине, болмайды. Не icTey керек? KiMre акылдасу керек?.. Курста межмен кежлдестеу уш ж т т болушы едп 6ipeyi - менен жетнсепз жас улкен, шыккан теп Еюбастуз шахтасынын жумыскерн кейш Караганды enaipicinae тау-кеншщ инженер! болып журш, сонгы кезде сыркаты аркылы пенсияга шыккан карт коммунист Балабек Кундакбаев; екшииа —Негметолла Нургалиевдейтш татар ж !г т, 6ipaKказак арасында оскещцктен, казакша таза сейлейдй каз1рхалыкка енбеп анген карт мугал1м; yiuiHiuici - Дормен Алин дейтш ж т т . Ол каз1рп Костанай облы- сынын Урицкий ауданынан шыккан адам eai, курстан кайткан- нан кейш мугал1м болды да, 1921 жылдын куз1нде ауырып елд1. Осы уш ж т т к е ауыр хал-жайымды айтып ед1м, оркайсысы ер турл1 акыл берд1. - Сен елек жазып журсщ гой,- дед1 Негметолла,- осы хал- дер1нд1 баяндап елен жазып окел. Б1з курсантгардын арасына окытайык та, саган каражат жинап берей1к. Menin олендер жинагымнын 1936 жылы б1р1нш1томындагы «Зарыгу» атты елен сонда жазылып, курсантгар арасында окыл- ды. Одан журек жалгарлык еш нэрсе жинала коймады. Ол сатс1зд1кке катты кей1ген Дормен маган елге кайтып кетуд1 усынып ед1: —Болмайды ол,—дед1 Балабек.- Не киыншылыкка болса да шыдап, окуды тастамау керек. Б1з туратын потердш иес1 Жанбыршы онеугунн «Б1зге де кора-копсыны тазалайтын 91

колбала керек»,- деп отыр едй бупн сейлесейн, ризаласса, хабарлайын. Ертейне Балабек «куаныш» хабар екелдг. Жанбыршы риза- ласыпты. Осы жейш айтып Магжаннан улыксат сурап ем, ол: —Басынла айтпадым ба саган, туб!нде бултактар болсан, жолама деп? Саган сенбегенде, Газизбай Kici тауып алатын едг Eaai кыс ортасында кайдан табады? Bipeyfli алдап, такыр музга отыргызады деген осы. Егер булай кететш болсан, онда б1ржола курстан да кет!—деп жатты да кейдг —О з окыган азаматсыз,—дед1м мен Магжанга,—оган коса акынсыз. Мен1нде эдебиетке талабым барын б йейз. Сондык- тан маган мунша мейршшз болманыз. Бул уйден кетуге руксат еттщз. Окудан шыгарманыз! Акыры, Магжанды кеншрш, Жанбыршынын уйне кедшм. Жанбыршы деген усак кана саудасы бар, жасы алпыстарды ал- кымдаган, сары бурыл сакадды Kici екен, эйел: (атын умытгым) отыздар шамасында гана. Fайныш атты со кезде он ей , он ушке келген гимназияда окитын керкемше жалгыз кызы бар. Fазизбаймен салыстырганда, Жанбыршы уйнщ жумысы аддекайда жегид боп шыкты. Онын карамагында жалгыз гана сныр бар. Туратын у й Жексембай дейтш атакты миллионердщ корасындагы флигель. Барак сияктандырып шубалта салган бул флигельде элденеше семья турады. Кора iuiiH олар башсе кел- генде, Жанбыршыга алаканнын аясындай гана жер тиед1, оны тазалау маган тук те емес. Суды алыстан экелмейм1з, кудык кора- нын iiuiHae... Бул уйшн тамагы да ток, <<api отыр, 6epi отыры» да жок... Эйел1 жас болганмен, кылтын-сылтынсыз нысапты адам. Жанбыршы yfiinae сабакбурынгыдан влдекайаа Keniaai вгп. Мунда оку ушш канша уакыт керек кылсан да бар. Жане мунда MeHiH курстас cepiKTepiM турады да, сабакты 6epiMi3 жиналып пысыктагандыктан, конымы кушейе тусть Мен enai курстагы эн-куй жене вдебиет уй1рмелер1не жазы- лып, уздйФз катынасатын болдым, театрга журе бастадым. Тек кана корланатыным - KimiaepiM. Елден не ки(ммен келген1м белпл1. Ёазизбай тозыгы жеткен KOCTiOMiH6epin efli, шыгып кет- ■пндеп epericin, алып калды. Жанбыршы yftine келе, арзан кол ecKi камзол шалбарды арен курастырдым, Дэрмен жамау KipreH пальтосын 6epfli. Кожайыным барахолкадан солдатгын кенетоз квйлек-дамбалын эперд(. Аягымда Магжан берген жамаулы бэтенке. Бар KHiMiMосы... Курсантгар iminfleенсорлы KHiHeTiH менмш, 6ipaK оган амал канша!.. Oai ecinae, ecKi как шугадан тт л ге н шалбардын элденеше ceruiin TiriflreH ауын курастыра алмай, онаша 6ip бвлмеде азаптанып отыр ем, Fайныш кеп eciK какты да: 92

- Сэбит агай, С13Д1 6ip туысканыныз i3aen келдь тыста шакырып тур,—деш. Шалбарды икемге келт!ре алмай, туысыма сагатган артык уакыт керше алмаганым той. MeHi кутш шыдамынан айрыл- ган туысымнын. 03i келдк Ол Ka3ipri философия гылымынын MyraniMi Умгт Балкашев екен. Мен оны бурын ecxireHде, бинен де жокпын. Сурастыра келсем, руы б1здщ Керейдщ iiuiaae Шагалак екен. Сонгы ею жылда Троицк! каласында «Вазифа» атты татар медресесшде окиды екен. Жуырда окулары жа- былып, Омбыга оку ние-пмен к е тз. Онынайтуынша, ар жактан Кызыл Армия Орал тауына Kipin калган да, Колчак уймете Оралга манайлас калалардын бэрш деп оку орындарын тараткан. «Вазифада» окушыларга белгш Баймагамбет 1зтелинде бар. Ол жолда Петухово станциясынан тусште де, елше KeTinTi. YMiT мен1 Баймагамбетген алган адреаммен тауыпты. Ол eKeyiMi3 хат жазысып туратынбыз. «Курметте С абит,- деп жазыпты Бай­ магамбет YMirreH ж1берген запискасында,- киыншылыкпен окып жургеншнш 6apiH жазган хатьщнан б!лем гой. М умюндт болганша, окудан айрылмау керек. Казакта макал бар гой «Са- быртуб1 сэры алтын, саргайган жетер муратка, сабырсыз калар уятка» деген. Сенщде саргайып куткен жаксылыгын кеп узамай KepiHep. 03reciH YMirreH сурарсын». YMiTKe: «Бул не сез?»- десем: - Кызылдардын 6epi беттен келе жатканын жумбактап айтканы да. Совет уюмете орнаса, кезшнщ ашьшатыны рас,- дейдь Бул кезде де сезге саран YMiT—ол кезде де саран- Кызылдар жайын шукшия сураганыма ол желпендемей, e3iHe тэуелд1 жымыскы кулыгына сап: - Не боларын турмыстьщ e3i керсетпей ме, несже асыгасын,- дейд1. Мен анкылдактык дагдыммен, Колчак пен Алашордадан кудер узгендтиад айтсам: - Асыкпа,—дейщ YMiT конкак узын мурнын тартып, кою касын кимылдатып койып,—кыркына шыдаган сон, кырык 6ipiHe де шьша!.. YmIt окуга орналаса алмай, елше кайтып кетп. Мен калып койдым. Колым бос кезде мен баягы БексеШт извозщик пен тем!ржолшы Кадырдын уйлерше барып журем. Олар маган, «Болса, асын, болмаса, тусш бередЬ> дегендей, туыскандык шырай керсетедь 93

>Кэшр-аЙа Колчак ушметт Россиялагы революцияга карсы куштердщ iiiiinjie взш ен бас куш к о р т, 1919 жылдын. басында Москвага шабуыл жасауга жиналганы тарихи документтерден мел1м. Бул жиналудын каркыны Колчак уюметшщ орталыгы болган Омбыда ерекше байкалды. У ш метпн т!л1 «Заря» газетшщ хабарына Караганда, Совет уюметш Кавказ жактан да, Украина жактан да, Солтуст1к жактан да Антантанын жврдем1мен Ак армиялар кысып келедц енд1 Ci6ip жактан мыкты 6ip шабуыл жасалса, Совет уюмет! б1ржола туншыкпак. Осы эрекетп жузеге асыру уш1н Колчак уюмеи каражат жинау жежнде де, эскер жинау жвн1нде де буйрык успне буйрык 6epin жатады. Бул буйрыктарда Колчак «Верховный правитель и верховный главнокомандующий всеми сухопутными и морскими вооруженными силами России» деп кол кояды. Колчак газеттерш щ кикуынан Алашорда газеттер1 де калыспайды. «Сарыарка» газет1н1н хабарлауынша, Батые Казакстанда «Ойыл полкы» деген атпен курылган, Торгайда, Семейде жене Жетшуда курылган Алашорда ескери бел1мшелер1 де «Большевиктерд1 кырып жатыр». Газет, ecipece, Жепсу жакта большевиктермен согысып журген «Торыала атгы Алаш полкы» дегенш ерекше мактайды... Бунын боска кешру екен1н кешеде к1м кер1нген айтып журед1... Колчак туралы да журттын сез1 солай. «Егер,- десед1 олар,- Колчактын бел соншалык жур1п турса, тынысы осынша неге тарылады?.. Алым-салыктан елге дем алдырмайтын бодцы гой бул!.. Эк1мдер1 де кол куш жумсап, елд1 кырып барады... Куйш турган кымбатшылык мынау!.. Манына жан жолай алар емес... Акшасы кагаздан арзан... Колынан шыгарып жаткан тук буйымы жок... Ен аягы аренкеж де шет мемлекетген апады... Заводы кайда мунын?.. Фабрикасы кайда мунын?.. Осындай туп жок ук1мет бола ма екен?!. Туп жок уюметте куш бола ма?.. Ендеше, мунын «большевиктерд1 кырып жатуы» былшыл... Корерандер, мына алкынуымен ол узакка бара алмайды... Осынык1 —елер алдындагы жан ашуы!..» Р еволю цияга карсы К олчакты н асыранды ит1ндей шеу1лдегенмен, Алашорда «уюмел» материалдык жагынан да, аскер беруден де Колчаккз айта каларлыктай жердем керсете алган жок. Мысалы, еткен кузде Кдзи Торсанов Колчак ар- миясына казак ел1нен ат жинауга шыккан екен. Сол сапарынан ол сетаздшпен кайтып, б1рен-саран байдар гана берген жуз шакты аггын басын арен курастырган. Оларды айдап экелуге 94

уялып, базарларга саткан да, Колчак уюметше акшасын гана акеп берген. Халыктын ерюне салса жарымайтынын керген Колчак ук1мет1 enai кол кушке сап, зорлыкпен талап алып жатыр... Колчак уммел Москвага карай шабуыл жасауга жиналган кезде, Омбыдагы Алашорда адамдары Колчак армиясынын пайдасына жэрдем жинау максатымен сауык кешш жасау мэселесш кетердь Алгашкы уйымдастыру жиналысы каладагы «Учительская семинария» аталатын мектептщ клубында отп. Жиналыска Алашорданын баскарушы кызметкерлерк орта жене жогары мектептерде окитын жастар катынасты,б1здщ курстан да 6ipa3 адамдар барды, барлыгы eKi жуздей Kici. Жиналыста баяндама жасаушы жалпы саяси халш айта кеп, Колчак уюметшщболашагын зорайта Kepcerri де, сезшщаягын: —Колчак армиясы кызылдарды,эрине, жецедь Алдагы жаз- гадейш Москва алынады. Содан кейш Учредительское собрание ашылады. Bia Алаш антономиясын жариялаймыз. Ендеше, Колчак уюметшщбольшевиктерге карсы бул шабуьшына мум- Kinairi бар барлык жардемд1 аямауымыз керек. Бупнп талкы- латалы отырган «сауык кепи» Алашорда азаматтарынын Колчакка беретш жврдем1н1ц 6ip T y p i,- деп 6m pfli. Сауык кеш1 калай етуд1н планын алашордашылдардын eKiHmi 6ipeyi баяндап шыкты. Онын айтуынша, бул жонде колданылатын шаралар темендеплер: 1. Bip шел Семей, 6ip ш ел Орынбордан бастап артислкке 6ей1М1 бар алаш жастарыньщ 6epi жиналады да, Омбынын театрында казакша спектакль кояды. Спектакльд1н билеттер1 кымбат багамен арнаулы кшшерге тугел сатылу керек. 2. Спектакль уакытында театрдабуфет уйымдасады. Ол ушш фойен1н 1ш1нде казакша костар тшледк эр коска казакша ки1н- ген сулу кыз-келшшектер отырып, ашы-тущы курт, куйрык- бауыр, казы-карта, коспа-жент, тагы сол сиякты казакша тамак- тарды сатады. Булардын 6api кун бурын каладагы жэне ауылдагы казак байларынан жиналып даярланады. 3. Сауык кепи кун1 антракт уакыттарында фойеде аме­ риканский аукцион болып, онда алтын, кумю сиякты кымбат металдардан немесе кымбат тастардан жасалган б1лез1к, жуз1к, сакина, сырга, алка, пышак, касык, вилка, табакерка сиякты кымбат затгар бэсекемен сатылады. Ол заттар кун бурын казак байларынан жиналады. 4. Сауык кешше байланысты Акмола мен Семей облыс- тарына карайтын казак болыстарына арнаулы к1с1лер шыгады да, казак байларынан жылу жинап экелед1. 95

5. С пектакльден жиналган т у а м ж н б е р 1 тугел1мен Колчак тын казынасына туседь Бул ж ум ы старды н 6epiH баскаруга А лаш орданы ц баска- рушы адамдарынан комиссия сайланлы. Ж огарыда аталган бес жуйел1 жумы сты н эркайсы сы н баскаруга комиссиялар курылды. Кази Торсанов спектакль кунш щ тврпбш баскаратын комиссиянын бастыгы болды. - Б а л а ,- дед1 маган Казн 6ip ку ш п втерш е б ар га н д а ,- саган телн алатын акш а таптым. - Кандай?.. Вешалка дегенш бшесщ гой сен? - Кш м ию ли бе? - И е, сол. Спектакль куш , касына 6ipep бала косып, с е т веш алка ж ум ы сы н баскаруга койды м . С аган одан к еп пайда туседг Кш мдерщ калай апып, калай б е р у д т жобасын сендерге маман адам туЫшпредк оны орындау киын емес. Спектакль 6i-rin, ж уртка KHiMiH ул есп р ш бергенде «за охрану» десен, саган акша бередк.. К а зн мен1 осы ган кен ш рдк О ны н ойы нш а, «за охранудан» коп акша жиналуга тшсп. Ш ам асы ай жары м к езнщ е к ом иссия iciHiH корытындысы турады жиналыс шакырылды. - «У йдеп к еш лд! базардагы н ары к бузады» деген,—деуден бастады к ом иссия бастыгы с е з ш . - Bi3 ой лаганны н ешкайсысы да кешлдегщей боп шыкпай отыр. Ж оспар бойынша, елге жылу ж и н ауга ш ы кканд ар е н кем ш де 6ip мындай мал экелуге THicri efli, ж иналганы елу ш акты к ойды н, жиы рма ш акты сиырдын стагы 1. О лардан баска жиналгандары , кой ы , emKici, ж ылкысы, сиы ры б ар, eKi ж уз ш акты м алды н Tepici... одан баска кырык- елу карындай май бар... Буларды ж эрдем деп ук1метке корсетуд1нвз1 уят,—деп кеййи б а я н д а м а ш ы ,- нел1ктен бул? К едей лерге кы зы лды н келген1 ж ак сы . Ал б ай л арга не б олган ? T ipm ifliri К о л ч ак ук1метзне байланысты екен1н неге укпаган олар?! О йы ны ма, ш ыны ма, к ы лж акбастау 6ipey: - О ны н нес1не танданасыз? М арксистер айтпай ма: «Же- ке ш аруалар, ecipece бурж уалар, антагонист келед1, басы 6ipiKneRai»,—деп?.. Сол емес пе о с ы ? ..- деп кул1марей бе- p in ед1... - Сондай да ойын бола ма екен?.. Кою керек орынсыз к ы лж акты !—деп баяндам аш ы к е й т тастады... 1Кыстыгун! сойып катырган малдын тутас neneci. %

С ез каладан жэрдем жинаушы комиссиянын бастыгына бериш . Трибунага ол колына кампиган 6ip дорбаны устай шыкты. - ¥заксезд1 мен бшмеймш,—деп бастады о л ,—мен ф актыны гана айтамын. М еж н фактым мынау колымдагы дорба,—деп, дорбасын он колымен жогары карай кетерш. Ж урт кыран-топан кудф. 03 i де 6ipa3 кулш апган баяндамашы:—Аз болсын, коп болсын, каладан жиналганнын барлыгы осы дорбада, ауырлыгы да о с ы ,- деп д орбаны тагы да ж о гар ы KOTepin, сал м ак тап - салмактап койды... - Ойбай-ау, бары сол гана болса, ж еп-ж ещ л г о й ,- десп ерюмдер. Ж урт та, баяндамашы да тагы 6ipa3 кулю ш алды. - Сонымен, кы скасы ,- деф баяндамаш ы,- мен бул дорбаны Фздердщ алдарынызга актарып токпей-ак кояйын. М унын iuiiwie асыл да кеп, ж асы к та коп. Кейб1р затгарды беруш! уялмаганмен, Фздерге керсетуге мен уялап турмын. Кыскасы, бул дорбан ы н imimieri дуние сар ан байды н олген Kepi экеФ не шыгарган пшиа малындай ала-кула. Ж орга, ж у й р т ж о к. BipeH- саран кулынды бие, бузаулы сиы р сияктылары бар, б1рталайы аксак eiHKi, коты р кой сиякты лар... Ж урт тагы да ду кулдг - Азаматгар, буларын не? Ойын деп отырсындар ма буны ?- деп жиы лы с бастыгы Keftin калды. - С оны м ен,— дед1 б аяндам аш ы ,— д о р бан ы а к тар м ай -ак , мелшермен жалпы сомасын айтайын... - Сейт, сейт!—деп ду етп журт. - Сомасын Николай акшасынын багасымен айтайын ба? КеренскийФн бе, болмаса Колчактын ба? - Н иколайды н!- деген дауыстар шыкты кепш1л1ктен. - Ол акш анын кунымен айтсам,-дед1 баяндам аш ы ,- мун- да мын сомны н булына жетсе, жет1п, жетпесе, жетпей-пн гана мулш бар... - Онда тук емес екен гой!.. К алан да енш рмеген екен гой онда!—десп ерк!мдер. - Д е г е н м е н ,- дед1 ж иналы сты б ас к ар у ш ы ,— о л б ерген жэрдемнен бул елдекайда артык. Бул американский аукционмен сатылады гой... - Сол e3i н ем ене?- деген сурау койды 6ipey. - Мен айтайын,—деф баяндамаш ы,—мысалы, кумю сагатты американский аукционмен сатады екем1здежк. Оган орта мел­ ш ермен, мысалы, ж уз сом бага коям ы з да: «К ене, осыдан kim ар ты к б ер е ф ?» -д е п кепш ы1ктен сураймыз. Bipey: «Мен бес сом 97

арты к б ере м »,- леп бес сомы н салады, екш 6ipey: «Он сом аргык б ер е м » ,- леп оны н салады, солайш а, б!реуден 6ipey асырып. акы ры токтаган баганы берген Kici алады. С ол тэртш пен жуз сом ны н сагаты exi-yui ж уз сом Fa eTyi мумкш ... - TyciH iicri,- aeai сурау беруm i,- 6ipaK ж уртгы н булайша кызыгып саудалауы уцпн, кызгылыкты нэрсе керек кой. Ондай н эрсе аз леп турсы з гой ci3? - Кез1нде к ерерФ з оны ... Eaairi сез буфетке азы к жинаушылар кимиссиясынын бастыгына берщщ. Ол аузын толтыра сейледй - Мен жинаган жап-жая да, казы-карта да, курт-май да, коспа-ж ентте 6ip сауы ктупл, элденеше сауык кешше жетедц— дед1 о л .- Ата д е с е т з д е р , кадактап емес, путгап-акатап берейш. - в тп ей т ш нврсен1н кажетт н е ? - дед1 6ipey. - Н еге етпейш ?—дед1 баяндамаш ы. - Мен1н естуймш е,- aeai а н а у ,- спектакльдщ билетш ка- зактын жэне татардын байлары гана алган. Орыстан алушы- лар 61рл1-жарымды рана деседй Татар мен казактын байлары, acipece ауыл казагынын байлары, билеттерд! алуын алатын к ер ш ей де: «Акшасын сенщ кеш лщ уш ш телеп отырмын, эйтпесе, аз1м бара коймаспын»,— дейтш керш едг Kapepci3, б и лет тугел саты лганмен, театр залы н ы н т ен ж арасы нда Kici болмайды. А л болтан Kiciaep, а з ужнде казы -картасы, курт-майы толып турганда, театр imiHe ттгтлген костан жапырактаган тамак сатып алып жей ме? - Уйы мдастыру кер ек кой соны , Tyciwupy кер ек кой ,—л е й жиылыс бастыгы. - С ол уйы мдасты руш ы лар м ен т у й ш й р у п п л е р й н 6ipeyi 03iMi3 гой,—a ea i косарлануш ы ,—б1рактусшбе(ци журт. TyciHce д е TyciHrici келм ейдт.. Соны мен, кы скасы , алаш ордаш ылар колда бармен спектаклы п е п а з б е к болды... Bi3fliH, ярни KHiM ш у и п л е р й н комиссиясы кы зм етш е спек- такльден тер т-б ес -а к кун буры н Kipicri. В еш алка iciHe KaHiri 6ipey 6i3fli О м бы н ы н Д ен каласы н дагы театр уйш е алы п барды да, эдеттеп спектакльге келупллерйн кшмдерш дагдыланган KHiM кабы лдауш ы ларды н калай алы п, калай б еретш ш керсетп . Осы «репетиция» уш -терт кунге созылып, 6i3 де к эт п л е ш п алды к. М еш м ш е, о н да турган ту к ки ы н д ы к к ер ш б ей й : icniMai алып номерлеген оры нга кою, иесш ш колына номер беру, сол номермен иесше кшмш табыс ету оп-онай-аксиякты. Спектакль болаты н KyHi 6i3, кш м inyiamep, езгелерден театрга 6ipep сагат буры н келд1к. Ж у р т ж иналганш а бастыгы м ыз 6i3ai:

- Эй-reyip, ж ш т гер , сак бола Kepinnep, не урлаты п, не ауы - сты ры п ала кврмендер, Tipi м аскара боп ж у р м е й к ,—деп в л е т ­ а л а н сактандырады. MiHe, журтты н алды енш келе бастады... А лгаш кы кймдерд1 бойымыз калтыранкырай кабылдасак, аздан кей н уйренш алып, кймдерд! кабылдап, и елерте номер бергенде, аяк-колымыз жы п-ж ы п етедь.. MiHe, ешп веш алканы н к е г а ш л т толуга да айналды ... К й м беруиплер сирей бастады ... MiHe, енш к й м беру иплер 6 in i... Bipa3 веш алкалар бос тур. Bi3 соларды н иелер1 келер деп кутем1з, эй тп есе, ана ж актагы залда ойнаган духовой о р к ес т р д щ д ан газа оде Mi д ау с ы бо й ды ж е л ш п р ш , KOHiafli KGTepin барады... BiafliH де к е з е к т е с т залга бары п, жиналган журтты Kepin, музыка тындагымыз келедь.. Bip кезде музыка тынды, шу басылды, зал м ен ф ой е ж а к тым- ты рыс бола калды. «Неге б у й т п ? » - деп 6ipeyiMi3fli ж1берш ек, ол 6ipa3flaH к е й н оралды да: - А м ериканский аукц и он н ы й д а, б у ф ет п н де хал1 наш ар екен, нэрселер! женш етпепть.. спектакль басталыпты,—деп кайтты. С пектакльдщ картиналарын 6i3 к езе к т е с т керм ек болдык. Мен1н кезепм спектакльдщ екш пл антрактысында кедщ. Фойеге шыксам, Tepinae ойнаган оркестрдщ куигп даусынан уйшрйш ейй. Ж уртопыр-топырараласыпбилеп жур, ycrepinae opTycTi кагаздардан мвнерлеп, усактап кескен конфетти. Осы топтын iuiiHae орыс офицерлер1мен араласы п 6ipeH-capaH казак офицерлер1 де жур. Би арасында американский аукцион басталды. Окушылар атын «Сары шаян» койган, гимназияда оки ты н 6ip байды н ба- ласы оры нды к успне шыкты да, колы на алты н бш езш KOTepin, саудага салды. Ол, арине, кеилкпей втп... Одан кейiи кенетоз Кызыл ж1бекке тщ кен алканы KOTepin ед1, саудалайты н ж ан табылмады. Аукцион саудасы солай журш жатканда, мен фойенщ буфет жасалган жагына бардым. О нда Tinл ген костардын iuiiHae 6ipeH- cipeH гана адам болмаса, там ак жеуип ж ок... Т ек кана, бетгерш опа-далаппен бояп, касы-кездерш эдемйей керйген, казакша малынып к й н ген сулу кыз-келш шектер отыр, олардын 6ip- талайын танимын. Омбыдагы, Кызылжардагы байлардын кыз- келтш ектерй А нтракт 6i-rin, спектакль басталганда, м ен сахна ж ак к а бар- дым. А ртистердщ KonuilniriH таним ын, олар осы ойы нда роль аткару yuiiH Семейден, Орынбордан, Кы зылж ардан э д е й арнап келген алаш ордашыл окы ган жастар, бйразы омбы лы ктар... 99