С. Мұқанов. т2

- О да болсын... - Осынын бжктш канша деп ойлайсын?- дейд1Казыкожа аздан кешн. - Кайдам. - Сона 6ip басында желб1регенге кезш жете м е?- дейш ол. - Жетедк Жалау ма 03i? Бер-пнде гана сол б т к к е 6ip орыстын кызы ермелеп шыгып, басына жалау кадап кеткен. Оган он шакты жыл болды. - Калай шыкты екен?! - Соган 03iMi3 де кайран каламы з,- дед1 Казыкожа,- жабайы адам жетер жерше шейш менде бардым. Ол желке жаг'ы. Одан api текшелекген тастар аспанга шаншыла ерлейш,6HiKTiri жуз метрдей. - Гажап екен!.. - Бурабайдын гажабы 6ip бул гана емес, онда ал1 талай гажаптар барын кер есщ ,- дед1 Казыкожа. Окжетпест1айналып 6ipa3 кергеннен кейш, Казыкожа б!зд1 кедшн со жак жиепн ала, судын iuiiHe 6inceH таска алып кедш. Тастын жалпы жобасы тешзде жузш бара жажан кеме сиякты. - Бунын аты «Жумбактас»,- дед1 К азыкожа,- онын да epTericiH кейш айтам. Келдш со 6ip тустагы жиепн жаталап аз жургеннен кейш: - Ш ырагы м,- дед1 К азы кож а,- бупн кун ашык екен, мундай кун сирек кездесед1 бул арада. Булт оралып калса, таудын ен бшк жотасы - Кокшенщ басына шыгу киын болады. Оган шыкса, Бурабайдын бар бейнеа, коз жетер твшрек те алаканындай кершедд, шыксак кайтеш каз1р? - М акул,- дед1м мен. Окжетпестщ ар жагын айналып, Кекшенщ 6HiriHe княлай ерледш. Алдымызда Казыкожа. Таусыз тепе жерде туып-вскен менщ басым мана Шабак келшщ жарын жагалаганда да айнала жаздап, арен шыдаган едй Мынау е р одан элдекайда ттк, элдекайда бшк. Казыкожа 6i3fli би!кке TiK бастап кетпей, киялай ерлеп отырганмен, атгын жалын кушар 6ip тустарда денеге элдеюм б1зшаспанга арканмен тартып жаткандай эсер пайда болады... Ондай туста журепм аузыма тыгылган мен кез1мд1 таре жумып ала коям... Тауда ескен касымдагылар мендей емес, батыл... Кигаштай бурала, орагыта журш отырып, туске тармаса ерлеген Кекшенщ 6HiriHe 6i3 кун тебеден ауа арен жегпк. «Кекше» аталатын бул жота «Бурабай» аталатын агайындас таулардын шлндеп ен бшк еркенл екен. Соган шыга атган Tycin, аз уакыт адымдаганнан кейш, тещрекке кез салсам, айналанын 400

6api алакынында тур. Мана етегшен Караганда, ен бшк шокы сияктанган Окжетпес enai аякастында!.. Манаты телегей тешз келдердщ 6api emu тегенеге куйган судай гана жалтырайды... Ондай квлдер твшректе толып жатыр!.. - Неше квл бар e3i?—дед1м Казыкожага. - «Кекшетау» атына косылатьш тауларда картгар сексен квл бар десен». - Ол кай таулар? - К,арашы те ш р е гщ е !- деп кияга караган кырандай Казыкожа айналага квз тастайды... Bi3 де караймыз... Тешректе толкыган мелд1р сагым, квз жанарын жыракка кадаган сайын калындап, айнала шетаз-шекЫз ушан тевдз сияктанады... Сол теш здщ эр жерщде жузш келе жаткан кемедей карандап б1рдемелер Kepinai. - Олар не?- деп сурасам: - Таулар,- дейд1 Казыкожа.—Эркайсысынын жеке аты болганмен, 6api «Кекшетау» атына косылады. Осы арадан ен жакыны соноу Зеренш,- дейш Казыкожа сагымда калгыган 6ip тауды нускап,- канша шакырымдеп ойлайсын соны бул арадан? - Кайдам!- деймш мен иыгымды кетерш. - Токсан!- дейд! Казыкожа уртын толтыра сойлеп.- Ал сонау 6ipeyai ше?—дейд1 алыстан кос еркеигп туйе сиякганып кершген 6ip тауды... - Айыртау гой о л ,- дейл! Эбутэлш ,- осы арадан ол жуз кырык шакырым... - Соноу 6ip кершген нокат —Сандыктау,—дейщ Эбутэлш маган, колын батыска с1лтеп,—ол бул жерден жуз елуден артык!.. - Квп тау кершеш екен-ау бул арадан!- деп мен аузымды ашып, квз1мд! жумам... - Сонын бэр1н кврсеткен бул Квкше бшк екен-ау!—дейш Габбас. - Б ш к т т 03iH айтатын еннен де кершбей ме,—дейд1 Казыкожа,- Кэне, басшы сол «Кекшетаудын бшп-айга!» - Ив, бас!- деймш мен,- Етепнде шыркайтын вшгш твбесшде 6ip шыркап корни Кекшенщ!.. Таббас камшылы он колынын алаканымен аузын желпш, «Каракез» внше шыркай женеледк.. Онын аспанга ерлей тарткан бшк енше 6i3 тебеанде турган Кекшенщ гана емес, «Кекшетау» атына косылатын алыс-жакындагы барлык таулар жангырыгып кеткен сияктанады... Айнала жангырыккан таулардын дыбысы кулакты шынылдатып ж1бередь.. Не деген бшк вн едй Не деген бшк тау вдИ.. «Кекшетаудын бит-ай!..» 26-1015 401

Кдтерл1 тунце Курес адамды неше турл1 теЫлге уйретпейд1 дейЫз!.. Ревкомда кызмет ютегелк e3iMiaai KayirrreH кдмтамасыз ету уилн, 6i3 де шама-шаркымызша твал колданганбыз, сонын 6ipeyi - кашып журген бандитгердщ кай кезде, кай тустарда жургенж шамалап отыру, нелер ойлап, нендей сездер айтатындарын 6i^in отыру. Бул женде кызмет ютейтш 6i3;iiH адамдарымыздын iiuiHeH ерекше ептЫк керсеткси адамнын журт бертснде койган аты «ByKip». Шын аты Шабал, фамилиясы Сэрсенбаеп. BipaK «Серсенбаев» лесе немесе атын айтса, журттын к епш ш п бшмейш де, «ByKip» десе, 6api бше кегель «ByKip» дегенде, ол куныс емес, денесп Tin-TiK ж т т . Тек жаурынынын ycTi гана аздап кудютеу жэне басын салбыратып букш иж ю реп журедь «ByKip» деп сондыктан койган гой деймш. Сол атка дагдыланып кеткен ол намыстанудын орнына куле карайды. Кнпкене бойлы ол жаяу журсе, уршыктай уйршген errri, ал атка MiHce, со кш-юшкене калпымен оны улкен жтттер аударып ала алмайды, e3i соктауылдай * ir ir re p a i аударып экетедь Кекбар тартканда да онын такымы тас сиякты. Дене ептш пш н устше, ол аса ойнакы ж т т . Жолыккан адамнын мшезшде кездесетш огаштыкты устап ап, сыкак кып журедь Улкенмен де, мипмен де курдас онын сыкагын ауырлаудын орнына журт кызык Kepin, кебже эдеЖ турткшеп ютетедь Жасы со кезде жиырма торт, жиырма бестерге келгенмен, ол шй ез1ншк уй-куй де, шаруа да жок, салт басы, сабау камшысы гана бар ж т т . Keci6i ел аралап, ойын-той сиякты сауыктарга катынасу, солардын кулш рпа болу. 03iHe тэуедш шаруасы болмаганмен, кайдан табатынын юм бшлн, кммщ ол ауыл салтымен б)рсыдыргы жаксы кнель Tayip ат мшедь Онын 6i3re экелетш хабарлары да кап. Негметжан аулына бара-сала, ByKip магануЖрше кетп. Мен оган алгашкы кезде сынай карап, бойымды тежей устап журд!м. Журе келе байкасам, таптык ce3iMi бар, адал ж т т сиякты. Сол ойымды бек!туге оны киын icTepre жумсап керсем, ебш тауып орындап кайтады. Мен оны кашып журген бандитгер арасына ж1берш KepaiM. Артына бакылау койганда, тапсырманы орындауына кез!м жетш отырды. Б!раздан кешн ол eKeyiMi3дос боп алдык. Содан кешн кайда ж(берсем де ceHin жумсаймын. Бурабай сапарынан оралганнан кешн, Эбутелйтп кызмет жешмен Квкшетауга ж1беруге тура келдь Асан мен Муканды элдене шаруалармен елге шыгардым. Елжас руксат сурап 6ipep 402

кунге аулына кетп. Ш эймерден мен Эм1ржан да ел арасынын кызметзнде жур. Кенсе манында ByKip eKeyiMi3 гана калдык. BipaK 6i3 корыкпаймыз, кауш тер туа калган кунде, окы п ж а ж а н курсантгарга сенем1з. Сондай жайбаракат журген кундердщ 6ipeyiHfle ByKip жаман сездщ шетш шыгарды. - С ен щ б уп н бул ауылдан к етущ к е р е к ,- деда ол м е т онаша алып шыгып. - Н еге ?- дед!м мен, куланып тур ма деп ойлап. - Калжыны екен деп ойлап калма,- дед о л ,- рас айтам ж эне жаным ашып айтам, бупн мунда консан, ceHi елпредт - Ю м?—дед1м мен оны н сез!н е енд1 илана бастап. - Бандиттер б уп н тунде ceHi капьща басып ел'п рм ек бопты. - Неге? - Негметжан мен М укылай у т н ен салыкка деп кеш е eri3i, ту сиыры аралас кырык кара айдатгын гой. Ш ымбайларына сол батып кетсе керек. Ещй гана сене бастап: - И в, кайда е л п р м ек бопты?—дед1М эл1 де куланган боп. - Д ина, 1раш дейтш бойжеткен eKi кы зы б ар Квр1байды бш есщ г о й ? - дед1 ByKip байсадцы KecKiHiH взгертпей. - Бшем... - 1рэшше кыныраткып журсщ гой сен? - О -о, ш -ш ай-тан, соны калж ын кылгын кеп тур екен гой? - Калжыным емес, расым. CeHi 6yriH сол уйге конакка шакыртпак та, сонда жайратпак. - М ен осында елпред1 екен д е с е м ,- дед!м 6fli де кал ж ы н ба деп ой лап ,- баска жерде екен гой. Олар менщ шакырган ж ерге бара коятыны мды кайдан бигеш? - EKi жагын д а ойлапты олар: бipeyлepi Квр1байдын уй1нде тоспак, енд! 6ipeyaepi осы ауыпдын манында торымак... - К1мдер сонда? - Негметжан мен М укылайдын 6ipeyi Kapi6afi манында болады дейд1, Бескезд1н CarHTi м ен енд1 6ipeyi осы манайды ториды дейд1... ByKip co3iHe м е т иландырды. О дан баска акы лдасар KiciM жок. К урсантгарга бул сырды сезд1руге ByKip акы л бермед1. - Жасанган жау карумен тап берсе, курсантгар жалацаш колмен ceHi коргап кала алмайды. О ларды н iuiimie бандитгерге Tuieicreci жогын кайдан 6ifleciH? Одан да, дабы ра кы лмай, бас коргау камына 6iJwipMeH Kipicy керек. Enai ш ын м эн 6epin: - А ны к кой 0 3 i? - деп ByKipfli ш егелемек болып ем: 403

А ны к,- дед1 Б ую р.- Осы icriH жуан ортасында журген 6ipcyaeH ecTifliM. Од менщ келпрснен сез1ме сешп калды. Мен оган «6ipre допргсем» деп уэде берд1м. Ал сегшм онда. впрждурлйспрсец, уятын сен кетересщ. Болсын. ©TipiK болса, каматып коюына да, аттырып тастауьща да бешлмш. EiceyiMi3 темендегщей акылга кедшк: КэрЮайдык уйшен шакырушы келсе, «барамыз» деп увде берем1з де, тун жамыла аттанып, былай шыга Квкшетау каласына тартып кетем1з. Шакыру келмесе де, со кун! тунде баска б1рдемеш сылтау Fbm атганамыз да, эуел1 кигаш к е та , бет1м1зд1 Кекшетауга солай шыга тузейм1з. Бандитгер атганбай турып басып капмаса, атганганнан кейш колдарына туспеуге сенем1з, ейткеш менщ астымда бул манайдагы елге сонгы бес-алты жылда байге бермей, «арен жуйрш» атанган Негметжаннынакбакай курен! бар. Осы ауылга келгел1 ол атгы мен уне\\п юсевдеп устап, сулымен жемдеп, жараулау гып MiHin жургем. Букзрдщ астына мшеттш Аккоян аталатын бедеу как бие. Узакка каншалык шабатынын юм 6iaciH, «шу»деп жвнелгенде ол да кустан баскака шаддырмайтын ушкыр жылкы... Осы eKi атган капыда айрылып калмайыкдеген ниетпен, куншз астык сарайына юрпздш те, какпагын замоктап койдык... Eimi 6i3re ауылдагы адамдардын кешл кушн б1лу керек. Ол ушш ен ceniMfli 6ipep адамдарымызды елеуЫз бытыратып, эршмдерден сыр тарттырып кврсек, ешюм еш нэрсе битмейтш сиякты. Курсантгарымыз да сондай. Ауылдан кущктенуre мумкшшшп бар eid-ак жагдайдын Hici шыкты, 6ipeyi - ертерек кезде осы ауылда молда болган, кешн мугал1м болган, бандылар жумысына араласып, 6i3 келген кезде кашып журген К,ожакметгщ Нурышы дейтш Kici, осы ауылга еткен тун1 конып KeTirni... Екшшкм - Негметжаннын токал шешесшен туган iHici, ешуакытга ушнен шыкпайтын, момыи мшезд! адам кершетш, кулагы санырау сиякты боп журетш Мухаммедияр 6yriH элдекайда аттанып KeTirni. Осы eKi куджтен баска дуние тып-тыныш, каз калпында сиякты... Туе aya Kapi6att аулынын шакырушысы келш калды, келунл онын туган iHici Эбдшман. Шокша сакалды, курен внш, кызгылт кезд1, жасы со кезде кырыкты алкымдап калган бул жштпен, онын жылмандаган ейел1 Уркиямен мен 1рэш ж ените таные- кам. Б1рсыдыргы кесюш де, сымбаты да бар, акжаркын ашык мшезш, еркелеу кылыкты бул кызга MeHin кыныржактайтыным рас та. Сонымды сезе калган Эбдшман мен Уркия женгетай 404

боларлык калыптарын KepceTin, ол ауылга соккан сайын меж емексггетш. Бул жолы да Эбдшман сезш емекспуден бастап: - «¥лы свзде уятгык жок» дегендей,- дед1 маган, амандык- саулык сурасканнан кейш,—с е т и 1рэшта кецШ н барын осы едшн 6api бшедь Tirrri, 6ipeyaep сыргган жорып, екеунцн осы елден 6ipre аттанады деп те жур. Ежи жасырынар рет калган жок. Конакка шакыра келдж оз1нд1. Соны жамылткылап, карындасыммен кауыштырып ж1бермекшн. Кдтын KOHflipin койыпты. Сенен артык ж т т п кайдан табамыз. Бупннен бастап кыз ceniKi. Катан экетем десен де даяр... 1ш niKipfli iuiKe сактай отыра, «тунделетт барам» деп Эбдшманга увде берд1м. Ол атганып Kerri. ByKip айткан 6ip жорамал дэл келдь - Ещц кцирудшреп жок сиякты,—дед1 ByKip ымырт жабыла тагы акылдасканда,—саган гана емес, маган да кушктешп калган сиякты осы ауыл. Куцжтершщ басы 6i3fliH ею аггы сарайга KunreyiMisaeH шыккан тэр1здь Оны эркайсысынын ннюрнелеп сыр тарткысы келушен байкадым. Со сездш сарынын Негметжаннын б эйбш еа Шэриядан да, Мукылайдын lueuieci Катшадан да естшм. Осы ауылга мана езще белгш Азнабай дейтш санырау шал келген екен, со да 6ip ретте: «Бул аттарды сарайга неге камап журЫндер?»- деп сурап калды. ByKip eKeyiMi3 вдрде сарайдагы аттарды шыгарып, суарып алдыкта, баппен ертгеп, «Kapi6aft аулына барамыз» деп атганып кетпк. Межн иыгымда винтовка, он жак бушр{мде кабурдагы наган. Буюрде камшьшан баска кару жок... Ауылды айнала ескен калын агаштын iniiMeH Kepi6ai“i аулына карай тартатын жолга туспк те, былай шыга бетизд1 Квкшетауга койдык. ByKip аса жолшыл ж т т болатын, кандай тас кдрацгы тундерде де жолсызбен калаган жерше апаратын. Егер касымда ол болмаса, квзге туртсе кермейтш мынадай карангы тунде мен врине, жол таба алмас ем. Кенеспен жортактап келе жатып, ByKip ара-тура: «Анау туска кеп калган екем1з, мынау туска кеп калган екелпз»,- деп, ep6ip карандаган агаштын, ap6ip жаркыраган судын жобасынан кай туста келе жатканымызды айтып отырады. Bip кезде: - Апыр-ау, Сабит-ау, жортактап отырып кеп жер кеп каппыз гой,- дед1 ByKip. - Оны кайдан бшдщ?- дед1м мен. - Алдымызда жалданып кершген агаш Асан аулынын кыстауы... - Басе, айтам гой,- дед1 ByKip жакындап келгенде,- со кыс- тау. Аулы Бурабай жак бетгеп булакка конды деген. Коралар 405

eci3 болу керек. Кыстаудын желкесшдеп жалаташтын жол журетш сайында жаз ортасы ауганша кардын суы жатады, e3i терен болады. Узенпмйзш кайырып отуге тура келедг.. Расында су терен екен. У з е н п т кайыртанмен, аттын капталдыгына ж етт, буккен -mere т и т калды. Суды аташтан шыксак, ар жаты жаланаш дала... Аз жургеннен кейш: - Сабит, сен ештене Kepin келесщ бе?- дед1 ByKip. - Жок... - Атгар кулатын неге елендетед1?!. - Кайд ам ,- дед1м мен, журепм кобапжи ra n .- CoHa6ip карайгандар, мешмше, осы аранын ар жер1нде кездесе беретш тастар той деймш. - MyMKiH, 6ipaK жылкы жануар кулатын жай тжпейтш сиякты eai!.. - Не де болса тэуекел, пысытырак журей1к. Атымызды Te6iHiHKipen, жортып кел е жатсак, жолдын услнде 6ip жылкы тур!.. Жакындап келеек, куйрык-жалын кузеген ерттеул1 бие!.. Одан да жакындай берсек, 6ip адам Дэретген туртан сияктанып тузел1п жатыр!.. Сол сэтге Kayin естен шытып, касына таяна токтай гап ек, адам атына м1не берш. Жобасына карасак, басында тыматы, успиде Kynici бар, аягында жуан eTiri бар, бет-аузын сакал жапкан жабайы казактын 6ipeyi сиякты. - Иэ, к1м боласын?—дед1м мен онын карсы алдынан кеп. - Жылкы карал журген KiciMiH,—дед1 ол маган карсы жакындай туеш. - Кай ауылдын адамысын?- дей берген1мде, сакалды адам меш ат уст1нен шап 6epin устай алды... - Ойбай, мынау Мухаммедияр!- дед1 ByKip детеб1н1п кеп... Кушактатан адам салган жерден менщ иытымдагы винтовкама жармасты... Колы мундай карулы болар ма, егер ж анталасы п тартыспасам , аты мнын уст1нен мылтык- сылтытыммен суырып алып кететш. Мен апы н жалын кушып, жанталасып тырмыскан кезде, Бук1р жанаса кеп, сакалдыны камшымен бастан тартып-тартып ж!берд1 де: - Ойбай, Сэбит, ат наганынмен!.. Мухаммедияр!- дети. Кайдан ата аласын, атгын жалынан колынды босатсан-ак аударып алып кетет1н. Сол -преете турганда, винтовканын ка- йысы уз1л1п кепп, мылтык Мухаммедиярдын колында кете барды, мен атымды те б ш т ж1бер!п, каша жвнедшм. Со кезде артымнан винтовка сатыр-кут1р атылып калды... Мен атгын жалын кушып бугып калдым... Жуйр1к ат бар шабысымен с1лтеп барады... Енд1 былай карасам. жанамалай шауып ByKip 406

келеш екен... Бет1м1з —беталды кула-дуз... Калай карай шауып бара жатканымызды Буюр болмаса, мен шамалай алмаймын... Жер1 тастакты бул аранын ap6ip тасы маган енш не камалап куып келе жаткан, не алдымнан тосып турган адамдар сияктанады... Аз жер шапканнан кешн, алдымыздан 6ip топ салт атгы адам дурсе коя бердЛ.. Сатыр-купрмылтыктаратылды... Bi3бурыла каштык. - Кудай урган екен,- дед1 ByKip катарласа 6epin,- жолдан тоскан екен 61зд1. Мешн байталым атына ере алмас, сен енш теуекел деп тарт, атын жетшзе коймас!.. - Сен колда каласын гой! - Оган уайымдама, ceHi устай алмаса, мен! елпре алмайды булар. YcTaca-aKeKeyiMi3flifleeaTipeai... Тарт, теуекел деп! Бетщ Бурабай тауы гой деймш. - Ал ендеше!..- деп мен атымды айдай женелд1м... Жуйр1к жылкыдан садага кетсенболмай ма!.. Аз шапканга такымын жазып алды ма, немене, тебше жонелгенде, атым кус боп ушып кеткен екен деп ем!.. Онын екпшшен, жана faHaтып- тымык боп турган алдымнан дауыл согып Kerri!.. Такымымды катгырак кысып, ттзпнш ныгырак устамасам, атгын eKniHiHe шыдамай, устшен ушып кететшдей есер пайда болды!.. Жануардын со шабыспен шалдырмайтынын уккандай, кугыншыларым сатыр-KyTipмылтыкатады... Желдщ зуылы ма, октын зуылы ма, кулагымды жанай элдене ыскырып OTin жатады... Мен атгын жалын кушып калам... Bip кезде ул кендiгi казак арбанын доцгалагындай боп кекжиектен кып-кызыл туспен ай да кетерше бастады... Бойым бу кезде жиналып калса керек, арт жагыма кез салсам, ку- гыншылардьщ калын тобы алыста калган сиякты, тек ага- рандаган атты 6ipey тунге уйренген коз жетердей жерде ке- piHefli... Ойыма келе калды. Мукылайдын жуйр1к кек айгыры бар, жаратып MiHin жур деп ecTireM. «Сол болар ма?»—деп жорыдым imiMHeH... Ай кекжиектен кетергпген сайын бозара Tycin, аркан бойы кетер(лгенде агарып апты. Онын бозамык сэулес! тунн1нтунепн жешп, айналадагы дуниен1 шамалауга келд!. Со кезде керд1м, алдымда б1рдеме жаркырайды, шамасы, кел-ау!.. Со кезде мен1н кугыншыларым дала жак кабыргамды ала, келденендеп тартты. «О Heci!—деп ойладым м ен,- Элде MeHi келге камамак па?» Сол KayinneH бойымды жинагырак устадым да, атымды тыныстатайын деген оймен, дзпнш теженк1реп, калтамдагы 407

орамалыммен eKi кезш суртпм. Кугыншыларыма карап коям, олар ani де жамбастай, киялап тартып барады... Осылай шауып келе жатканда, алдымнан ушы-киырына квз жетпейТш кен жэне терен жырака кездесе ке-rri. Мун- дай жыракалар, адетте, сортан келдщ манында кездеседк Онын ушы алыстан жЫ шкере басталып, сай-саланы ирек- теле куып кенш отырады да, copra куяр сагасында далиып кетед1, онын устше, кустан баска маклук журе алмайтын миы шыккан корыс болады... М е н т алдымнан кездескен жырака да осындай екен... Мен кеп кшпккен тусынан, журекп ат екпшдей шауып келсе, каргып втуге болатын. Жогаргы ж1- щшкелеу жагынан втуге, кугыншылар со беттен кусырып келедь Сор жак бетке бурылсан, кайтып шыга алмастай камауда калатынсын. Кугыншылардын неге киялай шауып келе жатканына енш гана тусщщм. Жер тыгыл-таян боп калды. Тез кимылдамасан, аз уакьггта коршауда каласын. Атынды осы тустан каргытпасан, баска бурыла кашып кутылар жер жок. Не icTey керек? Эрине, атгы каргыту керек. Шауып келе жатканда болмаса, турган жылкы каргып ететш жырака тупл, аттап ететш жыракага да аягын баспайды. Ендеше, шепшп барып шауып келу керек те, атты каргыту керек. BipaK жылкы атаулы жыракадан карги бермейда, ж уреказ жылкы каргудын орнына к1лт тура ran, не e3i омакаса кулайды, не уст!нен сен ушып кетесщ... Мен1н астымдагы ат сондай жылкылардын кай Typi екен(н и м бишгп!.. Мен1н дагдарганымды сезгендей, кугыншылар 6epi карай ойысты. «Эйтеу1р вл1м,—деген ой келд1 маган,— жай ел- геннен де, тэуекел деп каргытайын!..» Соган бек1нд1м де, жалт бере кейш бурылып, шамасы eKi жуз метрдей жерден атты борбайга коя, жыракага карай тарттым... Жыракага таяна берген кезде, жан кысылган белг1мд1 керсетш, жандай cepiK боп келе жаткан атымнын сауырына камшыны кем1н- Kipen ж1берд1М... Атым да, не олу, не TiplnyfliH жер! таялганын сезгендей, зымырап келген калпымен жыракадан атып кеп кетт1. Аттын уст1нен ушып кете жаздадым, аттынд1к ете тус- кен екп1н1мен астынгы ершмд1 кыршып алдым... BipiHe 6ipi сак ете тускен TicTepiM кирап кала жаздады... Оган карауга уакыт бар ма, e p i карай тарта жвнелд1м... Enai далактауда мэн жогын тус1нгендей, кугыншыларым жыраканын ар жагында ошарылып кала берд1...

Бетаздер Тан бш не алдымнан таныс ауыл кездестг Осы ауылдын бандьшан кашып журген он шакты ж н т будан 6ip айдай бурын 6i3fliH кызылдар отрядынын колына Tycin кап, куджтз оларды атуга уйгарганда, мен кез келш, аныгына жеткеннен кейш, босаггырып ж1берген ед1м. Со жшттер меж кошеметпен карсы алды да: - Енщ не гстейсщ? Бурабайга барып отряд алып шыгасын ба? Болмаса, Квкшетау барасын ба?- деп сурады. Мен ойланып калдым. Отряд алып шыгудын арты канды б!рдемеге ушырауы мумкш. Одан да, Кекшетау каласына барып, не icreyai акылдасу керек. Жштгерге осы ойымды айтып ем: - Жаксы,—дестт олар,—ас (шкеннен кейш пар атпен алып журем1з де, бупн Кекшетауга жетюзем!з. Сем1зден жараган журдек eKi ателу шакырымлай Квкшетау каласына уш-терт сагаттай уакытга Tycipfli. Токтайтын yftiMi3, врине, ояздык Ревком. Ревкомнын председател( Орынборда шакырылтан Казакстандык BipiHmi Партия конференциясына кетзп, уакыгша председатель боп 6ip шалаказак калыпты. KeftiH халык жауы боп кеткен бул адамды мен бурын да 6ipep рет кергемш, сопая бЬкен беттне жарыса ескен узын мурнынын сорасы арылмай журетшд1ктен, калжын кылатын журт оны «Су мурын Сукен» десеттн. Су мурын Сукен мен! ете салкын туспен карсы алды. Амандыктан кей1н, мен отан мэн-жайымды айта бастап ем: - Кдз1р уакытьш ж о к ,- дед1 о л ,- кей!н!рек келерс1н. - Суке-ау, кеЙ1н айтатын кенес емес, тьныз кенес. Мен ерекше 6ip халмен кел1п отырмын,- деп ем: - Уакытым жокдешм гой мен саган,- жок деген сон, жок!— деп ол маган мысыктай шепр кез1н туйiлте карады. - Жогыныз калай? Мен вл1м аузынан кеп отырмын... - Вам говорят ж е!- деп Су мурын Сукен айкайлап турегеп кетп ,- бу не бассыздык, свз тындамайтын?.. - Акырманыз,—дед!м мен,—мен аздш neTepini3re барып турган жокпын, ояздык Ревкомга кеп турмын жане квшеден келген Kici eMecniH, болыстык Ревкомнын председател1м1н. 0лт<руге куган бандитгердщ огынын астынан кашып кеп турган бет1м. Ci3 мен1 тындауга тшспаз!.. - CeHiH анархист екен!нд1 бш ем,- дед! Су мурын Сукен, аш удан TepiciHe сы йм ай, кабинетте ерс!л!-карсылы журш кеттп.- CeHi ату керек. 409

- Не уипн? - Творишь безобразия...- деш ол айгайлап кетпп. - Кандай? - Кандай екенш мен саган керсетермш,- деп Су мурын Сукен мен1 койып xiGeprici келген юсщей eaipefiin касыма кедщ. - Кандай безобразия?-дефм мен, со кезде ашуым басымды дуылдата гап, егер ол жудырык жумсаса, ececiH кайтаруга ез1рленш. MeHi урып калуга ынгайсызданды ма немесе тушмнен каймыкты ма, ашудан бет-аузы жыбырлап кеткен Су мурын Сукен iuerip кезш тагы да 6ip ед1рейте карап койып, тютенген калпымсн кейнн бурылып кетп. Мен сол орында турмын. Аздан кейш Су мурын Сукен столынын уст1нде турган графиннен стаканга толтыра су куйып, шел!ркеп келген адамдай куныга каггы жутты да, калтасынан алган орамалымен аузын жэне кездерш катгы укалай cyprin, уйд! басына копире орамапына капы 6ip cin6ipfli. - Ертен кел, бупн сейлесе алмаймын,—дед1 ол содан кейпн. Одан epi -плдесудщ кажетпп жогын кврд1м де, кабинетшен шыгып кетпм. MeHiH eaai барар KiciM Сефен гана. Ояздык политбюрода кызмет аткаратын о KiciHin телефоны маган малin. Ревкомнын жаппы бел1м1ндеп телефонмен звонить етсем, Сефен кызмепнде отыр екен. М е т ц даусымды тани кеткен ол: - Ой, Сабит карагым, сен нетруден саумысын?- дейш кобалжыган дауыспен. - С ефе,- дед1Ммен даусым калтырап,- керген корлыгымды итке 6epcin, барып айтпасам, телефонмен жетюзе алмаймын... Жупрш политбюронын алдына барсам, жупре басып Сефен келе жатыр, касмнда Буюр!.. Сефен анкылдаган калпымен мен! кушактай алды да: - Алда, карагым-ай, efrreyip аман-есен неткен екенст, мен ceHi бандипер б1ржола нетш тастаган екен деп коркып ем,—деп бауырына катгы кысты. Сефен кушагын жазганнан кейнн, ByKipre карасам , ол жы лаган сияктаны п к е зш м рлеу орамалымен суртш тур екен. - Иэ, Буке, сен калай кедш н?- дефм мен. - Сенен айрылган со н ,- дед1 о л ,- мен де беттммен каштым. MeHi де екеу-yuieyi куып eai, ушкыр бием шалдырмай Keni. Сенщ атыннында бандыларга жетюзбейтшше сеншм. Кутылган сон Кекшетау келер дед1м де, мен де осылай карай тарггым... - Е н д т созд1 б1зддн уйде нетейж ,- дед1 Сефен. - Болсын. 410

Жолшыбай кенесшен Сефеннщ жуырда уйленгеш мэлш болды. Ол ез жаргонымен айелжщ KiMeKeHiHде айтып береди: Кекшетауда бурын Балдыхан атгы езбек турады екен. Онын, Тешкенде, Самарканда, Маргуланда... деген сиякты взбек- станнын ep6ip шайарларында журты жене сауда дукеш бар екен, ер журтгарында 6ip ейел1 болады екен. Бертзнде Бал­ дыхан саудамен осы жакка кеп журш, Кекшетауга eKi кабат улкен карагай уй салдырады да, Сейфолла уйленш отырган Бедiгул атты ейелд1 кыздай айттырып алады. Беднул Бал- дыханнан отыз жастай Kiuii болады. Революциянын алдында Балдыхан еледц Бешгулдын колында одан уш-он терттеп Му- кетай атты кыз калады... Революция жылдары Балдыханнын дукеш де, кос кабат yfii де экспроприацияга1жатады. Ктшкене кызы мен Бед1гул баска 6ip уйге шыгады... Сефен оган осы уйде уйленедй.. Жасы со кездерде отыздарга жакындаган, бойшандау, сымбатгы, б!рсыдыргылау бидай енд1 Бедцгул женгей акжаркын, ойнакы мшездй ейел екен. Ол 6i3fli аса кениш кесюнмен карсы алды. Озбек кескщщлеу Мукетай бойы аласалау, тыгыршыктай сем1зше кыз бала екен. Жобасы еркелеу сиякты... Ыстык жактыц канынан пайда болган кызды ертерек балигы болады деген кауесет бар, сондыктан ба, немене, кыз б елпа жаца гана байкала бастаган ол еркелж жупрютщ арасында жас ж т тк е ептеп кезш де токтататын сиякты... Сефеннщ neTepi KiuiipeKeKi белмеден куралган, касындагы канкайган зор карагай уйдщ флигел1 екен, соган Kipin, шай-пуй irnin жайланганнан кеш н, мен ез меселемд1 еез гып ем, «нетштерш» шыгарып тастаганда: - Асыкпа,—дед1 Сефен,— Орынборга конференцияга кеткендер оралады. Оган дешн Су мурын Сукен саган ырык бермейдй Бастыктар келген сон, бул меселе тексершед1 де, кылмыстылар THicTi жазасын тартады. - Мен биюем,- дед1 Б у ю р ,- сол бандиттер Су мурын Сукеннщ кемекешн толтырып, езше каратып алган. Сез ынгайы соган келедй - Рас, соган уксайды,—дед1м мен де. - Мен бшсем,- дед1 Б ую р,- со бандитгерщ осы калада жасырынып жатыр, оган делел!м,- мен барып жолыкканда Сукен бандитгер мен 61зд1Н арамызда болган уакиганы 6ijiin отырды. Бандитгер хабарламаса, кайдан бйкщ ол? - Бакылату керек екен,- дед1 Сефен. 1Канаушы адамныи мал-мулкш казынага Tycipy. 411

- Bip-ак жерден бакылаймыз,-дед1 ByKip.—Негметжан мен Мукылайдьщ мунда тусетш neTepi сары сакал Квнпмбай детеншн yfii. Соны тору керек. - Ендеше, сен торы оны ,- дед1 С ефен.- Бандиттер келсе, каматып тастаймыз. - Ымырт жабыла ториын. Keirnci астан кейш ByKip Кеиймбайдын уйш торуга кеткенде, Сефен eKeyiMi3 Tepri балмеге тасек салдырдык та жатгык. Уйктаганга дешн б!здщ 6ip жуйел1 кенеам1з Су мурын Сукен туралы болды. Ол туралы niKipiH айта кеп: - Идейный коммунист болуы мумкш ем ес,- дейд( Сефен,- ол казак байларынын колында б1рнеше жыл писарь боп кызмет аткарган Kici. 0p6ip писарь патша еюметшщ охранкасында кызмет аткарган гой. Эл1 аныгына жетпегенмен, мунын да сондай адам екенше сен1м 6epiK. ¥ з а к кенеске KipreH Сефен екеу1м1з калгынкырауга айналган кезде какпа кагыла калды. - ByKip болар,- дед1м мен. Расында ByKip екен. - Айтканым келд1,- дед! о л .- Кеинмбайдын yfti каланын тау жак шет1нде болатын. Жасырынып барып абайласам, уй! толган конак, корасы толган ат!.. «К1мдер бар екен?»—деп терезесшен сыгапасам, шошып кетпм!.. - Неге?! - Кеше тунде 6i3zii жолдан тосатын Мухаммедияр сол уйде отыр!.. Бет-аузы кек ала койдай жара!.. Басындатаньш алыпты... - Оган не болган?!. - Кайдам!.. Мен1мше, сол Мухаммедиярды бандылар сшейттп сабап экелд1 гой деймш... - Неге?! - Bi3re пэле жабу ушш!.. - Не деп? - Bi3fli урды деп. - Кой, оны icTeMec!.. - «Жаманнын айтканы келмейд1, сандырактаганы келед1» дегтп, Kepepcin, осы айтканым келед1 де кояды!.. - Ив, тагы KiM бар екен?.. - Негметжан!.. - Кашмп бандит Негметжан ба?!. - Дел 63i. Оны азсынсан, Мукылайда отыр!.. Оны азсьшсан, Бескездщ Сагиты да отыр... - Банды атаулы сонда жиналыпты десейш1... - Оны азсынсан, Су мурын Сукен де сонда отыр!.. 412

Буюрдж мына сездерш еспгенде, Сефен шошып кетп де: - Апыр-ай, итгщ гана баллары-ай, карай гор каскырдай улып табыскандарын!..—деп азуакыттенселе ынылдай отырды. Содан кешн:—Ал Свбит, киш!—дети ол маган. Мен де кишейш! - Кайда барамыз? - Политбюрога. - Тун ортасы ауган кезде ме? - Киш тез! Политбюрога келген 61зд1 начальниктш орынбасары Федотов тындап алды да: - Сонымен, усынысын не?- дед1 Сефене. - Усынысым - бандиттерд: каз1р арестовать ету керек!.. - Ол калай болар екен,- дед1 Федотов аз ойланып,- 03i кеп кер1нген бандиггерге еюмет жарияланган амнистия1бар гой. - Кайда кеп Kepimii олар?- дети Сефен. - Егер араларында Ревкомнын уакытша председател1 отырса, Ревкомга кеп ерюмен кершген болады да. - Ничего подобного,—деш Сефенашулы унмен,—Ревкомга олар Нркелген жок- TinTi, т1ркелсе де, мундай бандиттерд1 туткындадындар деп ешюм б1зд1 жауапка тартпайды. Тартса, жауапкершшпн мен-ак алайын. Бандыларды туткынга алуга ж1бер1лген карулы бес юсшщ irninae мен де болдым. Бастаушымыз Матросов дейтш москал чекист. Кеппмбайдын ушне барсак, Су мурын Сукен кетш, жайланган езгелер1 алдарына жуан тегене кымызды койып, тердеплер! жастыктарга шынтактай жатысып, кымызды анда- санда сораптай тартып койып, кенши 6ip кызу кенесте отыр екен. Мылтык усынган бес адам Kipin барганда, олардын кездер1 шарасынан шыгып кетп... - Колдарынды квтер1ндер!—деп акырып калды Матросов 03iHiH арыстандай кур1лдеген жуан даусымен. 3opeci ушкан уйдеплер колдарын ербейте койысты - Бекмагамбетов Негметжан и м ? - дед1 Матросов. - Мен,—дед1 кара сакал жуан адам. - Мукылай Тошенов kim? - дед1 Матросов. - М ен,- дед1 бугагы салбыраган кыли коздеу, сирек муртгы, сем1зше ак сары ж т т. - Бескез Сагит?—дед1 Матросов. - М ен,- дед1 калын кара муртгы, шокша кара сакалды, улкен кезд1, суду адам. 413

- Мухаммедияров Бекмагамбет?- дед1 Матросов. - Од анау отырган!- дед1м мен, камшы оскан бет-аузы б1леулен1п тишпп кеткен Мухаммедиярды керсетт.—Ит-ау, шын бетс1з болмасац, ез(нд1 03iHосынша сабататын не акеннш куны бар ед1? Канша бетаз болганмен, былай да кара KecKiHi одан жаман ертенш, Мухаммедияр томен карады. - CeHiKi н е ? - дед1м Негметжанга,- Meni аямасан да, анау ез туысын Мухаммедиярды аясан неттщ? Бет-аузын осынша кокала койдай гып экелгенде, маган пале салу ушш 1стешнгой, «осындай гып сабаган мынау!» депн кеп? Кеш, Мухаммедияр. жалгыз жанын бар, айтшы осы арада, мен с е т сабадым ба? Мухаммедияр жумган аузын ашпады. взгелер1 де ундемедк - Несше co3iHai шыгын кыласын оларга?- дед1 Матросов,- патша OKiMeiiHiH заманында 6ipeyre пале салгысы келсе, ез KiciaepiH оздер1 елт1ре салатын сумырайлар емес пе ед1 бул байлар?.. Осындай пале салам деп, б1здщ елдш 6ip байы токалынан туган юшкентай баласын кайнап турган куртгын iuiiHe тастап ж1берген... - Сондай жауыздыктынб1рш осы отырган кара сакалыннын o3i icrereH,- деш ByKip Негметжанды саусагымен нускап,- кэне, OTipiK депп, Н егметж ан,- 6 ip сайлауда езщ е карсы Бэйпк балаларына поле салам деп, койшынньщ Kopi шешесш урып елтзрген жок па ен? Содан кейш Бурабайдан прыстоп1акеп: «Бэйпк балалары ауылымды шапканда олтзрш кетп»,—деп акт жасатып, кун даулап алган жок па ен? Кэне, OTipiK дени!.. Негметжан жауап бермей, тунжырап томен карай берд1. - Эй, бетаздер, бетаздер!—дед1м мен.—0здер1нд1 ездерщ осынша сабаганда, егер колдарыннан келсе, езге дуниеш ортеп ж1берер ед1ндер-ау! Не деген бетаздер ед1ндер! - Эрине, бетаздер!—дед1 С ефен,- егер 6errepi болса, булар бандит болар ма едН.. TynKi тамырлар - Калай, бала, ризасын ба еши?—дед1 Сефен маган уйге кайтып келе жатып. - Эрине, ризамын. - Ендеше, бупн тиышталып 6ip уйкта!.. Сефен екеу1м1з уйкымызды кандырып оянсак, кун туске тар- масып капты. Ж астык пнркш койсайшы! Keiueri туши KipniK 1«Пристав» дегеш, полиция кызметкерк 414

жумбай етюзген мен, epi сшем катып шаршаганмен, уйкы канып тыныкканнан кейш, денем жараган атгай жинакталып, ceprin капты... —Сарайга барсак кайтед1?—дед! Сефен.—Онда салкынырак болар, уй ысып кеткен екен. —Окасы жок. Касымызда уйктаган Бук1рд1 оятпастан, екеу1м1з сарайга шыктык та, салкынга отырып кенеске KipicTiK. Бул арада Сефещи тагы да ез тшмен сейлетш керейж: —Иэ, бала, калай, сонан сон, сол себептен, свйткен уакытында, влпндей нетпн бе бупн? —Ив, Сефе, вте жаксы уйктадым!- дед1м мен, Сефецнш бул «HeTini» менщ уйкымнын кануына арнаулы екен деп ойлап. —TyciHe ештене неткен жок па?—дед1ол кул!мареп койып. —Йемене «нетуин» ед1?—дед1м мен де жымиып койып,— бандылар камауда, квщл жаксы, уйкы канган, осыдан артык ракат бола ма? Сефен ойнакы кеск1н1н бул арада салмактандыра койды. Enai оны «нетшаз» свйлетей1к: —Бул бандылар кдмауда болганмен,—дед1 Сефен,—взге бандылар камауда емес кой!.. —Ол «бандыларыныз» KiM? —Бук1пбуржуазияатаулынын6epi банды. Колынан келмейш, егер колынан келсе, олар Совет еюметш тупп ж1берер eai. —Эрине. —Буржуазиянын б1здщ елде калган с1м1лт!рлер! басын KGTepin байкап eai, одан ештене шыгара алмады. Сен осымен курес 6iTri деп ойлайсын ба? —Б1тпегенде не ieretwi? —Ойбо-о-ой, шырагым-ай, вл1теж1рибен азгантай баласын гой. «Курес» деген, шырагым, колма-кол тебелес кана емес, идеология майданынын Kypeci физикалык курестен кем емес. Сефенн1найтуынша, куш кеше гана Совет вк1мет!не карсы боп журген алашордашыл адамдардын б1рсыпырасы каз1р coBerriK жене партиялык кызметгерге орналасып алган. — Мысалы, сен Магжан Жумабаев деген акынды бигесщ гой?- деп сурайды Сефен менен. —Бшем. —Ол гой аузынан каны аккан контрреволюционер? —Ив!-деп, мен оган вткен жаз мугашмдер мен Магжаннын арасында болган жанжалды баяндап берд1м. —Со Магжан каз1р кайда деп ойлайсын?- деп сурайды Сефен. 415

- Кайда? - Совет OKiMeTi орнаганнан KetiiH, Омбыда казак тийнде «Кедей ce3i» атгы газет шыкканын бьпесщ гой? - Бшем. - Емельян Ярославский деген жолдасты 6LneMiciH? - Бйшеймш. - Коп нэрсеш бшмейсщ сен. Саган оку керек,- деп койды да, Сефен соз1н epi карай жалгастырып е к етп :- Ярославский Большевиктер партиясынын алгашкы мушелерщщ 6ipi,—дед1 о л ,- 1898жылдан 6epi революциялык icrepfliH калын 1ш1ндекеле жаткан адам, «социал-демократ» дегенд1 бш еан бе? - Терец бшмегенмен, нускасын жобалаймын. - Социал-демократиянын 1903 жылдан бастап «большевик», «меньшевик» боп белшгенш бигесщ бе? - Хабарым бар. - Ярославский Kepi большевик. Ол Лениншн ен сентш шеюртшщ 6ipi. - Жаксы Kici екен г о й ,- дед1м мен, Сефеннщ жолдас Ярославскийд1 бул арага неге тыгындап отырганын бшпм кеп,- иэ, о Kici не icTeirri? - Ici кеп о KiciHiH,- дед1 Сефен.- М е тц айткалы отыр- ганым, 1920 жылдын басында Ярославский жолдас ЦК-нын Ci6ipaiK бюросына кызметке кедд1 де, идеология жагын бас- карды, ecipece баспасез жагын. Жогарыда атаган «Кедей ce3i» газели уйымдастырушы со Kici... Со газеггщ Кызылжарга кешкенш естщщ бе? - Жок. - EcTiMecen, Акмола мен Семей болыстары биылгы кектемнен бастап Кир. Крайга багынганнан кейш, «Кедей ce3i» Кызылжарга Kemin, аты «Бостандыктуы» болды... Жакын арада со газетпн бе-пнде Магжаннын «Ертек» атгы узакелещ басылды, мазмуны агып турган контрреволюция! - Онда не айтады екен? - Кенесары мен онын баласы Сыздыкты мактайды жене оларды «орыска карсы efli» деп мактайды, жене, онымен гана коймай, бупнп казактарды сол Кенесары мен Сыздыктын жо- лын куып, Россияга карсы кетерипс жасауга шакырады. Онын аты - казак халкын Совет еюметже карсы ундеу деген сез... Апырай, е, рас айтасыз б а?..- дешм мен, мына сезге нангым келмей, калайша ашыктан ашык Советке карсы бола алады деген оймен. - Эй, сен жуг!р1п уйге барып келе койшы,- деш Сефен жана гана 6i3fliH касымызга кеп, кенеске кулак Typin отырган 416

Буюрге.—Терде т т л ге н газеттер 1лул1 тур, казакша газет, «Бостандык туы». Экеле койшы соны! - Апыр-ай, Сефен, менщ де кенес тындагым кеп оты р,- деф ByKip. - Сен келгенше кенес!мдi догара турайын, ж у п р т барып келе гой! - Сен оны айтасын,- детиС ефен,- Алашорда партиясынын уш квсем1 бар ед1гой: Бвкейханов, Байтурсынов, Дулатов. Осы yuieyi де Совет еюметше сезбен гана карсы боп коймай, «Алаш» атгы армия курып, куралды куреске шыккан ед1гой, сейтш, кан майданда женш п, кашкан ед1гой. Бекейханов пен Дулатовтын кайда екенш бшмеймш, Байтурсыновты бшем. - Ив, ол кайда? - Ол каз1р бйздш Кир. Край аталган республикамызда Оку Комиссариатынын комиссары боп отыр!.. - Койынызшы?! - Калай екенш и м бшсш, б1здщ Большевиктер партиясына муше боп алган дейш езш! - Сумдык кой мынау!.. - Эрине, сумдык!.. Kemeri алашординец... «бупн большевик!» - Калай болганы сонда?!. - Мешмше, ол 6i3fliHпартияны алдап юрген немесе партияга одан бурын тонын айналдырып KipreH б1реулердщ кемепмен еткен... - Со куй1нде кала бере ме ол?—дефм мен Сефеннщ сезш бел1п. - Мешмше, калмайды. «Каскырды канша асырасан да орманга кашады» деген орыста макал бар. Алашордашыл адам, ecipece онын Байтурсынов сиякты идеологтер! ешуакытга коммунист бола алмайды. Ол тез арада вшкерелен1п, 6i3fliH партиядан куылуга тшсп... - Онда жаксы болар eai... - Болады солай!.. - Байтурсынов белгш1 «бекбике» го й ,- дед1 С ефен,- «мен мунда!» деп айгайлап турган адам ол. Онын куылуы онай. Киыны артында... - О не? - Байтурсыновтардын жумсауымен 6i3fliH партияга шретш алашордашыл жастар да аз болмайды. Олардын Ko6i кедейшш болгансып, солакайлана келед1... вне, олармен куресу киын... Жене узакка созылатын курес ол!.. - Апырай, в!.. 27-Ю 1 5 417

Сол кезде газето кушактап Буюр де кеп калды. Газетой Сефен корссткен HOMcpinin iuiKi бетж карасам, Магжамныц поэмасы eKi бетон астынгы жагын белуарынан жогары кам- тыган екен, сыдыртып окып шыксам, Сефеннщ ce3i туп-тугел рас. Поэмада Совет еюметше карсылык.тынсасык.тф жанынды туршжттргендей анкып тур. - Сефе-ау, сумдык кой мынау,- дед1м мен, поэманы окып болганнан кешн. - Рас,—дед1 Б ую р,- басын балтамен шауып елпретж ит кой мынау! - Уау, сендер бупн ас iumetfriH бе е д адер ?- деген эйел даусына жалт карасак, сарайдын е с т н е н кул1мфрей карап турган Бедiгул женгей екен. Астытэтп даярлайтьш Бэшгул женгей ет пен ак ipiMiuiicri ара- ластырып, жеуге ете суйюмш тушпэра даярлап койган екен. Жен- геймен езшдесе отырып тушпврага тойып, шайга канганнан кейш: - Б1зд!н кенсеге барайык,—дед1 Сефен. - Барайык,- деддм мен. - Мен ше?—деш Буюр. - Сен атгарынды кырга шыгарып отгатып кел... - Бупн оттатармын, ертен отгатармын... 6ypciryHi... одан epi кайтем? - Аулына кайтасын да,—дедд Сефен. - Алда сактасын,— дед! B y K ip .- Бандиттердщ вздер! камалганмен, тукымдары, 'плектестер! бар емес пе ауылда?.. Олар мен1 Tipi кояды деп отырсын ба, Сефе... - Бул ойланатын мвселе ек ен,- дед1м мен. - Жаксы, ойпанармыз,—деш Сефен,- eyeai атынды отгатып келсешш, жш т. Bip ceHi Tipi сактаудын амапын табармыз. - Ал iHiuieriM,—дед! Сефен мекемесше карай аяндап келе жатканда,—сонымен, кызмет аткарган болысына кайтасын ба? - Оны ояздык Ревком шешеш де. - Бар лесе, барасын ба? - 03iMe салса, бармас ем. - Неге? - Буюр айткандай, мына камалган бандиттердщ ттлектестер! маган кыстык кылмай кояды дейсщ бе? - Со да соз бе екен,- дед! Сефен кулш ,- «Урыдан корыккан мал жимайды, ш епрткеден корыккан eriH екпейд!» д е т ! Бандыдан коркып, кызмет 1стемейм1з бе?.. - 1стейм!з,—дед]м мен тосылып кап. - Тот-то и дело!—деп Сефен жымиып алды да: - Мен де сол болыска кайтып бармау жагына шыгар е м ,- дед!,- жассын эль 418

тэж1рибен жок, 6iaiMiH аз. Саган ен кызыгы оку гой. Mine, 6i3 сендей жас шагымызда оки алмай, бармагымызды ewii TicTen журм1з. Ka3ip 6i3 сиякгы орта жасты KiciHi OKyfa ж1береде алмай жене 03iMi3 де оку киыншылыкпен конатын сарыкшр боп калдык. CeHiH нагыз оку конатын шагын. K,a3ip енгеш койып, окуга кету1н керек. Маркстщ, Энгельстш, Лениннщ кггаптарын окып алмай, жаксы коммунист болу киын... - 0з1мнщ де ойым сол еш ,- дед1м мен. - Ол дурью,—дед1 Сефен,- 6ipaK сен менщ мьша 6ip тшмш алшы! - Айтыныз. - Оку кузд1гуш ашылады гой, оган дейш сен б!здщ политбюрода кызмет аткар. Бул ете кызык кызмет. Ocipece K33ip... Ka3ip бандиттердщ icrepi тексершп жатыр, содан нелер кызык мэселелерд1 кездеспресщ жене квп сабак аласын. Алдагы eMipiH мен кызмепне ол сабактын пайдасы тиедк.. Сефен MeHi осы усыныска квщнрдк.. Оган ояздык Ревком да карсы болган жок. Мен м ш т келген жуйрж курен мен Буюр MiHin келген кок байтал милициянын карамагына бермш... Тез арада ауылдарда Ревком орнына исполкомдар сайланып, Буюр баска 6ip болыска ауылдык советан председател1 боп кета... Мен политбюрода кызмет1мд1 аткарып жаттым... С ефен айткандай кызмет аса кызык... Бандиттердщ ездер1мен де, icTepiMeH де таныскан Kynaepi олардын к!м екеншктершен, не ютегенджтершен жене не icTeyre ойлайтындыктарынан ушан- тевдз сабак алдым... Политбюро мен1 ара-тура командировкага да шыгарып, кейб1р бандиттердщ кылмысты icTepiH жасалган жершде аныктап кайтуга жумсап журдь Bip командировкада мен Рахымжан мен Нурыштын 0Л1м те байланысты icTepai TeKcepin кайтгым. Бул eKi x iriT 6i3re белгип Шокан Уэлихановтын тукымдары: Уэлидщ 6ip баласы Шынгыстан - Жакып, одан - Нурыш; еадй 6ip баласынан - Махмет, одан — Ракымжан. Сырт есту1м1зше, бул ек! ж!пт коммунист болган да, кетершФ кез1нде елиршген. - Олардын мекеш 6i3re белил! Сырымбет тауында екен. Кетершс алдында Нурыш болыстык Ревкомнын председател1 боп, Рахымжан ауылдык Ревкомнын председател1 боп кызмет агкарады екен. Хан тукымы болганмен, булардын шаруасы шагын, ездер1 Совет тшепндеп ж т тте р болады. Серт усттнде 6i3 оларды елт1руге катынаскан бандиттердщ кейб1реулерж тауып алып, Кокшетауга ж!бердж, enai 6ipeyaepi устатпай кашып журд1, б1реулершщ канда екен1 белпаз... 419

Окушыларга кызгылыкты болуга тикуп 6ip мел1мет мынау: Абылай ханды 6i3 6iaeMi3. Онын улкен шанырагы Увлиде, онын улкен шанырагы Шынгыста, онын улкен шанырагы Кокышта болады екен. М ен т Кокышты алгаш KepyiM 1913 жылы екеш окушылардын ecinae. Ешн, 1921 жылы керсем, бурынгы кара сакалды Кокыш акбурылданып калыпты. Онын шаруасы баягыдай вл1 де кедей екен. Со калпында ол баягы керетш кеп жийазды бытыратпай, «хан ордасын» салтанатты кутнде устайды екен. Бандыларсол «орданы» талапты. Кокыштын айтуынша, олар «ордадан» мул1кт1 элденеше бричкамен акеткен, содан (Мздщ тапканымыз - 6ip ж1бек юлемнщ пушпагы мен Уелиге 6ipiHiui Александр патшанын сыйга ж1берген imi сусар, тысы жасыл шуга, ешрлерш алтын зермен кестелеген, жага-жешн кундыздаган тон. Ю лемнщ пушпагы кызык: Кокыштын айтуынша, ж161 де, Tyri де шын ж1бектен жасалган бул юлемш Абылай ханга Бухардын 0Mipi сыйга ж1берген екен. Узындыгы отыз кез, келденеш жиырма кез бул к1лем Уели салдырган мешптщ кен залына твсеуге мол жетед1 екен. Буктелген куй1нде оны терт ж ш т кетеред1 екен. Юлем меш1тке ораза мен курбан айтында гана тесел1п, езге уакытга жиюлы турады екен. Мына табылган пушпактын узындыгы уш кездей, кедценеш ею кезаей, ендеше, к1лемн1н Кокыш айткан мелшерл1 екен1 рас... BipaK мен1н жаным кун1 бупнге дей1н кшемге емес, баска 6ip кымбат мул1кке ашиды: бандылар талаган мулжтш imiHfle Кокыштынтуган агасы Макынын альбомы да кетед1. Макынын енеден тш-кулаксыз мылкау боп туганын 6i3 б!лем1з. 1855 жылы апрель айында Шынгыс Петербурга, BipiHmi Николайдын азасына барады. Со жолы ол бала Макыны Петербурдагы мылкаулар школына орналастырады,1кейш Макы Керкеменер Академиясын 6iTipefli. Бшетшдер оны аса дарынды cypenui ед! дейд1. Ол сезд1н растыгына 6i3 1921 жылы 6ip бандынын уйшен тауып алган, жогарьша аталган альбом куэ ед1. Альбомда каланын, ауылдын жэне табигаттын нелер эдем1 бейнелер1 болатын. Табылган альбомды Кокыш жнижаппар боп жалынып сурап алды. Бертнде сурастырсам, Кокыш 1924 жылы елед1, одан кей1н альбомный кайда кеткенш акылсыз балалары бшмейщ... Казактан шыккан 6ipiHmi cyperaiiHin бул енбег1 аса кымбат eai, бейгамдыктан жогалып кете барды... ©те еюшш!.. Рахымжан мен Нурыштын жумысын тексер1п журген кезде 6i3re шапкын келд1 де, керинлес «Жаман жалгыз тау» аталатын Ленинград. Архив НКВД. Фонд 1265, опись - 4, един. Хр. 33. 420

елкеде тауда жасырынып журген бандиттер ауылдык Ревкомнын председателе эл-ripin кеткен хабарын айтгы. Барып тексерсек, ауылдык Ревкомнын елпршген председател1 Совет отм ел курылганнан кейш гана кызметке орналаскан батрак Ж1п т екен. К,ызмет бабында журген оны бандиттер агаш арасында устап ап, аяк-колын байлап, асып кетещ... 0л1к сасып жаткан кез1нде табылады... Bi3бул ашмнщсебебш тексеруге KipicTiK. Ол ап-айкын екен: бандылар кетершсшщ кез1нде олармен куресуге влген ж т т квп кайрат KepceTinTi. Сондай адамды кашып журген бандиттер аясын ба!.. Сырткы ce6e6i осы сиякганып, протоколы да солай жазылып жатканда, елген ж т т п ц эйел1 кенш белели 6ip сездщ июли шыгара калды. Жауап алып отырганда: - Не кагаз екенш кайдан биюйш,—дед1 келшшек жылап отырып,—онын басында 6ip тарак кагаз жатты. - Негылгаз кагаз? - Орысша, казакша окып мугатм боп журген 6i30iH 6ip агайын барда, со ж т т бандитке катынаскзн. Куйеу1мнщбасына сол агайыны жетп... - Калай?! - Со ж тткуйеу1ме: «Осыны жан адамга кврсетпей, сакта»,- деп, кетер1л1стен бурын 6ip бума ютап пен кагаз бередь KyfteyiM казакша хат бшетш еда, уйге экелген кагаздарды ол актарып отырып: «Bepi де отметке карсы кагаздар екен»,—деп кулда... MyraniM кагаздарын кайта сурап алганда, 6ip кагазы жок боп шыкты. Ол «берд1м» дейдк куйеу1м «кврген жокпын» дейдь Сосын exeyi катгы-катгы сездерге келд1 де, анау куйеу1ме: «Сен кагазды жойсан, мен ceHi жоярмын»,- деп м ж ш ш K erri... Акыры дегенше жетп... кезш жойды!.. Эйелдщ одан api свйлеуге шамасы келмейш. Булыккан жастан тынысы тарылып кеткен ол еюре жылап, кисайып жата кетп... Bip жагынан, эйелд1 уата отыра, 6i3 со кагазды (здеуге уйгардык. Ол ymiH осы уйдщ imiHe кагаз тыгуга мумкпгшп бар куыстын 6epiH актару керек. 0KciriH басынкыраган вйелден кагазды кайда тыгуга MyMKiHairi барын сурап ек, ол 6ipa3 ойланып отырды да: - Мына 6ip жерде болм аса,- деп орнынан турегелт, Kiuiipexrey келген сандыктын аузын ашты. Онын iuiiHeH элденелерд1 суырып алып жаткан эйелдщ колына газетке оралган б1рдеме Lnirin шыкты... - Осы 6ip кагаздын imiaae болмаса, баска жерде ж о к ,- дед! эйел, газетке оралган кагаздарды б1здщалдымызга тастай 6epin. 421

Актарып керсек, ер TYCTi, ер мелшерл1 кагаздардын беггерше ескш кп, жанапыкты елендер жазылыпты. Кепшшп енмен айтылатын халык елендер!. Соларга Караганда, бул ж т ттш елен мен енге eyecTiri байкалды. Сурастырсак, расында да солай екен... Сол уйде сьщгырлаган карагай домбыра тур. Ауыл адамдарынын айтуынша, елген ж ш т домбыраны б^рсыдыргы Teyip шертед1 екен, косылып ен де айтады екен. Актарган кагаздардын iuiiHeH араб ертм ен жазылган 6ip кагазды кергенде, квз1мд1 жылан шагып алгандай мен шошып кегпм. - Табылды!—деп айкайлап ж1берд1м мен. - Не табылды?—деп шу ете капды уйдеплер. - Жогалган кагаз табылды! 0лген жнтгпн тубше жеткен кагаз!.. - Не дейсщ?! Негылган кагаз екен ол?!. Кагаздын мен-жайын оларга айтудан бурын, шитейтагы 6ip окып ем, ез кез1ме вз!м сенбеймш!.. «Неге?!»- деп сурайсыздар гой, ардакты окушылар. Кагазга кол коюшы Смагул Садуакасовтын со кезде Кир. Крайда облыстык комсомолдар комите-пшн секретари екенш баспасез бетшен кергем. Оны мен 1918 жылы Омбыдагы мугал1мдер курсы на барганнан 6epi б1лем. Ол б1зге жаратылыстан сабак берген. 03i Политехнический институтта окып журетш. Арык, узын бойлылау, жалпак бетплеу, май мурындылау, жалпак ак бужыр кесюнш бул жш т ол уакытта «Толстовецпж» деп журет1н, Алашорда жастарынын белсешилершщ 6ipeyi болатын. Сондай адамнын 6ipep жылдан кей1н облыстык комсомолдар комитетше хатшы болды деген хабарын еспгенде, мен «мунысы калай?!» деп танданган да койгам... MiHe, enai алдымнан онын хаты кеп шыкты. Хатгы ол кей1н халык жауы боп кеткен 6ip интеллигентке Москвадан Kici аркылы xi6epinT i... Хатгынмазмунытугел1мен Совет еюметше карсы. Осындай создермен niKipiH узак жазган ол хаттын аягында: «Совет еюметшщ eMipi каз1р кылга гана ifliHin тур... Антантанын шабуылы кушейетш... Киыр Шыгыс та карап жатпас... Орта Азия жакта басмашылар к втерш а белен алып барады... Басмашыларды каз1р ез1не белпл1 тур1кт1н пашасы Ануар баскарып жур... 1шк1 хал де ауырлады... Квп жерде каз1р аштык... продразверстканын кысанкы жур1п жатканы мынау... Буган «сен1н» Ci6ipiH де шьщай берер ме екен?.. Онда да жуык арада 6ip зор уакига болып калмас па екен?.. Болуга raicTi!.. Сонда сен1н де жене де б1зге тшектес азаматгардын да карап 422

калмаулары кажет... Эйтпесе, 6i3 жанадан курылуга THicTi оюметген сыбагалы орын ала алмаймыз»,- деггп... Хаттын ce3i осындай!.. Жакында тана кушпен баскан бандылар кетершсшщ неден туганы, оган казак байлары мен алашордашыл окыгандардын неге катынасканы маган енш гана айкындала кетп!.. - MiHe, кайда шошкалар!—деп ж1бершпен м е н ,- м ш е, кайда бандылар кетерш сш щ туш а тамырлары!!! Окушылардын eciHe сала кетешк: Каз. Крайкомнын 1926 жылы Кызылорда каласында шакырылган III пленумында Смагул Садуакасов пен оган ергендерд1н байшыл-ултшылдык сырлары эшкереленгенде, 1921 жылы мен тауып алган осы хаттын мазмуны жарияланды... Ол стенограммада сактаулы...

кннниниаииинид СЕГ131НШ1 ТАРАУ ЛЕНИН ЖОЛЫ Эдебиетке партизандык журмейд! Кекшетаудын политбюросында кызмет аткарып жаткан кундердщ 6ipeyiHfle мен Кызылжардаты Акмола губкомынын атына окуга суранган арыз жолдадым. Кешжпей Кекшетаудан Кызылжарга шакырылдым. Губком MeHi Кызылжарда осы кузден бастап ашылган Совпартшколада окута уйгарган екен. Бурын Кызылжардын атакты капиталиЫ Куанышевтарга жататын, Совет уакытында горкомхоздьщ карамагына алынтан ак тас уйде Совпартгын окуы журе бастады. Курсантгын саны exi жуздей. Деш орыстар мен казактар. взге ултгарданда 6ipeH- сарандап бар. Bepi де коммунистер мен комсомолдар жэне партиялык-советпк тэж1рибе iciHeH келгендер. Совпартшкола «жогарты» жене «теменп» аталып eKi кпаска белшедк жогаргыда - жаксы сауаттылар, теменгше - шатын сауатгьшар. Мен теменгшемш. Оку теменп кластарга тутелiмен орыс тш нде журедк Оны алып бару маган eKi жактан киынга согады: 6ipinmi —орыс тЫ н е мен шалагаймын, грамматикасын, синтаксист бшмеймш, сезш щ кебше тусшбеймш; eKiHmi - ол кезде саяси сабакка арналтан оку штабы жок, оны мутал1м ауызша айтады да, даярлап келген конспекпсш Kemipin алуга береш, оган да сауат керек. Саяси сабакты eKi класта да Ковалевский дейтш партияда жок жолдас окытады. Мен онын лекцияларынан да конспек- •плершен пайдалана алмаймын. 424

Мен сиякты орыс т Ы н е шалагай адамдар б1рталай болгандыктан, сабак басталганнан аз кун кешн теменп класс саяси сабактан eKire белшш, менщ 6eaiMiMC 6i3re белгш Шахизаман Зебиров татар тинное окыта бастады. Онын сабагын татарша жаксы бтлмейтш Kicire угу мейлшше киын, ал б1здщ белймшн кеш ш лш татар тЫ н жаксы бшмейтшдер. ©зшщ (мичар) лексиконында 6ipa3 уакыт сабак берген Зэбиров б1зге сезш epKiHтуаншре алмауына Ke3i жетп де, губкомга арыз 6epin босанып шыкты. Bi3 тагы да Ковалевскийден оки бастадык. Маган орыс тшнде окылатын езге сабак киын емес, саяси сабак кана киын. ©зге сабактын киын болмайтыны, \"пл! ауыр болганмен, бурын казак тш нде еткен сабактар, сондыктан сездерш ерюн тусже алмаганмен, не айтатыны белгш турады. Саяси сабак олай емес, 20-жылдын жазында кыска уакытты курста аздап еткен саяси сабагымыз Совпартшколага жарамай калды. Бунда курстан элдекайда кен жене терен етедт Ол теренге мешн кулашым жетпейдь Сабактын ауырлыгы сондай болса, материалдык хал одан да ауыр болды. Материалдык халшнауырлыгыОтанымыздынбасынан кешкен со жылгы жалпы ашаршылык халге байланысты. Газетпн ха- барларынша, Россияныц кеп жервде со жылы астык шыклай fan, халык ашаршылыкка ушырап жатыр. Оларга жврдем беру максатымен Букш Россияаа «Помшл»'аталатын комитетгер курылган. Мел1меттерге Караганда, Акмола губерниясынын астыгы езше жететзн. Онын xaniH ашаршылыкка ушыраган елкелерден кеш1п келу киындататын Typi бар, сондыктан астык саудасына еюмет катгы тыйым сап, ауьш-селодагы астык запасын есепке алуда, калаларда карточка системасын журпзуде. Жалпы халге байланысты, Совпартшколанын да тамак жагы аса тапшы болды. Етдегеши анда-санда сорпанын беттнде гана корем1з, ол да api кт-юшкене, api арык, api екпе-бауыр сиякты б1рдеме... Сорпа деге1пм1з сасык капуста мен карточканын сылдыр суы. BipiHUii «блюдамыз» осы болса, «ек1нш1ге» жейт1жм1з - суга кайнаткан бидайдын боткасы жэне таза бидай емес, iiuiHe суды, карамык сиякты баска дэндер араласып кеткен шала-шарпы бидай. Буларга косымша бершетш кара нан, сыксан, суы агатын шик1, сол нанньщ 03i школага айында, аптасында 6ip-aK 6epiflin кояды да, складта сакталады. Со жылгы суык кыста складка сакталган шик! нандар музданып катып калады. Жылы жерге екелсен, жалын шалган1 1Аштарга жэрдем берелм комитет. 425

сырткы кабыршагы гана жшсиш де, iuii кекайызданады да турады. Осындай наннын курсанттарга ynecriprayi кызык: ерюмнщ де наннын шию imin емес, тскен сырткы кабыршагын жегга келелг Журттын 6epiHe ол жетпейдг Тандап беругетагы болмайды. Нан ад!л болшу ушш, 6ip топ ж т тк е тиген белкеж кесер алдында 6ip ж т т п крауатка етбетшен жаткызамыз да, басын одеялмен тумшалап буркейм1з, содан кейш белшген наннын 6ip кесепн KOTepin: «Мынау KiMre?»- дейм1з. Басы буркеул1 жаткан ж т т «пеленге»деп 6ipeyfli атайды, аталган ж т т наннын шию жаты келсе де, тскен жагы келсе де риза болады... Танертен де, кешке де ш етж «шайымыз» казанга кайнаткан сылдыр су. Нанымыз элп. Одан да сеткесшетерт-ак жуз грамм бер1лед1... Бар тамагымыз осы... Адам не киындыккатезбенш!.. Bi3де аталган ас-сугатез тезт кетпк. Казакта «Кайгысызга кара су да ас» деген свз бар. Сол рас кой деймш. 1шетж астары соншалык тапшы, соншапык сапасыз болганмен, оны уайымдаган eui6ip курсант кврмейсщ, ойыны - ойын, кулюа —кулю, каганагы - карк, саганагы - сарк!.. Олар окумен гана отырмайды. Школага керектт отынды сак- таушы да, пешке экеп жагушы да вздерг.. Со кыста кун сайын соккан бораннан толып калатын кен коранын бшк курпктерш куреп, сырткатасып твгушшер де вздерг.. Оган коса жума сайын уйымдастырылатын сенбшктен1де 6ip курсант калмайды. CeH6iniK Лениннщ «Великий почин»2атгы енбеп жариялан- ганнан кешн шыкканы —енбекнн кепнплжтщ, acipece комму- нистер мен комсомолдардынтугел катынасатыны журтка магим. Эдетге, жума куш кенселердщ мандайшасына, кешелердщ бойына кагаздарга ж эне кызыл шуберектерге «Бэрщ де сенбшкке барындар» деген ipi жазулы урандар ijiiHeiii. Сол куш кызмет тарар алдында кенселерде, кешешн аландарында митингтер отюз1лед1, айтылатын свз - сенбш ктщ маныз- максаты, оны орындауга кепшьшктщ жумылуы. YrirriH K yim iniri ме элде вздер1 ынталана ма, сенбшщтаны ата сенбшкке мындаган Kici шыгады. Олардын irnimie, бастыгы губкомнын 6ipiHiui секретары, губисполкомнын председател1 боп, букш мекемедеп кызметкер атаулынын 6api да журедк Сенбшкке шыкпауга сыркаттыктан баска eui6ip двлел болуга THicri емес, ал егер элдеюм сыркаттан баска сылтаумен уй1нде калып койса, онын мвселеа, коммунист болса, ячейкаларда, партиясыз болса, профкомда каралып, жаза колданылады: ceric, 1Субботник - cen6i сайын жумыска шыгу. 1«Улы бастама». 426

катан ceric бермедц кабырга газеттерше жарияланады, кызмегген шыгарылады... Жумыс каланын шиндеде, сыртында да кеп. Iurreri жумыс: егкен империалиста жене азаматгыксогыстардын салдарынан кешелер де, орамдар да, коралардын iiui де твртнкнзшкке айналып болган. Ол кезде Кызылжардатастеселген жапгыз-ак Ленин Kemeci. Онын да тротуары кеп ж ервде тактайдан жасалган екен. 9зге кешелердщ бершде де бурын тек тактай тротуарлар болган. Согыс жэне революция жылдары бул тротуарлардын Ke6i uiipireH, одан калганын турпан журт отка жагып, тек казыктары гана калган. Забор атаулынын да Ke6i жагылган. Коралардын imiwieri коксык белен алып, шеше адам шьшамайтын жене аяк басып журе апмайтын халге жеткен. Кешелерде жасалган су агар арыктардын Ke6i б п ел т калгандыктан, сонгы жылдарда белмен аккан кардын жене жанбырдын сулары 6ipa3 кешелерд1 келне те, адам да журе алмайтын жыракага айналдырып ж1берген. Канализация бул калада ол кезде жок. Корадагы деретхана атаулынын 6epi булшген, ыластанган. 0ткен бес-алты жылгы булшшшктщ салдарынан калалык сутарткыштында (водокач) калага тарайтын 6ipa3 тармактары бузылып, Судан тарыккан орамдар кора iuiiHeH кудык казып алган, олардын да кебшщ ыластыгы шектен шыккан. Сенбшктщ 6ip Miндел - кала iminaeri осы тернпЫзджл женге келлру. Кала сыртындагы жумыс та орасан кеп. Ен алдымен, кала- нынкораларынан шыгарылатын коктыкгар, келжлназдыгынан не жоктыгынан, аландарга жене meTKi кешелердщ жанына тегипп, epi ыластанып, epi буркырап кебейш кеткен. Заводтар мен фабрикалардын манайында ондай коктыктар тау-тау... Ерекше кокырап кеткен 6ip орын - тем1р жол бойы. Онда уйш- ген коксыктардын, кулдерд!н, сынган мул1ктерд1н салдарынан TeMip жолдын кеп тармактары поезд журуден калган. TeMip жол жумысшылары ол кезде жетпейд1. КЫзылжарга поезбен келген отындарды, буйымдарды, азыктарды Tycipy немесе баска жакка женелтелн буйымдар мен азыктарды вагондарга тиеу мшдел де Ke6iHece ceнбiлiктiн мойнында. Каланын мекемелер1 де, жеке yanepi де, завод, фабрикалары да ол жылы жуз процентке жакын агаш отынмен жагылады. Кы- зылжар манында агаш кеп. Соларды кесу, кел(ктерге не вагон­ дарга арту, Tycipy жумысын да Ke6iHece сенбш1к аткарады... Кала iuiiwieri немесе жакын жердеп жумыска журт жаяу барады, алыска поезсыз не KeaiKci3 бара алмашш. Келш легенде, 427

ол жылы Кызылжарда «автомобиль* атаульшан ырымда жок, Бар келйс ат. Калалагы жеке адамдарда жене мекемелерде сол жылы бес-алты мындай атбар. Гужтрудповинность1туралы мемлекет шыгарган буйрык бойынша, ол атгардын 6api тагайындалган участоктерге жума куш кешке байланып даяр туруга тгасп, ойт- песе, neaepi жазага тартылады. Содан коркып, иелер1аттарын мез- гшнде экелеш, 6ipaKол келйсгердщ кеб1нде «ат»деген атак кана бар да, куй жок, тугелге жакын тыртиган арык, б1разы кетерем. Ондай кол1ктердщ шанасына мшгеннен жаяу журген жаксы. Расындада солай. Гужтраспорттан алган атгардынKe6i mien жерше 03 денесш суйреп бос барады да, б1разы жолда калып кояды. Олардан елет1ндер де аз болмайды. Сенбшкке баратындарга казынадан ешб!ртамакберглмейш, олар-азды-кепт1 тамагын ала барады. Eip кызыгы, «менш кеп, ceHiid аз» демей, «MeHiici асыл, сенш жасык» демей, 6ip жумыска барган топ адам, эдетге, барын ортага салып, белш жейш... Bi3, Совпартшколанын курсатгары, ayeai 6ip айдай каланын iuiKi жумысында, одан кешн унем1 сырткы жумысында болдык. Сонда KepeTiHiMi3: кел1кте, кшмде, тамак та жетпейтш кыстын кыспагында сенбинкке шыккан мындаган адам танатканнан кун бажанга дейш орасан кеп жумыс аткарады. Ленин жазган «¥лы бастаманын» куатын сонда кересщ. Кун узын жумыста болып шаршаган адамдар, ecipece б1здщ курсанттар, кешке мекенше кайтканда, жабыркаудын орнына, «Алшан бас, жолдастар, аякты» немесе «Варшавянка» сиякты революциялык елендерд1 ендете женеледь Дене кимылымен аткаратын жумыстын маган тук ауырлыгы жок. Бул жумыста мен бурын колына курек, балта алып кермегендердщ елденеш еуж щ кызметш аткарып кетем. Мысалы, б1здщ Совпартга физика гылымынан сабак береттн Флейшман дейтш жеб1рей жолдас бар. Сезге ол агып турады. Сабакты да жаксы жэне бЫп окытады. Ал жумыска келгенде, шапкан балтасы етпейд1,тарткан арасы журмейш, салган куреп батпайды, сомадай боп 6ip пут жук кетере алмайды. С енбшктщ TepTi6i - кызмет жайында юм болсандамейлщ, ал сенбшкке шыккан сон, мандайын терлеп, еншре жумыс кыл! Пысыктык кып, -плмен гана баскаргысы келгендерш жумыс ютеугшлер арадай талайды, сондыкган ерюм хал-кадарынша жумыста кершуге жанталасады. Журтган коркып тырбанганмен, кара жумыс icren кермеген Флейшман сиякты адамдар, едетге, жумыска кушп адамдармен Буйрыкты котик квмеп. 428

cepiKTecyre, солардын жердемшен кептщ кезше жаман керш- беуге тырысады. Сонда Флейшманнын жагалайтыны менмж. Ол маган: —'MiHe, шын енбекин кайда? Коммунизм осылардын куилмен жасалады!—деп кешшк коя сейлейд) де:—Сен маган жумыста жврдемдес, жолдас Муканов, мен саган сабакта жврдемдесем,—деп кызыктырады. Мен оган кызыккандыктан емес, аягандыктан жврдемдесем, онымен врдайым одактасам да, жумыстынауыр жагын ез1м кв- терем. Онын маган пайдасы сабактан емес, тамактан тиедь Жу- мыска ол ушнен кеп жене двмд1 тамак алып шыгадыда, мешмен улест жейш. Аксаусак кейб1реулер жумыска тез-ак Кёндапп, уйренш кетеш, ал Флейшман жолдас кещпкпей-ак кояды, аз уакытка курал устап жумыс icTece, алакандары колдырайды да калады, сейте тура, ешуакытта сенбшектен калмайды... Флейшманнын кара жумыска дагдылана алмауы сиякты, орыс тш ндеп сабактарга мен де дагдылана алмай койдым, сондыктан вз тобымнын сонгы катарында журд1м. Бул маган, врине, улкен уят. Осы жайымды губкомнын секретарына барып айтуга тура келдк Ол свз1мд1 тындап алганнан кейш, маган ойда жок 6ip усыныс жасады. —Осы калада казак-татар клубы барын бгпесщ гой?—деш ол. —Клубтын касында мусылман ултгардан коммунист кадр- ларын уйымдастыратын партия ячейкасын ашу кажет боп тур. —Кдйдагы мусылмандар?—дед1м мен тусшбей. Секретарь жымиынкырап алды да, маган туащпре бастады: —«Мусылман» деген сезден корыкпа,—дед1ол,—бйздш пар­ тия, врине, ешюмш мусылмандыкка немесе христиандыкка, не- месебаска 6ip дшгетартпайды. Bi3,врине,д1нштанымаймыз, сейте тура, кпубта «мусылман ячейкасын»ашудан максатымыз - калада казак, татар, башкурт сиякты ултгардан вр жерде 6iperwereH коммунистердщ басын 6ip жерге курастыру. Ондай ячейка, ecipece, орыс тш н бтмейтш коммунистерге керек. Tin Heri3i 6ipre улттардын коммунистерш 6ip ячейкага жинасак, техни- калык сауатсыздыгын да, саяси сауатсыздыгын да жою жещл болады. TyciHiKTi ме? — TyciHiKTi. — Олай болса, осы ячейканыц секретарьлыгына ceHi тагайындасак деймш. Bip жагынан, губкомда инструктор боп есептелесщ де, енбек акыны жене азык-тулйсп осыдан алып турасын, екшшщен, ячейка жумысын баскарасын. 429

- Окуды кайтем?- деген сурауга: - Кызмелшн аткара отыра, 6ip сабактан гана учитель жалдап даярлан, ол езще киындык келттрш журген орыс т ш ,- деп жауап берш ол. Секретарьдынусынысынаризаласугатура келш. Сол арада ол маган ячейканынбюросына мушеболуга кажетп аоамларды атады. - Зэбировт! бшссщ гой?—дед1 ол. - Губчекадагы Шахизаман Забиров-п айтасыз ба? - Ив. - Бшем оны. - Бюронын 6ip Mymeci болуына карсы емессщ гой? - Ол дурыс. - Алданазаров Адамкулды бшесщ 6е? - Бшем. - Онын бюро Myuieci болуына капай карайсын? Мен ipicuiin калдым. Оган себеп темендеп едк Адамкулды мен 6ipiHiui рет 1919 жылдын куз1нде кору1м окушьшарга еткен тараулардан мэл1м. Ол кезде еркш таныса алмаган Адамкулдын хал-жайын артынан б1лсем, кыскаша ем1рбаяны темендегщей екен: 1882 жылы Семей облысы, Каркаралы оязы, Нура болысында туады. Балалык шагында кедейл1кпен ел1нен кангырып шыккан ол 1900 жылы К,ызылжарга келед1 де, Мустаев Нуркей дейтш шалаказак байына атшы боп кызметке орналасады. Одан кей1н Мухаммедин Швюр дейтш байдынтас уйшщ neurrepiHe от жагатын кочегар боп icipeiii... 1916 жылдын дурбелешнде майдан жумысына алынуга Ыккен Адамкул Зак дейт1н врачтын жэрдем1мен К,ызылжарда жылкы заводы бар Владимир Григорьевич Вефер дейттн байга атшы боп жалданады. Революциядан кей1н завод Совет еюметшщ карамагына кешкенде, Адамкул старший конюх боп калады. Сонда жур1п, 1920 жылдын басында партияга Kipeai. Бандылар KorepuiiciH басуга ол осы заводтан кеп катынасады. К етерш с басылганнан кей1н бурынгы кызмет1не кайткан Адамкулды еткен жаз калалык партия комитет! калалык coBerriH председательд1пне усынады. Бул кызметке ол узак турактай алмайды, ейткен! калалык советпн кызметкерлер! председательд!н колы койылатын кагаздарды вкелсе, Адамкул: - Я бумажной волокиты не признаю,- деп кол коймайды. Осы хабар калалык партия комитетше жетш, арнаулы комиссия тексерсе, Адекен «волокитаны» унатпагандыктан емес, сауатсыздыктан кол коймайды екен!.. Ондай адам калалык советп, врине, баскара алмайды. Осы себеппен ол босайды да, бурынгы кызметше кайтады. 430

Адамкул дегешдо осы. Мен онымен Кекшетаудан келгел1 ерекше дос боп, ушмен араласып журем. Кырыктан асканша уйленбеген ол со жылы бурын е с тн д е жалшы болган Дэу- летгелдеевдейтш байдын Сарааггы жас кызына уйленген екен. Жас аралары алшак болганмен, ол eiceyi тату-тэтп семья боп турады екен. Адамкулдынтаза коммунист екешнде межнешб1р шепм жок. Жанадан курылатын ячейканын бюросына онын муше болуы турады менщ ойланып калуым сауатсыздыгы едк Со жайды айтып ем, горкомнын секретары жымиып алды да: —Банде болсын,—дед1 маган TyciH салмактандырып,—б1зде сауатсыз коммунист жалгыз Алданазаров Адамкул емес, олар- дын сауатсыздыгын жою б1здщ кезекп м1ндет1м1з. Ал ячейка бюросына муше болуга жолдас Алданазаровтын тазалыгы жетедь —Болсын,- дед1м мен. — Бюронын ymiHuii м у ш е л т н е секретарь пимокат заводында жумысшы боп кызмет ютейтш башкурт Закирзянов Батгалды усынды. —0з1шз макулдасацыз, ол ла болсын,—дед1м мен,—BipaK мен ол KiciHi бшмеймш. —Улгш жумысшынын 6ipi жене сауатгы жумысшы,- дед1 секретарь ол туралы,—е з1 актив, онын кеп пайдасы тиедь —Болсын. — Enfli 6ip кандидатура — губерниялык милициянын начальнип Муктай Жэжбеков. —Бшем,—дед!м м ен,- оган eKi колымды б1рдей кетерем. —Beciumi муше езщ. «Мусылман» ячейкасыньщ кызмен секретарьга сейлес- кенн1н ертешнен басталды. Кызылжарда Сакау Байматамбет дей-пн бай болган, онын ею кабат зор карагай ушн калалык совет казынага алган екен де, «Кир. Тат.1клуб» аталган уй сонын кен залында жасалган екен. Б1здщ ячейка клуб касындагы 6ip белмеге уйымдасты. Марксиспк кезбен Караганда, аты дурью койьшмаган, 6ipaK со кездщ жагдайы солай атауды тшеген «Мусылман» ячей- касынын тешрепне «мусылман» улттардан шыккан комму- нистер жинала бастады. KemiiUiri eHaipicriH жумысшылары. Интеллигенция да 6ipa3 бар. Ячейка хал-кадарынша комму- нистердщ арасында саяси жумыстарды журпзш жатгы. Клубта б1рнеше мэдени-агарту ушрмелер! бар. Мысалы: музыкалык, драмалык, хор ужрмеа, тагы баскалар. Олар ара- 431

тура клубтын залында сауык кештерш етюзедн халык кеп жиналады... Bip кызыгы, спектакль койгышпыз. Сонда пьесаны кайдан аласындар десешздерин!.. Революциядан бурын казакта театр болмаганы, сондыктан казак эдебиепнде драматургия жанры да болмаганы мал1м. Алашордашыл кейб1р жазушылар 1917-19 жылдары 6ipeH- сарандаган пьеса жазган, оларлын 6api совет \"плепне жат, сондыктан б1реулер «Кир. Тат. клубта» ол пьесаларды коям десе, ячейка руксат етпейдь Совет плепнде жазылган пьеса о жылы жок. Ендеше, спектакльге неш пайдалану керек? Б1зд1н клуб манында пьеса «жазгыш» адамымыз бар. Эйел дауысты ол адам уш-тертакт1л1, элденеше картиналы «пьесаны» айналасы 6ip жуманын iuiiime даярлап беред1, «артистер1м1з» ол «пьесаны» 6ip жумадай даярланады да кояды. Алгашкы кун1 халык залга лык тола жиналды да, арзан жазылган «пьесадан», арзан жазылган «спектакльден» кен1л1 суып, келеЫ койылган жолдары келмей кояды... Б1з «драматургтарымызга» тага да «пьеса» жазуга заказ берем1з... Эл1 ес!мде: со кыста со «драматург» отызга жакын «пьеса» жазып, 6api де койылды... 6ipaK 6ip-eKi «спектакльден» аспай, сахнадан 61ржола шыгып калды... Сауык кештер1н1н6ip Typi вдебиет кеш1. Сондай кештерд1н 6ipeyiHae 6i3re белгш алашордашыл акын Магжан Жумабаев вз1н1н пан-азиятшылдык багытга жазылган «Пайгамбар» атгы олен1н, пан-тур1кш1л1к багытта жазылган «Сары дала» атгы апенш окыпты. Жиналып тындагандардын Ke6i нэпмандар. Осы моселе ячейканын бюросында сез болды. niKip алысканда, б1реулер: «Жумабаевка елен окытпау онай, сонда советпк темада жазылган олендерден едебиет кешш уйымдастыруга бола ма?»- деген сурау койып ед1, мен бюро мушелерше советпк багытга жаза бастаган б1рнеше жастардын барын айтгым. - Онда былай б о л с ы н ,- дед1 У г а р ,- жакын арада Жумабаевтар тагы да эдебиет кешш жасагалы жур деп естгшм. Со кештщ алдында, совет плепнде жазып журген жастардын басын курастыру керек те, еленд1 соларга окыту керек. Окитын адамдар табылатынына бюро мушелершщ кез1 жеткеннен кей1н: «Жумабаев окимын десе, кайтес1ндер?»-деген сурау койды б1реулер. - Ол окымайды,—дед1 Угар. 432

- Капай? Сез бостандыгы бар емес п е ? - деген 6ipeyге Угар: - Онда сен кэрден суырып экеп, Николай мен Колчакты да сейлет!- деп кейш тастады Угар. Анау: - влгенш айтпа сен, xipiHi ай т!- деп едк - Колчак пен Николайдын сезш айтатындар жок деп отырмысын?-дми Угар.- 1здеп керип, каншасы табылар екен!.. Свз 6epin керил, капай зарлай жвнелер екен!.. Табылмайды деп кайгырма,досгым... Жуздеп емес, мындап табылады... Нэпмандар бггпей, б!тпейш олар. С вэте epiK беруге болмайды олардын. EpiK берсен, басынды айналдырып ж1бередн Совегпк дэу1рдеп сез бостандыгы олар ушш емес, енбекнн кепшшк уилн... - Сонымен, Магжанга елендерш окытпау керек пе? —Эрине. —Эдебиет кешше де келме деу керек пе? - Келсш, 6ipaK еленш окымасын. —Егер окимын десе?.. —Сен1н меш сезбен шырмалдыргын келеднау, Teri?—деш Угар.- Оны коя тур сен. Кешке мейл1 KiMкелсе де ерю, ал бул кеште совет тшепндеп елендер гана окылады. Осы кештщ б и л т н маган 6epiHaepiui, мен «арба да сынбайтын, eri3 де елмейтш» жайда етюзейш. Угардын аса катал мшезше карап, б1реулер «уят боп журе кермес1н» деген кауш айтып ед1, кепш1л!к Угар жасаган усыныска карсы болган жок... Алдагы эдебиет кеш1нде «шыгыстык кеш» бел1м1 болатынын еспген кепш1л1к, acipece нэпмандар клубка сыймай кетп. М1не, звонок та болды... Билетт бар журт залга Kipe бастады... Орын атаулы толык... Орынсыз т1к турган адамдар да б1рталай... Сырттабилетс1з тургандардын б1разы кимелеп KipMeKбоп, imKi куршепн салып койган eciKTi тарсылдата урып айгайласып жатыр... Оган кулак асар Kici жок... Угармен уэде бойынша, елещн окитын жастар сахнанын сыртында жур, Магжан солардын арасында. Эддене KayinTi сезгендей, онын сулулау кесюш элем-тапырак... Со кезде сырт- кы eciKTiH ашылганы еспле калды... Мен коридорга шыктым, б1рнеше карулы милиционеркеле жатыр, алдарындаУгар!.. Kaha- рына MiHin алгандай, онын кесюнше адам карап боларлык емес! —Занять все двери!- деп команда берд1 ол милиционер- лер1не. Милиционерлер залга KiperiH уш-терт eciKTiH алдына колденен тура калысты. —За мной!—дед1 маган 63i сахнага карай женеле берген Угар. Оган ере мен сахнага юрд1м. Угардын каЬарланып келген1н Kepin, бупнп 6ip актылы пьесада ойнайтын «артист» 433

атаулы ypnmcin, топтала калысты. Магжанныц да томпактау улкен коныр K03i шарасынан шыгып барады... Сахнанын шымылдыгыныц жабыгын керген Угар: - К ене, аштыр ш ы м ылдыкты !- дед1 сауык кепннщ администраторына. Улкен кездц ж Ы ш к е узын бойлы администратор жайанда жок коркак па елде Угардан гана солай корка ма, каптыраган денемен шымылдыктын бауын тарпты, шымылдык ашылып кетп. Сахнага Угар кетерше бердй.. - Ал революцияга карсы акын, 6epi ш ы к!- дед1 ол сахна сыртында турган Магжанга. Магжан Угардан каймыкты да, сахнага ун-туназ кетерицц. - Ал сен де кетер1л, бедняцкий поэт,—дед1 Угар маган. Мен де кетер1лд1м... Шамы сецщрьпген залда лы к толган журт кобалжиын деп еда: - Молчать!—деп акырып калды Угар.—Bapirmi де Kepin тур- мын. Кдй нэпман тэртшЫзшк жасаса, менонымен ертенсейлесем... Зал тыныш бола калды... - Ты, алашординский последыш, перестань морочить голову советских людей со своими бредово-контрреволюционными стихотворениями!.. Неужели ты не понимаешь, что твоя песня спета?..1 Ускынды кара-сур кесюнмен суз1пе караган Угарга Магжан темен карап, жауап катпады. - Ал бедняцкий поэт, окы елещндН—дед! маган Угар,- сен, контрреволюционный п о э т,- дед1 ол Магжанга кайарлана Tycin,—тында мынаныц елешн!.. Мен ыцгайсызданган дауыспен «Кедей баласы» дейт1н елец!мд1 OKyfa KipicTiM ... М енен кейiы тагы 6ip жастар революцияга, советпк курылыска арнаган елендерш окыды. Жиналыстан 6i3 жец1спен кайтгык деп тарадык. Ертещне MeHi губкомныц секретары шакырды. Не жумыс екенш б1лмей барган менен ол кешеп еткен эдебиет кеш1н1ц жайын тугел сурап алды да, партизандык кылыгымыз уш1н жатгы да урысты. Б1здщ бул бассыздык iciMiaai губкомныц бюросында караймыз деп 6ipa3 кысып алды да, артынан жадырап, акылды сездерге келдь Шын магынасындагы керкем эдебиетпц кандай жолдармен оркендейт!нд1г!н узак жане коп делелдермен сипатгай кеп: - М ш е,- дед1 о л ,- керкем адебиет осылай жасалады. Оган партизандык журмейд1. 1 Сен, алашорданын калдыгы, 63iHHin революцияга карсы сандырак олендерпшен совет адамдарынын басын ауыртуынды логар!.. Энщ айтылып б1ткен, неге укпайсын сен?.. 434

Мен секретарьга бул сездерд1н 6epi кещлге конатынын, 6ipaK казак эдебиет1нде мундай совет эдебиетш жасайтын Kici S3ipre жогын айтгым. - Жок болса, жасаймыз,- дед1 секретарь,- Ол ушш мына сен сиякты советпк талапкер жастардын окуы керек. Мен Совпартшколадан шыгып кеткен еюшоймш айтгым. - Онын окасы ж ок,- деш секретарь,- окуына eai уакыт бар. - Кдшан? - Оны акылдасамыз. Секретарьмен коштасып шыкканда, онын «едебиетке партизандык журмецщ» деген ce3i менщ кулагымда калды... Алгашкы соккы 1922жылдын февралындаОрынбор каласында Кдзакстандык II Партия конференциясы шакырылды. Онын алдында Кызылжарда болып еткен губерниялык II партия конфе- ренциясьша Семейден келе жатып Сматул Садуакасовкатьшасты. Бшетш адамдардын айтуынша, бул ж т т еткен куз Орынбордан Семейге КирЦИК-тан еюл боп барады да, губерниялык Ревкомнынултшыл председател!мен ауыз 6ipiicripin, Казакстанга карайтын жерде барлык мекемелердщбастыгы казак болуы керек деген талап кояды. Жергшкт! партия комитета: «Олай icTey хапыктар достыгына кайшы келетш саяси кате»,—деп кенбеген сон, Садуакасов бул niKipiH облыстык аткару комитете аркылы етк!збек болады, ол да кенбеген сон, «Исполкомды таратып, Семей Ревкомын куру керек»,—деп Орынбордагы Обком мен КирЦИК-ке телеграмма бередг Садуакасовтын бул кылыгын обком мен КирЦИК саяси кате деп тауып, онын е ю л д т н телеграммамен кайтып алады да, 63iH Орынборга тыгыз турде I шакыртады. Садуакасов ол телеграммата батынбай, жолда Омбыга согып, 6ipa3 кун токтайды, одан Кызылжарга келеф... Кьпылжар да Садуакасовты жаксы кабакпен карсы алтан жок. Буган да онын 63i к1нвл1. Губерниялык конференцияга катынасуга мандат алган ол баяндама бойынша «¥лт меселеФ» деген такырыпта сез сейлеп: «Казакстан - казактар уш!н гана, мундаты мекемелерд1н бастыктары тугел!мен казак кана болу керек, Казакстанга келген орыс переселендер! кешн Kemipwin, жерлер! казактарга кайтарылу керек...»— деген niKipfli делелдеуге тырысты. Конференцияга катынасушылардан онын 6ipeH-capaH epim ecTepi гана болмаса, кепш ш к бул niKipre карсы боп, Садуакасовтын мандатын кайтарып алды да, конференциядан куды. 435

Конференцияда оган ерекше карсы болган жене ол туралы казактан коб!рек сейлеген адамнын 6ipeyi Угар. Садуакасовтын багыты байшыл-ултшылдык екенш делелдей кеп, онын корытындысмида айтканы: - Бул - бетш бояган Бекейханов. Екеушщ тарауы баска болганмен, Tyfticyi 6ip. Онын уел не, бул Бекейхановтын жалгыз кызы Лизага осы жолы Семейде уйленш кайтгы. Бекейхановтын кайда екеш де 6i3re мэл1м. Совет еюметше куралды карсылык жасаган ол Колчакпен, басколбасшысы барон Унгернмен, атаман Анненковпен колдас болды да, Кызыл Армия актарды женгеннен кейш тыгылып калды. Кайда тыгылды сонда? взш щ туган ел кеа Токырауын езеншщ манына. Оган ен жакын кала Аягез exi жуз елу шакырым. Кешпел1 ол арага Совет ешметшщ TapTi6i a a i орнап болган жок. BipaK 6i3 Бекейхановты да табамыз. Оган дейш мына Садуакасов сиякты куйыршыктарын аяусыз кыркуымыз керек. «Шакырусыз келген адам аякеыз жерге отырды» дегендей, шакырусыз келген Садуакасов абыройдан айрьшып, басын алып кашты да, конференция б1тпей аттанып кетп. Конференция ултшылдыкпен де, отаршылдыклен де катгы куресу туралы со жылдыц басында болып еткен партиянын X съезшщ шеш1мдер1 непз1нде каулы алды. О рынборда ашылатын К азакстанды к II Партия конференциясына 6i3 февраль айынын басында аттандык. Акмола губерниясынан баратын делегаттын бар саны 24, он 6eci казак. Откен согыстардыц жене ашаршылыктын салдарынан ол жылы поезбен журудщ жагдайы аса ауыр, сондыктан делегат атаулыныц 6epiHe «теплушка» аталатын Кызыл вагон 6epiaeai де, естнщ аузы на жогары кетер1летш узенп ш нш , imiHe шеген пеш орнатылады. Орынборга 6i3 тез жете алган жокпыз. Калай жетесш, вагонымыз кейде Kici мшетш, кейде жук таситын составтарга т1ркелед1 де, олар станция басы сагаттап кана емес, кейде суткелеп турып алады. Сондай жур1спен уш кунде жететш Кинельге 6i3flin теплушка жет1 кунде арен барды... Кинель жан-жакка тарайтын TeMip жолдардын торабына салынган, жайылымы кеп, уйлер1 кш кентай станция екен. Мунда кезге баттия керш ген 6ip жагдай - аштык. Б1здщ Кызылжарда жане мен бшетш Акмола облысыныцтертоязында астык аса тапшы болганмен, ашаршылык жок та. Ал Кинельде аштыктан icin журген немесе елш жаткан адамдар ж м кездеседг Соныц салдарынан калтага тусушшерде, тонаушылар да, arnipin 436

кетушшер де аз кездеспеши екен. Сондыктан 6i3 вагонымызды кузетпен сак устадык, вагоннан шашау шыгып кыдырмадык. Кинельден Орынборга беттеп журш кету де онай бола койган жок. Самардан Кинель аркылы Орынборга карай талай составтар е т т жатады, 6ipaK 6i3fliH вагонды ешкайсысы кабылдамайды. Станция начальнипнщ айтуынша, бул вагонды т1ркету yuiiH TCMip жол катынасы комиссариатынын ерекше улыксаты керек. Комиссариатка 6i3flin басшыларымыз телеграмма да согады, журю жумысын баскаратын начальнипне прямой проводкада шакырады, 6ipaKeui6ip нэтиже шыкпайды... EHfli 6i3 аз кеинксек, конференциянын ашылуынан калып коямыз. Осы киыншылыктан 613Д1Угардын «елермендт» шыгарды. Самардан Орынборга карай беттеп бара жаткан пассажирлж состав Кинельге кеп токтады. Сосгавта жиырмага тарта вагон бар. Оларга тагы 6ip вагон -пркеуге мум кщ дт жогын айтып, поездын начальнип журш кетуге айналды. Вокзалдын дежурныйы машинистке жезл1тапсыруга Kerri. - Ал мен кегпм !- дед1 Угар, со кезде теплушкадан каргып тусе гап. - Кайда? - Машинистке! - Одан не аласын? - Б1здщ вагонды ттркемей, паровозды журпзбеймш... «Кой» дегенге карамай, бораны буркырап турган ycKipiK аязда Угар жупре басып кете барды. Артынан б!здщ уш-терт Kici xcyripAi, iiuiitae мен де бармын... Машинистдежурныйдан жезлды енкейш ала бергенде, Угар: «Здравствуй, мой друг»,- деп машинистщ аркасына каргып Minin алды да: - Сен, достым, осы станцияда б1здщвагон турганын бищщ бе?- деда. - Негылган вагон?—дед! машинист. - Акмола губерниясынан Орынбордагы партия конфе- ренциясына бара жаткан делегаггардын теплушкасы. - Еш нэрсе де бшмеймш,—дед1 машинист,—маган негыл дейс)з оны? - Сен осы составына -прке сол вагонды!.. - Поездын начальнипмен неге сойлеспедщ1з? Менщ iciM емес ол, TyciH.i3!—деп машинист паровозды козгауга гудок бердь - Ендеше, б1здщ вагонды ^ркемей, журе алмайсын,- де;и Угар. 1Жолдама куралы. 437

- Калжынды койыныз!—дед) машинист ашуланган к е с к ш м е н .- TyciHi3! - Теплушканы ттркемей, туспеймш... - Муныныз занга карсы... - Вагонды тзркемеу де карсы... Ашуланып кеткен машинист итерме кылайын деп ед1, Угар: «Осторожно, друг»,- деп акырып калды да, жулкыламак болган машинистщ тумсыгына шинелшщ он жак калтасынан суырып алган наганды тоса койды. Машинистщ зэреа ушып, кейш шепне берд1... Сонымен, сездщ кыскасы, 6ipa3 жанжалдан кешн б1здщ теплушка составка т1ркелд1 де, поезд журш Kerri... Орынборда 6i3 «BipiHiui Советгер уйЬ>аталатын гостинивдга орналастык. Со куш обкомга барып, мандатымызды нркетпк те, eKi-уш ж т т кала кыдырып кетпк. Каланын ортапык кошелершщ уйлер! маган Кызылжар ту- пл, Омбыдан да алдекайда с е ти сиякгы. Мундагы биж.сенш уй- лердщ Ke6i ол калаларда жок. Орынборда цпркеу мен меипткап екен. Бйгетт 6ipeyaepaiH айтуынша, он алты цпркеу, жеп мешгг бар, солардын iuiirme мен буган дейш кармеген зор собор тур. «Борисоглебский Кадетский корпус» аталатын зор уй Омбыдагы кадетский корпустын уйшен алдекайда калемд1 де, б т к те. Азамат согысы бул уйдщ бетше айгыз танбасын сап, терезелершщ 6api кирапты, кейб1р кабыргалары опырылыпты, сондыктан каз1р пайдага аспай, айнала тактаймен коршалып койылган екен. Казге ерекше тусетш уйдщ 6ipeyi «Караван-сарай». Ею-уш кварталды тутас алатын бул сарайдын айналасы Kipniiu корганмен бш к коршалып, терт бурышына, какпаларынын уст1не, бастарына ай орнатылган мунаралар жасалыпты. Сарайдын iuiiim e мешгг, медресе жене сауда дукендер! бар. Б1лепн адамдардын айтуынша, патша вюметт бул сарайды ен алгаш кериплес Шыгыс елдер1мен сауда-саггык журпзу ушш салдырган екен... Ен бшк уйдщ 6ipeyi «Орынбор-Тэшкент темip жолынын баскармасы». Бул баскарманын туркы бшк болганмен, колем! Омбыдагы TeMip жол баскармасынан алдекайда ншкене... Олардан баска да сэшй уйлер толып жатыр... Каланын кунгей жак жиегш ала Орал езеш агады екен. Ж уртгын ерте кезде «Жайык» деп атайын езеш осы екен. бзеннщ бойы калын тогай. Озенге такала салынган 6ip кездеп корганнын кабыргалары каз1р кулап, сорайган 6ip-eKi мунарасы гана калыпты. 438

Бшетш адамдардынайтуынша, казакша «Орынбор», орысша «Оренбург» дейтж каланын аты немнятн «орен» (тетю ), «бург» (кала) деген ею сезшен куралады екен. Орынборды булай атауы 6ip кезде Россиянын шыгыс жактагы ен те т ю каласы болгандыктан дейш... Кызылжар мен Омбыдан бул каланын 6ip ерекш елт - кешелершж кебше тас теселген... Конференция ашылардан бурын, мен каланын ой-кырларын тугел аралап шыктым. Буган дейш керген калаларым сиякты мунын да орта кошелер) гана TapTinTi жене со кошелерде гана жаксы уйлер бар, merreri уйлердщ к еп ш ш т Кызылжар мен Омбынын merreri уйлер!ндей нашар, Kemeaepi былык... Аранын ашкан аштык бул каланын да кешелерже KipreHi Kefi6ip жерлерде кездесетж iciHreH немесе олген адамдардан байкалады. BipaKмундатетенше шара колданып, ашыккандарга тыгыз жардем беред1 екен.BipaK белен алып кеткен аштыкка кейде жэрдемнж де купи келмей калады екен. EcryiMi3me, ашаршылыкТоргай, Актебе жактарында капы белен алган. Аштарга жардем беруге Буюл Россиялык жэне республикалык тетенше комиссиялар курьшып, олар кызметже тыгыз Kipicin жатыр екен. Мен 6ipHeiue оку уйлервде де болдым. Мунда Кино (казак педагогикалык институты), Тино (Татар педагогикалык инсти­ туты), Пино (Педагогикалык институты) аталатын, мугал1мдер даярлайтын уш институт бар екен. Инстгитуттардагы оку эр ултгын ез тшнде... Рабфак аталатын орта дэрежел1 мектеп бар екен, онын сабактары орысша. Окуга ниет!М бар маган институт- тардан Рабфак Ke6ipeK унайды, MYMKiHairi болса, MeHiH соган тусюм келедь.. Конференция февральдын 19-ы мен 27-cmiH арасында болды. Койылган нелзп баяндамалар ушеу: жержузшк хал, аштыкпен куресудщ шаралары, улт мэселесг Алгашкы eKi мэселе ын-жьщсыз e n i де, nticri каулылар алынды. Коп айтыс тугызып, узакка созылган мэселе —yuiiHiiii. Бул мэселе жошнде ултшылдыктын туын кетерген адам Смагул Садуакасов. Делегатгардын тен жарасына жакыны казактар ед1 жэне олардын б1рсыпырасы Риддер, Еюбастуз, Караганды,Спасовка, Карсакпай, Доссор, Елек-Оркаш тузы сиякты еншрю орында- рынан келген жумысшылар. Ултшылдарга карсы болгандардын копиплт осылар. Конференцияда мен де сейлешм. Шама-шаркымша, мен ултгар достыгын, acipece орыс пен казактын достыгын айттым. Bipneme кунге созылган бул мэселе ултшылдардын пайда- сына шеиллген жок. Делегатгардын кепш ш п ултшылдыкка да, 439

отаршылдыкка да соккы 6epin, партиянын X съезж у бул мэселе женшдеп каулысына сэйкес каулы алды... Ултшылдардын б1рталайы республиканын баскару жумысынан куылды... Алашордашылдарга буган дежн де соккы берите бастаган екен. Мысалы, 1920 жылдын жазында болып еткен республикалык 6ipiHuii партия конференциясында тонын айналдырган алашордашылдар ешкереленш, коммунист партиясынын катарынан шыгарылган, жауапты кызметгерден алынган, солардын 6ipi - Оку Комиссары боп кызмет icrereH Ахмет Байтурсынов. Бул, ерине, ултшылдарга капы соккы, б1ракбунымен курес 6iTin болмаганы байкалады. Лидерлер1 аласталганмен, алашордашыл жастардан губерниялык жене республикалык кызметге жауапты орын альш отыргандары эл1 де кеп, солардын б1разын ез1м де бшем. Казак ел1 ол кезде ек1 республикага белшеш: тек жарасы «Киргизская АССР» аталатын республика да, онын орталыты Орынбор; калган тен жарасы (бурынгы Жеттеу мен Сырдария облыстары) Туркстан аталатын республикада, онын орталыгы Ташкент. Есту1м1зше, Туркстанда да ултшылдардын «рыскулов- шылдар», «кожановшылдар» аталатын eKi тобы бар, алашорда­ шылдар соларга паналайды. Сенет1н ком м унист жолдастардын айтуынш а, бул ултшылдардан тазалану Kypeci эл1 де б1разга созылады. Олардьщ маган беретш акылы —ултшылдыкпен куресу уилн де, социа- •л и с те курылыстын кызметкерлер1 болу уш1н де, ен алдымен марксиспк бЫм алу, ол уилн окуга, ecipece орысша журетш окуга тусу. Соган кел1скеннен кей1н, Орынбордан кайтар алдында мен обкомнын упт-насихат бел1м1н1н менгеруннфмен сейлес1п, алдагы кузге карай Орынбор Рабфагына келетш болдым. - Б1рак- дед1 менгеруш1 менщ оку мелшер1мд1 сурап апганнан кейш,—Рабфаккатусу ушш саган 6ipa3даярлык керек сиякты, ecipece орыс тшнен... Осыдан кайта, сен жеке учитель жапдасан да, 6ipep ай даярлан! - Ж арайды,- деп уеде бершм мен. Б<рак мен уедемш орындай алмадым. Bi3 Кызьшжарга кайта, eric науканы басталып кетп. Зор маселенщ 6ipeyi - тукым даярлау. M eaiM errepre кара- ганда, губерниянын 93 iuiiHfleri мумкшншпп e3iHe канагат бола- тын, ф рак бар тукым губерниянын алыстагы селоларында жа- тыр. Оларды келж кунпмен гана жетюзу керек. Откен кыстын катандыгынан келйс атаулынын кепшипп жукке жарамайды... 440

EiciHuii маселе - жеке шаруалы кедейлердщ куштерж 6ipiKTipin, епстусында мойынкос жасату. Булда упт-насихатпен уйымдастыруды тшейдй YuliHiiii м аселе - кедейлердж к е п ш ш п н д е е п с к е к аж етп курал-сайман жок, оларды потребсоюз аркылы м у м к ж д т барынша жетюзу керек. Казынадан беригетш машиналарды сатып аларлык кедейлерде каражат жок. Ол уинн карыз cepiKTiriHin ж ум ы сы н к уш ей тш , к р ед и тгер аш ты ру к ер е к , ссудалар б ерп зу керек... Тертжип маселе - к е л т , сайманы бар орташа крестьян- дардын бар мумкжшшгш пайдага асыру керек. Ол да упт- насихатгы кап -rineitai. Бесжип маселе - к е п ш ш п бурын eriH Kaci6iMeH айналыспаган ауылдын кедейлер1 мен ортшаларын eriH re шыгару онай емес. Тукым да, келж-сайман да оларга орыс крестьяндарынан кеб1рек бершетж, б1раксол бершген жэрдемд1 ретш тауып пайдалану керек кой, ондай теж)рибе ауылдын кепиллтнде жок. Ен киын маселе — к е л т , сайманы кап кулактар мен байлардындамумкжиллтнтолыкпайдага асыру керек. Колга кысынкырай устамаса, НЭП-ке суйенген олардын ырык берер Typi жок. Губкомны н бюросы осы м эселелердж 6apiH талкы лады да, м у м к ж д т б ар ш араларды icKe асы р у ж ум ы сы н а каладагы активт1н к еп ш ш гж ж ер гш к п орындарга жумсады, сол топтын пшнде мен де кетпм... Осы сапарда cyFa кетш кала жаздаган 6ip жагдайым болды. Еалдж Явленка тусынан атпек боп келсем, кактемде таскын бузган Konip ani тузелген жок екен, паромнын арканы узшп, журмей тур, онын журуж кутсем, Kemirin калатынмын. Жумыс аса тыгыз. Сондыктан жагада турган есюлеу 6ip кайыкты жалдап кетебардым... Б1зезенге ерлей бере, кансыган кайыктын ж тнен жылжыган су irniHe куйыла бастады. Ескекшш шал оны елен кылмай: - Сен бала, бакырашпен суды т е г т отыр,- деп акыл уйретп маган. Менщ iiirreri суды сыртка тегу1мнен сыртгагы судын imKe куйылуы басымырак боп Kerri. Кен жайылган Есищщ орта тусына жеткенде кайыкка KipreH су белуарынан асты. Шалдын «ештене етпейдй тез шыгамыз» деген ce3i маган енд! жубаныш бола алмады... - Баттык!—дед1м шалга. - Ештене етпейдь- деп шал вз енже басты. 441

Б1разлан сон кайык тол уга айналды!.. Ke3iM шарасынан шыга бастады... Со кезде келденендеп 6ip кайык кеде калды. Шал да саскан екен: - Жылдам!.. Bi3батуга айналдык!—деп айкай салды ол анау кайыкка... Келденендеген кайык такалганша, б1здщ кайык бата женедш... Жука шалбармен, жеHiл кейлекпен отырган шал суга кулаш урды... Эне, ол жагага карай зымырап ж у зт барады... Мен капып койдым!.. Кдйык та батыпбарады, онымен 6ipre мен де батып барам!.. EipaK менде шалдын бойынлагылай енер жок, суга жузе бишеймш!.. Жакындап келген кайыкта уш жас ж т т отыр екен. Оларга мен бар даусыммен: - Спасите!- деп айгай салдым да, ез1м суга батып журе берд1м... Туншыга бастадым!.. Лезде аркамнан элдене кеп тупы да, судын бетше Kerepin шыгарды. Дем1м 6iryre аз-аккалган екен... Жуткан су imKeсимас- тыктай болган гой деймш,- кеп уакьгг лакылдатып кустым... Эрен легенде eciMfli жинап, жан-жагыма карасам, манагы келденендеген кайыктын устзнде отырмын, касымда орыстын уш xciriri отыр!.. Сурастырсам, олар жексенб1 куш езенде серуендеуге шыккан осы каланын комсомолдары екен. Менщ мэн-жайымды сураганнан кейнн: - Ж ок жерде жогалып кете жаздадын гой,- десп маган,- жузе бшмейтш адам жаман кайыкпен суга шыга ма екен!.. Enai еам е тусп, кайыкпен 6ipre чемоданым батып кетшт!. Маган кереп онын iniiitaeri ки1м-кешектер1м емес, сонгы бес- алты жылдын 1ш1нде елендер1мд1 жазып журетзн тетрадь!.. K,a3ip жузден токсан 6eci ес1мнен шыккан ол елендердщ арзан-кымбатын багалау маган киын. Жалпы келем1 eKi мын жолдай болатын ол елендерд1н 6epi де кунделж ем1рд1н шындыгынан туган едк сондыктан егер сактала калган кунде, жазылган кез1н1н6ipa3 шындыгын елестетер ме ед1, кайтер ед1!.. в к ш 1цп соншалык болган бул сапардын куанышы да аз болган жок. Июньнщ орта кез1не карай мен Кызылжарга ез1м барган enaineric планын артыгымен орындап кайттым. Соныма губкомнын бюросында мактанайын десем: - С1зд1н мактануы нызга карсылыгымыз жок,— деп калжындады обкомнын секретарь!,- 6ipaK с1зшн гана жепстж емес ол. Б1зд1нгубернияда eric планын орындамаган болыс жок. Губерния бойынша 125 процент орындадык- Жауын e3ipre жаксы. Осы калпымен барса, егжге биыл шаш етектен боламыз. Bi3fliH гана губернияда емес, Советпк Россиянын бар жер!нде 442

де еп н жаксы шыгу ум ш бар. Онда б1здщ Отан азамат согысынан кейшп ен зор жауымыз —аштыкгы да женедг Бюродан 6ipep ай кейш жергш кп советтердщ сайлауы ет- шзшетш бодды. Губерниялыкаткару комитет! магам Петропавл оязынын б)рнеше болысында ететш сайлау жумысын баскарып келуш усынды, мен, арине, кене кетпм. Маган уисполкомнан 6ip инструктор еретш болды. Yui болыста сайлау втк1зем1з. Сайлау жумысына шыкканнан кейш, жолшыбайгы елшн турмысына асыкпай-усшпей, сабырмен егжей-тегжейш сыгалай байкасам, кектемдепден алдекайда е зг е р т капты. EriH ете жаксы. Шеп мол. Мал куйлк Ел тогайган. Елдеп Совет жумысыда тэртштеле бастапты. 0ткен жылгы сайлауда 6ipa3 аткару комитетшш баскару кызметшен байлар босатылып, орнына коммунистерден немесе окыган азамат- тардан халыкка беделд1 председательдер койылган екен, олар шын магынасындагы coeerriK т э р тн т icKe асыруга KipiaceH. Ерекше кезд! тартатын 6ip ic - «Кызыл отау» аталатын уйдщ тещрепнде. Ондай уй ояздан ж1бер1лед1. Кызыл отауда судья да, зертгеуцлде, aopirepде жене саяси уптшшерде бар. Олардын вркайсысы ауыл арасында езш е тэуелд1 icTepai тындыра журедь.. Кызыл отау эр айда ipre аударып, кызметш тын жерлерге кенмредг.. Бул аса 6ip и гш кп ic екен... Ауыл iminaeri бурынгы эюмдерде белгш кексе болмай, кепшийп «icTepiH» коржындарына артып журунн едк каз1р кенселер белгш жерге орныккан. Б1рнеше жерде болыстык кенсерге арналып агаш уйлер салына бастаган, олардын тещрепне шаруалардын yftnepi оралып, квшпел1 ауылдардын апды коныстануга айналган. 9p6ip болыстык исполкомнын касында «батрачком» аталатын бвл1мдер курылган екен. Ерекше квзге тусетш 6ip ic солардш. Бул бшим курылгалы бай атаулынын жалшылары шарт жасап кана жалданады екен, ол шарттардын мултйклз орындалуын батрачкомдар бакылап отырады. Байларда бурын акысы кеткен жалшылардыда осы батрачком ecenTecripin, тшсп акысын телетпред1 екен. Бул шаралар, арине, ауылдагы кедей, батрактардын caHa-ce3iMiH оятуга квп жэрдем беред! екен. MeHiH ayeni «Кешей жалшы мен бупнп жалшы» деген атпен, кейш «Батрак» деген атпен жарияланган поэмам осы батрач- комдардын icTepiMeH танысып, олардын емйрге не болу нэтижейнде туган едй... Сол жылдын басынан кей болыста болыстык партия коми­ тет! жене комсомолдар комитет) курылыпты, 6ipa3 ауылдарда партиянын, комсомолдардын ячейкалары ашылыпты. Олар 443

енбекип кэпшипк арасында саяси тэрбие жумысын журпзе бастапты. Кей батрактардан кей жерде коммуна да курыла бастапты. Мысалы, Кызылжар оязынын Кызыл аскер болысында (каз1рп Солтустж Казакстан облысынын Приишим ауданы) «0рнек» атгы коммуна курылыпты (кешн ол «врнек» колхозы болды). Коммуната жиналгандардын жузден токсан 6eci казактар, взгелер1 орыстар мен татарлар. Казактар «кырык ру» - эр болыстан, эр ояздан жиналыпты. Bapi кедей-батрактар. Оларга Бажанов дейтш помещиктщ кен участоп жэне 93i Колчакка epin кашканда калып койган малдары, уйлерр сока-саймандары берш птк У л гш коммуна жасау максатымен, губерниялык баскарушы орындар жауапкер кызметкерлерден бастыктар ж1берттк.. Кектемде гана жаланаш-жалпы келген кедей- батрактар биыл адам катарына косылып, «гамак ток, кэйлек кек» деген халге K eaim i. Бурын Бажановтын заимкасында туратын аз гана уйлер мен сарайлардынтэшрепне кала ecin, кэше-кэше боп уйлер тарапты... Мемлекет каражатына мектеп, больница yftnepi салына бастапты... Сол еркендеудщ уст1не, биыл eriHi де, шабындык iuo6i де мол шыгып, «брнек» коммунасынын адамдары аса кениии екен, шаруашьшыкжагынан да, мэдениет жагынан да «врнек» твшректеп ауылдарга улп бола бастаган екен. Ел жагдайымен осылайша асыкпай таныса отырып, мен 93iMHiH сайлау етюзетш элкеме жетпм. Байкаймын, ояздык жэне губерниялык орталыктан алые жерде байлар эл1 табанды жатыр. Мысалы, Смайыл болысында эткен жылгы исполком сайлауында 6i3re белгш Жукеншн BeKici тагы да председатель боп калып койыпты. Жолда 6i3re сонын уйше конуга тура келдк Bepi ак yitni бай ауылда онын \\т тэрш де отырады. Жуандыгына кушак жетпейтш execi Жукен эл! Tipi екен. Жасы алпысты алкымдаган акбурыл сакалды онын жиырмадан жана гана аскан сымбатгы суду токалы бар. Жукен де, Беке де 6i3fli акжаркын жузбен карсы алды. Кен ак уйдщ ш ш е KipceK, жасаудан тунып тур: уйдщ iuiKi баулары тугел1мен евши токылган кшем, кглемнен жасалган баскурдын жалпактыгы жарты метр, кереге арасын косатын тангыштар да юлемше токылган, шанырактан салбыраган желбау мен тагы да элдене 6ip салпыншакты баулардын 6api сондай... Уйдщ тер iне текш елент, сырты оюлы кипзбен капталган сандыктар жиналган, астында —бетш оюлаган суйекпен жапкан жукаяк. 444

устшде - катарлана жиналган к1лемдер, сэнщ керпе-жас- тыктар... он жакта, масахананын iuiiitae сэнд1 жиналып вар- шавалык кровать тур, онын бас жагында кайкиган тармакты KyMic адалбакан, оган асыл кшмдер шнген... босагадан торге дейн теселген кшем, тор1нде теселген шыт корпелер... Kei'i6ip байлардын ыдыс-аягы, казан-ошагы уй1нде болатын едо, бул уйде олар жок, Teri, ас уш онаша болу керек... мунда бар ыдыс — nicneriHin басы кумюпен вшекейленген, тенкиген кара саба мен онын касындадастарканмен жауып койган тегене жене аяктар... Бойы уйрешп алганнан кейш: »0зш 6ip иман жузд1 жаксы бала екенсщ»,—деп Жукен астыма кепнмк койып, мен1 мактап алды да, енш езш кембагалдар катарында керсетуге тырысты. - Осы еюметжепм-жеарш жактайдыдесед1,- деп 6ip койды ол,—магам сонысы керек. Экем Токайдан жеп жасымла желм калдым. Б1здщ елде «Алдайдын алпыс б т » аталган ылги бшектшер боп, маган не керсетпеп ед1 олар... Жукеннщ бул мулэшмсу1 мен тугш, 03iHiH баласы Бекеге де epci KepiHin, ол Tepic карам кулш ж1бердк Жукен оган алая 6ip карап койды да, сезш жалгастырып екетп: - Журттын аталыкдеп сыйлаганы болмаса, б1здщ уйге ауыр дэулетбтп керген жок. Жылкымыз бес жузден асканын корген емен. Доныз жутында1 сабамыз керегеге ш нш кала жаздап, K33ipri азын-аулак мал содан кейш гана уйршй... - Ka3ipri жылкыныз канша?-дейш касымдагы инструктор. - Bip-eKi-ак айгырдын ym pi,- дейш Жукен делin айткысы келмей. - Сонда да... - Елу-алпыстын манында гана. Анау Ceni, мынау Элтидщ ширепне келе ме ол... Онын маймандатып айткан ce3iHiH бар туш ш Бекеш орнында калдыруга согады. «Айта бер - деймш мен 1Ш1мнен,— боска шыгын боп жаткан свзщ». бзш е сыпайылык кып: - Ka3ipri epiK халыкта гой,- дейм1з 6i3,—халык сайласа, карсылыгымыз жок. Жукен одан epi тагы б1рдемелерд1 айтайын десе, заман жайынан аздап болса да хабары бар Беке: - Койсайшы, еке, конакты мазаламай, кешлге карар деймющ, занына карар,—деп екесш щ еездерш унатпаган болады. BipaK03i б1здщаузымызды алуга еюнш тэсш колданып: - С ебит,- дейд1 мешмен онашаланып,- б!3дщ «Керей атаннан» бул ек1мегпн тэу1рлеу кызметше inirin журген сен 11913 жылы. 445

ганасын. Канымыз 6ip гой, оган куанамыз. Дережен.нin ecyiHe т!лектестз. Сайлаушы боп шыга калган екенсш, ол да куаныш. «Таныган жерге бой сыйлы, танымаган жерге тон сыйлы» деггп. CeHi eai журтгын 6api битебермейш, кызметке жана орналастын гой. Танымайтын журтгын алдында керкейш жур: пэуескеге жаксы пар ат жепп бсрейж, сайлау б1ткенше мш, одан epi Кызылжар MiHin кетем десен де еркщ. Бекеши мунысы кершеу кезге пара усыну екеж айкын, соны бже тура, мен икемделе коймаймын: «Елде ат бар емес пе, кайтесш атгарынды кинап»,- деп былкылга садам. Со былкылмен ертеш не аттанып KerriM. Бекеш и ере шыккысы кеп ед1, оз1мше кулык жасаган боп: - Кун бурын сайлаушымен ауыз жаласып алды деп журт веек кылар, ермегенщ жен болар,-деп калдырып кетпм. М ент былкылымнан ол балды да болмай, балсыз да болмай, «epi- сэрще» калып койды. Преснов болысында исполком председател1 ал1 де Элти баласы Сейтак екен. Yfii жолымда, онын да ау-жайьш байкай кетк1м келедь Элти терт-ак уй Tirefli екен: 63iHiKi, Садуакастш, Сейтактш жене конакка арналган уй. Сонгы уй бостурганмен, жолда салт жолыккан Сейтак меж аз уйше Tycipai. Сусындап аз жайланганнан кешн, ол да, кейшнен келген агасы Садуакас та «Казекемжн» жатаган кулыгына сап: —Ал Сабит,—дед1 маган,—кажыга сэлем 6epin шыгатын боларсын. —Окасы болм ас,- дед1м мен, кезекп жерше жеткенше олармен дипломатиялык карым-катынасымды узбейш деп. Элти маган езш туыс кврсетуге тырысты. Амандык- саулыктан кегпп ол да Бекенщ евзш айтып: - «Керейден де 6ip ул туып, мына вюметгщ басы-касында жур» дегенге куанып та коям, балам!- деп 6ip койды ол. Одан кей ш евз аралата 6 e p in :- Б1раздан кейш, жалпы «аты К ерейт» емес, каны 6 ip re жакынымсын,-деп тагы 6ip койды.—Эдетте,- дед1 Э лти ,- Керей iuiinae 6iaai «Кешебе» деп, ceHi «Сибан» деп, «Кешебе» - «Сибан» 6ipre туган Kepin, екеуш коса атайды гой. Мен саган одан д а жакынмын. Ол езш щ 6i3fliH тукымга жиен екеншпн айтгы. - Еспп е м ,- дед1м мен. —Естис1н, эрине,—дед1 Элти,—айтыпты гой бурынгылар «EciK алды тебе болса, ерттеп койган атпен б1рдей, аулында квне болса, жазып койган хатпен 61рдей» деп. Нуртаза бар foh аулында, ол квксаудын бшмейтш! бар ма. Сол айткан гой, теп, меж азд ш тукымга жиен деп? Солай ма? 446

—Солай. —Не дейш Нуртаза? Меш экесшен 6epi бай лей ме? 03i байыды лей ме? —Кдйоысы болса да, байыгансыз гой,—дед1м мен куланган боп. —Жок, онда мэн бар, балам,- дед1 Э лти,- жокшылыктын табы етпегсн Kici жоктын кадырын бьпмейш. Мен де езщсиякты экеден жеттм ran, ез енбепммен гана байыган KiciMiH, сондьпсган да кедейге жаным ашып турады... «Атаннынбасы!-деп кулш отырмын мен пшмнен,- «Менщ бала кез1мде екеанде елу кепене uie6iM KeTin efli* деп, жет1м менщ жалгыз торпагымды алганын есщнен шыккан екен, со ма кедешй аяганын?!-» MeHi сезше уйыту максатымен, Элти ерекше мэн берген дауыспен, езшше «улкендеу» 6ip сездщ пернесш басып койды: —Экеден жастай калганмен, дэулет болмаганмен, жастай талпынып, аздаган кара-кура жинадым,—aeai ол,—сонан, куданын 6epyi шыгар, асылыгы болмасын, атам Керейдщ ат байлар уй! болдым. Со кезде мынау Торсан деген Есенешнн жалгыз кызымен кешл косып, ен дэулепне ие боп алдыда, 6i3fliH Керешн ашса —алаканында, жумса —жудырыгында устап, ит сш кпеге салды... 9cipece сенщ Сибанынды!.. Сонда, epi Керейдщ apyaFbi ушш, epi жиендж хакым ушш, 6epi салса, Сибанга, epi салса, Керейге араша тусш, Торсанды аягына жыгып берген мен ед1м. Ол Нуртаза мен б1здщ заман eai,—дед1 Элти KypciHin ап,— 6i3 ол кезде тату-тэгп едж, 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарушы ек. Ещцп заман анау отырган менщ eKi балам мен мынау отырган сежш, шырагым. Сендерге береке, 6ipaiK 6epciH дегеннен баска неайтайын, езгесш балалармен кенесе 6epepciH! —Сез жетп,—дед! Садуакас, eKeciHiH шешен сезше разы болгандай,- Эзтуысымыз. Баска не дейм1з бул Сэбитке? Сайлау эткенше осында боларда, Кызылжарга 63iMi3апарып салармыз. Мен Элти гана емес, Садуакаска да ш тей кайран гап отырмын. Он сепзшип жылдын касында ол сауда жумысымен Омбыга барган. Бул менin каражаттан аса жудеп журген кез1м- дь Садуакастан каражаталмакбоп, пэтерше iзлеп баргам. Мэн- жайымды айтканнан кешн, ол сез катпастан, кабагын ту й т отырып алган. Жауап кутш калжыраган мен: «Ал Сэке, не айтасыз?»—дегенде, ол уназ калпын езгертпей, калтасынан томпиган былгары кум эж нтн суырган да, ш ш ен жукалау 6ip кагазды суырып, nipKoiniri Самыратка «эпер анаган!» деп, меш иепмен нускаган. Колыма устаткан кагазды жазып керсем. 447

почтанын м аркеа сиякты жасалган. Колчактын он тиындык маркесшен куралган тутас акша - барлыгы 6ip сом. Одан баска 6epepi жогына коз1м жеткен сон: - Ал С эке, 6epeTiHiHi3 осы болса, с>зге рахмет. Журек жалгауга келмейтш мына маркелервдз езвдзге калсын, мен-ак аштан ел е й ш ,- деп алдына тастай бергем. - Я не обязан,—деген ол Tepic карап. Мен шыгып кеткем. Оган терт-ак жыл огп. Менщ сол атым, сол фамилиям, сол кесюшм, e3repiciM - кшмдер1 мен Совет еюметшщ аркасында тен праволы Kici болуым. С ол уакиганы еске алам да, imiMHeH: «Апыр-ау, осы Садуакас меш танымай отыр ма, таныса, негып уялмай, негып кымсынбай отыр!»—деп ойлаймын. Ол кымсынады екен жене анау-мынау емес, катты кымсынады екен. Сонысын сайлау Kyui керсетп. Со куннщ алдында, куншзп кызметп 6iTipin, Шегелдщ Тережаны деген KiciHiH уйше конып жатыр ек, 6ipey аягымнан тартып оятады. - Бул KiM?—дед1м карангьша басымды кетер1п. - М е н ,- аган Рамазан. - Ыбырайдын ба? - Д эл e3i. Жен1н сурасам , Нуртаза eKeyi кел1пт1, Н уртаза меш шакырыпты. - Кайда ол Kici?—деймш мен. - Далада, кел жагасында. Жур, тез, тосып отыр. - Не жумыспен? - Оны 03i айтар. Мен шакырушы ганамын. Kninin шыктым. Рамазан бастап келедк Жон1н айтпайды. К,ырык-елу ш акырымдагы Ж аманшубардан тунделетт келулер1не кайран калам. Кол басында б!рталай адам бар екен, орталарында Нуртаза, касында Садуакас, коршай отыргандардын да K©6iH танимын - байлар, аткам!нерлер!.. Сэлемдескеннен кей1н, шешен Нуртаза туыскандыгын, KapLniriH алдына сала, тунделетт келген жол жайын кенорамды сезбен айтты да, аягын Сейтактын болыстыкка калуына экеп сокты. Мен: «Дурыс кой ол, 6ipaK Kiwii сайлау epKi ciiae де емес, менле де емес, халыкта гой»,- деп жалтакка салайын деп ем, ж уй р т Нуртаза тош репмф орап бултартпады. Enai шынымды айтуга тура KeAai. Ренжиаз, К1шкене а г а ,- дед(м мен Нуртазага,- 6ipaK мен ci3fliH бул 0TiHiuiiHi3fli орындай алмаймын. Совет заны бурмалауды котермейд4. Ол занда байды ом м ет басына отыргызуга жол жок. 448

Нуртаза бул жолы бурынгыдай акырандамай, жалбарынган дауыспен кещцрмек болып efli, мен занды келденентартуымнан танбадым. Сонда Садуакас: - Шырагым-ай, Кешебе-Сибаннынаурагын шакырып, 6i3re кабагын келюпеген сон, аган Нуртазаны алдырып ек, бу не кылганын?- деп екпе айткан болды. Маган оны созден жыгу peTi кеп калды. - Ci3 Кошебе-Сибаннын аруагын сыйлайсыз б а?- дедам мен оган. - Неге сыйламаймын?—деш о л .- Эрине, сыйлаймын. - Жок, сыйламайсыз? - Неге? Мен он сепзш нн жылдын кысында «аруак шакырып» жэрдем сурауга барганымды, онын 6ip сом бергенш айтып ем, епрждей алмады, нелерарсызболса да, уялгандай жерда шукып: - Bip кате болган,- дед1 курсжт. - Кердщ!здер м е ,- дедам мен тешректеп отыргандарга,- KiMайыпты екен? - Айыпты бул екен!- деп ду ете калысты отыргандар. - Телетем айыбын,- дед1 Нуртаза,- тек менщ етшшцищ гана орында! - Айыптын кереп жок маган,—дед!м мен,—MeHiKi тек байлардын, онын iuiinae мына Салуакастын дуниеконыздыгын корсету еда. Кайталап айтам, к1м;и оьамет басына кою epKi халыкта. Соны айтып, турып кетпм де, Нуртазанын шакырганына кайырылган жокпын. Ертен1не сайлау басталды. Ол кезд1н сайлауы ашык дауыспен. Сайланатын адамдарын халыктын e3i атайды да, кол кетереш, кеп дауыс алган сайланады. Бул дауыс беруге Элтид1н Q3i де, балалары да катынаскан жок. Ол кездщ жене 6ip терт1б1нде сайлауга правосы жоктардын Ti3iMi копш!л1кт1н алдында жасалып, бек!тшед1. Ti3iMre Kiprenaep сайлау еткенше камала турады. Сондай Ti3iMfli жасамак боп, сайлауга жиналган калын журтгын ерк1не 6epin ек, «Элти!» деп ду ете тусп олар. «Садуакас!.. Сейтак!..» деп айгайлады олар!.. Осы ушеушен басталган «кара Ti3iM» кешп барып токтады, оган елу-алпыс бай LniKTi... Менен кудер узген Нуртаза тунце тайып отырыпты... «К,ара Ti3iMre» 1л1ккендерд1н бул арада бары камалды... Даусы ерк1н енбекип кепш1л1к езш щ калаган адамдарын агай бастады... Олар сайланды да... Bi3 К.ызылжар келе, губкомнын бюросында бук1л губерния бойынша еткен сайлаудын корытындысы талкыланды. Баян- 2 9 - Ю1: 449