С. Мұқанов. т2

екен. ¥йым «Б1рл1к» ecismi колжазба журнал шыгарады екен; мен осы журналды суретпен едем1леу iciHe, колдан кебейнсу iciHe араластым да, Сакен аркылы б1ртндей Омбьща жасырын кызмет аткаратын большевиктермен танысып, революциялык упт-насихат itrrepiMeH шугылдандым. Осындай азын-аулак даярлыгы бар Эбьпхайыр февраль революциясы кундершде Омбыдагы губерниялык совдепн уйымдастыруга белсене араласады да, совдеп оны Кекшетауга уездж совдепте кызмет аткаруга жумсайды. Ондагы совдепн баскарып отырган белгш революционер Сабыр Шариповке жэрдемдескен Эбтахайыр Какшетау байларынын плшде «Кайарлы кара бала» атанады. Совдеп кулаган шакта, Эбьлхайыр Ci6ipfleri белгш партизан Полиенконын косынына Kipin, Колчактын татытына жепп, акыры оны куртып тыналы. Ci6ipfle советик ревком курылганда, Эбглхайыр ауел! Какшетауда кызмет аткарып, кеппкпей Омбыдагы с1б!рл1к ревкомта шакы- рылады. Онда партаялык, советик icrepre араласумен катар, «Кедей сазЬ> аталатын газетте редактор болады, макалалар, алендер жазады... Эбшхайырмен жаксы танысып алтаннан кейш, мен онымен eMip бойы дос болып кетпм. 1937 жылгы жеке адамды дар1птеу каталытынын курбаны болтан кадырлы ленининл Досовтын 1920 жылы кызылдарга жолыкканнан кейшп кызметтерш де аздап шолган жен. Ен алдымен онын бейнесш 1923 жылы «Енбекип казак» газет1нде «Б|здщ улан» деген атпен жарияланган кыскаша елешнде Сэкен Сейфуллин толык жене адеMi берген. бленде жалшы баланын, онын жалшы аке-memeciHiH канаушы таптан карген корлыгы сипаттала кеп, ею ним жартысында былай деятели •Ол сржстп, кундер етл, Бостандык та келш жстп, Кызыл кун! Жарлы табы ерюн алып, Жер KyiiipciiTin уран салып, Шыкты ун. Кара бала кустай тулеп, Жеткеннен сон мундай илек, Шатганды. Дал ез1ндей «каралармен, Жалшы «журын» балалармен Аттанды. 250

К,атар тузеп, огын сайлап, Наган, бомба белге байлап, Асынды. Ол ок атты жалпы байга, Ол ок атты бай «кудайга», Тасынды. Ол курест! сум ултшылмен, Ол куресп отаршылмен, Tipeeri. Ылги сумга карсы турган, Батты оларга бетке урган Ызгары. Кущиз-туш тынбай !сте. Кара опайке бешпент усте Былгары. Сез сейленш Сырдай тасып, TeciH Kepin, алшан басып «Кудайша!» Солай ocin 6iaaiH батыр, Аттап басып келе жатыр Солайша!.. Mine, осындай бпдш улан! Мейл! аяктан шаксын жылан, Сум жылан, Алшан басып ол «кудайша», Бармак алга осылайша Ер Улан!» Мешнше, бул еленде Эбшхайырдын большевиктж портретт одем! кер1нген. Эбгахайыр аткарган кызмеггер жайын анкеталык турде айтканда, 1917—18 жылдарын Кекшетаудын уезд1к, Акмоланын губерниялык совдептер1н уйымдастырушылардын кызметш белсене аткарушылардын 6ipeyi; Колчак ук1мет1 кез1нде кызыл партизан; 1919—20 жылдары алгаш революцияга карсылармен куресетш Тетенше Комиссиянын Кекшетаудагы бюросында председатель, одан кей1н Бук1л Россиялык Орталык Партия Комитетшщ ci6ipaiK бюросында мусылмандар секциясынын MeHrepymici; 1920-22 жылдары Орынборда курылган Казак автономиялы республикасында Орталык Аткару Комитеттн1н жауапты секретарь! жане Казакстан сотые комиссариатында сотые coBeriHiH мушеа; 1922-25 жылдары Семей губерниялык аткару ком итетш щ председателе 1926 жылы Турк1стан 251

ревкомынын председателе 1926-27 жылдары Казак республикасынын Москвадагы ек1л1; 1927-30 жылдары Бу- к1лодактык Орталык Аткару Комитетшщ президиум Myiueci жэне жауапты секретарынын 6 ip i; 1930-33 жылдары Бук1лодактык Коммунист партиясынын Орталык Комитет1нде жауапты уйымдастырушы; 1933-34 жылдары Семей облыстык партия комитетпйн ек1нш1 секретарь!; 1934-35 жылдары Акгебе облыстык партия комитет1н1н 6ipiHiui секретарь!; 1935-37 жылдары Онтуспк Казакстан аткару комитетшщ уздш аз мушес1 (депутаты), Казакстан Орталык партия комитетшщ мушес1; б1рнеше сайлауда Бук1лодактык Аткару комитет1н1н Myiueci (депутаты). Бул анкеталык мэл1метгерден кврепн1м1з: социалистж ¥лы Октябрь революциясына алгашкы кундер1нде-ак ун коскан Обглхайыр Досов OMipi таусылганша социалистж курылыстын алдынгы катарында журш, унем1 баскарушылык кызмет ат- карды. Осы кызметгер1нде онын коммуниста партия жолынан ауа жайылган куш болтан емес. Сонын 6ip Kyeci — Эб1лха- йырдын менде сакгалган 6ip хаты. Бул хатты мен Обшхайырдан 1928 жылы, Ленинград университетшде окып журген шагымда алдым. Обшхайырдьщ ой-санасы кандайлыгын керсететш орысша жазылган бул хатгы казакша далме-дал ез1м аударып, тугел жариялауды макул керд1м. «Саган хат жазуга элдекашан жиналганыммен, caii eiu6ip туспей-ак койды. Буным ерш гендтмнен немесе таре болып кеткендтмнен емес, кейде уакыт болмай калалы, ал кейде хат жазуга отырсам, элдешмдер келед1 де белin ж!бередь Москвада каз1р «казак» дегендерден корган соксан да, «кудайга шуюр», жетерлж; казак еместер де жеткшктй KiM екеш ecim e жок, улкен жазушылардын 6ipeyi «таныстын кеп болуы бакыт- сыздык» депп. Расында да солай. 1спен шугылданып жаткан шагында келеда де бегет жасайды. Мэн-жай осылай. Ал ез1н калай турып жатырсын, Сэбит! Окуын калай! Шынында да, сен жаксы ютедщ: жумыс устпнде 6ipa3 TipiuiaiK теж1рибесше молыктында, енш соны бийммен бекггуге KipicriH- Бунын кызгана карайтын ic. Хасенмен де (Нурмухамметов.- С.М.) кей кезде кенесш коям. Ол каз1р 1лrepi оку-окымаудын ойында жур (Хасен ол жылы Москвадагы Тимирязев Акаде- миясынын агрономиялык факультетш 6iTipin, енш аспиранту- расына тусу ниспнде журген.— С.М.) Ол эк1мшшк жумыс- тарынаараласса, кагазбасты боп кетем бедеп коркады. Мен оган оки тусуд1 айтып журмш. Басы бар болгыр ол, Шорманнын 252

(Ы быраев - Т и м и ря зев а 6iTipreH агроном , 1927 жы лы е л д ь - С .М .) айтуы н ш а, бойы eKi-ак кары с эй ел алган , соны сы П. каласына (П етропавл.—С .М .) карай тартаты н кор1нед1. Мен ез1м де каз1р алдыма оку маселес1н койып журм1н. BiaaiHбЫ ммен кызмет а ж ар у киын екен1н 6ineciH. Маган да каз1р окудын керектзп ауа мен судай. Б1зтек тэж1рибемен гана кызмет аткарып келем13, ал ом1р езгерш , шиелен1с1п, киындап барады. BisfliH куры лыс бойымыздагы б1л1мнен влдекайдагы артыкты тш ейш. Ka3ip 6epiH де вз1н б ш п , вз1н кен зерттей алуы н керек. Тек кана таж1рибе аз. М же, туысым, сенщ а л а з д ш н осы арада. С онды ктан д а сонгы ек1 ж ы лда м ен ш ын ы нтам ен о к ы п , ез бе-пммен б1л1мд1 толы кты ру уст1ндем1н. Байкал карасам, бул да бос жумыс емес екен. Е н басты м эселе н е т ж ен е к1мд1 оку к е- ршеш. Ж азуш ы да кеп , окитын адамдар да, «кудайга шук1р», квп, барлы ган окы п тауы са алм айсы н. K,a3ipri келген ойы м: 6epi салганда уш -тврт жыл о ку (мектепте,—С.М .) керек. Бул жвнде ойым улкен-ак, сэтт капай TycepiH бшмеймш. Каз1р аньисгау устш- дем1н. Ж акы н арада eciKTepai (баскарушы оры ндарды н - С.М .) кагып, тагдырымды memin апуга тырысам (жогаргы партия ш колына туспек болып ед1, кызметген босана апмады.— С .М .) 0з1м туралы саган 6ip айтарым осылар. Ешк1ммен хат ж азы спауы м а. Miн е, ею жы лдан асы п б арады . С ен бшес1н, С эби т, 6i3 ж ж пп лд ж курестш соракы aayipiH басым ы здан ет- Kepin келем1з. Ж урт (ж ж и л л д е р .- С .М .) б ары п ту р ган уят- сы зды к турде, кара басы ны н кам ы н к еп ц л л ж iciHe б егет кып келедй Бул ботканын да барып турган жаманы. Осы жайда сырласканымыз еЫнде ме? Содан кеш н бэрш ен де (ж ж - ш1лдерден.— С.М .) кол y3in, аш отырсам да ты ныш оты райы н деген ойга бею ш им . К азак ш ы л ы к ты н бул Kip-к о н ы , сайы п келгенде, журектт айны таты н халге ж етк1зд1. в т к е н к у з М осквага бук1л казак ты н eceKiuici Байд1лдин (Обд1рахман,—С.М .) келд1 де, мен1мен зорлагандай энпмелес1п кетт1. М ен оган кер-ж ерлер жайында ол-пул айттым. Ол куйыршык, барып турган уятсыздыкпен, ыластыкпен, мен айткан сездерд1 бурмалап барган (К ы зы л о р д ага.- С.М .) Сон ы н eceri мен оттауынын аркасында, кей жолдастар менен: «Солай деген1н рас п а ? » - деп сурайды. Бул вттр1ктен мен1н зэрем ушты. Сонгы кезде есекпен гана шугылданатын саяси сайкалдар кер1не бастаганын байкайсын ба, Сабит? Шайтаныма керек пе олар? Кызылордадан наркомдар, наркомсымакгар кел1п к ен п жатады. М ен олардан бойымды аулаксалуга, сейлеспеуге бек1нд1м. Егер сайлесе бастаса: «GceriH де, ез1н де api к ет!» - дейт1н болдым. MeHiH K33ipri TipmifliriM осындай. 253

Кызылорданын газеперш окып турам. Адалын айтканда, ете канататтанып окимын. Олардан алган acepiM: Исаев (Ораз, сол кездеп Халык Комиссарлар CoeeTiHiH председатель- С.М.) жене оны колдаушылар жжшщшктен б1ржола безген. Маган acipece Курамысовтын (Ьмукан, сол кезде Казахстан кэст- шшер одагынын председатель- С.М.) ca3i унады. «TaHipiM, бере гор!»—деп тйгешм. Бурын мен оларды Мендешев ж т м е н байланыстырып, сенбей журуцм езим, онымнын успрт екенш enai бшим. MiHe, бар айтарым осылар. Сен бул хатгынбаруына кайран каларсын, ундемей калган адамнын б1рден узын жолдама ж!беру1 калай дерсщ. Ею жылдан артык ешюмге хат жазба- уымды, сен1н екпелеп журуйш еске алып, осылай Kecuiyflj макул кершм. Кош, аман бол! дбыхайыр Досов. I I апрель, 1928 жыл». «Ескеру: умьпът бараны екем. Мактанатын нэрсем бар - 6ip жарым мьщ ютаптык жаксы ютапхана жасап алдым, барлык бшмнен де багалы ютаптар жинадым. Хасен (Нурмухамметов) маган: «Кудай ондап, 6ip жакка кеше калгайсында, сонда менбул ютаптарынды Сухарев мунарасындагы не Смоленкодагы ecici Ki- таптардукеншен сатып аларедим»,—дейш; меноган: «Кошкардан... даме еткен каскырдай аштан елш журме»,- деп кулем... Э Д ... Менщше, бул хатган да жаксы адамнын, жаны коммунист адамнын айкын бейнеа кершш тур. Эбшхайыр Досовтын eMipi —ете улгип, тамаша eMip. ЕЫл тасып барады Есы тасып барады жардан асып. Кар жауады жанбырмен араласып... Мугал1мдер курсын мен аяктай алмадым. Шамасы 6ip айдай окыганнан кейш, курстаты б1рнеше казак коммунистерж Гозак шакырып алды да, олардын шаруашылык майдандагы кызметке алынуга уйгарылтанын айтгы. Шакырылган адамдар ею жуйел| кызметке белшбек екен: 6ip ж уйеа - продразверсткага1, еши ' 1918-23 жылдары бай крестъянлардын колпарындагы артык астыкты cpiKcij алып, каэына багасымсн акысып твлеу шарасы. 254

6ip жуйеа - ауылдарда тутынушылар кооперациясын уйым- дастыруга. BipaK Гозактын айтуынша, кызмет жуйелер1 осылай белшгенмен, продразверстканын инспекторлары кооперация жумысына, кооперация инструкторлары продразверстка жумысына жердемдесе журедк Буларга косымша жене eKi Miидет жуктеледк 6ipi - ауылдарда курылган болыстык жене ауылдык ревкомдардыц icrepiMeH толыктанысып, К,ызылжарга кайтып келгенде баяндама жазып беру; eKiHmici —мумюндт бар ауылдарда партия ячейкаларын уйымдастыру... Шакырылушылардан эрюмдер езшше дэлелш айтып, мугалймдш кызметке калгысы келетшд1ктерш б1лд1рш ед1, Гозактын дэлел1 олардын 6epiH басып Kerri... - Оку жумысын еркендету, ecipece улггык мектеб1 жок казак ауылдарында еркендету аса кажет жумыс екенш партия да, ук!мет те жаксы 6 ia e fli,- дед( о л ,- сондыктан да киын- шылыкка карамай, мугал!мдер курсын шакырдык. BipaK Совет бюметшщалдына Ka3ip одан да зор меселе туып отыр, ол астык меселеск Азык-тулжФз заводтар мен фабрикалар да кызмет аткара алмайды. Армияны да камтамасыз ете алмайсыз, ондай жагдайда Совет eKiMeTi де жасап тура алмайды. Сондай кажетп азык-тулк меселеф K33ipаса киын жагдайда. Оган себеп —азык- тул1к кулактар мен орташалардын колында. Олар, ecip ece кулактар. Совет егаметш жаксы кермейш, колындагы астыгын 6eprici келмейш, астыктан тарыкса, Совет ем м еп 6epi салганда елФрейш, epi салганда кулайды деп ойлайлы, сондыктан да олар биылгы жылдын кектемшде e rin ai бурынгы жылдардан елдекайда аз eKTi... Одан кейш Гозак продразверстка жинау жумысы упрод- комдар*1 карамагында екенш, ж ергш кп жерлерде райпрод- комдар2 барын, олардын карамагында продотрядтар3 кызмет ютейтшш, отрядтардын азык-тугокп калай жинайтындыгын, карсылык керсеткен жерде нендей шаралар колдануга кажетттн толык туфщцрш erri. Гозактын кооперация туралы айткан ce3iHiHкорытындысы: ауыл жене деревня кедейлер1 кун Kepic жагынан кулактар мен орташалардын тэуелжде отыр. 0 з епФмен кун кере алмайтын олар астыкты кулактардан кымбат багамен алады. Кеп жылдарга созылган империалиста жене азаматтык согыстардын салдарынан, крестьяндарга, ecipece кедей крестьяндарга кажетп 1Оязлык азык-тулж комитет!. 1Аудандык азык-тупк комитет!. 1Азык-тулк отрядтары. 255

ендф |с товарлары ж е тк ш к а з шыгарылды. Аз гана рылатын товар сптк,л„нттарды„ ко, ыш и * i L H U L “аттааорЫлтыыкк“ аа'лРдШа “даТ 6 ф а<зХ'ж\" ыГ“л™га \"сКо“зылуы му«мк«ж£ * Карлп”рй крестьчидардь' кулактар мен спекулянтгардык бул талауынан арашалаудын. кутхарудын б.р жолы - оларды тутьГушы^п кюперациясына тарту, свйтш, мумк1щцк к а д ^ заггарын кооперация дукендер! аркылы жстюзш беру Акыры Гозактын сез! макулданды да, оркайсымыз micri Докуменггер1М1зд| алып, кызмелм1зд1 аткаруга елге шыктык Мен уш документ алдым: 6ipi - «партия ячейкаларын уйым- лаетыруга. деген мазмунда укомнан, eKinoiici - « а у ы ^ р ! тутынушылар кооперациясын ашу. деген мазмунда употреб- союздан, yuiiHuiici - упродкомнан. Сонгы документ ен ^ ментпрн'^ 0ИТК(5Н|. ОТЫЗ жет1 пунктымен жазылган бул д ^ ? - ментпен маган бершген праволардын iujirme «егер кажет бола калган кунде, атып тастауга. деген «право, да бар Д° КумеНТП калтама салдым да. июль айынын бас келш е обывательдык подводпен1журш кегпм, кызметаткара- тын болысгарым Кызылжар оязыньщ Костанай жак шепнде- К а р ^ а ПреСН0В' Таузар> Нэствс'п '- Аккусак. Каратал, Жазы самалды салкындау келетж Кызылжар оязынын бул аса 6ip рахат шагы. Маган Бескел, Каменка, Данежж КегерУн аркылы журукерек те, жолда Андагулдагы туыстарыма согып амандыгын б1л т , одан epi кызметке кету керек... Мен Кызылжардан KerepiHre (алпыс шакырым) дейш EcLooi жагалап журд1м. Ес1л!.. Ш 1лденщ шамырканган саршатамыз келнде Еа'л елкес1 адамнын кез1не куншк жерден шалынацы. Кун сэскеден жогары кетергле сумандай аккан мшццр толкынды сагым Есгпдщ алабы- на сыимаи, казанда кайнаган сутгей аппак кумю к еб т н кен кемерден K enipuine тегедг Теплген сагымнын толкыны тулап, шиыршыкталып аспанга шапшиды. Шапшыган толкынды сагым саи-салаларды ерлеп, канатын кен жазады. Сол кезде сагымга кол н туссе, Есгддщ кектемдеп асау таскыны кайтадан кетершш, тенвдей топаны кен олкесш белеуге беталган екен деп ойлайсын. Сагым солай кетерипп толкыган кезде, мунартып алыстап кеплд1рлене квршген ЕЫлдщ тогайы сагым бетше сендей | Жеке шаруалардын кезекпен мншетп турде беретш ылауы. • -Анастасьев- деген сездт бурмаланып айтылуы. 256

калкып шыга келед1. Кдпкыган тогай шайы шымылдыктай желшнедь Желшнген тогайдын Tyci кез токтатпай, 6ipece кек, Gipece жасыл, 6ipece ак сыкылданып, бояуы кас пен кабактын арасында элденеше кулпырып турленедь Сагымнын суына шомылып, денесше шан жолатпай турленген сайын тогай жаркырай туседь Кектемде кен жайылган таскыннан ерюн сусындаган Есш елкесшщ ж1бектей жумсак, жупардай Hicri калын шалгыны атгыномырауына-ripen, бауырынан келедь Бой жеткен шалгын сулудай сыланады, сылана жайкалган шалгыннын бетшде шешек аткан гулдертотыньщ канатындай толыксып кубылады. К,анша кадала караганмен, кубылган бояуды к е зщ тустей алмайды. Шщцеде Ес1л елкесшщ жел1 баяу еседь Жылдын взге мез- гшдервде жортуылын жиiлeтeriн жел nicKeH есйш ктщ жемкан TerepMiH деп аягандай, жулкылап-желпш мазаламайды. BipaK шалгын онымен тиыш турмайды. YcriHeH толкыган сагымнын болар-болмас салмагын ауырлагандай не онын толкуын елнс- тегендей, шалгын да желаз тымык тунде езшен e3i тенселш шайкалады. Шайкалган шалгыннын бетшдеп гул багы да тер- белш, K03ine кун шашырап шыгып келе жаткан мезплдеп кел 6eriHiH cayaeci шалган э л а з толкынын елестетедн Шайкалган шалгын басын Hin, белш буюрейте тенселгенде, жыгылган жамбасынан турмас деп ойласан, камшат кундызынын кыл- шыгы твр1зде!пп сынып барып, кайтадан ripiain, жазылып журе бередь Толкындай тенселген шалгыннын iiniHe KipceH, онын гулге беленген терецше cyHririH келедь жупар Hicri жасыл ж1бепн жастаныпта, жамылып та жанынды жайландыра жаткын келедь Жайкалган жасыл шалгынды жапырып журе беруге аягандай не жанынды жайландыргын келгендей, 6ip туста сен жасыл ж1бекке белене сулай KereciH. Сенщдененд1 жасыл шалгыннын толкыны толкып кеп, ею жагыннан жаба буркейдь Сен 6ip меп- медщр жасыл суга сунпгендей эсер аласын!.. ...Bip кезде, жасыл толкынга сунгш кумарын канып, enai тыныстайын дегендей, кимылсыз жата койсан, шалгыннын туб!нде ак меруерттей жалтылдаган, келем1 бедененщ жумырт- касындай 6ip домалак затгарды KepeciH- Бул не?.Жумыртка дешн десен, тым жш,—шалгыннынтубше сынысып сыймайды!.. Бул не?! Бул ма?—Жидек!.. Желге, кунге кершбей, жасыл шалгыннын ж1бек кундагына беленш ескен Ес1л елкеандеп жидек-riHTyci тспеген тэр1зд1 аппак керш едь Егер сонын 6ipeyiH сабагынан y3in алып, 17-1015 257

мурнына такасан. жанына жайлы 6ip гамаша шсп сезесщ. MiciHc кумарта тура, nicyiHe куд1ктешп, аузына салудан бурын, бармактарынмен деменюреп керсен, балбыраган жумсак жидек балдай ери бастайды... «Э, гискен екен!» деген оймен аузына салып, тандайына баса сорсан, теттш т тш нш yftipe женеледл!.. ЦБркш, содам да тэтп жемш бола ма екен!.. Есш шалгынынын арасына есетш жемш-жидек кана емес. Онда уркер жулдызындай шокталып, кызыл жакуттай жаркыраган булд1ргенде еседь.. Уыз кымызтатыганол жемкгп буршен агытып алып, алаканынды толтыра асап ж1берсен, кандай шелш болса да кана кояды. Жем1Садамга ж енах. Оган езтто й сан да, кезщтоймайды. Сен онын 6ipiHeH сон 6ipiHe кумартасын. Булд1ргеш мен жидепне женок кумарынды кандырган сен, шалгыннын меп- Meaaip жасыл толкынынан турьт сшкшесщде, мунартып турган тогайга тартасын. Тогай да бул кезде кемелше к е л т толыксып турады. Дэудей денкиген Kapi уйенюа, кумгс кабыкты кайыны, калайы кабыкты тереп, мыс кабыкты мойылы, тенселген талы ши борбай ш ш т, шымшымпаз шенгелк Kipni тукт1 TiKeHi мен доланасы, торы тобылгысы аралас ескен тогай теп-тепс жасыл желек KHin, жапырактары желб1реп, 931нен 931 сынгырлап куй тарткандай боп турады. Шиенщ шептен аз гана бшк бутактарына кез1нш сапсан, устше кып-кызыл шуга жапкан сыкылданады. Мойылга карасан, ботанын кезшдей мэлд1реп, бутактын басьша сыймай, сынысып турган каракат. ИПркш, каракат тэтп де, суду да жем!с-ау!.. Ж1бек шалгынды, жыныс тогайды табигаттын бул байлы- гына K93iH тойган кезде онын HeciH !здейан. Ол, эрине, Есш! Сен Ecinfli i3fleftciHде, копке шейш ушырата алмайсын. Бул кезде Есш сабасына саркьшап, агар арнасымен моп-момакан боп жылжиды да жатады. Сол турше Караганда, егер тасыган кездерш кормесен, онын сонша кен ел кеш сусындаткан, денесше ел, бетше нэр берген озен екенше сенбейон— Есш агысынын жасырын купли сен суына сунпгенде гана KepeciH. Момын боп тунып турган сияктанатын онын суы ■пзеннен аспай-ак ceHi кабыктай калкытып ала женелеш. Сен малтымпаз болмасан, суга кетпм деп урейленесщ. BipaK «жанды» атапатын Есмшщ суында тек аягын мен колынды кимылдата бшсец болганы. KoTepin ала женеледН.. Т э т т ш п кандай сол судын!.. Салкындыгы кандай!.. Monflipairi кандай.. «Шалгынын бал болганда, суын сыра!»-деп сондыктан мактайды да оны!.. 258

Есш елкесшщ сондай керкемшп квз1нш кызыктырса, сонша хош Hici мурнынды кытыктаса, кулагынды кытыктайтын тамаша хорын кайтерсщ!.. Од хорта сункылдап акку, канкылдап каз, шан- кылдап шагала, безектеп кызгыш, барылдап уйрек, сайрап булбул, шыкылыктап сауыскан, каркылдап карга, шырылдап шепртке дегендей... жан-жануардын 6api косылады... «Бул ен-куйге мен капай косылмаймын!» дегендей, ce3iMi елш 6ipey болмаса, мына хорды ест1ген адам капай желйспес... капай вн шыркамас!.. Осы хорга Meiiin де косылгым кеп, квнш м желжкенмен, 6ip тарантаска мшш касымда келе жаткан Казынын Мырзатайынан1 кымсынам. Бес болыс Керей-Уактын ен ipi aHmici танылган ол кюшщ жасы со кезде елу-аппыс шамасында. Орталау толык денел1, каба кара сакапды, жуан мойынды ол, жасы жер-ортасынан ауганмен, баладай жещл мшездь гам кершгенмен курдас бола кететш ойыншы, кулыкшы адам. Оган OMip бойы бар б тсен байлык —жарыкшаксыз дауыс б1ткен GHemi гана, айтпесе, шаруа жагынан «жалгыз атты жалан- кайыннын» 03i. Сонда да ол ерек эдем1 коныр эн1мен, ойнакы м!нез1мен ете суйк1мш боп кун кешкен Kici. Маган ол осы тарауда баяндап отырган сапарымда, KerepiH каласында 6ipinm i рет кездесп. Оган дей1н ecTireHiM квп ед1де, керген1м жок ед1. Ол мен1мен MyciHre дей1н гана cepiK болмак та, одан epi мен кегпрден GTin онга кетпекп1н, ол Ес1лд1нсо жак беттмен тура елше тартпак. Мырзатайдын 6ipa3 g hih мен Кегер1нде конак болтан уйде есттгем. Одан атгана байкасам, еспгендер1м «жузден 6ipi» гана екен, энге ол юсще «туп жок» екен, соларын ол сен< oTinflipin кана айтпайды, «Бала, мына 6ip энге капай карайсын?»—деп, тынб1рэнд1 айта женелещ... Одан кей1нтагытынэн... одан кейш тагы 6ipi!.. CeflTin внге эн жалгаса беред1 де, алыстан агып кеп, алыска агып кеттп жаткан Еалдщ суындай таусылмайды, ушы- киырын керсетпейдН.. Оньщ даусы, теп, лирикапык тенор-ау деп жобалаймын: майда коныр оньщ эш би1ктет1п квтеруге де, буралтып ыргактауга да, кубылтып накыштауга да еркш жетед1. Эндер1не ат койып, айдар тага айтканда, «мынау пелен еншшщ пэлен 9Hi»деп, мен бурын есимеген элдек!мдерд1 этап кетед1. Bipece ол: Сурасан, MeniH атым К,ултума-ды, Алтайдан Култумадай ул тумады!- 1Папинии ол хорунжы Ленинград, архив МВД, Фонд - 1265, ic - 2. 259

деп бастап, Атбасардын кунгей жагындагы «0р Алтайга» кетш калады. Eimi 6ip ошнде: Атандым Газиз акын бала жастан, Эшш жок Караоткслдс мснен искан,— деп, Акмола барады. Ещц 6ip еншде: Сурасан руымды - Каракесек, Досым аз, душпаным кеп кылган осек,— деп, Каркаралыга барады. Bip эшнде одан ойысып. Баян тауын тошректеген Жаяу Мусамен жолдас боп кегель Одан ойысып: Ерпстщ аргы жагы Арганаты, Домбыра бозбаланын колганаты,- деп, Кереку (Павлодар) манайындагы Естайга барады, содан Омбынын, Кызылжардын эншшерш тугендеп, Костанайдагы Басыгаранын Канапиясына жетш 6ip тыныстайды. Сонда, шамалап байкасан, Мырзатайды вз аулына отыргызганда, ар тармакпен келе-пн андерд1н радиусы - айнала бес-алты жуз шакырым!.. —Ал Мырзеке,—дейм1н мен, онын эндер1н тындап оты- рып,—мынау Ес1л олкес1 гажап жер екен гой, осыган арналган эн бар ма, теп? —Е, б ар!- дейд1 ол 1рк1лмей.—«Есш тасып барады» деген энд! ecrireHiH бар ма? —Жок. —Ойбой, мына жерде жур екенс1н гой, оны еспмей,—дейш Мырзатай Kyain,—ол оте жаксы ен. —Айтынызшы, онда. —Эуели aHHin шыккан тарихын айтайын, содан кей1н энд1, жарай ма? —Жарайды,—дейм1Н мен. Олай дейтзшм, бул анн1н гана емес, Мырзатай коп эндердщ шыккан тарихын биюш жене сол «тарихтары» тындаушыга эннен кем кызык болмайды, ойткен1 кеп энн1н тарихы - кейде драма, кейде комедия, кейде трагедия боп жататын пьесалардын сюжеп. Мырзатайдын айтуынша, «Ес1л тасып барады» ан!н1нтарихы былай: елге ен алгаш штат шыкканда (1868 жылдын Казак елш билеу заны), Керей атаулы елге Байтуменов Бекберд1 деген болыс болады. Ол Кызылжардын малый багатын жатактын 260

баласы екен. Жана занды iCKe асыргалы шыккан Шодыр деген ояз БекбердЫ касына т!лмаш кып алады. Зан бойынша, орыс тш н (млели Kici гана болыс болута niicTi. Ондай адам казак ауылдарынан табылмайды да, журттын «калауымен» орысшага желк Бекберд1шболыс сайлайды. Онынаржагы белгш: акылды Бекберд1ж аз уакыта елд1 де Hipin жусатады, байып та алады, влденеше вйел де алады... Онын 6ip эйелшен ¥лпа дейлн кыз туып, аса KopiKTi боп вседи Осы кызFa Ш уректщ M ypaT6eri дейлн ж ш т гашык болады. BipaK ол ж ш тш ш ш Teyip болканмен, кедей ж т т . Бекберд! оны кедейсшт менсшбеши, баска жердеп 6ip байдын баласына бермек болады... квктемде узатпак болады. Суйскен ею жастын е н д т амалы - тун жамылып кашу. EKeyi осыган уэделеседк Олардын ауылдары Есмщщ ею белнде екен. Уаделi тунде Муратбек Ейлден е л п барса, кулактанып турган Бекбердшщ ж тттер! тура куады, аты ж уйрй Муратбек жетюзбей кегель.. Сол туш карлы жанбыр жауган екен. ¥лпа уэдел! жерге келсе, аттын i3i бар да, ж т т пен ат жок!.. К еш тню реп келген ¥лпа Муратбек екпелеп кеткен екендеп ойлайды. Со кезде Есш тасып кетедь ендеше, егер Муратбек акпелеп аулына кетсе, тасыган Есй сабасына тускенше орала алмайды, ол узакуакыт, оган дейн кыз узатылып кетедь.. Басына сондай кайгы тускен кыз «Есш тасып барады» енш жене Муратбекке арнаган еленш шыгарады. - Кане, соны айтыныз!— деймш мен Казынын Мырзатайына. - Айтайын,- дещп о л ,- вш де, влеш де дал, ейткеш уза­ тылып кеткен со кыздын келшшек кушнде езшен уйренген ем. - Айтыныз!.. Эн «шу» дегеннен шыркап бш к басталады да, аягы конырлайды. влендерк Есш тасып барады жардан асып. Кар жауады жанбырмен араласып. Шам сеншрш барайын деген басым, Уйыктап в л т калыппын кара басып. Ауылыннын тусында акша шатыр, Ашуланып кетп де б1зшн батыр. Шошып турып орнымнан, iaaen келсем, Эсем баскан сал-коныр 131 жатыр. 261

Топырактан жаралган кайран дсне, Жаны 6iprc, тон баска болды неге? К ап ы екпелеп шынымсн кетп ме деп, Eip тимед| KipniriM KipniriMe. 03IH атын Муратбек, окен Шурек, Сеж кос деп кудайдан кылдым тшек. Осылайша екеу1ми болганнан сон, Bip жаралса кайтед! колка-журек!.. - Капай, бала, унай м а?- дейд1 Мырзатай. - Унайды. 0 cipece елещ. - Эш ше? - 0 ж де жаксы. BipaK элещ TinTi жаксы екен. •—Нес1мен жаксы? - Yui жактан: 6ipiHini казак эндершщ кебш щ сэзшде ep6ireH белил! 6ip уакига болмайды, мына энж нсезвде сондай ерб1ген уакига бар. - Ол рас. Екшпй? - Bi3fliH эндердщ сезк Базардан алып келген жезд1 куман, Пэлеге ушырайды cesai куган. Бал шайнап, шекер жуткан, беу, карагым, Кезйннен айналайын жаудыраган,- деген сиякты эр пйарден куралган койыртпак болады, мына eHHiH сездер! 6ip шюрд! айтуга арналган жинак, ыкшам екен. - О да дурыска келед1,—деШн Мырзатай аз ойланып,- уцлннн? - Bi3fliHгашыктыктуралы елендер1м1здщ кеб!н ж т т кызга шыгарады да, кыздын ж т т к е шыгарган елеш эте сирек кездеседц гой, мынау эн мен элен сондай сиректщ 6ipi екен. - Рас екен-ау! - дейш Мырзатай тагы да аз ойланып,—ce6e6i не екен осынын? - Халкымыздын турмысына байланысты гой деймш. Мен орыс арасында кэп турган ж т тп ш . Орыс кыздарынын ж т тк е шыгарган эн мен елендер1 толып жатыр, ал, казакта ондай эн мен елендер жоктын касы... - Нелжтен? - Б1здщ когамдык турмысымыздын артга калгандыгынан, калын малга сатылатын эйелдер1м!здщэз niKipiHайтуга правосы жоктыкган... 262

- Жобага келедк—дейт Мырзатай ойланып ап,— мынау Совет казак ейелдерш еркекпен тенеспрд1 десш жур гой, рас па сол? - Рас. - Ендеше,- дейш Мырзатай куанып,- казак кыздарынын суйгенше арнап эн мен влен шыгаруы кебейед1 екен гой? - Эрине, свйтедк - Балдей тасиды екен гой олар? - Эрине, тасиды. - Содурыс!—дегш Мырзатай салмакты кескшмен,—ейелге жас куннен жаным ашып эскен KiciMiH, маган осынысы керек!.. - Ендеше, тагы да басынызшы «Есш тасып барадыга». - Басайын,—деп Мырзатай кетершю енсемен шыркай женеледк «Есш тасып барады жардан асып...» Жер кедейдш Еадшн квркем апкесш жагалап келе жаткандагы 6ip кедерп ылау алудын киындыгы болды. Мен журш келе жаткан жагада аралас-коралас отырган казак ауылдары менен орыс поселкелершщ кайсысына келсенде, эуел16ipa3 к е й т п алмай, сураган ылауынды бере коймайды. Ылау алу ecipece казак ауылдарында киын. Ауыл eKi жуйеге белше кетедк 6iреулер - аукатгылары, 6ipeynepi —атсыздары. Байлары не байсымактары ойлап шыгарган «тертш» бойынша, ылауды тушмк басы кезектес1птарту керек. Отан кедейлер1н1н «малдын басына карай тартамыз. Bip жылкысы бар 6ip кезек, бес жылкысы бар —бес, он жылкысы бар - он, жиырма жылкысы бар —жиырма... дегендей мал басына карай кезектесу керек...» Квп ауылдарда бул жанжалдардын ушы-киырына шыта алмайсын. Ыктиярына салсан, журе алмайсын. Алгаш осындай егестщ салдарынан танертен келген ауылдан кешке шей1н не ертенге шей1н атгана алмай журд1к. Аз уйл1 тана боп отыратын ауылдардын кеб1нде сенш документ!не карап THicTi шара колданатын Ревком орындары жок. Сондыктан ылау ала алмауга кез1н жеткен KeiiGip ауылдардан зорлыкпен экетуге тура кеп открды... Орыс поселкелер1нде ылау маселес16ipa3 тэртзптелген. Оган себеп —эр поселкеде не селолык, не болыстык Ревком бар. Олар кдгазына карайдыда, касьща подрядчикттн6ipeyiH косып, кезеп келген уйге Ж1беред|. BipaK ылау таба кою онда да онайга тусе 263

коймайды, ейткеш мезпл жеке шаруалы крестьяндардын кауырг жумыстагы кез1, сондыктан бос келж жок жене Ke6i далада, жумыс басында. Ылау кезеп келмеген крестьян колында аты турса да бермейдь Ж урютщ жайы осылай болтандыктан, Кызылжардан танертен шыгып, кешке жететш сексен шакырым жердеп M yciHre (Явленкота) арада бес-алты конып арен жетпк. Каланын шеткер1рек 6ip кешеЫнде Мырзатай менен ай- рылып, таныс ушне Tycin каллы. Ол уйдщ Heci Мырзатайды у ш не ж етм зш салмак болды. Мен epi карай, Ревком ушне кетпм. Ревкомнын жене баска мекемелердщ уйлерш алыстан болжай бастадым, ейткеш еркайсысынын мандайшасында желге желб1реген uiyfli Кызыл тулар тур. Ревкомнын 03i дел кай уйде екенш бигетш ылаушым тура тартып келе жатыр еда, алдымыздан тарантаска жеплген атгы жетектеп шапкан терт-бес салт атты казак ушыраса Keiri, журютер1 тым асытыс... Кешеде сапырылыскан жастар оларды да 6ererici келгенмен, шапкыншылар кагып кететшш керген сон, сырылып жол берда. Шапкыншылар 6i3flin касымыздан ете бергенде, б)реулерш тани KerriM,— Каратал аулындаты Ж усыптын 9 6 iai мен Эбд(кей1, К,ожан кажынын Эбд1рахманы, Кулым кажынын Садриы, Сакыпкерейдщ Бикасы... Олардын к е т салт, Kefli тарантаста. Олар шапкан калпымен 6ip уйшн алдына токтай калды, ылаушыдан сурасам, милиция штабы екен. Мына ынгайсыз жур1спн жайын бшуге мен де солай карай бурылдым. Мен жеткенше апы лар Tycin те улгерд!, арбада Эбд1кей тана калы, ол елдешмд! кушактап отыр, анау сыркат Kiciaefi ынырсиды, аттардын ак K e6iri шыгып, буМрлерш согады, терлеп-тешшген шсшердщ де KecKinaepi куп-курен epi терден жолактанган шан, TycTepi елем тапырык... - Апыр-ай, не болды а зд е р ге ? - дед!м мен таялып кеп, сэлемдеспестен. - Ойпыр-ай, шырагым-ай, Себитшсщ?—дед1 061л ентжкен дауыспен, кешген кесюнмен. - Ие, не болды? - Болтаны да, 6epi де курысын! Kici eaiMi болталы тур. - Кайда?! - Ce3fli кой, Э бЫ —дед! арбада отыртан 0бшкей —Кейш сей лесерсщ , KiciMi3 елш кетер!.. Тез жетюзеШк уйге... - Ие, сейтеш к!- десп езгелерй 264

- Толыгын кейш ecripciH,- дед1 Эб1л маган,- 6iaiUH Сыз- дык соккыга жыгылды... Шалажансар... ёКдакейдщ колында отырган сол... - Юмнен?! Эбджей тагы да: «Эбт, коя тур бвгде сездП»- деп келе жажанда: - Жэ, тура туршы, дьпмарсымай,—деп жекш тастады Эбш. Сэбитп танымай турмысыц езщ?.. Bi3jUHауылдагы Жабай мен Оразымбеттщ жиеж емес пе?.. 0з1м1здщ колда вскен бала емес пе бул?.. Ак iciMi3re карай кез кел-ripin турган шыгар кудай... кайта жумысымызга жардемдесш ж1берер... - Айтынызшы не болганын?- дед1м мен. - Айтсам,—дед1 ол,—узын сездш кыскасы,—в л п езщ 6i- летш Кыстаубайдын Жакыбы деген Кызыл вскерге 6i3 ушш-ак жазылган екен... - О кайда ед?.. - Солдаттан жуырда келген. Келе сап, «жер байдш емес, кедейдш» деп... бес карасы бар KiciHi «байсын» деп... 6i3fli де со байлардын катарына косып... шеп белюке барган жер1м1зде KiM кершгенге камшы жумсап... колы карулы неме, apKiMfli соккыга жыгып... сонын iuiiHae б1здщСыздыкты да елердей гып сабаганы!.. Кэне, ашындаршы басын!..—дед1 ол cepiKTepiHe. Эбджей алдына кушактаган адамнын басын ашып калганда, зарем ушып кетп... Выдай да кесктаздеу, eKi квзшщде e-rrepi айнала унем1 icin, кызарып, сыртына Teyin журетш, шокшалау кара сакалы, суйыктау мурты бар Сыздыктын такыр басынан тарамдана аккан каны бет-аузын, мойындарын тугел жауып, кескш-кейш алем-тапырык боп кеткен... Шалажансар кющей, ол демш созгылай арен алып, зорга деп кимылдайды, eKi K03i жумылып кежен... - MiHe, кердщ гой, шырагым С абит!- дед1 Эбм маган,- Мунын жайы осы... ©Л1м алдындагы жайы бар... - Эбш агай-ау,- деймш мен, Сыздыкты аяп к е т т ,- муны эуел1 дэртр ге апару керек кой... - Оны бшмей турган жокпын,—деда Эбш,—ayeai милицияга керсетт ап, больницага содан кейш апаргым келль.. - Ойбай-ау, дурыс емес кой... Мына куй1нде жаман айтпай, жаксы жок, е л т KeTyi мумкш гой, вуел1 жан Terri емес пе? Милицияга апару ешкайда кашпас. Бурыцыз атынызды, анау турган больницага апарайык... Бул кезде 6iaai б1рталай мылтыкты адам коршап капты, Ke6i милиционерлер. - Не болды?- дес-ri олар. 265

Эбш де, баскалары да орыс тш н нашар б1леш екен. Олар- дын бурмалап кел-пре алмаган сездерш тш м жеткенше мен TycirmipreH болдым. - Иэ, негыламыз, Эб1л агай? Дэр1герге апарамыз ба, милиция шгабына апарамыз ба?—дед1м мен. - Эуел1 милицияга керсетей1к т е ,- дед1 Эбш ,- дврйерге содан кейш керсетерм1з. - Ыктнярларыныз,- дед1м мен. Элареген турдеп Сыздыкты cepiKTepi тарантастан кетерш Tycipfli де, терт адам колдарын жалгастырып ж!берш кетере женелдь - Шырагым С абит,- дед1 Эб1пштаб уйше журш келе жатып катарласа берген маган,- жакыннын жакындыгы осындайда бшнедл Калын 6ipre жиежмсщ, унем1 саган iciMi3тусе бермес, 6i3fli 6ip рет колтыктан суйеп ж1бер, Tipi жанбыз гой, акынды жеместз. Мен ундеген жокпын. HeciHe ундеймш: твбелеепн iuiimie болмаганмен, кандай жагдайда шыкканын естшм. Бул аранын казагында жер меселеа киын eKeHiH, Tayip жерлердщ 6api байлар мен аткамшерлердщ колында екенш, кедейлерде жер жоктыгын, мумкш дш туса, жердй олардын байлар мен аткамшерлерден тартып алуга даяр тургандыгын жаксы бшем. Emu Совет екаметз орнаганнан кешн, жер «крестьяндардт» деген декрет шыкканнан кейш, Жакып сиякгы уюметадамынын 6ipeyi ауыл кедейлерше «жерсейш» лесе, кедейлер аз менилпне тиген жерд1 алмай отыра алар ма?.. Жанжалдын iuiiHfle болмаганмен, жобасынан байкап турмын: Жакып бастаган кедейлер бурын жерге ие боп келген байлар мен аткамшерлершн пайдаларын б о л т алуга аттанган... бурын мундай кемшшкке туспеген байлар мен аткамшерлер KOHrici келмей, жанжал шыгарган... Сондыктан кедейлер кол купли жумсаган... мыналар кедейлерден зорлык Kepin келгендер... - Милиция начальнипне таныс па ешщз?-деп сурадым мен Эбшден штаб уйш е Kipe бере. - Таныспын,- дед1 ол. - Фамилиясы KiM? - Семенякин1. Семенякиннщ кабинета eKi белмел1 екен: ауыз белмеде 6ipHeuie милиционерлер тур, еснстщ касындагы столдын ма- нында жэрдемпи кыз отыр. Эбш мен Эбдшейш кыз тани кегп. 1 Бул адамнын жасырынган ак офицер екенш, кешжпей бандит боп кеткенш окушыларга алдын ала ескерпп коянык. 266

Эбп кызга биген типмен М сш щ жараланганын, Семенякинге керсетуге экелгешн Tyciwiipin едь кыз луксат сурамак боп аргы белмеге Kipai де, тез кайта шыгып: «KipciH деп айтады»,- дедь - Бэр1м1зге м е?- дед1 Эбш. - Жок, ез1щзге гана,- деп жауап берд1 кыз. - Жур, ты рагам , 6ipre юрешк,- дед1 Эбш маган. Эбш екеу1м1з кен белмеге Kipe бергенде, кескш-кейш ке- Hinai ерекше белгендей 6ip адам терде турган столдын ар жа- гынан одырая карады да, Эбшшн селемш алмастан, Д1кшенген дауыспен маган: - Сен кайда барасын?- дедк - Озге келем,- дед1м мен. - Выходи!- дед1 ол маган акырып. Онын сезш мен тындамай, столына жакындай 6epin ем: - Саныраумысын, неменесщ?—дед1 жекш.— Шык деп турмын гой саган... - Шыкпаймын,—дед1м м ен,- ен алдымен селемдесешк, здравствуйте! - Сен KiMciH?- дед1 ол сэлем1мш алмастан. Одан аргы куш менде емес, документге екенш тусгншм де, калтамдагы кен праволы мандатгы суырып, усына берд1м. Ол кабагын калын туйген калпымен документа шукшия окуга KipicTi... KecKiHi аса кенш белерлж дейпшм: ен алдымен онын бет 6iTiMi 6ip-aK уыс, кш-юшкентай баланын 6eTi сиякты. 0Hi кап-кара. Кшжене бетшщ устш мол камти, Ty6i батынкы, тум- сыгы KeTepiHKi келген зор мурын тур. Сыгырайгандау келген юшкене кара кездер1 iнrrtн тубшен караган жыландай боп, терендеу туктрден жылтырайды. Калын кабагындагы кою касынын 6ipi шаншыла шыктыгына карай, 6ipi тонкая темен карай 6iTin, кайшылана ырык-жырык боп тур. Шаш пен ка- бактын арасындагы мандайынын к е н д т eKi-ак елщей. Сонша темен 6inceH шашынын дударлана калын боп осушен бе елде басы жогары карай сопак па, иек пен мандайынын арасынан, шаштын жиепнен жогаргы жагы eKi есе узын сиякты. Калкая б!ткен улкен кулагы мшкене жагына жараспай, балага улкен KiciHiH тымагын кипзген сияктанып тур. Документ™ узагырак окып шыккан Семенякин катан калпынан жумсарудын орнына: - Не керек саган?- дед1 ызгарлана Tycin. - Тук те керек жок,—дед1м мен.— Мына 6ip юсшердщ уакигасына кездесш, ci3re соны тузднщрейш деп ем! - Да, да, да,—деп Эбш макулдай Kerri де, болган халд1 Семенякинге баяндауды етш дь Семенякиннщ луксатына 267

карамастан, мен бшген тшммен ойдагы сез1ищ кыскаша айтып шыктым, 6ipaK Эбиш н ойынан шыкпадым, уакиганы жанжал шыккан жерге барып, кепшшктен сурап аныктауын ет1нд!м. - Шырагым-ай, саган не боп кеткен!—дед1 Эбш онымлы унатпай,- бел к о р т Kipin ем гой! Бул не кылганын?!. - Енд1 не деу керек, аксакал,- дед1м мен,- ею жактын да свзш тындап алмай, юмнщ дурыс екенш кайдан бшем1з. Маган одан epi оттшш айтуды кажетаз кергендей, Эбш Семенякинге эуел1 e3iuin ауылдык Ревкомга бастык болган документгерш керсетп де, содан кешн шала-шарпы бшетш орыс тл1мен ойын угындырмак бодцы. ТЫ келмеген жерде ол бол­ ган уакиганы колдарынын, бет-аузынын, денелерЫн кимыл- дарымен угындыругатырысты. Жакыптынсабаганын керсетпек болу керек, Эбш 6ip ретге: «Он крепке муклаш дабайт»,—деп ез басын 03i жудырыгымен 6ip- eKi рет койып калды... Тагы 6ip ретге: «Он толда-колда»,—деп, ар жагында айтатын орысша созш таба алмай, озшщ салалы саусактарымен ез кещрдепн кысып кылгындырды, онысы «Жакып 6ipeyai алкымынан кысты»деген co3fli угындыргысы келгеш болу керек. Клмшн кендрдепнен кыскандыгын бйццрмек боп: «Жакып так шепка держал мой брал Козке...»—деш ол, кешрдепнен колын босатканнан кешн. Эбшдщ шалагай орысшасын Семенякин ызгармен тындап турып, Эбш: «1спе аята !зделает он Жакып, он Кдлстаубайуп»,- деп бтргенде: - С терва!'-деп койды Семенякин, C03iH Tiстене шыгарып, басындагы калын шашын ойнакдиытып знберт,—Антихрист3— дед1 Семенякин тютене Tycin,- сволочь! Мерзавец!.. Его надо расстрелять!’ - Эуел1 тексер1п алу керек емес п е !- дед1м мен. - С е н т жумысын канша? Кооперация ашу мен разверстка жинауды гана бш! Кылмысты ютерде жумысын болмасын!- дед1 ол. - Калай!—дед1м мен де ашулана ran.—О здщ оюметке багынгыныз келмей ме? - Багынам, 6ipaK саган емес! - Документзме де багынбайсын ба? Олай дейтЫ м, документтер1мнщ 6ip пунктшде «кажет жагдайда ж ергш кп милиция жэне тергеу орындарынын да icTepiH тексеруге» деген право бар. Документпн сол арасын алдына тосканымда, Семенякин шаншыла 6ip карап ж1берд1де:1 1 Кудайсыз. >CiMunip, жауыз! Оны атып тастау керек! 268

- Кооперация мен разверсткага байланысты ютерде тана! - Кай жагдайда болсадатексеругехакым б ар,- дед1м мен,- егер, таныгын келмесе, почтага барам да, ояздык милициянын начальниг1 Антоненконы прямой проводка шакырам. Мен «прямой проводты» айтканнан кейш, Семенякин басе нсin калды, Эб1л MeHiH кызмет1мд1 еши гана улкенге санагандай: - Шырагым-ай, кзйтесщ долдандырып, ез1м1з б1рдеме гып свйлесей1к мунымен. Сен eaui жайына-ак журе бер!—дедь - Жок, Эбеке, олай болмайды,- дед1м м ен,- бул заннын Kicici болса, мен де заннын KiciciMiH жене м е н т бара жаткан беттм (дздщауыл, сондыктан 6api6ip журю болатын болтан сон, бул icTiH басы-касында менщ болуым керек, эйтпесе, мен еюметген ceric алам. - Апыр-ай, киын болды гой бул! Он деген iciMi3 TepicKe басканы ма!—деп Эбгл кынжылды да,—шырагым, езщ 6ineciH eaai, б1зде не куш бар дейсщ!—дедь Мен Семенякиннен жаралы KiciHi керуд1 orinfliM. Мана аягын баса алмаган Сыздык кабинетке колтыктаумен xipai де, Семенякиншн сурауларына бшген тшмен жауап айтпак болып еда, еш нэрсе Tycinaipe алмады. Онын сезш мен аудардым. Сурау-жауаптарды 6ip милиция протокол пап жазып отырды. Сыздык айткан сездердш ешкайсысын мен бурмалаган жокпын. Артынан байкасам, басын 6ipep жерден камшы тш п кет- кенмен, Сыздыкталыксыр халге жеткен жокекен, жауап 6epin болганнан кешн, ол больницага барып, жарасына дэр1 жак- тырып байлатгы да, жанжал орнына аттанган б1збен 6ipre кетп. Эбш меж Сыздык пен Эбджейдш арбасына отыргызды да, e3i пар ат жеккен Семенякиннщ касына М1ндь Былай шыга, Эбджей маган сырын айта бастады. - 03iH быесщ гой, шырагым,- дед1 о л ,- мен шаруа баккан момын адаммын гой. Бшпк, ерлжте жумысым боп карген де емес жене ол менщ колымнан келмейд1 де. BipaK онша санлаусыз да емеспш. Дуние жайын ептеп шамалаймын. «Эр ханнын заманында 6ip суркылтай» дептг Эр заманнын аз бш, аз батыры бар. Бу заманнын батыры Кыстаубайдын Жакыбы, неге десен, заман кедей дт, ак1мет кедейджг Жакып кап ке- лейдщ 6ipi емес, олардын арасындагы каз1 ашыгы. Ол мына ак|метке кап кызмет аткарып, жауын жещсш келд!, сондыктан еюмет те оны сыйлап, ат-турманымен, сабына жазу жазган мылтык, кылышпен кайтарып отыр. 269

Эбд1кей бул арада онын атын, кылыш, мылтыгын rifli жеткенше сипаттап erri, соган Караганда, Жакып быптыргы мен керетш шубар атгы MiHin кайткан... М е т ц ыцгайыма кеше ме элде тыны сол ма,—Совет ек1- Meri орнаганша байлардын кедейлерге icTereH ек!м, зорлыгын айта кеп: —Енщ кез1 ашыла бастаган кедей,- дед1 Эбшкей,—Жакыпка ермей, Кожан кажы мен Козкеге ере ме? Агама осыны айтсам, ойысып 6ip келед! де, кайгадан шалкайып кетедк Теп, Кожан кажы мен Кулым кажыга epefli гой деймш. Олар, эрине, бул отметке дос бола алмайды. Бай Kici кайдандос болады? Козкеде ондай байлык жок. Тиыш отырса, ол да осы еюмегпн Kicici боп кетер едц олай отырмайды. Не ойлайтынын бглмеймш бей- шаранын!.. —Тебелес кайла болды?—деп сураймын мен. —«Тулю шыкпас» жерд1 бшетш бе едщ?—дейд1 Обджей. —Бшем. Тамаша жер ол. — Со жер б1здщ екем1здш сыбагасына тиген екен, куш кешеге шейш пайдаланып келд)к. Э н еугут, журт niтенге шыгардыц алдында, буюл Алуа басында отырган ауылдардыц жиналысы болды. Жинап журген Жакып. Б1здт0б1л: «Ревком менмж, мен болыстыц улыксатынсыз жиналыс аштыр- маймын»,- деп едц Жакып бастаган кедейлер оныц улыксатын караган жок. Жиналыста Сыздык екеу1м1з де болдык. Жакып кедейлерге: «Жерд1 баягыдан 6epi бай пайдаланып келсе, енш сен пайдалан»,—деп Советпн жер жешндеп зацын айтып бердь Сонан, свзд1н кыскасы, кедейлер: «Шабындык жерщн ToyipiH 6i3 аламыз, байларды бозга айдаймыз»,- деп каулы алды. Риза болмагандар болыска Kici шаптырды. —Болыс KiM efli? — Кабылдын Нугманы да. — Колчак тусында да болыс ед1 гой ол? — Одан бурын да болыс болган. Советке Ревкомга соны сайлапты гой... —Апырай, э!.. —Сонымен,- дед1 Обшкей,—болыс та кеп калды. Ол жер- лшер мен жераздерд; кел1спрмек болып еш, Жакып жагы: «Жер 6i3fliKi, байлар б!зден артылган жерд1 гана шабады, артылмаса, шаппайды»,- деп кенбедг Нугман куш айтайын деп efli, ке­ дейлер: «Сен езщ де байсын, сешн co3iH 6i3re зан емес»,- деп шулап кетп. Сонымен, болыс Жакыпты занга багынбайды деп акты жасады да, кайтып K erri. Касына Kici костык. Олар Кызылжарга бармак. Не б третш ш KiM бшсш. 270

- KiM косылды касына? - Досан кариды 6LneciH гой? - Б1лем. - Орыс тш не жуйр1к кой ол. Ботыгайдын Жанаты мен сол eKeyi косылды. Ол да кара казактан занга жетск Kici гой. - Канша болды кеткендерше? - Жумадан асып барады, ал1 хабар жок. - Тебелес калай болды? - Асыгыс емес пе: б!здш Козке Кызылжардан келуиплерд1 кутпей, «Тулм шыкпаска» барып швп шаба 6epinaep деп, Сыздыкты, мен1, Эбиион жалдаган жштш ж1беру1 бар емес пе. Соны Жакып ecmai де, касына он шакты Kici epTin, шеп шауып жаткан 6i3re келедь Сонан, кыскасы, свзге кел1спкте, Сыздык | элдекалай желire кап, Жакыпка тпл типдщ. Ол муны сойды да салды... Сыздык: «Мен емес, e3i эуел бастаган»,- деп келе жатыр 1 едк «Токтай турсайшы сен»,—деп Эбд1кей оны бегеги де: - Муньщ арты не болар екен, жиен?—деш маган. - Не болушы ед1,- дед!м м ен,- кедейлер алам деген жерш | алады да кояды. Сыздыктын жеген таягы бойына кут. - Сабауга зан жок дейш гой. - Жагдайына карайды да ол. PeTi келгенде, сабамак тулл, атып та тастайды... Бул сез сонымен догарылып, аз уакыт тым-тырыс отыр- ганнан кейш: - Эбдеке,- дед1м м ен,- «¥лы сезде уятгык жок» дептг гой. Bip сез сурасам, уят болмас па екен? - Айт, шырагым,- дед! ол,—«Ауызга келген TyKipiK, кайта жутса —MexypiK» деген. - Козке агайдын Зубвйлв деген кызы бар ма eai? - Бар. - Yзаткан жок па? - Жок. - «¥лы сезде уяттык жок» дегещн айтып келе жаткан ce6e6iM, со карындасыныздын Жакыппен кешлдес екенш бшеаздер ме с!здер? - Апыр-ай, карагым-ай,- дед! аккециг Э бд!кей,- MeHi буынсыз жерден кыстадын-ау!Сураган сон, амал жок, айтайын, катын-калаштын арасында сондай есек бары рас. - Жакып жай гана кешлдес пе екен, алгысы келе ме екен? - Оншасын б»лмед|.м, шырагым. Teri, осы жумысты Козке де сезед1 гой деймш, бурын калын малый кемелше KeaTipin алам деп журетш едк Сакау балаларына: «Ж еарлерад! жайлаудан 271

кайта алындар!»- десе керек, оны неге сурап отырсын? Белене жанын ашып па, болмаса баска есеппен бе?.. - Кандай есеп болады? - Кайнам. Жакып пен ceHi дос десш жур гой журт. Беленш досына айырбастап кетпесен?.. - Ол ыктияр менде емес, кызда гой, Эбдеке. Совет еммеп эйел бостандыгын катгы коргайды. Kiwii тандаймындеседе ерж кызда. - Солайы солай гой, 6ipaK еке-шешесж де тындайтын шыгар кыз... - Мумкш... - BipaK со Жакыбын жай ж т т ш ш к кана курып жур гой деймш,—дед1 Э б д ж ей,- егер кызды алатын к ец ш болса, Сызаыкты булай сабамас eai гой... Одан api кенесуге, Алуа келшщ сыртындагы Козке аулына келш калдык. Козкенщ ушнде: Кожан кажы, Кулым кажы, Кылышбай- дын М аж ет, Кусайыннын Оспаны, Козкенщ 03i, Сахыпкерей, тагы соларды колдайтын аткамтерлер отыр, араларында вз!ме таныс Досан кари. Ауылда булардан баска ат жалын тартып мшерлж еркек жок, 6api шабындык жерд1белуге кепггп. Мына отырган байлар мен аткамжерлердщ кабактары салбыранкы, TycTepi суык. Олардын ен байы да, белсендю де Кожан кажы. Ол Андагул руы тупл, Торагул аталатын 6ip болыс елдщ ен беделд1 адамдарынын катарына косылады. Бурым 6ip болысты Hipin жусатса, енд1 кедейлерден коргапап, бупн шеп белюне бара алмай отыр. Совет ею м етш щ ауылдагы беталысына осынын 03i айкын айгак сиякты. Кулым кажы аласа бойлы, узынша арык 6eni, сакал орнына 6inceH он шакты-ак узын кылы бар, «р» эрпж «и» гып, «с» epniH «ш» гып, «з» epniH «ж» гып сейлейтш, даусы тутыкпалы, жокка ашуланып, «амы Kipin, Kyni шыгатым» куйгелек адам. Жасы со кезде жеттстерде. Ол да бай жене беделщ болган адам. Ka3ip шеп басына ол да бара алмапты. Толыкшалау орта бойлы, KimipeK денгелектеу сакалды, томпак 6 en i Кусайыннын Оспаны шщер узген тентек, бейпш ауыз, боктампаз, ашуланшак урт MiHeaai Kici. Бурын жудырык сала сейлей-пн ол да бупн шеп бел1сше бара алмапты... 0згелер1 де солай cyMipeftin отыр... Ал Досан кари ше? Онын eKeci Бекпен кадймше б1рталай окып, елде белпл1 молданын 6ipeyi болган. Бекпенн1н eKeci Бейсенбек Шопан байдын отын жагып, казанын кайнататын, eMipiH жалшылыкта 272

епазген Kici екен, сондыктан сыкак кылган журт оны «Сары су iuiKeH Бейсенбек» дейш екен. Бейсенбектен туган Бекпен мен iHici Калига ездерж гана асырарлык шагын шаруа бпкен. 0Mip бойы молдалык курган Бекпен екшии баласы Досанды Кызылжардагы Мухамметжан каридын медресесше сабакка бередь Досан вуел1 кад1мше окып, куран жаттап «кари» атагын алады да, артынан жэдитше жэне орысша окып, эз аулында мугал1мд1к курады. Жалпы алганда, ол орта бшмш Kici, араб, фарсы жэне орыс тш н жаксы бшеш. Мугашм бола тура, ол елген адамдарга куран хатым етш, молдалык курады. Мешмен ол вткен жаз Балтабай аулында MyraniM болган кушмнен таныс. 03iH бшмш адамнын 6ipi санайтын Досан 6iaiMi не дэрежеа темендеу дейтсндерден кеудесш KeTepiHKi устайтын тэкаб- барлау, бшм1 не дэреж еа жогарылау дейтш адамдардан ыгы- сатын коркактау. Менен 6iaiMi жогары болганмен, Кызыл- жардан кандай мандатпен шыкканымды ecTin, «дэрежемди езжен артык керш ме, немене, бурын калжындай сейлейтж маган бул жолы жалпандай кетш: «Э, Сэбит те келген екен гой!»- деп шушркелесе кетп. Эбш одан Кызылжар жайын сурайын деп еш, менен кымсынгандай: —Иэ, аман екен; сыркатгау боп, Курска к е ш тп бардым гой мен, уяла-уяла барып ем, денсаулыгымды кврд1 де, оку жайымды сурастырганнан кейж: «Мугашмшкке жарайсын, аулына барып тынык» деп кайтарып ж!берд1,—деш. Онын менен жалтактаган xaniH TyciHe калгандай, вдал де кенесгп созган жок. Мына отырган байлар мен аткамжерлердщ жер белуге кеткен кедейлерге неге ермей калуын Досан Семенякинге майдалап TyciHiuprici келген калпын Kepcerri. —О з не icreflci3?- деп сурадым мен Семенякиннен. —Маган Кыстаубаевты керу керек,—дед! ол. —Баше басына барасыз ба? —Эрине, барам. —Онда, аздер эз1рлене бер тздер , менж Kepmi ауылда карт жездем бар ед1, соган амандасып келейж. —Пожалуйста. Жездем Кепжасар мен апам Зейнепке амандасып тез оралсам, баше басына баратын салт атгар даяр екен, Семенякин де салт баратын бопты. Bi3 Есш елкесже бес-ак Kici атгандык: Эбш, Досан, Семенякин, милиционер, мен. Алгаш Эд1п, Досан, Семенякин - yuieyi 6ip топ боп, ми­ лиционер екеу1м1зден огаштана журдк Жастау жэне жуастау милиционердж фамилиясы Филиппов екен. 18-1015 273

- Жолдас Ссм енякинш ц осында неге келгеш н мен туанбед1м,- дед1ол маган,- Кыстаубаевты милиционер xi6epin кана шакыртып алу керек ед1нсмесе шакыртпай-ак кою керек едй Мен де, ол да елп отырган байларды жаксы бшем1з. Кедейш талаушылар олар. Жакыпты да 6i3 бшем1з. Ол кызыл партизан. OfaH кеп шеп кереп жок- Байларды урса, кедейлер yuiin урады. Ypa 6epciH. Сволочь буржуйга со керек. Урмай коне ме олар... Эх, жолдас Муканов, буржуйлар куигп элц олар oai ™icri таятын жеген жок!.. Qcipeceауыл байлары мен кулактары!.. ¥ру керек оларды!.. - Байлар мен Семенякин не сейлееп?—деп сурадым мен. - Онаша сейлесп,- дед1 Филиппов,- маган естсрткен жок. Ох, этот Семенякин, он тоже не то делает!..1 ^ р азд ан кейш Досан cepiKTepiHeH ipKiain, меш тосып алды да: - KenTiH K03iHuie айткам да жок, озщ е оцаша гана айтайын,- деп, Жакып жайын свйлеп Kerri. - Партизанын елд! кырып барады, С вбем,- дед1 о л ,- «е» десен, «ме» деп бет бактырмайды. Сонда 63i бш п турса екен- ау... тук бшмейш. Шала сауатгы адам н е т бш п жарытушы едП в зге ш коя турганда, Маркс пен Энгельс свздершщ nici мурнына бармайды. Со калпымен агып турган кеудемсок. Керерсщ, ол мына начальник милицияна пыскырып карамайды, жазаласа, кол жумсап ж1беруден де кашпайды. Екеущ табын 6ip адамсындар, с е т и свзнод тындайды ол. Сен оган айт, «кептен коп емесс1н» де. «Кеп коркытады, терен батырады» деген де. «Ел-журтсыз ешюм де Kici бола алмайды, Совет OKiMeiiде елмен есептеседй сен1н гана тш цщ ап, едщ кырмайды» де, «елмен TyciHic, 6ipaecin кызмет icTe* де. - Ел легенде, ci3 KiMAi айтасыз?—дед1м мен,—Ауылда калып койган уркердей байлар мен аткамшерлерд1 айтасыз ба? Болмаса, Жакыпка epin жер алуга кеткен копш ш кп айтасыз ба? - EKeyi де керек журт кой. - Жакыпты ci3 карангы деп келе жатырсыз. Озш е солай да шыгар. Ал ci3 окыган адамсыз, зан-зэкутй 6iaeci3, Совет ою- метшщ KiMHinо тм е н екенш TyciHeci3. Жердш кедей крестьян- дардш eKeHi де ci3re мэл1м. Сойте тура, анау К,ожан кажы, Кулым кажы сиякты epi Совет еш м етте карсы, opi елд1талаган зорлыкшыл, opi зан -зэ к у тй бммейтш надан адамдардын сойылын неге согасыз? 19й, сол Семенякин бе, онын да ici шатак. 274

—Сойылын согып негыппен мен? —О з жуырда кай жакка барып келдйцз?- деп сурадым мен. —Кайда барыппын? —Ботыгайдын Жанаты екеуййз? — 8 - е , - дед1 Досан ынгайсызданган к е с к ж м е н ,- Кызылжарга барганымды айтады екенсщ гой. Биыл кектемге карай ecKi безгелм кайталап, мугал1мдер курсына бара алмай калдым да, соны УОНО'та мэл1мдегел1 барып ед1м. —Расыныз гой осы? —Эрине, расым. —Эй, Досан,- дед1м мен кешген унмен.—Ciaai мен булай кермейтш ед1м... —Е, мен негылдым? —Ci3 жалган сез айтып келеаз. Кызылжарга ci3 мугал1мд1к жумысыныз уцйн барган жоксыз, манагы Кожан кажы, Кулым кажы сиякты байлардын сойылын согып, жерге ие болгысы келген кепш ш к кедейлерге карсы боп бардыныз. —Оны саган м м айтгы? —Естцйм. Байлардын сойылын сонша согатын ci3re не болды? «Молда мен бай тшектес» дейтш ед1 елде сонынызга багасыз ба? —Иэ, молда ма екем мен?!- дед1Досан шошып кетш ,- мен де совегпк мугалймнщ 6ipi емес пе екем?.. —Совет MyraniMi болуынызга мен тшектесшн, 6ipaK мына кушшзбен бола алмайсыз ба деп кауттенем... Т айгак М1незд1 Досан м енщ булай TiriH келу1мнен кипалактанкырап калды да; —Ол рас кой, Сэбем, 6ipaK 6ip куннщ iuiimre социализм орната аламыз ба? Кеп жылдардын ici емес пе ол? Жер крестьяндардш екеш рас. BiaaiHарада кедейде жер азырак екеш де рас. BipaK бул манайда сенщ елшдеп Элтидей, Кешкедей немесе Нургожадай мындап мал айдаган Kici бар ма? Б1здщ араны н ен байы Кожан кажынын жылкысы елуге арен жетед!. Бай ма сол? Мешмше, Жакыптын бай деп жургендер1 Совет еюметз безшбейтш орта деулетп крестьяндар. Оларда жердщ кедейлерден rep i артыгырак екеш рас. Кедейлердй олармен тенест1ру керек. Мен осыны айтсам, Жакып: «Жок, болмайды ол, Кулым, Кожан, Оспан, Мэжш сиякты мсшерге жер бермейм1з»,- дейдк TinTi солардын катарына айналасы он шакты-ак карасы бар Козкеш де коскысы келеш. «Мунын уят к ой »,- десем: «Ендеше, сен де байшылсын»,- деп маган1 10 язлык оку (ieniMi. 275

шрендеИш. Мен тупл, болыстык Ревкомнынпредседателже де кенбей, уят жасады... - KiM ол «болыс» дегенщ? Кабылдын Нугманы ма?» Жеп атасынан байлык пен болыстык узшмеген адамнын 6ipi емес пе ол? Сондай адамнын калайша Ревком бола кетуж е мен кайранмын!.. - Оны сайлаган мен ем ес,— дед1 Д о с а н ,- С оветик инструкторлер1. - Эй, советпк инструктор болса ип ед1 ол!.. - Калтасында мандаты бар. ©з квз1ммен корд1м. - Сенем. BipaK есдазде болсын, кой TepiciH жамылып журген каскыр да аз емес каз1р. Keuieri алашордашылдардын б1разы бупн «коммунист» бола fanibi. Солар со калпымен кете барады деп ойлайсыз ба? - Кайдам?- дед1 Досан,—менщ карамагымдагы ic емес ол. - «Тазармас асылы харам жуганменен» дептз,—дед1м мен,— «Арамзанын куйрыты 6ip-aK тутам» д е т » Совет еюмеинде харам адамдар канша узакка барар дейЫз... Досан eKeyiMi3fliH одан аргы CG3iMi3 кыскарган сиякты болган сон, мен атымды теб!шщаред1м де, шокыткан журюпен алдымызда алыстанкырап кеткен Семенякинге тарттым. Ауылдан аттанганда KecxiHiHiH урген куыктай боп тырсылдай калуына карап, мен онын капы ашумен шыкканын сезгемш. Жакыптын MiHe3i маган машм. KiM де KiMоган даусын квтере свйлесе, epericin кетедь Егер мына Семенякин де оган катгы свзайтса, арты насырга шауып KeTyi мумкш. Соны ойладым да, Семенякинмен алдын KeHecin, меселеш ашусыз шешуш етшпм келдь MiHe3i сексеу^дей cipecin ишмейтш б4рдеме ме элде Эб1л жолшыбай кайрап тастады ма, мен шокытынкырап кеп сез бастап ем, ол сейлескю келмеген калпын керсетш, мурнынан влденеш мыскылдап эндетш кетп. Мен де одан кейш жабыса койган жокпын, шамасы, байкаймын, тиы аса капы сиякты. Бепеген жактан жер жобасын шамалап келем: вткен 1919 жылдын кектемшде нагашым карт Жабайга кеп амандасканым осы туе. Жаркабактын дел epHeyiHe жетпей, ар жагындагы кайкан жазыкты Kici кере алмайтыны мал1м. MiHe, 6i3 ж а р к аб ак к а да ж е т п к . Д эл Ж аб ай кар т отырган ж ерден кеп ш ыкты к. С о л уй ен ке ani сол калпы нда екен , 6ipaK аж ары одан элд екай да KepiKii: буры н кар кетер кезде кергенде ш октала 6iTKeH бутактары сидиып, жапыраксы з турса, еж и бутак атаулынын басында кустын т ш н е уксап узыншалау жщйике ж ап ы рактар шыгып, агаш ты аса керкемденш рш ж*бер1гт. Bi3re 276

керкемдтн корсете TycKici келгендей, жаздын акырын ескен коныр самалымен уйенке ыргала, тенселе тусп!.. Жардын ар жагындагы кайкан жазыкты мен сусыз кезшде кврген жок ем. Emu карасам, кен жазыктык вр жершде жонданып тебелер тур, олардын жотасына тал, мойыл, додана сиякты агаштар eciirri. Кен жазыктын вн бойына тесмншкшз шыккан шалгыннын калындыты да, бимстш де шытымды жылдын eriHi сиякты. Самал желге толкытан шалгыннын кимылына карасан, басынайналарлыктай. Жел жайкаган жасыл шалгын мен оларга аралас шыккан гулдердш хош Hici кен даланы жупар куйгандай эдем1 шске белеп тур. Эртзгарек жерде ушы-киырсыз созыла б1ткен тогай кершей, ол, эрине, Есщщн су агар арнасын бойлай оскен орман... Кен кайканнын алысында да, жакынын да каптай шубырган калын адам. Мвлшерше Караганда, олар Алуа басындагы ауылдын адамдарынан элдекайда коп сиякты... - Апыр-ау, не деген коп адам мыналар?—дед!м мен Эбглге. - Бупн орыстар да шоп белуге шыккан гой,- дед1 Эбш,- сонау алыста кершген 6ip топ Акжардын (Петровка) орыстары болар. Анау,—дед1 Эбш колын кунгей-батыска карай с1лтеп,— Пласкеуд1норыстары гой деймш. Мынау берт1нде жургендер,— деда Эб1л шокша сакалды жалпак иепмен нускап,—б1зд(нАлуа басынын адамдары болар. Уш топка жуйеленген жер белушшер 6ipiHe 6ipi •пзелесе, 6ip 13бен гана журед1, араларынан шашу шыкпайды, бытырап жайылмайды, кейб1р тустарда гана ошарылып токтап, элдеммдер б1рен-сарандай бел1нед1. Будан бурын да Е ал бойындагы шабындык жерхпн 6eaiHyiH керген маган бул жур1стер TyciHiKTi: ecin турган шабындыкты жапырмау упин, олар 6ip гана жолмен немесе сурлеумен журед1 де, эр туста токтасып, e p 6 ip жеке шаруанын сыбагасына тиген пайды KepceTin беред1, ондай жерлерге не шыбыктар шаншылады, не шептер уйшеш— Bi3 жаркабактан Tycin, 6epri топка карай бетгей бергенде, Семенякин тусш бурынгьшан жаман суытынкырап алды да, касындагы Филлиповка; - Винтовканды колына ал!—деш. - Не упин?—дед1 Филиппов,- иыгына аскан винтовкасына кол типзбестен. - Мен саган буйырамын!- дед1 Семенякин теарейе карап. Филиппов танданган кескшмен иыгындагы винтовкасын колына алганда: - А т!- дед! Семенякин. 277

- Кайда? - Ауага... - Неге? - Буйырамын. Ат!.. - Неге?- дед1м мен де. Семенякин маган жауап берместен, Филипповка буйрыгын з1лденд1ре кайталап айтты. Момын пiшiр|дi Филиппов «буйрыктын» MOHiciHeтусше алмагандай, иыктарын кетерд1 де, винтовкасын аспанга каратып б!рнеше рет атгы. Bi3бетгеп келе жаткан кепшийк булдыбыска елен ете койган жок, icren журген apeKerrepiH догарган жок. Топты бастаушы Жакып екенш тани кетпм. Алыстан эуел1 онын вз1н емес, атын таньшым. Бесенеден белгш шубар ат!.. К з ол топка жакындай бергенде, Семенякин TyciH тагы да элем-тапырак кып бузып алды да; - Тагы д а!- дед1 Филипповка. Винтовкасын иыгына асып алган Филиппов есттмеген адамдай жауап бере коймап едй - Сволочь, не айттым мен саган!—деддСеменякин долданган дауыспен Филипповка.—Тагы да ат дедйм гой мен саган! Филиппов жерге тукыра караган басын кетермеди, жауап та бермед1, асынган мылтыгына колын да апармады. - Бу немене, жолдас Семенякин,—дед1м мен,—Негьшган ату бул? KiMai коркыту? Семенякин маган жауап берместен, Филипповтын касына таяна берш де: «На тебе, сволочь!»- деп камшысымен тартып- тартып калды. Содан кейш ез иыгына асынган карабинш суырып ап, аспанга карай атып-атып ж1берхи. Сонда гана мылтык даусына елендегендей, алдымызда шубатыла шубырган кепш1л1к одырая карасып токтай калысты. Буиын не екен1н 6uirici келгендей, Жакып пен тагы 6ip салт 6i3re карай тура шапты. Жакыптын шубары жуйр1кт1к калпына багып, сонын ала шапкан салтгыдан 6i3re элдекайда бурын же-rri. - Здраю-желаю!—дед1 ол юлттоктай гап, кещлш кеск1нмен. Онын былай да KepiKTi KecKiHi мына ыстык куннен куренден!п, TinTi ажарланып KeTimi. Сонгы KepicyiMi3re жылга жетпейтш уакыт откенмен, онын бурынгы кырбык мурты калындап, бет cyfteri жуанданкыраган сиякты, кездер1 де етк1рлене тускен тер1зд1, денес1 де сомдана тускен сиякты. Успнде кызып эскерд1н гимнастеркеа мен шалбары, басында мандайына кызыл жулдыз кадаган жазгы шлем. Аркасында асынган карабин, сол жагында солбырыган кынапты кылыш. Он жак 6yftipiaae кабурдагы наган. Кос нокталап, eMiaaipiicren, 278

куйыскандап, кавалериянынбылгары ер1мен ерттеген шубардын бауыры тыртык, токжарау, eii сем1з... Жакып ayeai маган кенш белш: - 9й, сен кайдан журсщ?- деда ат устшен кол усынып. - Б1збен байкап сейледащз, Жака,-дедам мен кол 6epin куле сейлеп,- 6i3 каз1р улкен KiciMi3. —Ив, сонда KiMciH сен? — Мен каз1р б1рнеше болыстын устш ен карайтын инструктормын. - О-о-о-о, какая шишка!1- д е п Жакып кзрулы алаканымен мен1н жукалау алаканымды толганкырай кысып койды д а ,- Сешмен тары свйлесерм1з, мына ю а л е р д щ жайын б ш п алайык,—деда. Эбш мен Досаннын турше карасам, ит кврген мысыктай 6ypicin, xywiepi лезде жыгыла капты. Семенякиннщ Tyci эл1 де ызгарлы. - Жол болсын,- дед1 Жакып оран. —Мен шзге келдам,—деда Семенякин. - Келсешз, хош келдашз,—деда Жакып жымия Tycin. —Bi3 ciaai Явленкога экетем13. —Не жумыска? - Оны сонда айтамыз. - Мунда айтура болмай ма? —СЛзден калжактамауынызды етшем. Мен кызмет аткару устшдеп кiсiмiн. М енщ аудандык милициянын начальнип eKeHairiM ci3re мо;пм. —Ие, бшем оны ,- дед! Жакып Kyjndniтусш жинанкырап.- BipaK айтатынынызды осы арада айтыныз, Явленкога мен бармаймын. —Неге?—дед1 Семенякин туйшнюреп. —Уакытым жок. - Егер мен кыстасам ше? —Мен кенбесем ше? Осы кезде Жакыптын артын ала шапкан адам да кеп калды. Ол формасын алган эскердш жазгы кшмшдеп, сакал-муртын кырган, орта жастагы орыс екен. Семенякинге ол: - Здравствуйте, Харитон Никодимович,- деп амандаса токтады д а ,- неге ашулы турсыз?- деген сурау бердь - Аудандык милициянын начальнигш ap6ip елексенщ тындамау заны кашаннан шыккан, Иван Константинович?-деда Семенякин. 10-о карай гер буны. 279

- Не бодцы?- дед1 Иван Константинович. - Мынау азамат,- дед! Семенякин Жакыпкд колын безеп,- бузыктык кылмыс жасап, 6ip KiciHi олердей сабаган. Кдз1р ол адам Явленконын больницасында. Мумкш, елген де болар... Кате айтасыз,- дед1м мен Семенякиннщ сезш белш,— урылган адам Жусыптын Сыздыгы деген емес пе? Ол б1збен Явленкодан аулына кайтып келген жок па?.. - С13кыстырыпманыз,—деп Семенякин маган одырая карап койды д а ,- ci3,—дед1 Ж акы пка,- советт1к занга багынуга ™icTici3. Мен ciajii алып кетуге THicTiMiH. - Баска айтарыныз бар ма?—дед1 Жакып TyciH суытып. - Осы да жетедг - Ендеше, кош!—деп Жакып атын Te6iHin ез тобына карай женеле 6epai. KecKiHi ашудан желд1 кунп келшн бетзндей толки калган Семенякин мана иыгына аскан винтовкасына колын элденеше апарып, элденеше кайтып алды... - О з бекерге ашуланасыз,—дед1 Андрей Константинович оган,—эуел1, icrriH байыбына барып алу керек. - KiM мен KiMHiHне туралы тебелесу1нде менщ жумысым жок- Мен 6ipeyoi сабауын тыюга тшспмш. Бул жен1нде сабаушы Кыстаубаев, сабалган Жусыпов. Ондай бейбастакка жол беруге болмайды. Ci3 айтыныз оган, Андрей Константинович, занга багыну керек. Егер багынбаса, жаман болады. - Н е icTefici3 сонда? - Мен оны каз1р осы арада атып тастаймын. - Ата алмайсыз. - Неге? - Ci3 жалгызсыз. Ол кеп. Сонау калын топтын 6epi де онын жагында. - 03iHi3? - Мен де оны жактаймын. - Онда, с!з де занга карсысыз гой? - Мен емес, ci3 карсысыз. Ci3 Советпн жер крестьянд!к1 деген декретзне карсы боп турсыз. - К,алай? - Жакып кедейлерге басшы боп, Совет еюметшщ жер туралы декретзн icKe асырып жур. Ci3 оны бегейм1н дейаз! - Киргизга не кылган жер?—дед1 Семенякин ызалана кул1п,—жер туралы декрет орыс крестяндарына гана арналган. - К,ате айтасыз. Октябрь революциясы - интернационалдык MdHi бар революция. Совет оюметз —интернационалдык непзде курылган ок!мет, сондыктан онын зан-зуканы да Россиядагы халыктардын бэрше ортак. 280

- Ci3 м е т занга уйретпешз!- дед1 С еменякин,- Маган кылмысты адамды устауга кемек 6epini3!.. - Мен ci3re орыстын TyciHiKTi тш м ен айттым гой, ол еданшинш орындай алмаймын деп... 03iHiHдарменаздапне K63i жеткендей, Семенякин дурдшп турган калпынан бэсендед1 де: - Эх, Андрей Константинович! - деда басын булгактатып,- егер ci3 болыспасацыз, мен оларга керсетер ем багынбауды!.. - Жумысыныз осы гана болса, к о ш !- деп Андрей Константинович жвнеле берда. - Ж аксы,- деда Семенякин тагы ызаланып, юмнщ ммге багынарын керерм!з. Филиппов, кайтгык кеШн!.. Олар жвнеле берда. Эб1л мен Досан калып койды. Ещй не icTeyre бшмей саскандыгы кескшдершен KepiHin тур. Teri, ойлап тур гой деймш: «Семенякинмен тук шыкпады, Жакып ешн шлем1зд| катырады»,- деп. Ойым дэл келе Kerri. Мен оларга: - Осыларыныз кате болды. Бунын аты Совет ешметшщ жер туралы декредане карсы болу,—деп ем: - Рас, шатак болды,—дед1 Эб1п туш бузылып,- Козке осыны itrren журген. Айттым: «Оу, осы кедей дегенге соктыкпайык- шы!.. 6к1метоныю, ол шыдатпайды!»—деп. Болмады бейшара касарып. Кара, сен де «кой» дей коймадын!—деда ол Досанга кешп карап. - EciHдурыс па ,- дед1 Досан Эбшге,—м е т бассалганын не кылганын? Мен бе сендерд1 тебелесдарген? - Туралап айдамаганмен, астыртын жымылыскылап желдадаредашн бар. - Э, кой epi, аузыннын канын жакпай!—деп Досан жвнеле берда. - Осы колтыгымызга су буршкен,—дед1 Эбтл.— Айтка- нынын 6epiH айтсам, дал тартпай кетер eai. BipaK не кылайын. - Ив, не дейда?—деп мен кужалайын деп ем: - Оны кайтесщ, шырагым,- деда Э б ш ,- Кдтеден тутатып алдык. Мынау вртп ещй сен сешйр, шырагым! - Не ерт?- дед1м мен тусше турып. - Турасын айтканда, Жакып 6i3re ещй кун керсетпейдт - 0з1н1з гой оган соктыгып журген,— дед1м м ен,— корыксацыз, сокгыкпаныз!.. - Enai д е ,- деда Э бш ,- ещй кара да тур, манына жоламаспын онын!.. - Бесе, сейдащз!.. - Сонда ол тимес пе екен?- дед! Эбш мунайып. 281

Эрине, THMeilai,- деп мен жубаткан болдым. Iuhmhch ойлап турмын: «Бай-кулактар, cenaepi булай м улеж м стп койган пролетариаггын диктатурасы-ау!.. Ол ceHi тап ретшде жоймай, тына ма?!»—деп, Жакыпка айтпак боп, енд1 «типзбейтш» боп Эб1лд1 жубаттым да, шауып Жакыптын тобына жвнелд1м. Жолда манаты Андрей Константинович-!! куып жетпм. Ол мана маган таныс адам сияктантан, б1рак кайда керген1мд1 ойлап таба алмагам. Енш сурасам, еткен 1919 жылдын кектем1нде Жабай карт пен мен1 арбасына мшпзш ауылта апаратын Андрей осы екен, фамилиясы Жарков. Жакыппен ол eKeyi 6ip партизан отрядында болыпты, Кызыл Армията 6ipre косылыпты, Киыр Ш ытыска дей1н 6ip re барып, Отанды ол жактаты интервенттерден тазаласып кайтыпты. Каз1р Пласкеудег1 селолык ревкомнын председатель —Акымак,—дед1 ол Семенякин туралы айтканда кулш,— Колчактын, Американын, Жапоннын оты отпеген Жакыпты ешн ол атпак!.. Ха-ха-ха... Жакып туралы жогары п1к1рде екен. Онын сипатгауынша, Жакып —барып турган тапшыл, революционер, большевик, кажымас кайратгы, мукалмас ж1герл1, кристаллдай таза адам. Тек кана кемшшп - окуы жок жене партизацдык шапбермелт бар. - Екеушен де кутылады о л ,- дейд1 жолдас Жарков.—Окы- тысы кеп жур вз1н1н. Окыса, казактан шыккан дындай боль­ шевик бул. Буны кад1рлеу керек. Б1з кецесш отырып Жакыптын тобына барсак, журт теш- репн коршап тур екен. Олар 6iaai шуласаамандасып карсы алды. Коб1н тани кетпм, Кулым кажынын аулынан «кара каска сор- лыларлын» катарына косыпатын Балтабайдын су мурын Нур- тазасы мен жылан коз Ыбырайдын Ахмет жур; Балтабай аулы­ нан QcreMipaiH калтак бас Габдеип, Саржан катыннын узын Эшкер1, тапалтак Эб1лман, Кенжен1н Мухамметкалиы мен Жунысы, Омардын таз Султакайы жур; Крестадан вм1р бойы Сактатаннынсауыншысы болтан Койшыгалидын Арыкбаласы, Толебейд1найран коз Уэли1, ЖабайдынТелебайы жур; Кожан кажынын аулынан Батайдын Аманжолы, Жанабайдын жы- пылдак Эшетл жур1. Караталдан Кешекбайдын шубар Отеген!, Кусайыннын бужыр Ережеб1, суылдак Кудиярдын балалары жэне узын мурын Курманнын iHici Мэжен жур; Аю аулынан 1Онын баласы Исхак Улы Оган согысында Советтер Одагынын Батыры деген данкка не болды, 63i Tipi. 282

9Mip бойы 3ijirapa тукымынын жылкысын багып, «Жалантес» аталган Байжаннын Ыбырайы, Жантшщ отшы BeKTeMipi мен Жантем1р1 жур; К,усайын аулынан Эуелбектщ Эбшмэжшк Молкаждары, менщ жиешм Эшквр, Мукынын IHepi6i, e\\iip бойы жулык жалаган eiiioiii, таспа тарткылаган epiMini Жумабай жур... Кшмдер1 жыртык, астарына мшген аттары. е п здер к сиырлары арык булардын бэрЫ н де кескшдер1 жадыранкы. Teri, олар мана б1рнеше рет мылтык атылгандыктан, мили- циянын келгенш жэне неге келгенш еспгеншктен, ypnHicin калса керек, 6i3 жете бергенде, амандыкпен араластыра: «Бу калай!?. Кедей тенелдк жер кедейдш дегеш кайда?.. Ж ен атамыздан 6epi жер тскеп кермеген мурнымыз енш гана шскеп. енш гана жер шурайына ортак болдык десек, б!зд1 коркытып милиция экелгендер1 негылгандары?!»—деп шуласа калысты. - Осынын 6epi дурыс,—дед1м м ен.- Жер сендердш, оны енш euiOip куш тартып ала алмайды. Ал милициянын келу1 тусшбеушшктен шыккан... Шабымдык белш кешке карай аякталды. Ата-бабаларынан 6epi карай Ешлдщ шурайлы шалгынына колы жетпей кеп, биыл Совет ек1метт орнаган жылы гана ойдагы улесш алган кедейлер мэз-мейрам болысты. - Е, б е с е ,- дестт о л а р ,- жана гана тенш к алдык кой байлардан. Жер кедешцю екенше K03iMi3 енш жетп гой!.. Алуа басындагы кездеснрген уакиганын 6ip ушкыны алдымнан шыкты. Кызмет аткаратын жагыма беттеп кеде жатсам, казакша Коскел, орысша Семиполька аталатын поселкенщ кешесшде елдекщ шауып келедк Поселкенщ орталау кез1ндеп Ревкомга мен жетш токтадым, шапкыншы да кеп жетп. Бет суйеп шыгынкылау келген, сакалы кеселеу ак бужыр Kici: - Карагым-ай, казакпысын?- дед1 маган, атьшан каргып тусе калып. - Ив, казакпын. - Казак болсан, карагым-ай, кара казакпысын, ешметпн KiciciMiciH? - вю м еттщ KiciciMiH. - Ендеше, карагым-ай, суйемелдеп ж1бер мен сиякты нашар KiciHi!.. - Ив, не бодцы азге? - Мына жакта,—дед1 ол колын батыс жакка карай сглтеп, бес-алты шакырым жерде Майлы-Мусайт атанатын елм1з. Руымыз Квшебе. Сонда Абылай деген Kici бар... 283

- Бглем. - А былай 6iaaiH немере туы сы мыз eai, 6ipaK 613 кедей, ол бай. С о Kici кулш Керей-У акка ыкпалын журпзущ азсынгандай, консы сы боп отырган аз га на уй 6i3ai... ата-бабамыздан 6epi карай отырган кыстауымыздан кеш деп... туган жер1м1зден неге кешем1з десек, ендеше, epiKci3 кегш рем деп... содан оны цтм йн алмайты н Kici б ар ма, мына ш е-ri Кдратока деген елден, мына шетз Ж ары лган деген елден калы н кол жинап... 6i3fli зорлыкпен Kouiiprcai жатыр!.. «Ай» дер е ж е, «кой» дер ко ж а ж ок. Агайын- дары мызлы н Keii6ipiHin ж аны ашыган болалы, колынан ештснс келм ейдг Содан, саскан сон, оры с эд1л eai гой деп... араш алар деп, осы К оскелге ш ауып кеп турмын... - Т yciHiKii, а г а й ,- дед1м м е н ,- Бул жумысты м е н - а к б т р ш берейш. - К улды гын кетей ш , карагым, онда! Ал калай 6iTipeciH? - Ka3ip мен поселкеден ыпау алайы н, ci3 арбама м ниш з де, NieHiMcii кайтыныз. - О йбай, карагым , А бы лай деген азу rici балгадай Kici. 03iH жас бала екенсщ , сеш н ce3imu тындай ма ол? - Тындатам. - Кайдам, шырагым!—деп казак аз куд(ктент турды да,— ш ырагым ,- дед1 м аган ,- айнала сейлейтж мылжын 6ipey екен деп секпе! Ж аны м кы сы лган со н кеп отырмын. Ce3iHe сенейш. BipaK «бала соккан кездйктш басы ж ары к» боп журм есш . Мен саган epin барып, Абылай ce3inai тындамаса, маган обал болар. - М ен бармаганда не icTeMeKCi3?- дед1м мен. - А мал кан ш а он да, атты н ж еткен ж ерш е mefiiH шабам да. Кпитанда милиция бар дейш, соган барармын. Одан epi жете алм асам, К ы зы лж арга б арармы н... TinTi жаяуласам да барам К ы зылж арга. ©TipiK айтпаса, б1лет!ндер Кызылж арды кедейдш еюметз деп жур гой... - Ол рас. - Рас болса, содан барып тенш к сураймын да. - Сол ею м еттщ екйнм ш гой мен, атынызды боска кинаманыз, мешмен кайтыныз. - Болсын, ш ы рагы м ,- дед! казак. О нын аты влердей ары к екен, ылаудын жетепне байлаганда аян-жортакка арен шесть - И е, аты ны з KiM?—деп сурадым мен казакган. - Ы кыш, шырагым. Э кем ш н аты Кетшк, Абылаймен уш- а к атага келетш нем ерем ш гой. BipaK ж акы н туысымыз бола тура, Алдаберген балалары бай болды да, 6i3 - Атыгай балалары кед ей б оп , 6ipiMi3 ж ы лкы ш ы сы , 6ipiMi3 койш ы сы , 6ipeyiMi3

сауыншысы сиякты Абылай уйшш жалшысы болдык. «Акы- пул» дегений 6i3 алып керген Kici ем естз. Былтыр кызылдар eKiMeii кеп, кедейшн акысын байга жепзбейш деген сон, б1здщ ауылдын Эб1лкас, Махмет деген жастары елендеп, Абылайдан акы сурай бастап едк акы берудщ орнына: «Ендеше, кет манайымнан! Карала бойларынлы керсетпе!»- деп кеилрмек болды. «Туган жерден неге кешем1з»,- деп ек, зорлык жасады. KepepciH, шырагым, е н о т б1здщауыл апдымыздан кош успнде жолыгады. - Кайда барады сонда? - Кайдам кайла баратынын? Абылай айтыпты-мыс дейдп «Бетапды кула дузге кангыртам»,- деп. «Куда дуз1» кайда екешн кудай бшмесе, KiM бысш... Ыкыштын айтканы раска келд1, epiKci3 кеппршген ауыл 6i3re карсы жолыкты: барлыгы бес-алты уй екен, адамдарынын ездер! де, кшм-кешектер1де, келж-саймандары да вте жудеу... Оларды айлап келе жаткан жиырма шакты салтгынын Iminae сол елдеп маган таиыс аткамшерлер: Жусыптын Мукышы, Сэмтжтщ Муканы, Азнаштын БердеHi бар екен. Оларга менщ айткан сез1м кыска болды: - Бу Kiciaep мекенше кайтады, карсылык сез болуга тшс емес, онын арты жаманга согады. Абылайды мен ез1м кеширем. - Ш ырагым,- дед1 жорга тиий Верден,- бул жумыска жетекип Kici Абылай екенш еспген KepiHeciH. Керей-Уактын аруагы сиякты Kici болган сон, свзшен шыга алмадык. Сенin сезщщ де тындайык, 6ipaKбуларды сен кайтарып апарма. Эуел1 Абылайды кешнр де, содан KefliH кайтар. - Былшылды кою керек,—дед!м мен катгы кейш,—не оттап турсын оз1н сакалды басынмен. Абылай бай болса, мынатурган бес-алтауын сонын куйыршыгысын- Кене,—де,щм мен epiKci3 кеипршп келе жаткандарга карап,- бурындар кел1ктер1нд! KefliH карай! Карсы болган Абылайды Kepin алайын. Олар KeaiKTepiH бура бастады. - Кене, кайсысын атынды 6epeciH ?- дед1м мен салт аггыларга,- Абылайга тез!рек жетейш. - MeHixiH а л ,- деп Алпысбайдын Э б е т деген Kici атынан тусе бердь Жараулау жирен каска атка ыргып мшш, мен кете бардым. Абылай аулы кыстауына жакын жердел жайлауда екен. Кутпеген жерде кеп калган мешмен амандасканнан KefliH, Абылайды онаша алып шыктам да: - Кажы,- дед1м оган,- мен ci3re кыска жене тужырымды 6ip сез айтайын деп келд1м. 1919 жылдьщ кектемшщ аласа- 285

пыраны кез!нле ci3re жолыгып, маган керсеткен жаксылыгыныз еамде. Сонын карызын етейш деп келд1м. - Соншама немене ш салмактандырып турганын? - Ci3 Совет еюметшщ KiMHiH ек1метз екенш 6uieci3. Мен сол еюмерпн екипмш. Ci36ip зор кылмыс icrenci3, ол уилн ci3fli абактыга жаптыру керек ед1, оны icTeriM келмей тур. - Немене icTenniH мен?! - «Жер кедейдт» деген Совет еюметшщ декрет!н бшеаз - Бгпем. Онымен не айтпаксын? - Айтайын дегеш м,- epi туысын, api консын, api жалшы- л ары н,- анау Атыгай балаларын ата мекеншен зорлыкпен K 9iu ip in c i3 .. . - Иа, KemipfliM. BipaK неге екен1н бйщщ бе? - Неге eKeiiiHiHмаган кереп жок. Ата-бабасынан коныстап келген мекеншен кенпруге хакыныз жок... - Егер урлап шьшатпаса ше?.. - Оны тексерет1н ею мет бар. - Соны сенен сурадым б а ? - деп келе жаткан Абылайга: - Кажеке,—дед1м м ен,- влернйзд1 бишейтш карангы Kici cMecci3. Мына кылыгынызбен басынызды жойгалы турсыз. Кайтыцыз райдан. Анау зорлыкпен кеыпршген кедей консы- ларынызды MCKeiiine кайта кондырыныз!.. Кабагы салбырап кеткен Абылай жерге сузше карап аз турды да: - Кайдан кеп калдын сен?—дед1 басын KOTepin,- Совет GKiMeTiHe шагым айтып, б1зд! кыргызганша, мен оларды «Ак- табан шубырынды, алкакол суламанын» жутына ушыраган адамдардай кацгыртып, аштан ш т р етш ешм. Эл1 де KipicneceH кайтед1 осыган!.. - Жок, KipiceM, кажеке, ейткеш мен вюметпн, вкшмш! Ол тагы да аз тунерш турды да: «Bip жеш болар, уйге юр»,- дед1 маган. Ж ок, кажеке, юрмеймш. Эуел1 кедейлердщ кол1ктерш мекендерше агыттырып ап, а з д щ уйдщ асын содан кешн шем. - К,ап, тар жерден кыстын-ау! - дед1 Абылай манаты Ширак даусын солгындатып,- Амал жок, айтканын болсын! «Совет OKiMCTiHiHкуип-ай!- деп суйащцм мен imiMHeH,- мына Абылай сиякты жырткыштарды кедейлердщ аягына жыгып 6epin турган!.. Жаса, совепзк куш!..»

Азат эйел Мен тунделетш журю келем, бет1м - Дос келш жайлап отырган аулым. Касымдаты картан ылаушы уйкыда. Ycriaae талкан толган корабы бар тарантаска жеккетм1з жалгыз ат, 6ipaK epi карулы, epi xcypicri. TeHipeK е л а з, ормансыз, келС13 - оз1ме мел1м жазык дала. Айсыз, карангы тун. Кун батар алдында батыс жак кек жиектен торланып пирде 6i3re карай cipKipeH жауган конырша булт каз1р ьшырап, аспаннын эр жер1нде бэлшектене Kemin жургенш карангы аспанда жымындаган сансыз жулдыздардын кэркем квздер16ipece буркелш, 6ipece ашылуы куэландырады... Бйздт аранын мазасыз 6ip дуниясы сармасалар екеш мшим. Кургакшылык кундер1 олар тунде де, кундаз де ycTine миллион жабылып. мойны-басынды тумшалап алмасан, маза бермейдг Бупнп тун олай емес. Кургакта танга жакын тана тусетш шык, еткен кеш жанбыр cipKipen, жерд1 дымкостандырып кеткен- джтен, iHip болмай тускен де, бусантан буалдырымен жердщ бетш телегей тешздш ceai жапкандай аппак кып Ж!берген, сондыктан канаты малшынтан сэры масалардын ушута дермеш жетпей, калын шептан арасына жатып калган. Ыз/пн жер безм ен журш келе жатканымыз мшген тарантасымыздын жолдын кед1р-будырына тонкылдап, секендеушен тана сезшедн ейтпесе, тешрепне карасан, жер бетш калын жапкан шыктан, кен тешздш ортасында кемемен ж у зт келе жаткандай эсер аласын... Мын туст1 усак гулдер араласа эскен б1здщ аранын калын бетегелн жайкалган шалгынды елкесшде, мундай дымкос Tynaepi аса 6ip лэззэтп шс кетершп, мурнынды кытыктаудан кол жазбайды. Жупар HicTi елкенщ желшгеш сияктанып салкындау 6ip едеMi самал кетершед1 де, сешн бетонн мактадай жумсакалаканымен сипайды. Мазасыз масасы болмаса, сондай 6ip тундерде жол журудщ рахаты-ай, плркш!.. Ондайда, менщ касымдаты карт сиякты 6ipey болмаса, жас адамга уйкы келе ме?.. Тун ортасы алдакашан аутанмен, еткен TyHi де кеш жатып, ерте турганмен, маган кепке дейш уйкы келер Typi жок. Тешрепмнен кез1ме еш нэрсе кершбегенмен, ортасында ескен бул даланын айналасынан кем1нде жуз шакырымдык жердщ барлык бейнесш кез алдыма келпрш отырмын. Солардын 6epi, Ka3ipri сэтге кез1ме кершбегенмен, кощмме кандай ыстык!.. Эуел1 пысылдап кана калгытан шалым, 6iраздан кешн менщ иыгыма басын суйеп, к апы корылдауга KipicTi. «Аксакал, тым 287

к а п ы уиыктадыныз го и » ,- деп ара-тура оятсам, шал 61рде есп KiciHiH, 6ipae есенпреген м с ж щ уш мен жауап кайырган болады да, Lne-ак. уйкыга кайта кетедь.. С оны н acepi тигендей, кейде мен маужырай бастасам, алдымнан элдене малдардын, алдене адамдардын немесе элдене кустардын ynaepi есплгендей боп серги калам... М аган сол дыбыстардын 6epi Д остын манынан шыккан сияктанады... «Элде, келш калдык па?»- деп елепзсем д е, кулагымды тещ р екк е -пгем... MCHi ce3iMiMалдаган боп шыга- ды: элдекайда, далааа тунде гана ыскырып дыбыс беретш «жыл- кышы» аталатын кустан баска Tipi макулы ктын дыбысы еспл- мейдд... Д ыбы ссы з далада а я к баскан аггы н fly6ipi паровоздын дун кш сиякты ееплеш , аткен жауыннан топырагы шиыршык- талган жолмен секендей журген тарантастын салдыры даланы мындаган арбалы керуен келе жаткандай жангырыктырады... Д егенмен, «уйкы жау». У закуакы тсерпп-акоты ры п, калгып к ет ш ш н . MeHi KiciHereH ж ы л к ы н ы н даусы ояты п ж1бердк Атшым да оянып кетп . EKeyiMi3де кораптан басымызды катере турегелсек, KiciHen келе ж аткан б1здщ аты мы з... Эл! де тун карангы... Кезд1 укаланкырап ж1берт карасак, жайылган калын ж ы л к ы ны н iuiiHe карай келе ж аты рм ы з, о л ар 6i3re одырая карасы п, ypKinKipen барып топтанысады д а, «неткен бейсэубет жургжшшер?» дегендей, азара шуркырасып ю сшедь Таран­ тасты н донгалактарыньщ кираландай ж уруш е Караганда, жолдан соныга шыгып кеткен сияктымыз... Ж ылкы журсе, бул манайда, арине, ауылдар бар, 6ipaK кайда о л ар?.. К,ай ауы лда?.. С урап алу га, ж ы лкы арасы нда адам керш б ей ш , дыбыс ш ыгарсак, ж ауап кайтпайды... Yfiipcipen KecinereH атымызды токтатып, теш рекке кез1м1зш де, кулагымызды д а -ririn аз уакы т турып ек, элдекайдагы кы- ратты н ар жагынан булдыраган 6ip Kimi келемд1 ж ары к KepiHe Kerri. Буны «шыгып келе ж аткан ай» деш н десек, ала шабыр булттын арасынан езге жулдыздардан огаштана керш ш турган «Тем1рказыкпен» мелш ерлегенде, айга келмейш , ce6e6i, жарык терю кей ж актан к е р ш е й , ол бетген ай тумайды... «0рт» дешн десек, колем! йш кене... К ипз уйдщ шанырагынан керш ген отгын жарыгы болар ма элде?.. Сонгы жоба дурыскз келдь Эне, со жакта урген оттерши даусы ecTirtai, ендеш е, ол арада ауыл бар, кай ауыл болса да, соган баруымыз керек. Атымыздын басын жарык кершген жакка бурып келе жатыр ек, алдымыздан со ж акка карай кигаигганган жол да кездесп. А здан к ей ш к ан кы лдаган казд ар д ы н даусы естщ щ ... MiHe, тебем1зд1 баса карандап, зуылдаган уйректер де е тш жатыр...

Ендеше, аллымызда кел бар!.. Дос болмагай да!.. Э не, келдщ жаркыраган жалтыры да керш е бастады. О нын теж репнде ауылдар да карандады... Б1зшнауыл болмагай да!.. Э н е, шуласып журген балалардын да даусы еспдш... б1здщ ауылдын балалары болмагай да!.. С онш а куаны ш ты ум1ттен ж у р ек т е, в к п е де алкы ны п, кеудеге сыймай барады!.. - Атынызды айданызшы, агатай!.. Bi3 ауылга жакындаганда, алды мыздан 6ip топ бала шуласа ж у п рш карсы алды... Bipeyaepi арбамызга асылып жатыр... Олар MeHiде, мен оларды да тани к ет а м —б13ДЩауылды н балалары !.. Bipey мойныма асы лып куш актай алды, ол немере iHiM Ш экен екен!.. Мен оны н бадырайган улкен к езш щ устш ен, конкиган мурнынан суйш, бауырыма кыса кушактап жатырмын!.. - Ив, уй аман ба?—деймш мен Ш экенге, кушагыма оны катгырак кысып. - Аман. - Ауыл аман ба? - Аман... - А нау ш анырагында от ж аркыраган xiMHiH yfii? - Бекеннщ. - Кашмп Сары Бекеннщ бе? -И э. - Е, онда не боп жатыр?!. Олай дейтнпм, мундай м езп лаз шакта, уйшде не ннлдекана, не той, немесе ж аназа бар 6ipey болмаса, о т болмауга THicri, сондыктан Швкенге: - Онда не боп ж аты р?- деген сурауды кайта 6epin ем: - Д ау боп ж а т ы р ,- дейд1 ол. - Не дау? - Кызы кашып кета. - К.ай кызы? - Магпи. - Каш ан? KiMMeH? - Э неугуж . KiMMeH екен1н бшмеймш. - Дауласушылар к!мдер? - Уактар. - Кайдагы? - Мына Батпаккелдеп Ж амантымак... EciMe сонда гана т у сп : Б атп аккелге берт1нде гана коны с- таган.аргы руы Уак, берп руы Ж амантымак аталатын отыз шак- ты уйде Кенбай дейтш кедейлеу 6ip адам Бекенн1ц ал п М агпи деген кызын улына атастырды деп еспгем. Со кыз б1реумен кашып кеткен болу керек те, дау со женде квтер!лу керек. 19-Ю15 289

М ен М устафа уй ш щ касына кеп Tycin, ылаушымды кайтардым да, уйкыдагы уй iuiiH оятпайын деп: - Г аббасты ш акы ры п ш ы к ! - дед1м Ш вкен ге. Ондагы максатым - Бекен уж нде болып жаткан даудын MaHicin естияр Fаббастан сурап алу. Тарантас кеп токтаганын уй iuii есттген екен де, «м м екен?» д еген ой м ен унЫ з ж аты р е ке н . У й ге Ш ак е н Kipin м ен щ келгешмш хабарлаган сон, ауру М устафа да, эйел1 Сшеусш дс. Fаббас та, ересек боп калган Маржам да кейлекшен калыпта- рымен тыска жупре шыкты. Сагынып калган кайгылы туыстар м еш мен жы лап KepicTi. - И е, уйге н еге м р м е й т у р с ы н ? !- дед1 м аукы н баскан Мустафа. - Бекен уйш е барайын деп ем. -Н еге? - Дау боп жатыр дейш гой... - И в , - дед1 М устаф а K ypciHin,- ал кы з баланы бурынгылар «ата-анага жау» дейтш еш , соны н Kepi Keain жатыр. - Негыпты жау боп? - Будан артык не кылсын: калын берген жерше бармай, конин суйген б!реумен кашып кетш п... - Б уны н Heci ж аулык? - Ж аулы к емей, немене, ш ырагым? Бекенд1 оз1н бшесщ: балалары болса ж ас, 03i ертген куй1п калган кемтар, жумыска жарамайды, жузге жакындап отырган memeci бар, двулет жок, бар малы - жалгыз арык мвстек пен 6ip бузаулы сиыр, сонша кыруар жанды Бекенн1н жасап калган жалгыз катыны асырап отыр. Сондай oaMemiHiH кунш зорга Kepin отырган бейшара унш каш кан кызы элекке салды да кетп... - Не влекке? - Э лек емей, немене: о заман да, бу заман, ж еардауы деген он ай болушы ма ед1? Куда жагы мыкты болса, жес1р1н кеттрген жакты ipreciH Typin ш ауып алмайтын ба еф ? У ак та свйтешн деп жатыр деп естщ!м. Даушылардан уйше-твпле кырык-елу icici кептт деп естццм. Б1зФн ауылдын аткам1нерлер1, бастыгы 03iHHin аган Н уртаза боп, сорлы Бекенд1 коргауды н орнына, жаулары ны н жагына шыгып, сорын б1ржола кайнаткалы жатыр дейш - Н е 1стемек дейд1 сонда? - Бекен Кенбаймен ерте куда болган гой. Нашар адам емес пе кунш зорга керш отырган? Ж ыл сайын аздап ала берген де, б1рнеше жыл ойы на алганы кебей1п Kerin, каз1р он ы н бэрш твлесе, ш аш ы да ш ак келер емес дейш... 290

- Канша мал екен сонда? - Уагы, ipici бар, жиырмадан астам бшем. Ал Б екенде бар мал - 6ip ат, бузауымен 6ip сиы р. Bipep кой -euiKici б ар екен, даушыларга сойып берген керш ей. - Сонда барлык малый теле дейш дей ме? - Э ри не, солай д ел кинайды гой. - Ол малды Бекен кайдан табады, кинаганмен? - Барынша Бекеннщ малый алатын кершед! де, жетпегенш анау Кусайын, Кож акмет, Ш ейш сиякты агайындарына телететш кершед!. - Олар телей ме 6ipey ушш? - Телемеуше карай ма? Зорлыкпен алмай ма? - Ж ок, ол болмайтын ш ы г а р ,- дед1м мен. - Болмаганда, не ю т ей с щ !- дед1 М устафа. - Советпн заны ондай зорлыкка улыксат етпешц. - Сол зан келгенше, д ж кесж катырады гой Бекеннш!.. - Келш турса, к а й т е а з ? - дед1м м ен кулш . - К а й д а ?!- дед1 М устаф а туЫ нбегендей танданы п. - М ына мен ше?.. - Сен?!—дед1 М устаф а танданган дауы спен.—Сен У ак пен Сибаннын аткамшерлерше карсы тура аламысын?!. - Эрине! - KymiH келе м е сонда? - Эрине, келедь - Кдлай? - Манайдагы орыс калаларында советпн милиционерлер1 бар, соларды алы п келсем, атк ам ш ер л ер то здщ eKi аягы н 6ip етж к е тыгады... М устафа тус1нгендей аз Klaipin калды да: - А пырай, K ipicnecen кайтед1 осы ган?— дед! урейленген дауыспен. - Неге? - Ж уан-сыныр мундарлар емес пе, не заманнан пэле багып, такыс боп калган? Сен шл жассын, еди н кулык-сумдыгынан тэж1рибен ж ок, с о к еп 1рлерм ен устасам деп, м ерт боларсын!.. - Олардан мерт болар зам ан етк ен ,—дед1м м ен,— бул кы - лыктарын ек!м ет ecrice, кездер1 абактьш а жылтырайды. Эуел1 ездерже осыны айтып керем. Кенсе - кеши, кенбесе, занга айтам... - Кайдам, карагым!-дед1 Мустафа толкы п,- кылыктарына Караганда, не icTecen д е рауа. BipaK ой лан , байка. А й л ак ер ку иттер мерт кып кеттп журмес!н!.. Fаббас екеуiMi3 K33ip кетей1к деп е к, Мустафа ру ксат етпед!. 291

- Б упн ке-rin жаткан х о к о л а р ,- деш о л ,- ecryiMiue, ер-ген де кетпейш. - Неге? - Мундай дау-шарда аткамш ерлердщ кудайы бередк дауды сылтау гып, олар кона-тустене жатып, айыпты жактындщкесш конагасымен куртып кетедг Бекен отырган Болат аулына дауш ылар келгел! терт-бес кун болды, содан 6epi оннан аса токты жегтп деп есггем. Эл1 де токтысын шыгындандыратын бес- алты yflaepi б ар к ер ш ед к Соны тауы спай, еле е кете in бе, кузгындар!.. - Сен онда буп н барм ай-ак к о й ,- дед1 Мустафа аз к ш р т , - барганынмен, тун ортасы элдекашан ауып кетп, олар кенла астарын елдекаш ан iurri. Сол асын ciH ipyre к е н е с т отырган болар, кеш жпей жатады олар. Б упн уйге Kipin уйкта, танертенп асынды iuiin бар. - Д у р ы с ,- дед1м мен. У йге Kipin, тесек сап жатканмен, езгелер! уйыктаганмен, катар жаткан Мустафа eKeyiMi3 уйктаган жокпыз. Ол маган Камза елгеннен кейш п 6ip кайгысын айтып кетп: К амзага ол Ж айы лган руындагы MeTim д е г е н т н кмзын айтгырган, кы з ер же-rin, осы жазда узатып экелгел( журген. Кыздын жене Мустафанын бакытсыздыгына карай, Камза еткен кыс елген сон, М устафанын кызды Fаббаска коскысы келеш, кыз оны жассынып, т и п а келмейдг Бунын арты дауга айналып, М устафанын жокшысы ece6inae Нуртаза кетершед1 де, Ж айы лганы нан барымта алдырып, Ме- ттшттн Ti3eciH epiKci3 6yKTipeai. Ж айы лганнын аткам(нерлер1н парага сатып алу аркылы Н уртаза дауда деген1н icTerin, алган калын малына коса М эпш тен кеп айып алады. - Буны н аты жауынды жену гой?—десем: - М енщ xeHyiM емес, Нуртазаны н x e n y i,—fleftai Мустафа. - Неге? - Д ауды н xeHici MeHiKi болды да, пайдасы аткам(нерлерд1к1 болды? - Неге? - М епш тен ipici-усагы аралас хиы рма 6ip бас мал экел1нген eni, содан маган 6ip-aK бузаулы сиы р ra in , e3reciH аткам1нерлер «сауга» деп у л е с т алды. KepepciH, У ак ха гы х е ш п , Бекен мен онын туыстарынан кеп мал алды бар гой, мен с и я ю т сорлы Кенбайга да мал тимей, аткам1нерлер бел in алады... Т ан ата калгыган мен кун тебеден ауа дау боп х а тк а н ауылга барсам, дауш ылар Ш ей!нн!н бозгылдау кен к и п з уй1не лыктола TycTeHin отыр екен. Сойылган ceMi3токтынын етг eciK алдындагы 292

жер ошакта асылып жатыр. Осы хабарды ecxin асы ккан ба немесе баска себептер болган ба, Ш эйш агай да Кызылжар- дан кеп капты. Онын да, Зылика женгейдщ де кабактары салбыранкы. У йге солем бере Kipin, босага ж акка оты ра к ет п м де, сез- дерш е кул ак турд1м. Д ау бггкендей, элден е к ы зы к е н п м е ш «6i- реу бастап, 6ipey костап» дегендей, 6opi де карк-карк кулкще... А здан кеш н Ш эй ш агай маган ым какты да, eKeyiMi3 далага шыктык. Мустафанын айтканы рас екен. Аксакал сотынын yiciMi: Кенбайдан алынган 6ip сиы рды н соны н а у л ы л ы -ю ш ш он бес мал ертш беру, оган косы м ш а Б екен нш кора-копсы сы н сатып, акшасын беру. - Осыган не шара icreyai бшмей, сандалып отырган жайым бар, ш ырагым,- деп бтрда Ш эйш сезш. - Неге с ан д ал ам ы з?- дед1м м е н .- Карсы турамыз!.. - Кдрсы турганда не 1стейм1з? - А йтамыз мундай киянатка каз1р жол жогын. У йге Kipin, аксакалдарга зансы з ic туралы айта бастап ем, олардын KecKinaepi сурлана калысты. М ен ce3iNtai б т р г е н кезде, KecKiHi аш уд ан б о за р ы п , д ен еш д1рш деп к ет к е н Н у р таза тукырган басын кетерш ап, маган одырая карады да: - Д уры с ук1м екен м уны кк Байбаракты н бул 6ip баласы, мен 6ip баласымын. С езш жыкпайын. А гайын, дау 6iTri деп сана ендН.. K,a3ip аттан арда, анау MeHiH а у лы м н ы н сы рты ндагы желймд! киып, eKi айгы р-уш р сауын биемш айдап кет!ндер!— дедй - Б ун ы н 03i кай д ан ш ы к к а н н ем е?— дед1 У а к ру ы н ан Кыдырма деген биилген Нуртазага, колымен меш нускап, маган катулана карап. - Нуртазанын 6ip Мукан деген немере агайыны елш , сонын жетсм баласы калды дегенш естшен ж о к па ен? Осы с о л ! ..- дед1 «казы кбас Смайы л» д ей тш Kici К ы ды рмага.— « 0 з асы раган TeKemiriM е з1м н щ басы м а сею р д!» д еге н е ке н 6 ip e y . С о л айткандай, жет1м калган куш нде тэрбиелеп ocipreH Нуртазага icTereH ж ак сы л ы гы м ы н ау б о л са, о н ы н а та сы н а л агы н ет. Нуртаза, сен к еж м е, 6i3aiKi б а к е н дау. Bi3 K03ip атганам ы з да, Тшеген тукымынын малый айдаймыз. Карсы келген Муканнын баласын Kepin алайык. - С е з осы!—дед( Кыдырма ж у п н ш а п . - Э й, Ш эй ш ,—дед! ол акыра сойлеп,—сен гой осы енерд! у й р ет т отырган бу балага? Кы зылж ардан уйренш келген GHepiH гой ол? С алмактасайы н деген екенс!н, ал салмактастым мен!.. Б элем, Kepin алайы н се- Hin еуселещ й!.. Э келд!р, анау асы нды тез1рек!.. 1шем1з де. 293

аттанамыз. Егер e3iHe ж ан керек болса, мына аксакалдардьщ бэтуэ кылган малдарын жинап екеп байлатып кой, эйтпесе, каш ан Кы зылж ардан т ер е шыгарып, MeHi шауып алганша, мен кам ш ы ны н уш ым ен ццрггем!.. Одан api кайымдасудын peii жогын керд1м де, мен шыгып кетпм . Ш эйш тунжырап отырып калды. М ен тура е з аулыма тарттым, ондагы ойым - М устафаныц уйж деп кшнрек чемоданымда калган наганды any да, кайтып кеп кайрат карсету. Ауыл адамынын мылтыктан еле коркатынын бглем. ©йтпей, Анновкада ту рады дейтш милицияга барып кайтам десем, мен оралганша даушылар Бекен аулын шауып экетедк одан кейш оларды устау киын... Ж аяу журюпен ауылга бетгеп келе жатканымда, Кумдыкел ж актан шандаткан атгы KepiHai, бетт б1зш науыл. П аратгы меж ауылга дейж куып ж етп. 0 т е бергенде карасам, тарантаста кар у л ы eKi м ил и ц и о н ер о т ы р , алд ы н да ы лауш ы . М ундай куанбаспын!.. - Т ок т ан ы зд а р !- деп айгай салдым мен. О лар ю лттоктай калды. Ж у п р л келсем, eKi милиционердщ 6ipi казак , 6ipi оры с. EKeyi де жиы рма бестер шамасындагы жас ж т т т е р . Е кеуж ж басында да Кызыл ескердщ жулдызды жазгы uineMi. А з сезбен ган а 03iMju таны стыры п, одан кей ш ауылда боп жаткан уакиганы айтып ем: - 0 т е жаксы ,—дедз оры с милиционер!,—!здегежм!з осындай eai, 6i3 оларга «аксакал соты й» жасаудын не екен1н керсетем13. - Э рине, к ер сетем 1 з,- дед1 к азак жш тт де кул1п. Олар мен1 тарантасы на MiHri3in ап, дау боп ж аткан ауылга бурыла тартгы... - Н е icTCfiMi3?- дед! оры с милиционер!, маган к а р а п .- BepiH арест жасап, Дмитриевкадагы милиция штабына женелтем!з бе, болмаса, колдары нан «дау 6iTri» деген расписка алып, ауып- ауылдарына куамыз ба? - Ш табка ж енелту к е р е к !- дед! казак милиционер!. Fасырлар бойына осындай киянат жасап уйренген олар таяк жемей жуасыма!1ды. М ен ойланып калды мда, «бара корей!к» деген жауапберд!м. Мылтыкты eKi адам м ен ш ен Ш ей!нн!н уй!не саудырап Kipin барганда, корыккан аткам!нерлерд!н кездер! шарасынан шыгып кете жаздады. - К а н е, турегел!ндер, т е п е ! - дед! к азак милиционер!, ко­ л ь т а устаган винтовкасын усына 6epin, тустер! кукылдана калган аткам!нерлер теп -т еп с ер е TypereaicTi. 294

- К ан е, epinaep м ен ш а р ты м н ан !- дед1 милиционер. М ылтыгын келд енен устай ты ска uibiFa берген он ы н со- нынан аткамшерлер де шубыра шыкты. Bipeyinae де ун жок. Тек Нуртаза гана м енщ касымнан ате 6epin, «кылдын да тындын» деп сыздана карады. Милиционерлер оларды Бекеннщ жыртык уйж е апарып камады. М ана 6ip ю р гетм д е тугел1мен жылап отырган бул уйдеп бейш ара адамдардын KecKinaepi каз1р ж ады ранкы екен. Не уакига болганын бшген олар, аткдмшерлерщ милиционерлер коршай алып юргенде, «бэлем, жешлд1ндер ме!» дегендей KyniMcipeH карасты. Аткамшерлерге милиционерлер ую мш тез ecTiprri. «Бас бузарлык жолм ен, Совет вк1меттн1н заны на кайш ы кеп, наш ар адамга к и ян ат 1стегендерщ1з yuiiH, с1здер ж ауап ка тарты ла- сыздар. Ж ауап Дмитриевка милиция ш табында алынады»,—деш олар. Кдмалгандардын iuiiHfleri е н коркагы том пак кезд1 к1шкене У этгэй екен. Ж анагы сезд1 ест1генде, о н ы н былай д а шодырай- ган eKi K83i о к ти ген коянн ы н кез1ндей сыртына айналып кеттп: —Карагы м -ай, Свбит-ай, жанымызды алы п кала re p en ai !— деп жылап коя бердп 0згелер1н1н де, Н уртазанын да emiepi б1ржола сынды. — Ал 6i3 ылау даярлатамыз!—деп милиционерлер тыска шыкты. Мен де шыктым. М енщ ойым —будан былай аксакал сотына тыйым болу уш1Н, аткамш ерлердщ милиция ш табы на барып кайтуы кажет. Милиционерлерге мен осы ойымды айтпак ем, сол сетге сол арага Нуртазанын Мырзагазысы келе кап: — Bepi кеп кетшП—дед1 м аган кеп тен онаш алана 6epin... - А л бул адамдарга не 1стемек боп ж аты р с ы н д а р ?- деш ол онашаланган сон. —Не icrece де зан icTeftai. М илиционерлер оларды ш табка жвнелтед1. — 03iHHiH к ек сау аганды да гой? - Э рине. Ж1берсе, б эр ш 6 ip re ж1беред1 де... - С ен вй тпе, С е б и т ! - дед1 М ы р з а г а з ы .- Ж ак с ы л ы к к а жаксылык кайтар!.. - Кандай? - вткен кыс кой, сен ауырып елуге айналдын? Сонда жеркенбей, туыс Kepin, осы кушагыма баладай кетер ш , eMuii Кусайынга апардым ба? — Апардын. —Алладан ба, одан ба шипасы боп жазьшдын ба? - Жазылдым. 295

- М олдагазыны сен жаксы керетш ен гой? - Рас. - Оны мен маган окпсн бар ма? - Жок. - Д ел осы сагатка дейш менщ саган екпем жок. Ал ещц мен1 е кп е л ем ес ш д ес ен , ту ы с к ер с ен , адам к ер с ен , к ек сау Kepi адамды милицияга айдатпа. Ж азыгы бары рас. Осындай б1рдемеге уш ырарын б1лгендей: «М екалай заманы емес, со­ вет заманы, араласпа, бул д ауга!»- деп ем, бурыннан атка- м ш е р л ж к е уй р ен ш к ал га н бей ш ара, сез1мд1 ты ндамады. Со- ган К араганда, ж азага ш к с е де окасы ж о к. BipaK к ек с ау Kepi Kiciiii к ай т е сщ айдаты п ? d p i, биы л б аласы ел in кайгы лы. Ж ене, булiне жаздаганмен, e3ipre булшген де ештене жок. К.оркып та калды е зд е р г Б ул ар д ы н 6ipiHiui ж еген таягы бул. Енд1 кайты п б улар бундай дауга елее ж уы м айды. «Даудан бас тарттык» деген колдарынан колхат алдыр да, босатгырып ж 1 б е р ... - Bepeai гой ондай колхатгы? - О йбай-ау, не деп оты рсы н?!. 0Mip боны мундай дауга араласпауга десен де берер... Ш ай ш ге ж е н е милиционерлерге акылдасып ем: - К алды рсак, калды райы к, 6ipaK колдары нан дауга жоламаймы з деген подписка алайы к,—делд олар. Bi3 уйге ш рдж . - О з д е р д ш к ы л ы к т а р ы н ы з га К а р а г а н д а ,- дед1 к а з а к м или ц и он ер^- е н ауыр жаза лайык. Бул жумыстарыныз уилн е н к ем ж е eKi-уш жыл абактыга оты расыздар. Bi3 соны icreftix деп ек, мына Тглегенов, М уканов жолдастар eiiHiui кып сурап алды. Бул жолы гана емес, будан былай да аксакал сотына араласпаймыз деп, колдарыныздан подписка берсежздер босатамыз, ейтпесе, штабка женелтем1з. Аткамжерлер койдай манырап, козыдай шулап подписка беруш макулдай кетп де, казак милиционер! казак тш нде араб epniMCH ж азган п одпискага 6epi жапырлай кол койысты , хат бглмейлндер! бармактарын басты. Судан ш ыккан суырдай боп аткамж ерлер жан-жакка cyMipefie тарай бергенде, ipreflec кон ган Ж аманш убардын уш аулынын момын шаруалары Бекен уй ж ш манына жинала бастады. Болган уакиганы еспген олар: - Е, б есе, осылай болса керек еш гой бул!.. Совет exiMeri - кедейдш в ы м е л деген с ез осы екен гой!.. Бул ек!мет былтыр куз орнаганмен, баягы аткамж ер залымдар 'пзпнделмей, оз- бырлыгын ж у р п зт кеп едц белемдер, мурындары канай соккы 296

|жед1... Жундер1 жаман жыгылды ездерш щ . Эрдайым осылай болса, ете там аш а болды бул !.. С о KyHi кеш ке агганып кегп м , б еп м - Баймагамбет 1зтелин- Н yfii, ойым —оны н OKeci Канапиямен кенесу, кары ндасы - Айтжанды кору, ендерш есту... Ол уй м еж бурынты жылы кабагы мен карсы алды. Туш и 6i3 бурынгыдай сауы кпен етю зд ж . Б13 тагы да туш и енсере жатып, калын уйкыга кетп к... Bip кезде салдыр-гулддр 6ip дыбы ска ояна келсем, елдемм орысшылап: -- М уканов здесь?—дедь Даусы катан ж эне ызгарлы сиякты. — Здесь,—дед1м мен тесектен басымды к о т е р т . - Вставай!.. О девайся!.. EciMfli жисам , к и п з уйхин аш ы к е с т н е н кетерш ген к у н н щ ceyaeci Tycin тур. Орысш ылаган адамта коз т(ксем: сыртында оскерлж узын кара шинель, сол ж ак жецйнц уст!нде жасыл шутадан ойтан ай мен жулдыз, иытында кавказдык жасыл жалбатай, басында мандайында жасыл жулдызы бар кара ш лем , аяты н да ш порлы eriK. О ны К ан ап и я д а, м ен де тани кегпк. К е ж н ж ат адам боп кеткен о KiciHiH псевдонимы «Шута» болатын. Ол межмен будан 6ipep ай бурын тана Кызылжардан айрылыскан: мен Курска окуга тускенде, ол елдене кызметпен Орынборга кеткен. Екеу1м!з 6ip-6ipiMi3ai кептен бш етш адамбыз да. Баймагамбет те солай болаты н. Ж ен е он ы н уй1мен ж акы н журепн. - Е, Ш ута, ам анбы сы н?- дед! К,анапия отан. Ш ута жауап кайырмады.— Е, сатан не болды оры сш ы лап?!—деш Канапия унатпатан дауыспен. - Сен туткы нсы н!—дед1 Ш ута м аган ж ею нген дауыспен. - Ой, Шута-ау, есщ дурью па езщ нщ ? Бунын не 03i?!- дешм мен онын манадан 6epri сездер!н калжынга жорып. - М ол ч а ть!- дед1 ол д ж е н д е п ,- М ен ceHi туткы нта аламын. - Не уш 1н ? - дешм мен, енш тана он ы н сез1н рас коре бастап. —О ны тиютт жершс апарган с о н сейлесем. - Расын ба осы соз1н? —Мен ойнап туртан жокпын. - С ен былш ылды кой! Не отгап турсы н 031н? EciH дурыс па элде жынданып турмысы н? Н егыл деп туткы ндайсы н ме2н9!7? CeHiH туткы ндаганына конем бе мен? — Калай кенбейсщ? Мен Киркрайдын особый уполно-

- Мейлщ, KiMболсан, о бол, онда м е н т жумысым жок. Мен де каш ып журген Kici с м е с т и , о ю м е гп н кызметкер1мж. - Hiра к мендей кы зм еткер емессщ. - Э рш м ез орнында улкен. Кылмысым болса, айт та, ойтпесе, шатаспа. Сенде мылтык болса, менде де бар. - Ш ырагым-ау, осы icTen турганы н н е ? - дед1 Канапия да Ш угага к е й ш ,- ж ат 6ipeyiH емес, мукатып алам дейтш . Hipre ecin, 6iTe кайнаган курбысындар, бу немене 03i icTen турганын?!. - Осындай да ойын бола ма е ке н ?- деш шымылдыктан KHiHin ш ыга келген А йтжан Ш угага. - О йыным емес, ш ы н ы м ,- де;й Ш уга. - Е, сонда негыпты бул? - Бекеннен пара алыпты. Мен сакылдап кеп кулд1м. - Н еге кулесщ ?— дед1 Ш уга туйЫ п. - Не к ы л ж ак кып турсы н да, не жы ндысы н, eKeyiHiH 6ipi. Мынауын eci дурью соз емес. - Е н д т со зд щ т е р к М б ел г ш б о л д ы ,- дед1 К а н ап и я .- Рас айтып турсан, мынауын уят болды, Ш уга шырагым. - YcriHeH ары з бар. - Е, арыз болса, eyeai тексерш алмаймысын? - 03iM де соны ютегел! турмын. - Осы екеу1н далага шыгып кел1ндерцп,—дед1 К анапия,— мунда з т д е н е т ш тук те ж ок. HipiHe 6ipiHHiH багы нгы ларын келмей отыр гой б1здщ кв31м1зше, онаш а ш ыксандар. TyciHicecinaep. - О да болсы н ,—дед1 Ш уга. Екеу1м1з далага ш ы ккасы н, мен «мунын не?» деп кеде жатыр ем: - Оны кой !—дед1 уш кал ак М1незд1 Ш уга.— У сп н н ен арыз тускен1 рас, мен1н тексеруге хакым бары да рас... HipaK эл п м — душ п ан K03i кал ж ы н ы м гана. Соны TyciHin, кон е койган б олсан да еш тенен кетпейт1н едк © кпелеп кала жаздадым гой 03iHe. - MiHe, к ы з ы к !- д ед 1м ,- туткы ндауды н да ойыны бола ма екен?!. - М ен осы елдш судьялыгына сайландым. Документзм калтамда. - Ж аксы болган,—дед1м м е н ,- 6ipaK мынадай судья бола ма? ©cipece Совет заманында?.. - Ол туралы айты спайык. Кы зды н ти ген ж1пт1 зорлап алып каш ы пты десед1, соны едей1 бары п бшем1з бе? - БглеШк,— дед1м мен. 298

EKeyiMi3 а т жектйс те журш к ет п к . Bi3 кы зды эк етк ен ж\\- п тп н аулына барганда кун к етерш п , ауыл адамдарынын алды тура бастаган к ез едь «Уй! сонау» деген коны рш а уйге барсак, жандары вл1 уйкыда екен, тун дш жабулы. - Эуел1 мен Kipin, ояты п ш ы га й ы н ,- дед1м мен Ш у г аг а.- Бул уйдщ адамдары маган таны с болуш ы еда. - Ж ок , 6ipre KipeMi3. - О да болсы н, 6ipaK сенен eTimm, м ш е зш s p i жылдам, epi тыгыз адамсын, асыгыс кимыл жасап, уят болып журмесш. Ш уга уйге менен бурын Kipin eai, м ы лты к даусы ш ан к ете калды. Ш ош ы на калган м ен де асы гып уйге KipceM, устшде жалгыз кейлеп бар Магпи колына наган устаган Ш уганы жалактаткан п ы ш акпен е а к к е карай куы п келед1 екен. Шуга: «Ш епн, атам !»- дейш, Магпи: «Сен атканша, мен жарам»,- дейш . «Атам» деуш щ ен «жарам» fleymiHiH кимы лы да, ce3i де батылырак. Шуганы сод жаскана ш епнген калпымен Магпи менш артыма экеп тыкты. - Сен и т п н б ал а сы н ,- дед1 М агпи Ш угага, мен устай алган пышакты колы н д1р1лдете безеп турып,— мен1 зорлап э к е т к щ келед1 гой? М екалай заманы емес, С о вет зам аны нда конем бе онына! К оне, ер болсан, жакындап кершП.. Совет OKiMeTiHiH ойелге, ecipece гасы рлар бойы на калы н малга сатылган казак ейелдер!не берген бас бостандыгын TyciHreH айелд!н даусы epKiH ж э н е к а п ы ш ыкты. «MiHe, аза т ейел!»—деп cyftciHfliM мен iuiiMHeH. Тап Kypeci енд1 гана басталады Бул сапарга алган командировкада уш айдай боп, уакыты OTin бара жаткандыктан, Кызыл жарга кайтып келем. 03iMe e3iM «осы мерз(мде не 6iTipfliM?» деп сурау 6epin к ерсем , 6ip есептен, 6iTipreHiM айтуга турм астык аз сиякты , enai 6ip есептен, улан- байтак коп сиякты. Аз дей-пшм: менщ аткаруга MiHaeni н еп зп кы зм елм , ауыл арасында тутынушылар коопераииясын ашу eai гой. Ондай «коопераииялар» аш ы луы коп жерде-ак аш ы лды , 6ipaK кандай «кооперация» ол? К о о п е р ац и я н ы н аш ы л уы на еш ж ерде euiKiM де к ар сы болмайды, оныц ашылуын ауызша журтгын 6opi де макулдайды, оган кажето баскарманы да тез сайлап 6epeai жене cenaipin айтуларынш а, баскармага елд! жемей-пн адал KicwepiH усынады. М унын 6opi дурыс. BipaK осы сайланган баскарм а кы зм етке Kipicy yuiiH, колында мушел1к жарнадан жиналган каражат болу 299