С. Мұқанов. т2

- Не кун?.. - Ол «куннщ» м е т былай едк жиен. Дэмеш ер жетп. Bip- сьшыргы KecKiHi бар, бойшан, сымбаггы кыз боп есть Осы арада 9тем1с, Култай деген eKi ауыл бар. бтемгсге Ыкылас дейтш доулегплеу адам болды, онын Седу, Сауыт дейтш eKi баласы болды. Ыкылас Седуге Демеигп атастырып, куда тусп. Жаксы куда боп журшк, сураган малдан колымызды каккан жок. Сондай тату-твтп куда атанып жургенде, Демеигп кайын журты алып кашып кетеш. Тан-тамаша калдык. Kici ж1берш б1лсек,- KyfieyiMi3 Седу баска 6ip кызбен кещл косады да, соны алып кетедь Седудin туыстары уялудын орнына: «Жалгыз уйл! Си- банга жефр ж1бермейм1з»,-деп, Демеигп де алып кашып, epiKci3 Седушн afacw Сауытка косады!.. Будан артык корлык бола ма?!. - Эрине,- дешм мен. - Ыкылас Зшгаранын Аюына арка суйеш де, 6i3re тендж бермедк Мустафа олай шауып, былай шауып, сезш еппамге коштата алмаган сон: «Бул араны ещц желкемнщ шукыры KopciH»,- деп, Муканды алып елше кешш кетп. BipaK отгы Мустафа кегш ж!берген ж о к ,- со жылы куз жасырынып кеп, ©TeMic аулын ертеп 6ip Kerri... Keaeci жылы Демеигп алып кашуда хагптерш бастап апарган 6ip урыны ел-ripin кетп. Со- дан оралмаган Мустафа еткен «К,оян» жылы катынасты, Муканды кешкеннен кейш керген жокпын. Мен Жабайга екем Муканнын, теш ем Балсарынын, олардан туган кыздардын жене ез1мшн басыман еткен кундерш айтып берддм. - Bepi де TyciHiKTi,—деда Жабай ауыр KypciHin,- 6epi де кезбен керген icTep. Кдй жердеп кедейдан KyHi болса да сондай. Баягыдан 6epi солай ол, каз1р де солай... Осы арада мен Ж екецнщ аулына вкеп салатын Андрейден кызылдар туралы неге сураганын айтуды е-пндам. - Онда мен б а р ,- aeai Ж вкен,—большевик легенда сен, ерине, бигесщ... - Аздап хабарым бар... - Сенен жасыратыны жок, ол Андрей большевик. 03i мешмен кеп жыл тамыр болган орыстын баласы. Кдз1р актар- дан жасырынып жур. Акылды жене 6iaiMai ж т т . EiaaiH уйге кеп конып журеда. Большевиктердщ жайын содан eciTeM. Егер онын ce3i рас болса, совет ею меп орнаса, жумысшылар мен кедейлерге кеп жаксылык болгалы тур. - Кдшан орнайды дейш Андрей ол еюметп?.. - KemiKnenai дейдь.. б зщ не бмюсщ одан, жиенжан? Мен Ж екене еспген-бшгешмд! айтам. 150

- Тез орнаса жарар еда,—дейд1 Ж экен курсшш ап,—атам заманнан 6epi ерлеген азап тауынан халык сонда 6ip асып, жаны жадырайтын жайлы коныска жетер едЛ.. Балтабай аулында Мен Балтабай аталатын ауылдын балаларын окытуга турдым, алты ай жазга алатын акым 6ip сиырдын куны, оны бала санына белin куздпут телейд1. Жума сайын бапасы окитын уйлерд1н 6ipiHeH 6ipiHe кешш турам, тамагым кешкен уйдан мойнында болады. Бул ауылдын ен байы - Балгабайдын Акмеп деген юсше айгыр-ушрге зорга жететш, улкен-юшга аралас он шакты жыл- кы, жиырма шакты кой, он шакты гана сиыр бар екен. 0згелер1 алды eKi-уштен сиыры, 6ipep кулынды биеда гана бар, кеб1нде б1рл]-жарымды сиырдан баска малы жок, шагын шаруалы ауыл екен. Ауылдын Heri3ri Keci6i - епн. М енщтуган ел1мде 6ipeH- саран гана адам кериллес орыс поселкеандеп тамыр крестьянга келЬс майын 6epin, б1рл!-жарымды гана епн cemipce, бул ауылда 6ip десятина eriH сеппейтш уй жок, алды жеп-сепз десятина- лап себеда, сондыктан iinepre уны жок уй бул ауылда жок екен. Мен кектем кез1нде мугал1м боп барсам, еткен жыл астык шыгымды болгандыктан, бул ауылдын ен кедеш Султан мен Эбудщ уй1нде де eKi-уш к а т а н астыгы бар. Акмет, Мэжен не- месе Сердалы молдасиякты аукатгы шаруалары ез1нен арпылган астыктарын жакын жердеп поселке базарларына, Kymi келген- aepi Кызылжарга апарып сатып келед1. Айналадагы ауылдар- дын 6epi де erimiii. Кеп адамдар erinai орыс поселкелер1н1н крестьяндарымен Gipjieciп салады. Мен мугал1м боп турган ауылдын да, оган керш! ауылдар- дын да 6epi eriHiui болганмен, епн себеттн жерд) тауып алу кеп- ш1л1кке, ecipece кедейлерге аса киын мвселе екен. Патша yKi- MeTiHiHотаршылдык саясатынын айкын 6ip бейнес1н керсететтн орын осы ара боп шыкты. Бул тустагы тургын елд1н шурайлы жер1н1н барлыгын патша yKiMeii переселен участкес1не Kecin алганда, еткен гасырдын 90-жылдарынан бастап 1шк1 Россиядан кептеген поселкелер квш1рген. ¥л т пен ултгы араздастырып устау саясатын, катгы журпзген патша уюметт бул арадагы казак ауылдары мен орыс поселкелер1н де 6ip-6ipiHe жауластырып кепт1. Б1ракенбекш1 кепш1л1ктт ол саясаттын шенбер1нен eMip шындыгынын 63i шыгарып, казак аулындагы кедейлер мен орыс поселкелершдеп кедейлерд1Н куш косып, азын-аулак eriHaepiH 6ipirin салуы едетке айналган... Бул арада жене 6ip ерекше кез 151

re тусетш ic - Столыпин реформасынын жузеге асуы. Сонын салларынан шурайлы жерлердщ к е т ш л т отрубная системага1* кешш, сол араларга кулактар хутор салыпты, помешиктер заимка уйымдастырыпты. Мысалы, мен орналаскан елдщ ма- ныноа Поляковтын. Смольныйдын, Бажановтын, Кондратьевой заимкалары деген кен-кен участоктерде помеишктер мен ку­ лактар жуздегендесятина епн салып, табындаган асыл тукымды малдар ecipeai екен. Шын магынасындагы помешиктер мен кулактарды мен сонда гана кврд1м. Жалгыз Бажановтын гана заимкасына кейш Совет уакытында «0рнек»2атгы сексен уйип колхоз орналасты. 03i Колчакпен 6ipre Кытай шепне кашкан Бажановтын 6ipa3 асыл малы, уйлер| мен кора-копсылары, машнна-саймандары 1923 жылы сол манайда артель боп 6ipiHiui уйымдаскан «0рнекке» бер1дш. Темамызга оралайык: казакауылдарындагы жерлердщ епнш жене шабындык шурайлы тустарынын 6epi эр ауылдын байларынын карамагында екен. Мысалы, Ешл бойындагы шабындык мол шыгатын олкелерге Кулым кажы, Кожан кажы, Ж у ст балалары, Кусайын балалары, 3infapa, Шопан тукымдары сиякты байлар мен аталыктардын болмаса, былайгы момын шаруанын колы шкпейий екен. Епншк жерлер де сондай. Ауыл байлары кедейлерге езшен артылган жерлерд1 сатады екен, егер олар сатып алмаса, епндерш салдырмайды екен, кейб1реулер1 жерлерш орыс кулактарына жалга беред1 екен. Осы жвнде жыл сайынгы епн себу науканы зор жанжалмен, кейде твбелеспен, Timi Kefi6ip жылдары tcici елумен барып тьшады екен. Мен барган жылы да осы жанжал катты кетерйщк Кедей шаруалар «жерд! б!рдей белin аламыз» деп шуласканмен, eric- TiK жерлерге шубырып барысканмен, байлар манайдагы по- селкелерден Колчактын милиционерлерш алып кеп, олар жан­ жал шыгарган кедейлерд1 камшынын астына алып, ауыл- ауылдарына куып тыкты. Акыры, ж ераз кедейпер жер «иелери н1н» сураганын 6epin, азы н-аулак еп н д ер ш шамалары жеткенше сепкен болды... Со кезде менщ кулагыма Кыстаубайдын Жакыбы деген 6ip адамнын аты шалына калды. Журттынайтуынша, ол ж т т eMip бойы орыс поселкесшщ малый багып келген Кыстаубай атгы жатактын баласы, жасы со кезде жиырма бестер шамасынаа. 0Keci момын болганмен, e3i жалынды туган Жакып жас куншен бай балаларына кеудесш бастырмай, вр боп еседк 11Жеке байлардын мешшгше белшектеп жер беру eflici. Ka3ip Солтустж Казахстан облысы, Прнишим ауданы. 152

1916 жылы патша eKiMeii казактан майдан жумысына ж1пт алганда, т1з1мге Жакып та шегеш. Кап ж т т п е н майданный Минск тусына барып жумыска тускен од армия арасында революциялык идея таратып журген большевиктермен танысады да, патша ек 1мет1 кулап, ж1г1ттер тараганда, туган жер1не революциялык идеянын жаршысы боп кайтады. 1917 жылы Кызылжарда Совдеп курылганда, Жакып муше боп жазылып, уйымнынтапсыруымен осы елге кызметке келедо, сонда онын колына ен алдымен алган жумысы жер мэселеа болады. Сол жылдын кектем1ндег1 eric науканында, жаздыгуш шоп шабарда жер атаулынын шурайын байлардан кедейлерге тартып впередi. Сол жумысын келер 1918 жылдын кектем1нде де журпзбек болганда, контрреволюцияшыл чехословактардын перевороты боп, Совдеп кулайды да, адамдары туткынга алынады, Жакып колга туспей, кашып кутылады... Ауыл кедейлершш сыбырлап кана онаша айтуына Караганда, Жакып каз1р 03i сиякты адамдармен бас косып, партизан боп журген сиякты, кепшшк: «Жакыптынтобы пелен жерде Колчактын сарайын ертептц пален жерде поезын кулатыпты, пален жерде эскерлерше шабуыл жасапты...» деген сиякты сездерд1 айтады жане Жакыпты унем1 жасанган жаудан да, жалактаган кылыштан да тайынбайтын ержурек кып сипаттайды. EipaKонын нак кай жерде жургенш ешмм дэлдеп атамайды... Балтабай аулы маган аса 6ip жайлы ауыл боп шыкты. Баласын окыткан кай уйге барсам да, жылы-жумсагы мен1н аузымда. Бурын балаларын кад!м молдалары окытып басын катыргандыктан, ещц мен кеп жана эд1спен окытып, балалары тез сауатганып кеткенд1ктен, ap6ip баланын эке-шешелер1 мен туыстары меш ете кад1рлейд1, эрдайым жылы шыраймен карсы алады... Bapi де жылы ушырайтын бул ауылдын адамдарынан мен 6ipneiue адамды ерекше жаксы Kepin кеткен1м. Сонын 6ipeyi — жогарыда аталган Балгабайдын Акмет1. Кок кездк шабдар мурпы, ак сур кушык бетп, TypiH байыргы орыстан айырып ала алмайтын бул Ж1птпн бойындагы бар касиет1 —атбег1л1к пен кусбегшк. Онын «Кдраторгай» аталып кеткен жуйр1пн1наддына Tyceriii жьшкы кулак ecrip жерде жок... Жаз айларында ол унем1 лашын салады екен. Денес1н1н бар келем1 жудырыктай гана, 6ipaK канат, куйрыгымен тутас алганда cyH ryip кайыктан уп-узын KapiHeTiH, мандайы жайпактау келген, тумсыгы жолбарыстын тырнагындай и1лген, саргылттау 153

княгынын етгар л т устарадай, мол/иреген каракатгай кап-кара кездер1 томпайып сыртына карай тепкен, бетеred жуйрш аггай тестектеу, сирактары жппшке. саргылтсаусактарынынбасына имие б1ткен сургылт туяктарынын уштары егелген б1здейencip, жазган канатынын топшысынан аргы жаты карлыгаштын канатындай ойылынкырап барып, уш жагы in-ic-пк боп кеткен, куйрыктары сауыскандай узынша, кара сурлау канатынын Tyci конырлау танбалармен сапырылысып, тусш кейде кара сур, кейде кара коныр керсетш кулпыртып туратын... бул кустын керкемдтне канша кызыксан да, дал сол отырган турше карап оны «кус алады-?у» дегенге, acipece «каз бен дуадак алады» дегенге сенпн келмейш... Сол свздершн растытына Акметпн касына ерсен гана сенесщ... Акмет лашынын салуга exi-ак мезплде шыгады: 6ipi - тан ату мен кун квтершудщ арасы, 6ipi —куннщ енкекм мен ба- туынын арасы. Осы eni мезплдщ 6ipeyinae онын касына салт атпен epin шыга калсан, бул кездерде кандай кустардын кайда жайылатынын жаксы бшетш Акмет: «Кдз1р уйректер пелен жерде... каздар пелен жерде... дуадактар пелен жерде...»—деп болжалын айтады да, саган кызык Kepcencici келген кескйймен: «Кене, кайсысына барамыз солардын?»- деп сурайды, сенin плеген жерще карай тартады... Уйрек алу лашынга сез емес екен. Эдетте, уйректер шалшыкты келдер, томарларда кеп болады. Шалгында тыгылып отыра берсе, оларды, ерине, лашын тупл, шындыкта жок, киялда гана бар бидайык та ала алмас ед1. Алдыратын - акылы жок уйректердщездерь 9p6ip кус салатын адамнын колында дабьшы болады. Ол —шенберлеп иген агашка cipec-ripe керген, кеп-прген Tepi. Оны камшынын сабымен каккыласан, кунпрлеген даусы манайды шулатып хйбередь Кдзактын халык елещнде: «К,ус салып айдын-кедш дабылдатгым» дейтш дабылы осы... Дабылды каксан, неге екешн к1м бшсш, шалшыкта не томар арасында тыгылып журген уйрек атаулынын бер1нде де дегб1р калмай, урейленген калыпта ду кетермге ушады, со кезде Акмет он колына кондырган жен1л лашыннын кез1ндеп томаганы сыпырады да, астындагы жарау атты тебш щ мрей шокыта женелш, бытырай ушып бара жаткан уйректерге карай лашынды сштеп кеп ж1бередь.. Казактын халыктык елещнде : «К,ыран кус кисык ушып, тузу inep» деген сез бар. Осынын OMip шындыгынан алынга- нын сен А кметпн колынан ушкан лашынга Караганда кере- ciH. Алгаш лактырылганда сен лашынды кулап бара жатыр екен деп ойлайсын, ейткеш ол жогары емес, темен карай кул- 154

дырайды... Жерге жакындап барып бауырлай ушканда, ол ас- панда аккан жулдыздан кем зымырамайды... Жане ол зымыра- ган калпында кашкан уйректерд1 тура кумай, элдекайдагы кияга тартады... Со беттмен 6ipa3 каркындап алганнан кейш, ушып бара жаткан уйректердщ астына калай жетш калганына кезщ де шеспейдь.. Лашыннын 6ip гажабы - шуге ойлаган уйрепнщдэл астына жетпей аспанга кетершмейш... Жене ол кетершгенде киялап барып емес, атылган октай боп шаншыла ттк кетершедг Сонда умтылтан уйрепне калай барып айкасып калганын шамалап та улгермейсщ!.. Лашын ар турл1 болады екен: 6ipeyflepi шген уйрепн ала жерге тусед1 екен де, енш 6ipi шген уйрегшщ не желкесш, не топшысын аспанда киып ж1берш кулатып, 03i еюнил, yiuiHiui... тагы сондай уйректерге умтылып, 6ip жолдын езшде б!рнеше уйректп Tycipin алады екен... Мен касына ерген жьшы Акметпн лашыны осындай алгыр екен!.. Бул былтыр гана баул ып салган, 6ipaK тулекп кус. - Кустын,- дейд| А кмет,- ен алгыр болатын кез1 ею мен уш тулектщ тусында, оган дешн алангасарлау болады да, одан кешн кайра гы кайтпаганмен, такыстанып жалкауланады... Казды алу уйректен элдекайда киын екен. Адамнан алысырак жерде лашын 6ip казды iain Tycipe калса, бар каз сол арага кона сап, лашынды канаттарымен урып, не талдырып, не oirripin кетед1 екен. BipaK тэж1рибел! лашын алган казынын канатынын астына тыгылып калады екен де, каздар оны сабаймын деп казды сабап елттред1 екен... 1луде 6ipeyi гана болмаса, лашынга алдырмайтын кус дуадак боп шыкты. Сонда ол ушкырлыгымен кашып та кутылмайды, каздардай тебелеспейд1 де, онын бар ютейтш кайраты —лашын нак устше келгенше отырады да, шуге жакындай берген кезде басына сангып ж1беред| жэне кебж есе лашыннын кезш е сангиды!.. Бундай сангуга ушыраган лашын енш кайтып дуадакка жоламайды!.. Со жазда Акмет салган лашыннын неше турл1 тамаша кызыктарын кезден етюзд1м... Кус салудын ен кызыкты ай- лары кектем емес, шшдеден былай. Осы кезде гана кустар се- Mipeai. Акмегг1н де ерекше аншылайтыны осы кез. Бул кезде онын жаргак кулагы жастыкка тимей, ертелькешт! уакытын кус конатын олкелерде етюзедк Саятка онын кумарлыгы сондай: кай кезде уйктап, кай кезде ас ццртшш бшмейсщ. Кус салатын мезгш тугш, кушпз кун ысыган кездщ ез1нде де, ол саятшылыктын элде-не ермегш тауып, дамыл кермейдг 155

Кей кундер( ол далада конып калады. «Шаруана неге карамайсын?»—дегенге: - Баягыда мен сиякты аншы 6ip ey далада ан аулап жур- с е ,- лешн ол куланып,- уйдеп Kepi OKeci жене 6ip Kepi атаны еледь Сонда аншы: «Атан елее - сойылар, екем елее - койылар. бул сиякты кансонар маган кашан табылар»,—деп кайтпаган екен дейдь Сол айткандай, баскара алмай жаткан не шаруа бар менде? Шагын шаруаны iHiMАлпыспай да игере алады,—дейдь Балтабай аулында мугал1м боп кызметаткарган жазда менш аса 6ip кызгылыкты еткен уакытгарым лашын салган Акметпн касына ерген кездер1м едП.. Мынадай 6ip саят Kyuaepi бупнге дей!н кез алдымда елес- тейд! де турады: iuiiHe Балтабай аулын коса, Андагул атанатын рудын он шакты аулы айнала конып жайлайтын Алуа атты шалкар кел бар (оган кейш ораламыз), келдщ ер тусынан суагар жыракалар кеп косылады. Кектемде гана су жатып, жаз кургап калатын бул жыракалардын ен бойы элдекайда алыска кетш, кайдагы 6ip батгауык саздарга барып уштасады. Ол ара, ерине, кустардын кумарлана оттайтын жумсак шебшщ мырыгы... Акмет лашынды осындай жерлерге апарып салады... Кустын отка шыгар мезгш таннын аб1рлеушен басталады. Со кезде у-шу боп келден кетершген кустар отты жерге жапа- тармагай конады да, ер тайпа кус ез кузетш еш карауылга ко- йып, оттауга Kipiceai. 03i кус болсын да, ез! карауыл болсын!.. Кене, Ke3iH алдап кер онын!.. Эрине, алдай алмайсын... Ен- деше, олардынотгап отырган жер1не кездерше шалынбай жету керек. BiaeTiндерд1н айтуынша, аннын езге сез1м мушелершен мурнынын сактыгы encip, кустын кулагынын сактыгы encip, сондыктан жел жактан келе жаткан жауды ан кез1мен кермей- ак, кулагымен ест1мей-ак, HiciH алыстан сезед1 де, коргану камына Kipicefli; кустын мурны — ен топас сез1м Mymeci, сондыктан кез1 кермейт1н жагдайда, онын жауын алыстан сезд1рет1Н мушес1- кулак- Осындай жайын жаксы б1летзн Акмет жайылымга шыккан кустардын кез1 мен кулагын алдастыру жабдыгын карастырады. Не icTeftni ол? Кус салар кун1 ол тан карангысынан турады. Лашынын колына алган ол кун бурын болжалга алган жер1не кеб1несе жаяу тартады, ондагы ойы - атпен кокиып кустардын кез1не туспеу. Олардын кезше жаяу да туспеу керек. Ендеше, не icTey керек?.. 156

Алуанын Балтабай ауылы отыратын батыс жак epHeyi бшк жар. Акмет екеу1м13 сол жардын астына тусем1зде, етепн жага- лап отырып, ойга апган жыракага жетем1з. Курган, терен жыра- каны бойлап отырып, кус жайылымына жакындаган кезде, екеу1м13 ауыр кшиш шешем1з, етзкп тастап, балакты турш емз, сейтш, еппен гана кимылдап, кустын жайылымына жетем1з... Бойымызды керсетпей, еппен гана басып барган 6i3fli, кустардын кзрауылы канша сак болганмен, ангара алмайды... Ес бшгел1 кус салуды к а с т еткен Акмет жайылымга шыккан кустын кумарта атгайтын кезше дэл барады. Бул таннын жана гана бозамыктана бастаган кез1... Teri, кус деген алангасар «халык» кой деймш, ойткеш сактануда бар каруы кулагы бола тура, кулагына cenaipin карауылды коя тура, сол карауылына келер жаудын дыбысын тиыштыкпен тындаудын орнына, кулагын ездер1 керен гып, ездер1 азан-казан, у-шу болады да жатады, сондыктан ба, немене, жасырынып барган саятшыны Ke6iHece нак касыпа жеткенше сезбенш... Нак касына жакындап, Акмет дабылын кагып кеп ж1бергенде, кустар у-шу кетерше кеп ушады, со кезде Акметпн колынан лашын да ушады... Неге екенш KiM бикмн, дабыл даусынан урке квтер1лген кустар, со калпымен лагып кете бермей, кен сазды айнала жуйтк1п, конып уша беред! .. Лашын сондайда талайын inin калады... вт е 6ip aaeMi KepiHicTep де болушы ед1: тан ci6ipnen келе жатканда жер бауырлай куска умтылган лашыннын денес1онын 03i емес, келенкес1 гана сияктанады... Жерд1н бет1н ала зы- мыраган коленке жогары квтер1лген каз не уйректердщ астынан жарк eTin жогары шапшыганда, жерден жогары аткан тас сияктанып домалана ушады... Лашын жармаса кеткен кус аспанда канаты талып кулаган сияктанып, далбандап томен кудия жвнелед1... Со кезде Акметге де, менде де ес калмай, еке- yiMi3 eKneMiaai колга ала ушамыз... «Бурк1тш1» деген влешнде: «Bip кызык iciM екен сум жалганда»,- деп Абай айткандай, со 6ip сот менщ OMipiMHiHде аса 6ip ракаты еш-ау!.. Балтабай аулында мен1н ерекше дос болган адамымнын 6ipeyi - Кенжен1н Мухамметкалиы. Бунын бойындагы бар OHepi - домбырашылыгы. Бурын ондай домбырашыны керме- генджтен бе елде онын шеберл1г1 расында солай ма, кейш де талай домбырашыларды коре журе, егер Мухамметкалиды eciMe алсам, маган кун1 бупнге дейш саусак б1ткен адамда ондай домбырашы жок сияктанады да турады. Аркада тартылатын ендер мен куйлерд! домбырада ойнаганда, домбыранын 157

пернелерш бойлай жоргалаган нэзж саусактарынын астынан жабайы домбырашылардын бармагынан есплмейтш елдене 6ip ете нез1к, ете тэтп дыбыстар шыгады!.. Ол домбыраны баска 6ip домбырашылардай тепей, жыл- дамдата шерте, берекесш кепре, ент1KTipe, алкындыра тарт- пайды. Домбыранын 1шектерш онын уш кана саусагы козгай- ды: бармагы, yciK колы жене шынашагы. Осы уш саусакпен eKi imeKTi ерсш-карсылы 1лin тартканда, бул саусактардын коз- галыстары перненщ асты-устерш араластыра баскан сол колдык саусактарымен 6ip ыргакта дел кимылдайтынына кайран каласын!.. Ол тартатын домбыра - Арканын eKi imeKTi, ceri3 пернелга. Онын мойны Батые Казакстаннын домбырасындай сорайган узын емес, Арканын озге домбыраларындай кыска, узын тур- кынын шамасы 6ip-aK кездей. EipaK бул домбыранын алкымы Семейдшдомбырасындай жалпакемес. Квкшетау, Кызылжар- да гана кездесетш домбыралардай жш ш ке, сондыктан оны бойлаган саусактар {рюлмей, бегелмей, TiK, айкын жолмен шапкан аттай еркш отырады... Мухамметкали eKi агайынды ж т т . взш ен улкен агасынын аты - Жуныс. Жуныс со кезде шамасы кырык бестерге, Мухам­ меткали отыз бестерге келген ж т т . Бул елдщ гурпында ол кезде сакал, муртгы кыру жок. Кенжешн eKi баласы да сакалдары сапсиган жасамые ж ттгер, сопла да ani кунге шейж уйленбеген. Кайдан уйленеда,- бул уйге 6ip бузаулы сиыр, 6ip жылкьшан артык мал ешуакытта 6iTnereH, ал уйлену ymiH, оркайсысына ен кемшде он такты мал керек. Мундай малды олар кайдан таппак!.. Кенженщ балалары да унем1 жалшылыкта туратын ж ттгер екен, 6ipaK казактын байына емес, орыстын байына жалданады жэне exeyi 6ip мезплде емес, кезектесш жалданып, 6ipeyi унем1 ужнде болады... Турмыстары кедей болганмен, бул eKi ж т т п н ездерше Tayeaai кыстык шым yfii, жаздык кипз yfti бар. Yflinae эйел болмаганмен, жазгы, кыекы турактары yHeMi жинакы, тесек-орындары, ыдыс-аяктары таза. Астарын олардын унем! 03aepi icren imeai, тек кана сиыр сауу мен Kip жуу жумысын Kepmi агайыны Эбдшман дейтш KiciHin efieai аткарады... Жу- нысы болсын, Мухамметкалиы болсын,—кайсысынын болса да кайнаткан шайы да, nicipreH наны мен сорпасы да унем1 таза жэне дэмд1 болады. EcKi ауылдын салтында мундай кейб!р уйдщ адамдары ауылды кыдырып, асы бар уйге баргыш, телMiprim келеш гой. Ондай мшез Кенженщ exi баласындада жок. Аш отырсын, ток 158

отырсын, егер 6ipeyi арнап двмге шакырмаса, олар ешюмшн уйiне кыдырып бармайды да, егер бара калган кунде, аска карамай, шыгып кетедь.. Мен бул уйге Жуныс бар кезде емес, Мухамметкали бар кезде гана ушрмйн, ейткеш Жуныс деген ж1ггг KiciMeH аз ке- несетш, езщ 6ip нэрсеш сурамасан, айта коймайтын, шешшп сейлемейтш, калжындасуды бйлмейтш, кабагы унем1 TyciHKi журетш кешлейз жйпт; ал Мухамметкалидын мйнезй агасына карама-карсы, ол - калжынсыз сейлей алмайтын, ойнамай отыра алмайтын, жугысып кетсе кенесилл, сырласа койгыш, дос бола калгыш, внпмешйл, ертепппл, улкенмен де, кйнпмен де, вйелмен де, еркекпен де курбы-курдас, мейлйнше ойнакы Онын домбырашылыгын журт аса багалайды да жене кашрлейшде. Сонысына карай, бала болсын, улкен болсын, эйел болсын, еркек болсын, юм де кйм «иэ, Мука» деп немесе «ив, Мухамметкали» деп домбыра тартуын етшее, ол ешуакытта тартынбай, ойнай женеледь Бйрак ол домбыра атаулынын бврш тарта бермейдй, егер жакын болса, ез домбырасын алдырып ойнайды да, алые болса, тандамалы домбыраны алдырып кана ойнайды... М ет Мухамметкалидын ушне мшезй де, домбырасы да тартады. Эсйресе домбырасы! Музыканы жаным суйетйн мен, врдайым Мухамметкалидын елшеуейз шебер ойнауын кер- генде, сол дережеге жетудй арман етем... Эрине, Мухамметка- лига барган сайын, домбыра ойнаганда касында сагаттап отыр- ган сайын, менщ де езймше шеберлйпм арта тускен сиякты, бйрак мен жакындаган сайын, Мухамметкалидын ойнау ше- б ер л т бийктей тускен сияктанады, езймше кетерйлдйм деген- мен, онын шеберлйп аспанда, менщ ш еберлтм жерде журген сияктанады... Мухамметкалидын аса шебер ойнайтын куйлерй мен энде- рйнйн ерекше 6ip тэтпленйп кететйн мезгшй тун уакыттарында. Бул, эрине, ауылдын жайлауга барып конган кезйндеп тун. Он ею, он уш уйлй Балтабай аулынын Мухамметкалидын кйшкентай коныр уйй ык жагына конады. Кейбйрайсыз, карангы тундерде, мал атаулынын 6epi жусап, дыбысы семген кезде, уй атаулынын бар адамдары уйкыга кеткен кезде, уйген тезектей гана боп алыста карауыткан Мухамметкалидын уййнен талмаусырап акырын гана шыккан татгй куй турген кулакка балдай боп куйыла калады!.. Со кезде осы 6ip элейздеу незйк куй кен аспаннын астын гугел камтып, жулдызды аспан Мухамметкалидын домбы- 159

расы нын ш анагы на айнал ып кеткен сияктанады !.. К ен аспанны н аст ы н а н э з ж куй а р е н ган а с ы й ы п т у р ган д ай с е з 1м пайда болады... С ол ш акта М ухамм еткалиды н iuii карангы к и п з уйш е Kipe калсан , д ом б ы расы ны н к у й ш е бергпген о л , уйш е Kici KipreHiH сезбей ме элде сезсе де куйш б е л п а келмей ме, «в, м м-вй!» деп жауап катпастан, домбыранын балбыраган даусын балдандыра, тэтп л е ш н р е туседй.. K ipreH адам да М ухамм еткалиды 6e re rici келмегендей, ол куйш ойнап болганша жауап катпайды немесе у зак ой н алган т э т п ку й л ер д щ терб еу1м ен калгы п кетедП.. Бундам кеш тердш талайын мен вз басымнан да еткерд1м!.. А са 6ip т э т п к еш тер ед1 олар!.. Балтабай аулында м енш уш ш ип жаксы Kepin кеткен адамым 0стем1рд1н Сыздыгы. Ж асы со кезде кырыктарды opranafaH, суйыктау узын сэры муртгы, имектеу мурынды, ак бужыр кес- Kinni, ею кв31нде д е ш еш ек тщ с алдары н ан тускен аздаган uieai б ар б у Kicire к урб ы зам ан д ас тар ы м ен ж е н ге л ер ш ш ой н ап койган аты - «Кырсык». Олай дейттш, ойнакы мшезш Сыздык унем1 ш алы е ж е н е Tepic с ей лей ш , к у д ш р п а з , с ы к ак сы з, кал- ж ы н сы з, и ш ш а з c eaai айтпайды . О л acipece 6ipeyniH бойындагы Minin к в р п ш ж е н е сол мини с ы к а к кы лгы ш , сонды ктан Mini бар Kici одан каш ы п ж уредк Сыздык, та кедейлж тш салдарынан со кунге ш ейш уй- л ен б еге н ж т т . О н ы н вз!н е тетелес iHici «калтак б ас Габдош» аулы н дагы Б э т ш д ей тш ж е а р е й елге уй лен ш , к олы на KipreH. Сы зды к уш ндеп одан баска жандар: жасы алпыстарды орталаган meuieci, ол аса зор жэне жуан денелй «карагым, шырагымшыл» жайдары мшезл! аккеш л адам, одан баска бул уйде менен окитын, жасы он бес, он алтыга келген Казн дейтш бала бар. Сы зды к е тк н и ж т т жене журттын кез!нде бул манайдагы е н ш ебер eTiKmi с о л, со нд ы к тан м м де KiM ж аксы етж TiKKi3rici келсе, Сы здыкты калап ш акы рады ... Е т ж ц п л т н щ , кулык- ш ы л ы гы н ы н ycTiHe, С ы з д ы к б1рсы дыргы д ом б ы раш ы ж а н е даусы шагындау болганмен, твп -Tayip эннл. Сондыктан онын е тж Tire б арган жер1 унем1 о й ы н -с ау ы к болады . в с е к и л ауыз- дардын айтуынша, Сыздык кы з-келш ш екке де аса жуддызды адам . Т ал а й б ай л ар д ы н у й л е р ш е б ар ы п eTiK т ж к е н д е , сол уйлерде оны н басынан етм зген «драмаларын» ойыншы ж ттте р неше турл( кызгылыкты анекдоттарга айналдырып екеткен. Ж ас мелшер1 менен е м есе арты к болганмен, кепш ш ктш бэр1мен курдас Сыздыкпен мен де курдас болып, оган да аса ж а к ы н ж урд!м, о ны м ен д е аса сы рлас болды м. С онда MeHiHодан кеб1рек сурастырган 6ip кен еам - Кыстаубайдын Ж акыбына 160

бай лан ы сты с ез д е р , е й т к е ш , м е н щ есту1мше, Ж ак ы п К,ы- зылжардан большевик боп келгенде, ел кедейлершен жакын сы рласы ны н 6ipeyi осы С ы зды к болган. - Ж акыптын ен жакын ж й т н щ 6ipi болуым рас,—дешп С ы зды к, менен сы ры н ж а с ы р м а й ,- 6i3fliH бул а р ад а ж ер дщ тары н е ке н ш , Toyip ж е р д щ 6e p i б ай лар м ен а талы ктард ы н колында екен ш Kepin ж урсщ гой. Ж ер д щ TaKcipeTiH тарты п келген кедсйлер, Жакып: «Ж ер и еа , кедейлер, сендерш ндер»,- деген сон-ак, б у к и кедей улардай ш улап артына epreHi рас, | былтыргы жылы епнш к жердщ де, ш абындык жердщ де бар TeyipiH Ж акы пты н кедейлерге тартып enepreH i рас. Сонда оны н артынан к еп тщ 6ipi боп мен де ерд1м... - BipaK не к е р е к ,- дейш С ы зды к KypiciHin,- Совдептщ OMipi кыска болды. Ол узак жасаганда, жер де, су да кедейлердт болатын едЕ.. I - Неден кудер уздщ , С ы зды к ага,—дейм ш м ен,—бул арада Совдеп кулаганмен, М эскеу, Петроград жагында куламаган керш ей гой, кулаудын орнына кушейш бара-жаткан сиякты коршедг Ертен мунда да Совдеп орнамауын кайдан бглесщ?!. — Ылайымда солай болгай-ак та,—дешп Сыздык. Ж акыпты ол: «Ерге бпкен нускасы бар, бойы усынса кол J жетпей-пн би1к, eKi жауры ны на ек> Kici м1нгендей, KecKiHi де адам карап тур ар л ы к тай к е р к е м , MiHe3i д е т у р -т у л г а сы н а лайыкты боп б!ткен, адам ту п л , Эз1рей1л кеп жанынды алам деп турса да тайынбайтын козсгз ер, барып турган кедейплл, бай дегенге каны кас» ,- деп ecipe, серпе мактайды. — Сонымен, со Ж акыпка ерген кедейлерд1, ecipece сен сиякты басшыларын байлар артынан кужамады ма?—деген сурауга: —Неге куж амасы н,—деп ж ауап бередд С ы зды к,—Есшд1н ар | жагындагы Аккозы , Ж аркын аталатын елден Ж акы пка ерген ] торт ж й ггп А лаш орда м ен К о л ч ак атты ры п тастатты . \"Плен Дейтщ ауылдан да eKi ж (п т атылды. Кдраталдагы Д осан карияны | бшесщ гой? - Бекпенн1н Д осаны ма? - Иа. Сонын немере агасы Ш епр дегенн1н жалгыз баласы да Ж акыпка epin, жер алам деп атылып калды... - в зщ калай аман калдын? — Бул елде Ж акы пка epin, кедейлерге кетермепп болган ж алгыз мен емесп1н де. в т е м ю , Култай аталаты н ауылдарда Батайды н Ж олам аны , Д эул и д;н С врсенбайы , BipiMHiH К абиы , Кусайын к аж ы ны н улы да, Э уелб ектщ М вл!каждары , ojiHHiH ж ие,,'й Э ш кэр, Караталда Кусайы ннын Талайы Ж акы пка 161

жердемил боп. кедейлерд1 онын артына ерпзуге комектесп. Совдеп кулап, бил1кт! актар колы на алганнан кейш , бастыгы Кулым кажы, Кожан каж ы боп, оларды Ж усыптын Козкес1, Кусайыннын Оспаны, б!здщ Сакау М ажен сиякты биипгештер колдап: «Ж акы пка ергендердщ барлыгын аттырамыз да, жойды рамыз»,— деп кы лыкты кы лы п-ак бакты . С о кезде к езд ер ж е тусе к алсак, 6i3fli д е аттырып тастайты н едц каш ып- пысып кана жан сактадык. Артынан байлар бэсенденюредг Теп, кызылдар та гы да кеп кап, кедейлер басы мызга тагы да эн п р таяк орнатар деп коркады-ау деймш, вйтпесе, б)зд1аяр турлер1 ж ок сиякты. Аямаганы емес пе —Досан кари езш щ жакыны Шепрдщ баласын сактап калуга м умю нш йпп бола тура: «Мен оган Кызыл бол дегем ж ок, болган 03i, елм есе, жаны ш ы ксы н »,- деп, коргап алып калмады. Б алтабай аулы н да м е н щ ж а к ы н болган адам дары м н ы н 61- pi - Ж уны сты н К амзасы . О л татар м едресесш ен окы п, ортага жакын б ш м алган ж т т , менен ею жас улкен, шаруасы кедей, уш нде Kepi ineiueci мен м еш мен жасты iHiciHeHбаска адам жок. Бала кез1нде ауылда окы ган К ам за, бертш де Т рои цки й ге кетед! д е, м угал1м дер д ая р л ау м ак саты м ен тат а р т ш н д е аш ы лган «У азифа» атгы м едресеге Tycin eKi жы лдай окнды . Б1зге б е л г ш 1зтелин Баймагамбетпен, Балкаш ов У милен ол 6ip класта болады, содан уш не откен кы сты н а я к кез1нде келедй Бул ауыл- дагы «K03i ашык» деген eKeyiMi3-aKболгандыктан, Камзамен мен сы рлас, достас боп к ет п м . Bi3fliH сырласуы м ы з С ы зды кпен eKi арамыздагьщай бозбалаш ы лы к Keneci болмайды, K©6iHece саяси такы ры п тагы к ен ес болады . Bip-6ipiMi3re сен ю кен н ен кей ш оны н маган айтуынша, Троицкий каласынан Баймагамбет 1зт0лин больш евиктерге п л ек т е с боп кайткан, 6ipaK коммунист партиясына муше боп ю рем деп журш , кенетген болган 6ip уаки ганы н салдары нан Kipe алм ай кеткен. 1з тел и н н щ б о лы левитер уйы мы на ж ак ы ндасуы ны нтарихы Камзанын айтуынша былай екен: Т роицкийдщ ортасын жарып У й атгы езен агады, в зе н н щ бойы калын тогай. Каладан ею- уш шакырым ж ердеп тогай iiuinae «Алтын тобе» аталатын 6ip б т к тобе бар, ©3i е зе н н щ н ак ж агасында. С аяхат ж асауш ы лар ж аз айлары нда осы «А лтын т еб еш н » м анайы на Ko6ipeK жина- лады: суга шомылады, кумга аунайды, тогайдын коленкесше сая- лайды... «А лтын тобеге» к о п ш ш к йишде «Уазифа» окуш ы лары да араласы п бары п ж уред1. - Bip к у н 1 ,- денш К а м з а ,- Байм агамбет exeyiMi3 «Алтын тобеге» б ард ы к та, KHiMiMi3fli устш е m eiuin, суга шомылдык. EcLn бойында оскешйктен мен малтымпазбын, Баймагамбет езеннщ 162

тайыз шетш е рана ш алпылдатып, ортасына бара алмайды. Ш омылып ш ыкканан кейш , 6i3 «Алтын тебеш н» устш е орлей шыкхан калын карагайдын саясында демалып жаттык. Ол арада Байматамбет екеу1м1зден баска еш ю м болтан ж о к ... Bi3 солай жатканда, иытына сумкесш арткан, сакал-мурты ескен, сол- датш а KHinuii оры с ж и т кеп е зе н ж атасы на ш еппш п д е, сута шомылды. Ол да жуз1мпаз адам екен. бзенш бойлай 6ipa3 ж у зт , сунпгеннен кей ш ол кы рга ш ыкты да, KHiHin, су м кесш ен гам ак алып жей бастады... T eri, 6i3 оны кер ген м ен, ол б)зд1 кер ген жок-ау деймш. Ж акын жерден 6i3 айкын Kepin жатырмыз: сумкеден алган таматы катып калган кара нан, солдат оны мыкш ия, жатыны н бар каруы н сала кем 1ргенм ен, каты п калтан кара нан бола к о я р Typi ж ок... Байм атамбет м у ктаж адамды аягыш болаты н. О ны н сол MiHe3i устап кетш : «Эй, м ы нау, Teri, согыстан кашкан солдат па олде уйше демалыска кайтып бара жатыр ма, кайсысы болса да, теп, ашыгып келе жаткан адам гой, там ак берсек кайтед1?»- дедй М ен: «К,айтем1з со н ы ? » - деп ем, Байматамбет: «Ашыгып келе жаткан адамга колымызда бола тура дам берм еу1м1з обал болар»,—деп, м е т кон;ир/и д е, ора- малга т у й т алып ш ыккан азын-аулак тамактарымызды алып, солдатка карай ж ен елдк соны н ан мен де ер д1м. Ортадан аласалау бойлы , ар ы к денел1, жудеу кесш н д к кш м - кеш еп api тозы к, api Kip, саргыл сэры сакалы м ен м урты кау- диган бул солдат б(здщ «здравствуйте» деп берген сал ем 1м 1зге жылы жузбен жауап кайтарып колдасты. Bi3 он ы н жол жайын сурасак: «Майданда ед1м, дем алы с алы п, К е к ш е т ау уез)ндеп уй1ме келем»,— дед1. Ф амилиясы н сурасак, А н тонов дейд1. Bi3aiH онымен бул жолгы к ен ес1м(з осы лай суйы ктау тана боп 6iTri. Одан айрылып, былай карай ш ыта бергенде: —К а ш к ы н ,- дед1 маган Б ай м атам б ет,- ан ы к каш кы н. Typi сотан уксайды. —Неден кашады ол? —Ю м бш сш , 6ip есептен, соты скысы келм ей каш ы п журген болуы мумк!н, енд1 6ip есептен, актардан каш ы п журген кызылдын 6ipeyi болуы м ум к1н, —Юм болса, ол болсын, 6i3eHai оны бше апмайтын болдык. — Егер каш кы н б олса,—дейд1 Байматамбет,—ер тен де осы арадан ушырасады, нан басан , келей!кш 1. —Бардындар ма?—деп сураймын мен Кдмзадан. — М ен барган ж о к п ы н ,- д е т и ол. — Байматамбет ше? —Ол кы зы к * iriT кой , ойга алганын оры ндамай коймайтын. MeHiH epiHreHiMfli Kepfli де: «0 з1м -ак бары п кайтайы н»,—деп 163

Kerin каллы. Кдйтып келгенде ол: «Ж олыкты раалмадым »,- деди 6ipaK жобасы нан байкдйм ы н, ж олы кканы н менен жасыратын сиякты. - Неге? - Оны кеш н айтайын. Байкаймын, Баймагамбеттщ сез жобасы езгерщ Крейдк ол енш шет-жагалап кызылдар туралы жылы сездер айта бастайды. О нын сездер1 менщ кулагыма жаттау еспледд, е й тк еш б!здщ медресем1зде окытатын муга- лймдердш квппш йп татардын миллотцилерк я т и , казакш а айт- канда, ултшылдары. О ларды н 6opi де Совет OKiMeriH жек коре сей л ей д 1, с а я с и с а б а к т а р д а 6i3fli б о л ь ш е в и к т е р г е карсы угптейдк.. . С он ы м ен ,— дейд1 К а м з а ,- Б ай м агам бет м ен щ сырымды шыжымдай тартып журген кезде. Орал жактан кызылдар жакындап калды да, мектеб1м1з ж абы лы п, ш эю ртгер тарады. Баймагамбет екеу1м1з елге кайттык. - Н е г е ? - деп сурадым м ен,— о л манайда сендер мугал1м боларлык ауылдар ж ок па екен? - Неге ж ок болсын, Троицкийдщ манайы айнала конган к азак ауылдары. Е гер MyraniM болгы мы з келсе, жапдайтын ауыл да табылды, м енщ жалдангым да келдк оган болмаган Баймагамбет. Неге ейткенш Петухово станциясынан айрыларда гана айтгы. «Кызылдар кечйкпей келеш,—деди ол,—оларды туган ж ерде карсы алам ы з да, кы зм етке содан кеш н бйржола орналасамыз». Троицкийде болыпевиктердщ жасырын уйымы болганын, «Алтын тебеде» кездескен солдатгын сол уйымда муше екенш , сол солдат аркылы езш щ де уйымга жанаса бастаганы н , 6ipaK м уш е боп у л п р е алм аган ы н Баймагамбет м аган сол арад а ган а ecTipni. С олд атты н аты н с урап ед1м: «Ж уырда оны мен ж олы гарм ы з, сонда б ш есщ » ,- деп жансактатып айтпай кетп. Камзадан сурастырып керсем, жалпы б ш м 1менен жогары болганмен, саяси кезкарасы терен сияктанбайды. Большевиктерд1 ол да мактайды, сондагы ен мыкты додели «П айгам бары м ыз кедей м ен байды б1рдей керген гой, кедейге жаны кеб1рек ашыган гой. Болы певиктердщ айтатыны да сол. Егер большевик уюмет басына келе калса, куранда не айтылса, соны булжытпай орындайды да кояды...»—дейдк Кыстаубайдын Ж акыбы туралы Камзанынайтары: «Мен ол ж ш т п б!лем. Такы р кедейдщ бапасы екеш рас. Ер ж ене еж ет ж т т е к е н д т н д е де с вз ж ок. BipaK ш ала сауатты ж т т . Сондыктан надан да болды гой ол. Надандыгы емес пе: Совдепте аз кун кызмет Ктегенде осы манайдыгы орыс, казактын 164

байларын: «Сендер 6i3fliH кас душ паны м ы зсы ндар»,- деп кы рып ж 1бере ж аздапты , кедей атаулы ны соны н а ер тш , бай ларды н жерш тартып enepirrri. - Онысы агаттык болган ба?—деп сураймын мен. - Эрине, агаттык,— дейщ К амза.— Кедейлер1 байлармен тенеспрсе, жумысын ептеп журпзбей, ектеп журпзуге бола ма? 9ктеу1не байлар коне ме? О лар да Tipi ж ан ем ес пе? К арсы лы к би ш рм ей ме? - Ж акы пты 03iH к ер д щ б е ? - деп сураймы н Камзадан. - Bip-ак рет KOpfliM, содан к ей ш корген ж окпы н. - Неге? - EKeyiMi3 келгсе алмай айры лдык. М ен оган байларга тым катан келгенш айтып ем, ол: «С ен-акж ум сакбол!»-деп м етм ен ренжгсш айрылды... Кыстаубайдын Жакыбы | Ауылдын кы з узату, келш Tycipy, куда болу, бала сундетгеу сиякты тойлары ны н к е п ш ш п жайлау кезш де болаты ны м эл 1м. Осындай тойлар Алуаны жагалай конган ауылдарда да жаз ) бойына 6ipiHe 6ipi уласы п жатты. Бул е лд щ ж ш т г е р ш щ той | к у н де рв де л у ж е н 6ip ерм еп - кекп ар тарту. Т о й таркай тартуга алган к окп арга аты бар я й п т п н 6epi к аты насы п, KyHi бойы шапкылайды да, тунге карай басылады. Кейде кекпар ертенше немесе eKi-уш кун ге созылады... Алуаны жайлаган елдщ ж т тте р ш е елж теп кокпарш ы болгым келгенмен, e6iM жетпейд1, сонды ктан ойы н-тойда м ен щ араласатыным,- ж ттгер д щ куресу мен уйде болатын сауыкта о лен айту. О сы ны н екеуж д е де «кеуде ж т т » аталы п ж урд1м, acipece сонгысында. М ухамм еткали сиякты 6ipeH-capaH е те -е т к е н д ом б ы р а- ш ылар, С ы зды к сиякты 6ipeH-capaH ш агын енп п лер болмаса, бул елде 6i3fliн Кабанбайдын Fабдолы, Ж убанды кты н KaceHi сиякты ipi эн н н л ер ж о к , сонды ктан э н де азгантай. М ен барган жылы букш Алуанын басында «Э лтби» аталатын эн жана ' шыгып, журтка тансы к екен. Композитор А лександр За- таевичтщ «Казак халкынын мын эндерЬ. аталатын ютабына j MeHiH аузымнан ж азылып KipreH бул э н н щ сездерй Базардан алып келген шай тостаган, Тар жерде киын екен эн тастаган. Ананнан ceHi тапкан айналайын Бэйгеден келген кердей ойкастаган. 165

Базардан алып келген жсзд1 куман, Полсгс ушырайды сезд1 куган. Бал шайнап, шекер жуткан, беу, карагым, Кезишсн айналайын жаулыраган. Базардан алып келген TCMip астау, Сурасан, б1здщ калка кигаш кастау. Алыстан ат терлетш келгешмде, Эзшге жарамайды калкам жастау,— деген сиякты ылги «базардан алып келген» деген сездермен басталады екен. Екшндей айтылатын бул эн ж н кайырмасы: 0 -оу, элш-би, Лспсщ тый. Л эмэали ти-Tip та-а-оу, Турлеш прт салдым куй. деп аякталады екен. М е ш т , молдасы , карпы , каж ысы квп бул еддан бозбаласы ны н елен дер1нде к ебш есе: Эуел1 Хамит кудага 3iKip сана, Салауат Рэсулше айтты жоме. Bip Хамит катср1мс келс калды, Жагыма жэрдем бергей хак тагала. Тэухитпн квп айт деген калимасын, Отына махабаттын куши басым. Тэсбихбен 3iKip тайлил квп айтсаныз, Болады хак касында сыйлы басын,- деген сиякты араб создер1кеп араласкан, дшшииик мазмундагы евздер коп болады екен. TipuiiniK такы ры бына арналган влевдерш щ 63ine де: Айтайын кыска евздш мен толгауын, Душпанныц aceriiie жок турлауым. Б>з тупл, пайгамбарга веек болган Болады деп эр Mycara 6ip фергауын. Туткын боп газиз Жусып канша жатгы, Шыгарып агалары кул дсп сапы . А1шен сун Злиханын жаласымен. 166

Зынданда газиз Жусып жапа тартты. Негылды Бани Исра-иль даналары, 0 здер1 жасы улкен бабалары. Урлыкшы, eripiKiui, eceKiui деп, Жусыпты кандай кылды агалары. Злиха Жусыппен болган кеп жар, Жаксыны жаманменен айлама пар. Тагдырга тадб1р болмас дегендешн, «Лэу-ле-кун лемма халак» деп хадиста б ар ,- деп, дш сезш араластырмай коймайды екен. Осындай энге, еленге кедей ауылдарга меш мен epin барган ты н эндер мен елендердш багасы , эри н е, жотары бодцы. М ен «елендл мугал1м» атандым. А луа басында нелер 6ip адеMi тундер болады. Кейб1р айлы , жулдызды немесе алашабыр бултгы тымык тундерде ауылдан келге карай бетгеп шыгып, ж аркабактана б1ткен жагадагы жупар HicTi жасы л ш алгы нны н арасы н а бауы рлай жата к ет ш , ж ан - жагына K03inai тж с ен д е, кулатынды т ж с ен де нелер 6ip квр кем cyperrepfli Kepin, нелер 6ip квркем дауыстарды е с т и с щ - Элде- кайдаты ауылдардан кейде eKi вйел косы лы п, кейде 6ip эй ел мен 6ip еркек косылып, кейде эйел дер дщ я ер кек тер д щ 6ipHeuieyi косы лы п , кейде б1рн еш е ер ке к т ер м ен б 1р н еш е эй е л д е р д щ дауыстары сапырылысып кетш, тымык тунде жулдызды аспанга бижтей кетершген вн кулагына шалынса, ол алтыбакан тепкен кыз-бозбалалардын enaepi екеш н айтпай-ак шамалайсын... Элдекайдаты 6ip сайлардан KiciHereH жы лкы ларды н, э н сал тан жылкышынын дауыстары да кейде шанкылдай, кейде баяулай есп л ш жатады... О д а матан таны с тундер!.. К ел ше?! Алуа ше?!. Ж асты к ж алынымнын шын магы- насында лаулап жанганын 6ipiHuii рет сол А луаны н басында тана бшгендей болган матан 6ip кабат шетш ала сакиналанып айнала в ск е н камы сы бар, кун д1з болмаса, тунде ол ш е л мен бу ш етш е квз жетпейтш квлдин со 6ip кезд еп ыстыктыгы, егер eciMe алсам, дел куш 6yriHre дейш сондай ыстык боп турады... бйтпегенде ше?.. К влдщ терш кей жатасы мен кунгей жатасына в ск е н ж1бек ш алгы нны н арасында н елер тунш е т к 1збед1м мен... нелер т э т а киялга батпадым!.. Неден мазасы кететшш шм бигсш, казы канкылдаудан, ша- галасы шанкылдаудан, уйреп барылдаудан, аккуы сункыл- даудан, еушлдеп эушлдеуден, жылкышысы ыскырудан жене 167

б аск а кустары е з у н дер1м ен д ауы стаудан А луаны н y cri 6ip сембейш... Желш Kyuaepi 6eri толкындаган кел тунде ерекше шулап кетеш, ал тымык кундерде женит гана кимылдаган судын лыкып жагага кеп, жылжып кана кейш кайтуы кулагына акырын гана айткан сыбырдай боп есттлеш... А луанын аргы жагы ше?!. Онда куш бупне деш н жа- зылмаган жене жазушысын linen турган улкен 6ip драма жатыр. EKi ауы з свзбен айтканда, м азмуны мынау: Алуа деген суду кызга Ж арылкамыс дейтш ж т т гашык болады да, елдщ рушылдык Tapii6i катал кезде, вдет-салтын бузып, алып кашады. EKi гаш ы к осы к е л д ш ш ы гы с ж а к ж агасы н а в ск е н к алы н мойылга жеткенде, артгарынан кугыншылар да кеп улпредг.. Жарылкамыс найзагер батыр ж т т екен дейдь Кугыншылармен ол с'огысады да, копке то п ы р ак ш аш а алмай е л е й , оны керген А луа вз1н 03i елп р едй .. Fа ш ы ктар сод арага к ем ш е й , к о л содан «Алуа» аталып к ет е й — Т ас я Kipnim с ияк ты т у р гы лы кты материалдардан зират салуга 6ipen-capaH гана адам б олм аса, к е ш ш л т ш н ш амасы келмейтш ecKi кешпел1 ауылда «топы рак салу» деген болган гой. О ны сы , кем ген ййктщ кабы ры ж ер боп кетпеу ymiH, е л ген iне жыл толумен байланы сты , букгп ел боп усттне топ ы рак уйед1 екен, «оба» содан болады екен. А луанын устш е де eai осындай оба салган. Ол бюк оба кун1 б уп н ге дейш алы стан кврш едг Оба- н ы н ш ункы райган ортасы на 6ip-6ipiMeH айкаса жуан eKi мойып еск ен . Ж урт ол екеу ш м эн п л1к гаш ы ктарлы н бейнес1 десед1... EcKi кабы рлардан газ болы п ф осф ори т ш ыгатыны н, оны н тун м езп лд ер1нде жан ган ш ам дай жаркы рап тураты ны н гылымнан 6ineMi3. Ж абайы халы кты н угы мы нда, бул - «иманды адамны н усттне жанган шырак». Алуа обасы ны н у спн д е тун мезгтлдер1нде унем1 жулындай шаншылган ш ырак жанады да турады. Э ри не, А луа к е л 1 т н ж агасы н да, ж упар Hicii ш алгынга ба- уырымды твсеп тун м езп лд ер 1нде м ен бекерге ж а ж а н жокпы н. MeHi жагага ел1 А луан ы н «аруагы» емес, Tipi «Алуанын» жа- лындай ыстык махаббаты ш акырган eai... Ол «Алуа» e ai кунге дей1н Tipi, уйл1-баранды адам н ы н 6ipi боп оты р деп eciTCMiH. Сондыктан сакал-ш аш ы бурылданган жарынын, уйленген ул- дарынын, турмыска шыккан кыздарынын квшлдер!не жарык- ш ак т у а р м е у ymiH, кез1нде д е ж у р ж а жария боп улгермеген бул д рам ан ы н беттн e a i де аш к ы м келм ейд!... Т е к кана о ку- ш ыларыма айтарым, ол адам ол кезде он алты, он жеттдеп улб!реген ж ас кыз... К.ы збен м ен е н алгаш алты баканда таны стым . Таны сты к- ты н алгашкы тундер1аптыбаканга курган ж!пте катар отырып, 168

косылып ан шыркаумен етп... Бара-бара, кауызынан жана ашылган бул гажап гул меж кобелектей кызыктырып езше тарта тусп... Онын отты кара кезшен журепме тускен ушкын еЫме тускен кезде жишете алган демнщ леб1мен коздана, жалындай тусл... «Махаббат жалыны» дегеннщ не екенш мен ем1рде 6ipiHiHi рет сонда гана уккан сияктандым... BipaK гулге конган кобелек кандай унс!з болса, мен де сондай унс1зб1н, кебелектщ тшндей м енщ тш м де курмеулг.. Махаббаттык канаттарымды кыз алдында кебелекше женит гана ж елтгеш м болмаса, iuiKi сырды сыртка шыгарарлык куат журекте де жок, Т1лдеде жок!.. Бул куат маган тек кыздан она- шаланган уакытга гана 6iTefli. Одан онашалансам-ак, басыма нелер адеMi создер оралып, кейде кара сезге, кейде еленге оралып жатады... Кыз казакша жаксы хаттаниды... Оган арнаган хатымды ез колымнан беруге батылым жетпейш, 6ipaK м е н т сетмд1 почтальоным бар, ол - Сыздыктын менен окитын iHici Казн. Бала журсе жымын б1пд1рмейпн акылды, ку, emi. EKeyiMi3 елердей доспыз... Fашык кызыма хатты мен осы баладан ж1берд(м. BipaK коп­ ке шейш жауап ала алгам жок. Кауызынан жана ашылып, себншк 6eciriHeH ересекттк OMipre басын жана гана кетерген кунес1з жас кызга жауап бере кою онай боп па екен. - «Андыган жау алмай коймайды» демей ме казак? «Тан атпайын лесе де, кун коймайды» демей ме?.. Акыры, м е н т де таным атгы!.. Маган eaai Апуанын басы бакыт 6eciri сиякта- нады... Сондай аспандаган квцшмнщ канаты 6ip кезде кыр- кылгандай болды. Неден кущктенгенш юм бигсш, туыстары 6ip кезде кызды уйшен де шыгармайтын болды, алтыбаканга да ж1бермейтш болды. EMic-eMic ecTyiMiue, кыздын 6ip душпаны (неге душпан болатыны айтпай-ак мвл1м), кызга мен ж1беретш влендердщ 6ipeyiH колына Tycipin алалы да, мшезй катал кыздын агасынын колына типзедг.. Со куннен бастап, ауыл жата кыз уйшщ eciri iinrneH yHeMi кулыптаулы болды, шынжыр тютелейтт кабаган HTi тун ба- ласына байлауынан босатылды... Сондай халде кыздын уйше жакындап кор!.. EciriH ашып кор!.. Хал осылай ауыр болганмен, журекте лаулаган махаббат отынын жалыны твсекке тиыш жаткызбай, далага epiKci3 шы- гарады... epiKci3 Алуанын басына акетед1, epiKCi3 кыздын аулын кузетпреш... Коп кузеггер магынасыз боска вткенмен, андыган алмай коймайды дегендей, кейб!р Tynaepi «от пен Судан етш» дегендей, нелер киындыктан OTin, конл!мд! тындырып та кайтам... 169

Сондай саргая тан кузеткен тундердщ 6ipeyirme, 6ip сайда Кази'екеу1м1з бугып жатыр ек, жене 6ip саймен енбектеп кеде жаткан ааам кез1м(зге ушырай кетп... Бул, ерине, шаруа багудын не жолаушылаудын мезгой емес... Бул тек махаббат жорыгынын гана кезг.. Казн екеу1М13 бугып, бакылап жатырмыз. Енкендеген адам «Каратал» аталатын ауылга карай тартгы. Ол ауылда неше уй бары, кай уйдж кай жерде отырганы 6i3re бес саусагымыздай мел1м... Б13 отырган жер ылдилау, танымайтын адам ерлеп ба- раткан бетерлеу... Солтустж жакта, ecipece Ленинград манында «Ак тун» аталатын жаз айларында жарык тундер болатынын, ондай тундерде шамсыз Kiran окуга болатынын бйзэдебиеттен, ecipece Пушкиннщ «Евгений Онегинжен» жаксы бшем1з... М енж туган елкем Солтустж Казакстанда, онын iuiinae Алуа келж ж манында, дел «ак тундей» болмаганмен, соган уксастау «ак тандак» аталатын 6ip гажап Сеуле барын бул арада айтпай кетуге болмайды. Ол Сеуле де «ак тун» сиякты июнь, июль ай­ ларында гана кездеседь Бул айларда кун батканнан кейж алтын, KyMic араласкан ак-кызгылт шапак аспаннын терюкей жак жиегж жагалай жылжи беред1 де, алтын арай танга уштасады... Ак шапак мезггшнде сэулеленген жакка кез Tirin жата калсан, куншз гана кержетж алыстагылар булдырлап кезще шаншылып турады... Со 6ip ак тандактын сулуы-ай, плркж!.. Ак тандак жак бетгеп «Каратал» аулына енкендей аяндаган адам 6i3re таныс Козке дегеннж уйже барып Kipfli. - Ж акып,- дед1 Казн. - Кай Жакып? - Кыстаубайдын Жакыбы. - Не дейд1?!—деп калдым мен. Олай дейпшм: Козкенж Зубэйла атты кызына Жакыптын гашык екен!н, екеужщ кешл косканын мен еспгем. Кызды мен талай рет керд!м. Ол толыктау денел1, бижтеу бойлы, сопактау толык бегл, калын кабакты, кара сур кескшш, еркек тгшндес кыз. Оган куда Tycin, калын мал 6epin отырган Сакаудын Ка­ зны дейтж ж т т мен1н нагашым Жабайдан туган Маржама де­ ген KiciHin баласы, ендеше, Казн мен екеу1м1з белем1з. Кдзи да, iueiueci де меж жакын тартып, туыскан Kepin журедь Сондык- тан егер туыскандык жолмен карасам, белемнщ калындыгын баскадан кызгануым керек кой?.. Козкешн уйже Жакыптын KipyiH алгаш кез1м шалганда, со кызганыш менж кещпмде тутанды да... Сейте тура, аздан кейж мен оны аяп та кетпм. Неге аяга- нымды Казидан жасырмай: 170

- Byж т т к е не болган!—дед1м мен кейш.—03iHiHактардан кдшып *ypyi капай, сейте тура, бозбалашылык курып, уйге Ki- pyi капай?!. Жене дос емес, кас адамнын уйН.. Капысын тауып устап берсе кайтед1?.. - Рас-ау,- дед1 К азн ,- акылды жене сак Kici дейтш еда, мунысы Heci екен?!. - К.ызык болсын,—дед1м мен,—езш коркытайык мунын. - Калай? - Крзкенщ уйшен шыккансын, осы тустан етед!, ой, сонда, жатайык та куайык езш. Bi3соны ютемек боп ек. Жакып оган айылын да жиган жок. Ол 6i3 жаткан жыраканын тусынан ете бергенде: - KiM, ей, бул?- деген дыбыс берд1м мен. - KiM керек ед1?—дед! ол токтай гап. - Сен керек!—деп мен тура умтылып ем: - Кел, керек болсам!- деп ол маган карсы журдг - Bi3!.. Bi3!..—деп дауыс берд1 артымнан жупрген Казн,— Bi3, Жакып!.. Мен Казн!.. Бул - мугашм. - Дауыстама!- деп калды оган Жакып. 03i селтиш, жупре жакынлаган 6i3re карап тур. - Ие, жйптм, аман?—деп, касына жакындаган маган ол колын усынды. Кол берген маган:- KiMдеп келесщ MeHi?-дедь - Жакып деп. - MeHi кайдан бшесщ? - Мен айтгым,—дед1 Казн. - Сен неге айгайладын?- дед! Жакып оган. - Мугал1мд1 атып тастайды екен дегем. - Тапкан екенс1н, бала, акымакты,- дед! Жакып к у л т,— жокка ок шыгаратын!.. Неге атам?.. - Устай ма деп коркып... - KiM ол MeHi устайтын?.. Кет керек оган!.. - Расында д а ...- деп бастап, мен влп 6ip сэтге тиыш- сызданганымды айтып ем. - Онына ракмет,—дед! Жакып,—бул квлдщ басындагы байлардын MeHi устайтын какпаны сынган, тузагы уз!лген!.. Кенесе келе, ол MeHi сыртымнан жаксы бш п шыкты. 0Keci Кыстаубай мен1н экем Муканды б!лед1 екен, eKeyi жалшылыкта жас шагында 6ipre де турган екен. Жакыпгын айтуынша, Россиянын Оралдан ар жагы жаудан тазаланып болган. Оралдын бер жагында гана еюмш жург!з1п отырган Колчактын тагдыры кылга гана салбырап тур. - Сен ойлама,—деши Жакып маган,—партизан отряды осы манайда гана екен деп. Бушл Ci6ipfliH барлык калын ага- 171

шынын iuii каптаган партизан. Ертен керерсщ, Кызыл Армия мынау Орал жактан келш, Колчак Омбылан сыргыса, ар жа- гында бас саугалар жер таба алмайлы, партизандар оны бел- шектей урып куртады. - Осыны халыкка Tycinnipy керек!- дейд! ол маган. - Халыктын 03i де Колчактын саудасы 6irin келе жатканын шамалайтын сиякты,- деймш мен. - Алашорданы 6ifleMiciH?—дейш ол маган. - KiM деп 6ineciH? - «Байпардынжокшысы» деп, «Совет еюметжщдушпаны» деп, «Колчактын досы» деп. - Оны б!лсен, адам болады екенс)н. Совет OKiMeTi б1зд1нелде де с'езаз орнайды. CeHi мен 6i3fliH, 6i3 сиякты енбекцплердщ кун1 сонда гана туады. Байлар мен олардын асыранды ил ала- шордашыларга 6i3 сонда керсетем1з Совет еюметшщ KiMHiH ек1мет> екенш. - Ленишв бшесщ гой?- деп сурайды Жакып. - EcryiM бар. - KiM деп естздщ? - Бук1л енбекиллердщ камкоры деп. - Уай, Ж 1пт,- деп Жакып меж аркага тэты кагып кояды.- Шын адам сол. Eaai улжа емес, тапка беледь Барлык елдщ енбекиплерш жаксы кореш. Сонын б орте теншк впереди - Социализм болады дейш гой сонан кейш, ол не? - MeHi курстан келд! деп отырсын ба, онын бэрш бите 6eperiH ,- дейш Ж акып кулш.— Социализм енбекшйперге болатын жаксылык дейш. Не жаксылык екешн окып бглмесек, кайдан бшем1з. Окимыз в л ц - дейш ол аз отырып,- тек Совет OKiMeTi орнасын, одан аргы кун 6i3fliKi. - Бу жолга калай т у сп н ?- деген сурауга: - Бай мен кедей ею жак боп Kypecin жатканда,—дейш ол,- таптык намыспен Kipice калган ic кой. Эйтпесе, Kaft6ip бЫм тасып жатыр дейсщ. Кол коюды зорга бшем. - Не себеп болды бу жолга TycyiHe?- деген сурауга: - Б ш м де, жаксылык та орыста гой,—дейд1 Жакып,— эшлетпк те орыстан шыгады. Мен, осы жолга сштеген орыс жолдастырым. Партизан отрядынын iciH сураганымда: - Оны айтуга болмайды, жолдас,—дей/ц Жакып,—онын атын «согыстык сыр» дейш. Айтуга болмайды оны, егер керексю ен,- дейд1 ол купш ,- жур де жазьш, ала кетейш!.. Коштасарда онын колымды кысып айтканы: 172

- Советешмеп туралы, Кызыл Армия туралы езщ гана б1л!гт койма, енбеколл кепш ш к арасына тарат!.. Бакы т сапарьша Жанбырмен басталтан куздщ ауа райына ел1ктегендей, саясат ауасынын да райы со мезплде катты тиышсыздыкка айнапды. Колчак пен Алашорда газетгерк «Кызылдар пелен майданда, туген майданда кырылып жатыр, шепнш кашып жа- тыр... елер кез1 жакындады...»- деп кеппргешмен, тыныстары кун сайын тарыла TycyiH жагдайдын ез1-ак делелдей бастады. Батыстагы майданга бурын TeMip жолдын бойымен гана агылатын Колчак ескерлер1 ещй тем1р жолдан алые далалык жерлермен де женкмип Kerin жатыр. «Кызылдар Онтуспк жакта Турюстанды басып, Жепсуга карай орап етш кетшть.. Батые жакта, мына жагы Орынбордан епп, Торгай кеп капты... Мына жагы Уфадан еттп, Челябйе таяныпты... Ана жагы Екатерин- бургтан eTin, Тюменьге бетгеп бара жатыр...» деген хабарлар ел iujifme дункшдеп кетп. Бул сездщ растыгы Колчактын тынысы кун сайын тарыла тусуш ен-ак байкалады: iflrepipeK кезде елден жинайтын шыгынын «налог» деп кана атайтын. Кочак енд1 кезш е тускен малды айдап екетуге, кезш е тускен келш п, арбаны жегш экетуге, булардынберш иелершен сурамауга айнапды... Бундай озбырлыкты керген журт мал-мулкж кайда тыгуга б1лмей жантапасты... Малдар бурынгыдай далага жайылмай, унем1 агаштын iuiiHe камалады... Даланын кез келген жер1мен майданга карай агылган Колчак армиясынын да бузыкгык кылыгы бастан асып кетп. Олар KiMкершген адамды бейсэубет журсе-ак атады, келшп, арба-сайманды, ылаушыны epiKci3экетедь.. Кез келген уйлершн астарын сураусыз тартып irneai, кшмдерщ сураусыз тартып кнель.. Баска мушктерш де талайды, актармаган жук, актармаган сандык калмайды... 1ске татыр дуние болса, койындарына салады... Олар озбырлыкты ел1 буйым туги, Tipi адамга да катты керсетедь Таланган мал-мулюне карсылык бщшрген адам болса, ен женин - дуреге жыгып кетедь.. Эйелдерд1 зорлау Колчак ескерлерйпн дагдылы iciHe айналгандыктан, олардын Te6eci KepiHreH кезде, ауыл-ауылдын efteaaepi бет-бепмен бытырай кашып, бойын жасыратын жер (здейш... Жасырына алмай калса, маскара болады, кейде мазактауымен коймай, кесюлеп елпрш кетедь 173

Осынша б улж ш ипктт кез1нде Колчак еммезз «гертш» орнагпак боп, эр ауылга ез адамынан «охрана» кояды. Олардын 6api - эр ауылдын не байынын, нс байингешшщ балалары. Аткаратын мпщепсрк агылып erin жаткан Колчак армиясынын жолына кажетп ылауларды, Kicraepai, азык-тул1ктерд| даярлап кою, кызылдарга тгаектес адамдар болса бакылап, Колчак вк1мепне хабарлау. Сентябрыпн бас кез1нде майдан жайы TinTi ауырлап Kerri. Енш Колчак пен Алашорда газетгер! «Большевиктерш куыпбара жатырмыз» деуд1 догарып, майданный uieri Костанайга, Корганга, Тюменьге, мына жагы Атбасарга жакындап калганын жазатын болды. Мен турган ауылдын манына бул кезде Колчак acKepi каптап Kerri. Енш олар осы тустан окоптар казып, теле­ фон сымдарын тартып, 3eH6ipeKTepiH орната бастады. Бглемш дейпндердщ айтуынша, Колчак армиясы осы туста кызылдарга каггы соккы бермекин. Бул кезде тургын халык пен армия адамдары сапырылысып кеткенджтен, ауыл мен ауылдын арасындагы катынастар узьлдк енш эрюм ез басымен кайгы боп, ез жанын сактауга тырысты... Ел басына тускен аса 6ip ауыр жагдайды бейнелеп айт- канда, казактар «Bip тарынын кауызына сыйды» дейтш eai, сондай 6ip «кауызга» со 6ip кезде мен MyraaiM болган ма- найдагы ауылдардын калай сыйып турганына, осы KyHi ойласам, кайран калам. Алуа кел1 мен Балтабай кыстауынын арасында «Алтай» аталатын юшкентай гана келемд1 шок агаш болушы едк Онын ыгында 6i3re мэлЫ домбырашы Мухам- меткали мен онын агайыны Эбдгаман уйз гана кыстайтын. Жайшылыкта бауырына сол eKi уй арен сыйып отыратын «Ал- тайдын» iuiiHe Колчактын калын ecKepi лыкып к е л т калып, елд1 6ypicTipe кеп женелгенде, Алуа сыртындагы ел тугел сыйып Kerri. Мундай халде бала опыту кайда!.. Колчактынталан-таражы басталган сон-ак, окитын балалар тарады да, Балтабай аулында сорайып бос калдым... Enai не icrrey керек?.. Бур кун1 Балтабай аулына м е н т туган жер!мнен таныс ею адамым кеде каллы: 6ipeyi - Кинапган, eKiHiuici - Мырзакмет. Буларды Колчактын ерсш-карсылы агылган эскерлер* атга- рымен ылауга алып шыгыпты да, аггары болдырып, жур^ке жарамайтын болган сон, колдарына пропуск берЫ гт де, кдй- тарып коя 6epimi... Кызметке аггары жарамаганмен, e:wepi жа- раган адамдарды Колчак ж1бермей, eKeTin жатыр. Мына екеуш ж1беру1 — Мырзакмет сол аягынан шойнандаган аксак. Ею аксакты Колчак не керепне жаратсын!.. 174

Киналган мен Мырзакмет келгенде, мен жумыссыз iiu пысумен катар, туган жер1мд1 де сагынып жур ем, сондыктан олардын бауырсынып «Шзбен елге кайт» деген сезш е елire кетпм. Б1реулердщ: «Мынадай аласапыран кезде атылып кап, маскара боларсын, дуние 6ip жайлы болганша шьшасайшы»,— дегенш тындамадым. Ею аксактын карамагында уш кетерем ат келед1 екен, солардын 6ipeyiHe мен ие боп, елге беттеп кете бардык... Болдырган арык атпен канша жер журе аласын. Атгарды кейде MiHin, кейде жетектеп отырып, кунше «козы кеш» ата- латын мелшерге жылжып кейде жете аламыз, кейде жете ал- маймыз. Сол жур1спен 6i3 шгершеген сайын, Колчак ескершщ кимылы коюлана, катары калындай туседк.. MiHe, enai майдан жакындап та калган сиякты, ейткеш eyeai алыстан талып кана кумб1рлеп зорга есплетш зенб1рек даусы кун сайын жакынданкырай гурсшдейдк Менщ сер тм нщ жоба- лауынша, бул гурсш, epi салганда, 6i3fliH ауылдын манындагы Стап, Кпитаннан epi емес немесе берП.. Калын ескердщ iiuirme кеп журю eTrepi елген бе елде cofbic дегеннш не екешн бишегенджтен корыкпай ма немесе калталарындагы пропускаларына сене ме,—MeHiH cepiKTepiM кимылдагы калын ескердщ iuiiH жара тура тарткылары келед!, ал пропускасы жок мен, MyMKiHairi болганша, агаш араларымен, саяндау жерлермен журю, Колчак ескерлершщ тексеруше LniicneriM келедь.. Кысыла-кымтырыла ерен жылжып келе жаткан 6i3 6ip кезде Колчак армиясынын пшнен аман етпк-ау!.. Олай дейтзжм, 6i3 беттеп келе жаткан жакта, Менгесер аталатын сордын манында, мандайларында кызыл жулдыздары бар 6ip топ салт атгы кездесе - Апыр-ау,- дестж 6i3,- мынау кызылдар болмагай едП.. Расында солай екен. Олар б)зд1токгаттыда, тексеруге icipicTi. Касымдагы eKi жолаушыга eui6ip кущк болган жок, ейткеш олардын кайдан келе жаткандарын делелдейтш пропускалары бар. Ал мен ше?! Менщ документсм де, 03iM де Kyaiicri керщ- ■Щм. Документам - Омбьщагы курстан «окушы»деп алгаи справ­ ка. Одан 6epi кайда болганыма, не тетегежме ein6ip кешлдеме жок, 03iM болсам калаша киш ген жас ж и т и н жене Колчак армиясынын йшнен келе жатырмын... Осынынбер! кызылдарга кущктугызды да, меж Менгесер сорынынбатыс жагында жиыр- ма шакырымдай жердеп казакша Майбасар, орысша Рож­ дественка аталатын поселоктеп штабка жолдауга уйгарып, касыма мылтыкты охрана косты... 175

CepiKTepiMHiHмеж кимайтынын, тексеруre тускежме iunepi ауырып, не боларыма кауттенепидерш кесжндершен угып-ак турмын, «сендерге руксат» легенде, меж тастап кете барды... - Ертеден туске дейш Майбасардын ар жагындагы шыга 6epic агашта болармыз, босасан, соган жет!- дед! олар маган. Салт атгы кузетин меж Майбасарга жаяу айдап екелдг Жолшыбай ойым мын кубылып, жуз толкиды. Жолда соккан елдерден есту1м,- мен сиякты ж урю куджтжердщ кебш шнионга жорып, ескерлер атып тастайды екен. Куд1кт1 адам боп усталган минутга, «меж де атады екен» деген оймен, жаным тас твбеме шыккан едь Ол арада атылмай, Майбасардагы штабка женелтжгеннен кешн, «мэн-жайымды айтсам, угар» деп умптеншм. Майбасар деген «П» apni сиякты боп, камыстылау келд1 коршай салынган узын квшел! поселке екен... Кешелердщ бойлары толган кару-куралдар, ат-арбалар, ыгы-жыгы сапырылыскан ккллер... Элдекайда влдеюмдер сырнайлатып, эндетш, ыскырып, сауык жасап жатканы еспледн 9p6ip эскердж мандайында Кызыл жулдыз. Кейб1реулершщ KHiMiHe, жага-женш деп кызыл жулдыздарына карап: «Булары офицерлер1 болар!»- деп жорамалдаймын... Поселкенщ ортасындагы аланда, взге уйлерден жекеленш, квп терезел1 бшк енсел1 карагай уй тур, мандайшасында жел- кемд1 кунге желб1реп, лаулаган жалындай жайкалган кызыл ту... Кузетпнм меж соган карай айдап келедЕ Ьшмнен: «Уй мектеп болар, штаб осында болар»,—деп жоримын, не бо- ларымды бьпе алмай толкып келе жаткан журепм кобалжи туседЕ.. Штаб уйшщ 6ip белмесше юрпзген межмен жагасында ек! Кызыл кубип бар, орта жасаган, KimipeK талдырмаш денел1 орыс узаксвйлесп. Сурауларынынтурже Караганда, ол да меж алгаш актардын шпионы болар деп куд1ктенген сиякты болганмен, артынан сене бастаган калпы байкалады. Сондыктан мен де асыкпай, саспай, б1лген тшммен KiMекешмш толыгыракайтып отырдым. 0 з жайымды 6ipa3 сурастырганнан кейш, командир менен Колчак тылынан б1петтндер1мд1, ол жактагы елдердщ хал- жайын узак сурады... Bip кезенде командирге Кыстаубайдын Жакыбын этап кап, онымен калай жолыгысканымды айтып ем: - KiM?.. Юм дедщ?- —деп кулак туре калды командир. Мен: «Жакып Кыстаубаев»,- деп сез1мд1 кайталап ем: - Б1зде аты, фамилиясы сондай ж т т б ар,- дед1 командир. - Оны коруге болар ма екен!- дед1м мен куанып кетш. - Эрине, болады... Шакыртайын... 176

Жакып узамай-ак кеп калды. Мен тани кетпм,—езйпзшн Жакып!.. Тек кмм! гана баска: усладе белш кынай буынган сур шинель, басында шошактебель мандайына жулдыз кадаган шлем!.. Мына туршде ол бурынгысынан да сунгактанып, сулуланып KeTinTi. Онын Ka3ipri тур-тулгасына Караганда: «LLIipKiii. ж ттб о л са, осындай болсын!»—деп суйсшерл1ктей!.. - О-оу, пушык. сен кайдан ж урсщ ?- деп турегеле берген мен1 Жакып кушактай алды... Мен кеудеме сыймай кеткен куанышты кетере алмай, жылап Ж1берд1м... - Сен таниды екенсщ гой, жолдас Кыстаубаев, бул жйтгп?- дед1 командир жымиып. - Енд1 калай, Владимир Иосифович, ол менщ танысым да, туысым да... - Актардын шпионы емес кой бул?- деда командир жымия Tycin... - О не дегешщз, жолдас Гозак... Кызыл Армиянын бос- тандык беруге келе жаткан адамынын 6ipi осы... 03i ауылдык учитель... - Солай ма?!—дед1 Гозак,—сенщ бшгенщ жаксы болды, айтпегенде, кеп тексеретш ек муны. Колчактын курсынан жылдынбасындаалган справкасынан баска тук документ! жок... Тагы да аз калжын сездер айтканан кейш, Жакып Гозактан мен1 бупнше касында болуга сурап алды, ертешне штабка кайта вкеп, маган ел1ме кайтатын пропуска алып берелн болды. Ол кеш кызьш эскерлердщ ойын-сауыгымен аса кещлда етл. Сауыктан кейш пэтерше екелш кондырган маган, Ke3iMi3 уйкымен жумылганша, Жакып басынан етюзген уакигаларын кыскаша айтып бердй Ол, эрине, шыгарма гып жазбай, ер Жакыптын алдында мешн мойнымнан еш уакытга туспейтш борыш... Жакып iiuituie болтан партизан отряды кызылдарга Корган каласында косылып, Кызыл Армия катарына Kipirrri... Кызылдардын KiMекенш енд! гана бш п, Жакыпка: - Сендермен ере кетсем кайтед1?- деп ем: - ГИскен аска ие болмас болар,- дед1 ол кулш ,- жещп келе жаткан Кызыл Армияга сенщ Ka3ip кажетщ аз. Жане керек кылганмен, сен мылтык устай бшмейсщ... Бул калжын сез1м,- ДвД' ол аздан кеш н,- туган елще барып кайтсайшы. BipaK кеп жатып алма. Кызьшжарга кеп кызметке Kipic! - Сен ше? - Менщ сапарым узак... Россиянын шыгыс жак ш ел вл1 алые деседг Соны жаудан тазартканша, осы армиянын катарында болам... 12-1015 177

Ертешнде Жакып м е т штабка екелд1 де, кешеп штаб начальнип Владимир Иосифович Гозактын колынан «елше кайтып бара жаткан мугал1м, бутан барлык совет жане ескери уйымдар комек керсетсж» деген пропуска жаздырып берд1. - Ал кош болыныз, жолдас Муканов,- деш Гозак маган, пропусканы бергеннен кейш колымды алып,- азаттыкка алган путевканыздын бастамасы осы пропуска болуына сенем. Бакыггы сапар болсын!.. - Рахмет ci3re, жолдас Гозак!—дед1м мен. Расында, осы пропуска менщ бакыт сапарына атгануымнын басы болды. Сол сетген бастап мен азап тауынан астым да, бакьгг тауына ерлед1м...

T6PTIHUII ТАРАУ АЛГАШКЫ АДЫМДАР Байлаудагы бакыт Владимир Иосифович Гозактын колы койылган пропусканы каптама салып тыска шыктым. Жакып мешмен ере шыкты. —Кане, д о сты м деф ол колын усьшып,- енш коштасамызда. —Жаксы, кош бол!—дед1м мен де колымды усынып. —Айтпакшы,—дед1 ол менщ колымды кыса 6epin,—сен сонда елще жаяу кетесщ бе? —Бул арага дейш алып келген cepiKTepiM мен! жолда тосып отыруга тшсть —Егер тоспаса, не ютейсщ? —Онда жаяу тарта берем де. Кеше б1реулерден сурастырып ем, мен баратын ауыл бул арадан елу-алпыс шакырымдык капа жерде кершещ. Оган жаяу-ак жетем, кун жылы, жер кургак. Жакып керкем кескшш жымита маган аз карап турды да: —Жок, онын peTi болмайды, жолдас. Мен ceHi cepiicrepin тосам деген жерге дешн шыгарып салайын. Олар тосса, тосты, тоспаса, солай карай кетш бара жаткан 6ipeyre мш пзш ж1береремш. Жакып м е т пэтер уйше алып келд1 де, 03i 6ip атка MiHin, мен1 6ip атка MiHri3in, eKeyiMi3 жен тартгык, 6eTiMi3 каланын батыс жагы, ол бетте шамасы терт-бес шакырым жерде сиректеу ескен орман кершедг Егер кутсе, мен1н cepiKTepiM сонда болуга THicri. EKeyiMi3 кенес(п отырып бет алган орманга келеек, онын iund аланында cepiKTepiMHiH тусаулы аттары KepiHai, ездер! жок!.. Олар тыгылып калган екен. Жакып пен мен косарлана шакырганда арен шыкты. 179

Киналган он жак аягынан, Мырзакмет сол жак аягынан шойнандай аксап келе жатканда: - Мыналарын OTipiK аксап келе ме, шын аксап келе ме?- дед1 Жакып кулш. - Kici OTipiK аксай ма екен? - Корыкканда не ютемеШи дейс!н адам. Корыккан кейб1р адамнын en-OTipiKсакау, санырау немесе жынды бола калганын талай кердж... - Булар шын а к с а к ,- дед1м м е н ,- жэне eneyi немере туыстар... - Кудайдын косуы-ай eKeyiH парлап! - дед1 Жакып кулш .- Ж эне жанасатын аяктарынан аксатуын карашы!.. . - Ия, неге тыгылдындар?- дед Жакып олар жакындаганда, атынан Tycin. Атган мен де TycTiM. MeHi Kepin еркшстгендей: - Заман тыгылмасына epiK6epin тур ма,—дед1 Мырзакмет,— ушынып турган уакыт емес пе, кылдан тайсан, атыптастайтын?.. - Эй, сен eKeyinai ешюм ата коймас,—дед1 Жакып кулш. - Атпа-а-г-г-г-анынды бишеймш,—дед! тутыга сейлейтш Киналган,—б-б-б1зден жа-жа-жамандарды да а-а-атып ке-ке- кеткендерш ке-ке-кез1м1збен кердж... - Актар ма, кызылдар м а?- деп сурады Жакып жымиып. «Кызылдар» деп айтып кала ма дегендей, Мырзакмет Киналганга жалма-жан кез1н кысты. Оны керш калган Жакып: - Сен косарланба,- дед1 М ырзакметке,- KiM лесе де оз аузынан айтсын. - Кы-кы-кызылдарды ке-ке-Kopin турганым бу-бу-бупн го й ,- лещ Киналган тутыгуын удете Tycin,- 6i-6i-6i3fliH 6i-6ip ай бо-бойына ко-ко-Kepin келе жатканымыз а-а-актар. Со-со- солар 6i-6i3fleft жандардын да та-тапайын а-а-атып тастады... Жакып Киналганнын co3iHe каркылдап кулш алды да: - Кылыгы жат адамдарды 6i3 де атамыз,- дед! межн се- piKTepiMe байсалды дауыспен —турлерщнен байкап турмын, ондай адам емесандер сендер. Жобаларын - екеущ де кара каска кедейснщер. Солай ма? - Экем Киял каз1р жеттсте,—дед! Киналган,- ол да есш бжгеннен 6epi байларда жылкышы боп кеп, атган картайганда xycri. Мен де ес бглгел! жылкынын сонындамын... Байдын жылкысы гой сенщ бакканын да?—деш Жакып кулш. - Э рине!- дед1 Мырзакмет.- 03iMe багатын жылкы кайдан 6iTe койды дейсщ м е н т? Экемнщ де, MeHiH де OMip бойы бакканымыз Элти байдын жылкысы.

- Р ас,- д&шм мен. - Ал мен,- дед1 Киналган тутыгуын азайта сейлеп,- eMip бойы Kici е с т н д е жалшылыкта турдым. Агам Саркеш те жалшылыкта. Экем Досымбек те eMip бойы жалшы болды... - Рас,—дед1м мен. - Кызылдын сендер сиякты жалшылардын камын ойлап жургенш бшеандер м е?- дед1 Жакып. - Естим1з,—дед1 Киналган мен Мырзакмет косарланып. - Байлардын жене актардын кызылды жамандаганын да естцйндер гой?.. - Оны ест1ген жокпыз,—дед1 eKeyi жалтактап. - Жо-ок, естшндер,—дед1 Жакып к у л т, менен коркып айтпай турсындар. Корыкпай-ак койындар. Байлар мен актар кызылды жамандаган сезд1 елдщ кулагына куйып баккан. «Кызылдар журген жерш кырады, жояды» деп зэресш KeTipin койган. Сондыктан жолшыбайгы ел 6i3re, то-есть кызылдарга оуел1 урейлене карайды да, K epicin таны сканнан кейш шушркелест кегель - Б1здщде сейпамз кеп тур,—деш шапшандау Мырзакмет,— «Tyci ипден тущлме» деген екен аталарымыз. TyciH жылы ж т т екенсщ. Кызылдар туралы ecTireH жаксы CG3iMi3де коп, жаман сез1м1з де коп. Сонын кайсысы дурысын TyciHflipin кетил езщ! - Кызылдардын бай атаулыга карсы екен! р а с ,- дед1 Ж а­ кып.—Орыстын байы, ногайдын байы демей, барлык байды да ол жек квредь - Сонда не icreftoi байга?- дед1 Киналган. - Мал-мулкш тугел тартып алады да, 6ipa3biH казынага, б1разын кедейлерге б о л т бередк.. - 11Пркш-ай, Элтшй сойтсе!—дед1 Мырзакмет.— Нелер кедейдщ акысы кеткен ед1 мойнында. Оны вперер кун туса, кедейлер онын устше кумырскадай уймелер едь - Солай болады!- дед1 Жакып.—Ол ушш 6i3fliH кызылдарга кедейлер - ездерщ жэрдем берулерщ керек. Bi3fliH OKiMeiri Совет OKiMeii дейдь Ол сендер сиякты шын магынасындагы ецбеюшлердщ OKiMeTi. Кызыл Армия женген жердщ бэр1нде Совет OKiMeTi орнайды. Ол OKiMer байларды жою, кедейперд1 аукатгандыру iciH колга алады. Бул жумыста оюметпн жор- демшга кедейлер 03;iepiHболасындар. Ертенелдерще барганда, осы жумыска араласуларын керек. - Bi3re бшпк тисе, байлардын желкесше MiHeTiH шыгар- м ы з,- дед! Мырзакмет. - Сейту керек,—aeai Жакып.—Жакынын болсын, жатын болсын, бай атаулыны аямау керек. Ал кедейлер, ездерщ «6ip 181

жагадан бас, 6ip жсннен к 1Л шыгаРып» дегендей, уйымшыл болуларын керек... Кнналган б!рдеме дегел1 келе жатыр едк - Сен токтай тур,- дел Жакып оны токтатып койды ла - кедеи мен байдын арасын ашу, байды жою, кедеад кетепу жумысы узак свз, оны казф кенесш тауыса алмаймыз C o J^ вк.меп ауылда курыла салысымен. бул 1ске арнаулы шыгып тусжд|ред|. Сонда естиандер бврж Онын бвЫм туандфуге менщ бш1м1м де жстпейзи, уакытым да жок Р Коштасуга ынгайланган Жакыпты мен сеЫктершнен онашаланкырадым да: Н1ср1МНен I T,“ \" iclK?- к»*ыш>ы и с и н и н . . - Нешеу eai суйген кызьщ? - де.ш Жакып, MeHiHсурауымды eani рана TvciHin - Анау кызды аитады екенсщ гой сен... Зубэйланы? - Ив, Козкенщ кызын!.. - С е ти белене аглстырган екен гой оны, ньопибайнысьщ’ Суйген журекке зорлык жогына тусшем мен - Капай, унай ма саган ол кыз? - MiHesi де, кылыгы да унайды, сымбаты да жаксы Тек еж конырлау демесен... ек вН1 - Сез еместт айттын го й ,- дед! Жакып кей!п,- вжне ас куиып ime ме адам онын? KicLniri кепкхе, жетпей ме’ - 0рине! Ал KicLniri капай озжщ? к ~ Жаксы адам!- Дед! Жакып демш соза алып,- Онын вкес! Козке, двулеп шагындау болганмен, Андагул руындагы бедедш бндщ 6ipi емес пе? iHici Эбш, патта заманында да Колчак за- Г ™ кеп ЖЫЛYMiKci3ауь,лнай бодьш кедш. Сондай адам- нантуган кыз, егеракылсыз болса, менсиякты жалшыны мен- сшбес ад . Ьсицпмш багалап, менсшгеш Kiciniri емес пе онын? с»рине... Сен ол кызбен ерте танысып па ен? - Бес-апты жыл бурын, балалау шагында - Калай? -М енщ экем Косагашдейпн поселкеде квп жыл мал бакты Ызге жалгыз сиырдан баска мал б!ткен жок. Сол сиырдын жалгыз бузауын Эб|л ауылнай жыл сайын раматка деп алады да кетед], Экем де, агам Бейсембай да карсыласпайды, eKeyi де момь'н м ам . Бф жыл кузшгуж Эбш б!здщ жалгыз бузауды тагы да алам деп келгевде, мен бермеймш деп жанжал шыгардым - Сен нешеде ен онда? - Он жетше едм. Эбш тартып алмак болганда, мен онымен тебелеспм де, куып ж1бершм. Артынан ол ж т т жинап екеп, 182

мен1 байлап экетп де, ертещне Явленодагы приставка апарып бермек боп, Козкенщ босырак турган кипз уйше тунде аяк- колымды байлап тастады. Уйдеплер уйыктады. Не icTeyre бшмей, ызаланып 6ipa3 жатгым да, калгып кегпм... Bip кезде алдеюмнщ колы тигендей болганга ояна келсем, 6ip адам бай- лаулы аяк-колымды шеш!п жатыр. «Клмсщ?»- деп сыбырласам: «Ундеме!»- дейш ол да кулагыма сыбырлап. - Юм екен?—дед1м мен асыгып. - Соны айткалы келе жатырмын гой,—дед1 Жакып,—аяк- колымды meiuin болганнан кейш, эл п адам меж колымнан же- тектеп, еппен басып eciKKe карай журдк Ж щ ш ке 6ip нэз1к кол!.. Ол eciKTi де еппен ашып, тыска межмен 6ipre шыкты, шамасы он уш, он терггеп кыз!.. «Ал ага, жолын болсын!»- дед1 кыз. Мен оны кушактап турып, денеЫн бауырыма кыса суйд1м... - Осы кыз ба сол? - Эрине. - Кымбат кызын екен го й ,- дед1м мен. - Рас, кымбатым!- дед! Ж акы п.- Совет вк1мет1 курылмаса, ол кызга косылу мен1н жете алмаган ен зор арманым боп кала берер едь Енд1 мен ол арманыма, эрине, жетем! - Сонда, осы беттнде уйленес1н бе? - 0й , акы м ак,- дед! Жакып кул1п,—армия катарында журген жене согыста журген жауынгер уйлене ме екен? Жауды жен.!п кайтканнан кей1н де уакыт жетпей ме? - Козке саган бере ме сонда кызын? - Бермегенше караймын ба? Совет еюмет! вйелд!н де басына бостандык береди Мен сол занга суйенем!.. - Bi3 де солай уйленем!з де енш ?- дейм!н мен куланып. - Рас,- дейщ Ж акып,- жалгыз меж мен сен гана емес, ещц Совет OKiMeiiHiH кол астында кай кыз бен кай ж т т болса да суйген!не косылады!.. 9cipece кыздар!.. Ол сорлылардын ба- кыты байлаулы ед! гой атам заманнан бер!... Енд1 шеш!ледП.. Бул женде де сен ел imiHae yriTmi бола жур... - Эрине, сейтем... Тагы б!рдемелерд! сурагалы келе жатыр ем: - Эй, сешмен Kenecin турам ба мен осылай,- дед! Жакып,- Kemirin калдым. К,айтайын. Т1рш!л!к болса, тагы да кенесерм1з бул жайда. Анау cepiKTepine амандасайын да, аттанайын. - Окасы жок. Жакып мешн cepiKTepiMe келд! де, олармен кол алысып коштаскдннан кей!н: - Ал сонымен кош боласын да еш л,- дед! маган кол алы­ сып,—аулына барып амандыгын б!лгеннен кейш, жатып алушы 183

болма. Кызылжарга тез кайт та. Совет еюметшщ iciHe аралас. Мен де кем кеинкпей кайтармын. Мына кашкан турлерше Караганда, актар енш каншата шыдар дейсщ. Кайтып келген сон, кызметп б1рлесш нггейм1з. - Эрине!- дещм мен, Жакыпты кимаган козбен жаутандап. Ол eKeyiMi3 кушактаса cyfticin коштастык. Жакып содан кешн атына Mirmi де женеле бердк Онын атын тустеуд! умытым барадыекем. Атка кез!м кеше кешке, Жакып м ет петерже алып барганда тускен. ДенеЫ epi сулу, epi бшк, epi жарау бул атгын Tyci: кулатынан бастап, шашасына шеГйн денесш тугел жапкан тенгедей денгелек кара шубар, талай шубар жылкыларды коре журе, мунша сулу жаралган шубарды кермеген мен: - Апыр-ау, Жакып-ау, мынаны колдан бояпынба, болмаса жаралуы осылай ма?!.- деп сураганымда: - 9й, акылы ж ок,- деген Жакып кулш ,- колдан Kici осылай бояй ада ма екен жэне бояса, ол бояу шайылмай тура ма екен!.. Нанбасан, колынмен жундерш ашып карий езщ, тубше шейш aFbi акша, карасы караша кершбесе, матан «т1фу бетще» де. - Бул атгы кайдан тауып алып журсш, Жакып-ау?!—деген сурауыма: - «Болгансын ез1м батыр юмд1 аяйын, олTipiп Талегещй, тартып алдым»деп Бекежан айткандай, Корган туб1ндеп согыста каша женелген актар армиясынын 6ip генералын куып жетш, кылышпен шауып туаргенде, астында осы шубар бар екен. Атгы командир1м маган сыйлады,- деп жауап 6epai Жакып. Мына Кинапгандар тыгылган агашка карай беттеп келе жатып Жакыпка: «Кане, атынньщ шабысын карсек кайтед1?»— дегешмде: «Карсек, керейк*,—деп ол шаба женелген. Мешн астымдагы жарау жирен атта 6ip кармеге euiOip жылкыдан кем сиякты емес те, сондыктан косарлана мен де шапканыммен, Жакыптын шубары шезде карасын карсетпей кеткен... Аз гана шауып MeHi тосып алган Жакыпка: «Апыр-ау, мынадай шабысты жьшкыны MiHreHгенералды кандай жылкымен куып жетпн?!»- деп сураганымда: «Жетюзетш жылкы емес бул,—деген Жакып,— мен де жете алмайтын ем, егер генералдын сорьша карай, ал- дынан сазды жырака кездеспесе... Кан туртп ме, немене, ат кар- гып-ак arin кететш жыракада сорлы генерал ipicuiin кап, мен сонда гана куып жетпм!..» Б1збен коштасканнан кешн, Жакып шубарьш тебшш кап, шаба женелдг Туяктары тиген жердщ топырагын аспанга жентектей лактырган ат шезде кез1м1зден гайып болды... - Орыс-казактын байларынын талай каз мойындарын кез- деспрш ем,—деш Мырзакмет Жакып б1зден карасын узгеннен 184

кеШн,— нак мундай суду, мундай ушкыр жылкыны керген емен!.. - Ж ь ж ^ ж т тш а-а-айтсайшы!..-дед1 Киналган.- Ип-ил- ппркш, на-нар ж ш т екен-ау!.. А-а-ат со-сонын ма-ма- мандайына карай кездесш тур гой. —Меню кызылдан 6ipiHuii беттесш сэйлескешм осы ж т т ,— дед! Мырзакмет,- егер кызыл деген осы болса, мынауын жатып жастык, ишп твсек боп турган сыпайы 6ipey гой!.. Бетгеген ауылымызга 6i3 жолшыбай терт-бес конып арен жетпк. Бул кезде жел терйжей бетке шыгып, кузп куннш райы суыта бастаган... Агаштардын саргайган жапырактары Tycin, бутактары арсалануга айналган. Сондай салкында жукалау кшммен тоназынкырап келе жаткан 6i3 жолшыбайгы ауылдарга жш-жш токтаймыз. Сонда эр ауылда да еститш кенес1м1з кызылдар мен актар туралы; кай ауылга барсан да актардын талап кеткенш айтып зар кагады. Ал кызылдар туралы айтары —Мырзакмегпнсезк Мен оларды бшгешмше упттеген болам... Жолда маган апам Зэренщ уй! кездесп. Ол еткен жазда кайтыс болып, жездем жанадан уйленген екен. Кдбагы суыкол уйге токырамай, 6ip гана конып, eKiHmi апам Ултуганга барсам, онын Kyfieyi елю, ж еар гапты. Шаруасы влаз, бас кетерш к а с т icTep адамы жок бул уйщц кун Kepici эте нашар екен. Бар малы eKi сиыр, 6ip ат. Оларды расходка устаса, алдагы жылдарда не кун кередН.. Астык жок, сатып алуга астык табылмайды, егер аздап табыла калса, багасы аса кымбат... Уй imiMeH ошакбасы кецесш, б!з мынадай акылга келд1к: eKi сиырдын 6ipeyiH соямыз да, етш орыс поселкелершщ 6ipeyiHe апарып сатып, астык аламыз. Ол таусылганга д е ти , мен осы уйдщ атымен EcLn бойындагы туыстарыма барам да, астык алып келем. Сол сапарымда мен аз кунге Кызылжарга да согып, болашакта аткаратын ею метпк кызметпц жайын бш п кайтам. EKi сиырдын ceMi3fleyiH сойып, кернплес поселка Макарьевкеге апарып сатканда, он пут бидай болды. Ол, эрине, кыс ортасына дейш бул уйдщ талгажау кылуына жетедк Сойган сиырдын бас-сирагы, ш ек-карны сиякты ол-пулы сорпа-суан бола турады... Апам уйшщ шермендщ азыгын б!рынгайластырганнан KeftiH, Кызылжарга журер алдында, MeHiH муган аулым - Ж а- маншубарга барып, кептен кормеген туыскандардын амандыгын 61'луге KojuiiM Kerri. Жаманшубарга барып кеп, Кызылжарга содан кейш журуге ат шьщамайды, сондыктан бул уйден б1ржола атгану кажет. 185

Мен Жаманшубарга жеткенше кун райы суытып, жапа- лактап кар жауа бастады. Жаманшубар манында орман жогы, онын «орманы* - турегелген адамнын бойынан аспайтын iui- лжтер CKeni 6i3re мэл1м. Мен барган кезде Жаманшубардын уш ауылы: Жансупр, Жарылгаз, Болат кыстауды айнала б1ткен ар шшкттн iuiiHe ыктай конган екен. Мен, эрине, ез1мнщ туган ауылым Жарылгаска, онын iiuiwie экемнщ iHici Мустафанын уйше келш тусттм. Шаруасы бул кезде де шагын болганмен, жыртык курым кигтз ytii бурынгысынан взгермегенмен, улкен eKi баласы Камза мен Габбас ержетш мал т у л т болгандыктан, азык жагынан бул уй ток екен. Мустафанын ecKi сыркаты (суйек туберкулез1мен ауыратыны 6i3re мэл1м) K33ip мендеп, б1ржола твсек тартып жатып апты. Кептен кврмей сагынгандыгы ма элде оку окып адам боп келд1 деп елегенд1п ме, меш ез аулымдаты туыскандарым да, корил ауыддагы жам-агайындарым да колдан келген сыйларын жасап, курметпен карсы алды. Бул ауылдардында Ka3ipri басты Keneci кызылдар жайы екен. взгелерден жур1с-турысы да молырак, ecTyi де квб1рек Нуртазанын угымында, кызылдар, эрине, «кубыжык». Бул жвнде MyraniM баласы Молдагазы мен eKeyiHiH niKipi eKi баска екен: газет, журнал окыган, жалпы саясаттан хабары бар ж эне ой-санага 6efliMfliairi бар Молдагазыны!! айтуынша, кызылдар халык камкоры. 0K eciH in niKipiHe сырттан карсы боп журеттн Молдагазы бетпе-бет ештене дей алмайды екен. Ал кунге конакка баргандыктан жэне Нуртазанын мшезш б1леттнд1ктен, «тулап кайда барар дейс1н» деп ойладым да, мен де онымен бетпе-бет таласка тускен жокпын, кызылдар туралы кврген-61лгешмд1 былайгы момын шаруага тана айтгым. Нуртазага сол сыпайы калпыммен аттанып кетер ме ед1м, кайтер ед1м, егер М... аталатын 6ip кыз жвн!нде eperice калмасам. М... межн бала куннен берп досым. Окушыларга белпл1, Хабибулла Fазизуллин дейтш молдадан сабакты 6ipre окьшык. Онын эке-шешесшщ алгашкы балалары еле 6epin, бул кыз ел!м саркытындай болган сон жэне «арты кутты» болып, iae ул туган сон, еке-iueiiieci еркелет1п еФрген. 0Keci Корган каласына барып, ipi купецтерд1н 6ipeyiHfle кызметш аткарып журеттн адам, сондыктан ол М... д1 калаша cenai кшншредк Мысалы, б1здщ елу уйл1 Жаманшубарда резенке Ke6ic киген, фабрикада -пплген кисык табан эм1ркан ет1к киген, устше жолак баркыттан бешпент киген 6ipiHUii кыз осы М... Молдадан окитын ул, кызы аралас отыз-кырык баланын ен зирег1 осы М... болатын. Молданын 6ip айткан сабагын ол ек1 186

айткызган емес. Окуга шабан балалардын к епш ш п М... нан уйренумен молданын дуресшен кутылатын... Хабибулла Газизуллиннын молдалыгы нашар бола тура, «Кираэтка», ягни анге шебер екенш 6i3 б1лем1з. Араб не фар­ сы тш нде еленмен жазылган ютаптардын сездерше тусш- бей окитын молда, оларды андепп айтканда тындаушыны кай- ран калдырады. Кейш бтсем , Хабибулла «Мухаммедияны» татар халкынын тамаша э нш щ 6ipi —Тафтилаумен айтады екен. Молда шаюртгершщде андепп окуын жаксы кереда.9лен Ki-гапты, acipece «Мухаммедияны» андепп окитын балалар кап, солардыц шшен М... ерекше орын алады. Онын кум1стей сын- гырлаган эдем1даусы тындаушынын кулак курышын кандырып, елгпп ж1бередь Молданын эндетт окитын 6ip кггабы Мухаммед пайгамбардын тарихын баяндайтын «Мухаммедия». Арабша, фарсыша, тур1кшесездерда араластырып еленмен жазылган бул к1тапты TyciHin окымаганмен, елендепп окуга келгенде, молда тындаушысын уйытып экетедь «Мухаммедияны» андепп окуда М... молдасынан элдекайда асып туседк Энге ayeciM бар мен де М... га косылам... Екеу1м1з «Мухаммедияны» кебжесе 6ipirin айтамыз... Сондыктан ба эдде эке-шешесЫн маган мешр1мдшпнен бе, сабактан бос уакытгарда М... уйше мен кеб1рек барам... бкес! мен шешеЫ екеу1м1здщ косылып айткан aHiMiani кызык Kepin тындайды... Балалык шакта соншалык дос болган М... нан мен он 6ip, он exi жасымда айрылып, кун Kapic жагдайымен кангырып кетпм де, 1916жылы гана кардам. Бул кезде М... окудан шыккан екен. К,аз1р ол сунгактау тапдырмаш бойлы, кызыл шырайлы, денгелектеу жузд1, ж1н1шкелеу кыр мурынды, узындау кайкы кара KipniKTi, ек1 жарып ерген бурымы мыкынына тускен, кап-пн кезш тартатын суду кыз болып калыпты, экеЫ эз1рге оны ешк1мге атастырмапты. Окушыларга мэл1м Жуныс Баймухамметов бул кезде б1здщ ауылда мугал1м екен. Жасы 22—23-те, сымбатгы денел1, суду кесюнда Жуныс М... га гашыкекен. Мен1ментанысканнан кейш жэне менщ М... мен дос екендтмда б1лгеннен кей1н, Жуныс маган сырын тугел актарды да, жолдаган алендер1не М... нын жауап кдйтармайтындыгын айтты. Ол жолдаган еленнщ 6ipeyi былайша жазылган екен: Хурмэтлу хат аязамын шзге арнап, ХойлоЫ бул дуниямын неше тармак. 187

Жазды дсп бу олспдт гайып стпс, Атрафын бул ccaiMHiH бшсен aiwan. Асылдан пайда болгаи асылзатым Ежелдсн жургган артык сети даикын К.урбыныз кекинмен бсрд| хабар, Жумыс дур муны жазган менщ атым. Шырагмм. бели айдай. шашын сумби Жопе де ск1 бели алкызыл гул. Житгл'н ciafli кушкан арманы жок, Сайраган бак iiuiww сен 6ip булбул. Хурмэтлу хат язамын асылзатка, Бул хабар шашылмасын бутан жакка Аидында калыктаган 6i3 6ip сункар, Ci3 - акку, жамальпшы салдым хатка. 0ленл1 тагы йрнеше кайталап окыганнан кейш мен унатпайтындыгымды, еленде кьплнм w Жуныска жалын жоктыгын айтгым ЖаНЫН козгаРлык жауабым” ,СгеУ » “ » ‘ УРауьша Ua„i„ б«р«„ = iS ? = s = т н | , „ ЖмКСЫ'_ * » \" “ •- ойлананын та™ да Так санан т м ш М... екеу1М]дд|к арамызга денекар бол' балалыкРб о ™ ™ ' а н У Д' “ \" ~ ° « ™ . Кур пжа боа- уйлену болса. онда K i p S & ' Р иакс™ Лпкш кЧ Гизатлу, бек зияла уа хурмотлу, Могэрки керссм ciaai кенипм шатлу.

у а лэкин каре алмасам феризатгы, XacipeT дертт б1зде боп тур катлу... Уаллаби, бул сез1мшн жалганы жок, Дерпм кдтгы, жазылар дермеж жок. Максутка epiumeceM тагдир ici, Кенодин Kepin журсе арманы жок! Хедистэ суду кызды сую сауап, Кэгбам деп етюм келеш ci3fli тауаф. Ci3 - шамшырак, мен мюкш фэруана боп, Асыгып ушбу хатка кутем жауап. Сездершщ жартысы т у а ш к а з болтанмен, бул олен хат маган унады. Сондыктан мен онаша мезгшн тауып, М... та хат- ты апарып берщм. Не екенш айтпай берген кагазды колына алып оки бастаган М.., кып-кызыл боп кетп де: «Бу немене ед1?!»- деп, катазды тастай бердк.. Жерден алтан катазды кайта усынганда: - Мунынкалай?—дед1ол екпел1 кескшмен,- мен ceHi туган бауырымдай керетш ед1М той!.. Менщодан кейшпсез1мжнб1реушдетындамай, М... em6ip жауап бермейдк узын KipniriH томен Tycipin ж !берт, адеMi кара коз1н o;iycipere томен карайды да, былай да шырайлы бет1нде каны жалындай ойнап кызаратуседк.. Ал Жуныс ше?.. Ол: «Не жауап айтады?..»—деп кыр сонымнан калмайды. К,ызды кенд1ре алмауыма коз|м жеткеннен кешн, матан ермек керек болды да, кыз болып Жуныска оз тарапымнан былайша exi ауыз олен жазып ж1берд1м: Молдеке, ci3 жолдаган алдым хатты. Хат екен ce3i майда, тин тэгп. Уэлвкин, хак pacyaiM айткан жок па Хадистэ харам зат деп махаббатгы. Ci3 журттын 6eTin тузер Кубладайсыз, Хадисп неге ендеше бурмалайсыз? Когбаны кызга тенеп, кияметге Шорманда гунаИкор боп турмагайсыз! Жуныс: «Расын ба, ей, Сэбит?.. Кдлжынын, не ойынын емес пе?.. Жылдан асауакыт, вленмен жауап кайтару тупл, дурыстап 6i3 ауыз свзбен жауап катпатан кыз былайша калай батыл бола 189

и л д и Оиынык болса. акт!.. Млн. бсксргс а р а н д а ш а '.- „ л , Mtn шынымды айтаоым. Акыры. маган иланган Жуныс V? га ОылаЯша леи елс„Ис e n n u i хаг «аады » . „аган окм ш М .жан, б ш ш колга nw i кагаз, Жазганын ФэНэмлад1м сiзлей шэИбаз. Танкитгап жазсакыз да, хат кслгендс: «вшм бе, туам б е ? .- дел турдым 6ipa3. Дарнга, туам болмай, болгай вшм! У болмас eai соида алran декам. Махаббат жок деуил жан, ш болса да, Еш уакыт досым емсс, жауым менщ. Баласы Касым патша Сейпшмвлж, ФоИэмлв бул сез1мд| жадына алып, Каншама су жуз|вдс михнат шсю1, Бадигул —Жамал ушш сафарланып. Гарапта Габдулуэли жибан кезш, «Мвжнун - Лайл!» деген ат байланып. Орнаган маИаббатсыз к ет л г с тат, Махаббат hap уакытта жанга куат. haMipe гашык ушш кандай болды, TyciHe кершумсн 6ip фэризат. Барады жазган сайын бойым ысып, Егер де cyfiicnece exi гашык, Махаббат TaHipi алды|ща гунаб болса, «Куранта» неге Kipai «сура - Юсуф!» Ендеше, мен де негып аялдайын, Екпншей шаппай капай аяндайын. УаллаБи, иланыз, болдым гашык Мен ci3re Козы Кврпсш - Баяндайын. Ci3ci3 гумыр - тамырсыз сбелектей, Ciaai гана кун кешем тежректей. CoiiMfli штифатка апмасаныз, Куйемш отынызга квбелектей. М ...га мен бул в л е к хатгы да апары п берд1м. О л уназ жауап катканмен, жобасына карауымша, ар жагы жек те керш тур- 190

маган сиякты... Эл1 кауызынан ашылып болмаган уятынын гул1 «пелен» дей коюга шьшамайтын сиякты... BipaK бул сездерд1 аяктауга 1916 жылдын дурбелеш кес1рл1к жасады да, басын коргаган Жуныс, окуды сылтау гып, кете барды. Одан кей1н Жуныспен мен 1917 жылдын кысында кездеспм. Онын айтуынша, кызбен ол менен кей1н жолыгып сейлескен, б1рак бул кезде кыздын басы байланып, екес1 оны элдек1мге атастырып койган. Артынан сурастырсам, М...га куда тускен жер маган таныс боп шыкты. Куйеуд1 де мен б1лем: зор денел1, жалпак, кара бужыр бетт1, жасы отыздардан аскан, сакал-муртын кырып журетш, момын м1незд1 жшт. Ол, эрине, М...нын тен1 емес... 1918 жылдын куз1нде, Омбыта окуга женелерд1н алдында Жаманшубарга согып, М...га сейлессем, куйеу1н1нкеск1н1н кер- мегенмен, керген журтгын айтуына карал, аса наразы екен. BipaKнаразы болгандаамал канша!.. Кдзактын кай кызы куйеуге ез1 суй1п барып жатыр!.. Бу да сонын 6ipi!.. Сондыктан бул жен1нде сейлессем, медшреген жасын кезше ipKin ап, онын айтары: «Тагдырдын жазганы осы да!.. Оган амал ненпк!..» Мундаскан екеу1м13 Ж унысты еске алдык. Ол еткен кектемде туберкулез ауруынан елген екен... - Мен оны унаткан да ед1м,- дейд1 ой-санасы бул кезде ер- жепп, болашагын болжайтын халге келген М...—Алташ 1рк1лген мен1 артынан тартындырган сыркаттыгы гана ед1. Онымен 6ipre елеем, арманым да болмас eai. MiHe, енд< ем)р бойы арманмен, жылаумен ете-пн болдым!.. М.-.нын бул кайгысына ортактасып жазтан мына 6ip елещм бозбала арасына тарап кетп: Болганмен ул да адам, кыз да адам, Кай казак деп санайды кызды балам. ¥л туса —ат устар деп, кыз - «кырык жен», Экес! куанады деп «мал алам». Bipey кеп куда туЫп бестнде, Жетюзбей бойын еркin ecipyre, «Кырык уйден кызга тыю»,—деп memeci, Жат уйдйн аттатпайды eciriH де. Он уште aecin кызды «отауга ие», Узатса, сиыр менен сауып бие, Кунд1з-тун отпен Kipin, кулмен шыгып, КетпейД! кол мен бетген кара куйе. 191

Кошлдсн кайгы бултын айыктырмай, Жасырып журттан бепн айыптыдай, Егер де кылдан тайса. кайын eneci Сабайды баска, кезге байып кылмай. Санамен саргаяды ауыр ойдан, Сыбага тию тупл ойын, тойдан, Кол сукпай ез ужнш ыдысына, Жалайды аяк-табак саркыт койган. Yc-пне таза кисе - «сондсндщ» деп, Дсмалса - «бойкуйез боп пэлдендщ» деп, Жасынан «салды балак, салак катын» Атанып, кунелтед! «апдемм» боп. Bip cepi, сопла куйеу болса теш, Не Kapi, не ем1рдш ол 6ip ке.чн Боп шыкса, мойынына масыл дагы, Сорынын болганы да табан елЕ Mine3i KyHcyinin болса шадыр, Куш-туш тепк1песе бсрмсй дамыл, в.чирден ол сиякты сорлы эйелге 03i тар, 63i суык артык кабыр. Сорлыга тез келмесе 6ip кун ажал, Корлыклен ewip cypin кайтса ажар, Атанып кермлкте «мыстан KCMnip., Журт одан жеркенсд!, Kopin тажал. Турады eMip деуге мунын Heci, KepepiH кай ауылга барсан осы. Осылай кун кешещ сорлы кыздын Дал жузден, санап турсан, токсан 6eci. Ендеше, сулумын деп мактанба, кыз! Сыланып тоты кустай бапталма, кыз! Журепн KiMfli суйсе, соныменен Ойнап-кул, сырды тугел актар да, кыз! Сек1лд1 п1скен алма ажарлы, кыз! Басына келген жастык базарды, кыз,

Армансыз серуенде де, кайгыменен Кулп ал одан api ажалды, кыз! Жастыкта жанар гулдей бола бер, кыз! Жемюн жас емцлшн ора бер, кыз! Кыз шакта кызгалдактай кызыктырып, Жазы етсе oMipinniH сола бер, кыз! Омбыга окуга атганганнан кейш, мен туган аулымнан хат алып кврген жокпын да, сондыктан М...нын да не халде екенш бшмейтшмш. Ешй, 1919 жылдын куз1нде Жаманшубарга кел1п бшсем, Молдагазымен арасында роман басталган екен, уэде- лер1 - кузге карай урланып Кызылжар кетпек екен, 6ipaK ол ойларына жете алмапты. Баласынын бул кылыгы кулатына шалынтан Нуртаза онымен араздасып: «Буныннан тыйыл, эйт- песе, енд1 кайтып карада бойынды керсетпе»,- деген KeciMai ■ сез1найтыпты, акес1н тындамауга Молдагазынын батылы жет- i nenri. Сонымен, «жабулы казан жабуымен» тунып тур екен, кыз I да, ж т т т е уайымда. Молдагазынын батыл к к е бара алмауына J 6ip себеп денсаулыгынын елс1здт екен. Жвтелу жене жудеу I тур1не Караганда, ол мендеп алган екпе туберкулез!... Жасыган Молдагазыны мен кайрап етк!рлед!м. - Патшанын немесе Колчактын уакыты болса 6ip capi,— лед!м мен,—еши Совет exiMeTi кел!п, айелге шын магына- сындагы бостандык бер1лгел! жатканда, вз1н мугал1м бола тура, суйген кызынды 6ipeyre 6epin ж1беру не деген маскара!.. - Не !стейм!з сонда?- дед1 М олдагазы.- Ауылда эл1 Совет уйымдары курылган жок. Ауылнай мен болыс —Колчак тусында сайланган байлар. Олар 6i3fliH ce3iMiafli емес, акемн!н сез!н сайлейд!... - Касымыздагы Анновкада Ревком курьшды деп естщ м,— дед!м мен... - Мен де естццм... - Ендеше, экене куш келмей жатса, сол Ревкомга барамыз да, жэрдем сураймыз. Молдагазы eKeyiMi3осыган кел!стткте, Кызылжарга журуге i даярлана бастадык, ойымыз —М...ды ала кету... KanTi кврген Нуртаза б!зден куырак боп шыкты. Б1зд!н ау- жайымызды байкаган ол, кыздын экес!не свйлесед1 де, эуелк - Егер кызьща не бола алмай, мен!н балам алып кетп бар гой, дау-шарын езщ квтерес!н, мен саган болыспаймын. Кудан думд! жер. Ол ipreHAi T ypin койып шауып а л а д ы ,- деп коркытады. 13-1015 193

Кыздын зорей кеткен момын aKeci: Не icTe дейсж сонда?- десе: Куйеу1нс хабар айт, ж!пт жинап келсж де, xecipin алып к етс ж ,- дейдк - Сонда сен бадана не бола аламысын?- десе: —Сен кызына не болсак, мен балама ие болам,—дейд1 Нуртаза,- кызды сен тырп етжзбесен, улымды мен тырп ет- к1збеймж. Ал eKeyi 6ipirin алса, оган Сабит косылса, куш бермсй Keryi мумк1н. Булардын жубын коспай, эркдйсысын жекелеп согайык... Осыган олар кел1сед1 де, куйеуге астыртын турде шапкын ж1береш. Сол хабармен, 6i3 ертен журем1з деп жатканда, пар- мар ат жеккен, кеш салт Miniен куйеу мен косшылары сау ете тусп... Тыныс тармлып калды. Анновкадагы Ревкомга баруга emKiMHiH ат б ер етж Typi жок, Нуртазадан коркады. Тунде жасырынып кетуге, кызды куйеу тез экеткел1 жатыр. Не itrrey керек? «Суга кеткен тал кармайды» дегендей, баска амал табылмаган сон, мен Нуртазанын 63ine жалынуга ойладым. Соз1мд1 «Юшкене агалап» майда бастап келе жатыр ем, твркжже тез Tycine калган ол, «токтат!..» деп акырып калды да: - HeHi айтып келесщ е зж , басымды катырып?..- дед1 •пюленш,- сен Kici боп атка конганда, мен ушж конайын деп пе ен?.. Жес1рдауы дегенд1 онай к о р т отырмысынезж?.. Куда да рулы ел. Ертен жеарешн айрылып, барымтата атганатын болса, салмак магам Tycefli, менж жылкымды алады. Айдаладагы 6ip ey ушж барымтага ушырайтын меж не кудай алыпты?.. Басымды катырма!.. Еспртпе св31нш!.. Ж ен свзге кенбейтжж кврген сон, мен коркытам ба деген оймен: - (Ошкене aFa, бурынгы заман болса 6ip cepi. Кдз1р Совет еюмеп орнап жатыр. Онын колга жедел алатын мэселесжж 6ipeyi ейел т е н д т . Осы кылыктарыныз Совет еж м етж ж кулагына шалынса, абыройсыз каласыз. вюмет бул кызгатеншк впермей коймайды,- деп ем, Нуртаза жумсарудын орнына катайып кетп. - Ой-мэй, ал кыргыза гой меж барып!..- деп eyeai даусын кекете шыгарып, жымиып OTipiK к у л т алды да, онсызда катгы даусын кетере свйлеп, удеп кетп.—Кашан меж кызыддарга апа- рып камап тастаганша, осы отырган жер1нде кез1нш желкеннен шыгарайын ба, бэлем?.. Тапырайган юшкене мурнынды жапы- рып жок кып ж1берейж бе?.. Жогал квз1мнен, жанын барда!.. 194

Нуртаза меш урмак боп умтылганда, арамызга арашашы боп алдек!мдер тусе Kerri. - Шырагым, ешн кет бул арадан!- дед1 арашашынын 6ipeyi.—Жетшске келген кексау аганды сен тузетешн деп пе ен? Bip бет алган жагынан кынырайып кайтпайтынын бишейтш бе ен? Ыза мен кек iurre дауылдай бораганмен, каз1р колдан келер кайрат жок. Гасырлар бойы ауылды туншыктыра баскан зорлык-зомбылык, елмеуге жанталаскан жырткыш андай, Молдагазы eKeyiMiaai капсыра, капы Ticrefli. Бунын сон™ тютеу екен1н Молдагазы да, мен де жаксы тусшем, 6ipaK бул сонгы жара болганмен, ауыр жара. Молдагазынын жандай гашыгы, мешн жандай досым жырткыш андардын талап жеуше тускел1 тур, оны каз1р куткарар амал жок. Б1здщауыр кайгымызды ел1ктегендей, кешеден 6epi аспанга тусш суыта жиналган кара сур калын булт мезпл туске тармаса дауылдаткан екпшмен кеигп де, кары мен жанбыры аралас iiecepfli тоге женелдк.. Нуртаза дегенше жетп. Ашуымен атына мыктап MiHreH ол несерл1 дауылдай бурканып: «Коне, карсы турып кер1ндер менщ iciMe, эуселелер1щн Kepin алайын!»—дед1де, тепел турган карлы жанбырдын iminae кызды со куш женелтпрш Ж1бердк Амалы курыган Молдагазы eKeyiMi3, epiKci3 кызды куйеу косшылар шырылдатып арбаларына зорлап MiH ri3in жатканда, коп адамнын колымыдды устаган коршауынан K03iMi3 жаутандап карадык та турдык. - Бул кылыгыныздын сазайьш тартасыз, юшкене ага,- дешм мен Нуртазага, М...ды зорлап экетушшер алыстап бара жат­ канд а,- баягыдан 6epi кыздын бакытын байлауда устага- нынызбен, енш устай алмайсыз!.. - Оны кезшде корермш!—деп Нуртаза журш кегп... Сон™ рет байлауда кеткен бакытсыз М ...та сол куш Молдагазынын атынан шыгарылган елен мынау еда: Жаркыраган аспанды Коршады кара сур булт. Баяндап сумдык дастанды, Каскырдай жел1 тур улып. Кун де батгы сол кезде Сеуле емсс, шашып кан. Kepine мрд| шезде, 0л1мге жандай асыккан. 195

Зшдсй ауыр салмакпсн Аспанлы алды тун коршап. Уйыктамак eai алып дем Кдлжыраган жср шаршап. Шумектен куйган судам боп Term ксгп несер де. Ашыды ми удай боп, К еадсст сондай кеселге Бул не дсген ауыр тун Туншыктырар, апыр-ай! Ойнайды бсйне болып жын, Суркиянын батылы-ай... Молдагазы екеу1м1з М...ды бул бугаудан азат етущ алды- мызга серткып койдык. Б1ракол серт1м1зге жете апган жоклыз. Bi3 Кызылжарга бара ук1мет орнына берген арыз Ревком кеил- rin курылган ауылда тексергпгенше, санадан саргайган М... кенпкпей кара жердщ MeflipiMci3 кушагынан мангинк жай тауыпты. Белгпрштер Ауыр кайгыга кездескен Молдагазынынденсаулыгы мулдем темендеп Kerri. Мундай халде онын жолга шыгуына взгелер тупл, ерте кетущ •плеген мен де акыл берген жокпын. Б>ракбостандыкка талпынган оньщ кенш арманды сездерш Совет OKiMeTiHiHкулагына жетюзгенше тынар емес, сондыктан оны тастап атганар-атганбасымды бшмей сандалган маган: —Аз кун шыда,—дешй Молдагазы,—мумкш тау1рленермш. Егер сорыма карай сыркатым мендеп кетсе, онда амал жок, журе 6epepciH- Бул сыркаттан аз гана ш п п , шанага MiHin журуге жарадым бар гой, бул ауылда 6ip кун де токтамаймын... Молдагазынын тэу1рленуш тосып журген осындай кун- дердщ 6ipeyinae «Тышканбайдын Акметшщ уйше Макыштын Есмагамбетз келштз» деген сез еспле калды. —Кайдан келед1 екен? —Кызылжардан. —Не жумыспен? —Советпнауылнайлары мен болыстарын сайлайды дейщ... —Мынау 6ip жаксылыкхабар гой!- деп куана елендей калды Нуртаза. 196

- О неге жаксылык?- деп сураушыларга: - Бул кызылдар байларды жек керед1 дейтш ед1 го й ,- деп жауап берд1 Нуртаза,- Есмагамбет бул манайдагы eHipi байдын 6ipi Макыштын баласы емес пе? Оны кызылдардын кызметке алуы жэне анау-мынау емес, езш щ ауылнайлары мен болыс- тарын сайлау сиякты ipi кызметке алуы, байларга бул кызылдын да Tepic карамауы гой... Ол 6i3re жаксылык емей, немене? - KiM бш сш ,- деп кудактешн б!реулер,- Есмагамбет бай- лыгынын устше енерпаз жэне орысша окыган дейтш ед1, кызылдарга сол енер1мен жап>т журмесе... Бул хабарга мен де кулагымды Typin, енпм енщ аныгын Есмагамбетпн езше барып б и т м келдь Акмет шаруасы шагындау, 6ipaK уй iuiiH, кшм-кешепн таза устайтын, ретп жершде конакасыга береген, 6iaaiH ауылдын пысыкша, сезуар, сыртта кеб1рек журенн жштшщ 6ipi болатын. Эйел! Акыкта сымбатгы, KepiKTi, таза, кырымпоз адамнын 6ipi. Ата жагынан Акмет б1зд(н Сибанга к1рме, Ty6i - Кыпшак шлнде KypaeyiT, онын imiHfle Шырдай десет1н. Есту1мше, Есмагамбет те Курлеу1т руынан, Акметпн уй1не ол бауыр керш Tycin журед1 екен. Есмагамбет туралы ecTireHiM: eKeci Макыш жасында ке- дейлеу боп, берт!нде байыган да, мал жагынан да, акша жагынан да 6ip болыс Курлеу1тпн алдына шыккан. Онын уш ейел1нен тогыз ул туып, 6epi де ержеткен, солардын 6ipi —Есмагамбет. Жасында орысша окыган Есмагамбет мейшнше етю р жене пысык боп всед1. Сол кезде жиырма беске жетпеген ол уш ейел алады. Колчак тусында ол Алашорданынауылдагы беделд1 ада- мынын6ipi боп, ауылдагыауылдык жэне болыстыксайлауларын етк1зед1. Туган eaiHin манына кызылдар жакындаган кезде, ол саяси кылмысынын i3iH жасыру амалын карастырады. Ондай амалды табады. Кызылдар аулына жакындаган кезде алдынан шыгады да, Ес1л езен1не карай ойыса кашып бара жаткан ак армиянын 6ip бел1мшес1барын хабарлап, соны устап беруге 93ipairiH б1лд1редк Кызылдар Есмагамбет’жол сштеуге алады да, кашып бара жаткан актарды Есшге камап быт-шытын шыгарады. Кызыл Армиянын бул бвл1мшесшдег1 командир Есмагамбетпн аулына керш1лес Анновка селосынан шыккан Дмитрий Ковалев деген Kici екен. Есмагамбетпн iciHe ол риза болады да, жол корсетуге Кызылжарга дешн алып кетед1. Кызылжарлан epi айрыларда, колына «жаксы кызметаткарды» деген справка бередь Осы справканы пайдаланган Есмагамбет Кызылжардын ояздык Ревкомына барады да, инструкторлык кызмет1не K ipin, ауылдык ж эне болыстык Ревкомдарды 197

сайлаушы Con гаге шыгаш. Он ь т « н е г р у ™ , болуыпгш а, бфталаи мен барына кей1н ораламыз... У нлл да Мен Есмагамбет 1здеп Акметпн уйше барган кезде жапа ба=стаганК.аРАл ЖкмаУетГауНибш0Р1наВаДлЬд'ыКнУд\"аткыешкко'кРт'апд-алнаджа абсуалтыанцгкыержлоаенка шарбакка кфсем, тымакты 6ipey жалпак агаш курекпен кап курен жур, оныц касында калаша жаксы кишген, басынла капа сенсеннен папахасы бар, оньщ мандайына кигаштай айкапя жалпактыгы уш елшей кызыл шуберек байлаган 6ipev п о Лакындаг. келсем, тымакты - Акмет, каеындаты калаша к^н- гсн керкем кеск.нд., сакал-мурты жок жас ж т г п 1ш1мнен Есмагамбетке жорыдым. Оларга казакшалап селем бершм _ pv СебИ1’ а|1'анбысь,н ’- дед| Акмет маган колын 6epin Есмагамбет Макышов деген мырза о сы ,- деш ол маган каеындаты ж ш тп нускап. - - Мырза»дейтт заман егкен.-дед, Есмагамбетсыпсындай шапшан соилеп,- ол байлар устем бон турган кездщ сез! Бул заманнан сез1 - «жолдас». v - Манаты маган айткан СебитМукановдеген ж ттосы ма’- дед| ол Акметке. - Осы бала,- дед| Акмет. ~ КаЙДагЬ' бала?_ дед' Есмагамбет маган жымия карап,- колакпандаи Ж1пт емес пе? и’ ^ - Ие, саумысын, жолдас Муканов?- деп ол менщ колымды - Ал енш уйге Kipin сейлесейш,- дед! Акмет курепн уйген кардын уетже шаншып,- шай да даяр болтан болар... Шаи успнде кенесш керсем, Есмагамбет жолшыбайты ел- дердщ бэрпще Ревкомдарды уйымдастырып та улгерген екен сонда тагаиындагандары юм десем: Андатул болысынын Ревком председателейугман Кабылов, Ырсай болысынын председател1 п ь н е.\" МеН S VparaM0B’ Еменалы болысынын председател1 Шаимолда Каракозов, Смайыл болысынын председател1 Бек Жукенов, Преснов болысынын председател! Сейтак Кекенов, 1аузар болысынын председател! Б1р1мжан Сепин!.. Булардын мен бфазын кергем, кормегендерш еспгем,- 6epi де атакты баилардьщ балалары жене ата-бабаларьшан 6epi болыс бон келе жаткандар... Сондыктан олардын Совет Ревкомынада председатель болуына мен iarrert карсы болам да, Есмагамбетке езфше сыр бщщрмей, KyaiKTi ойымды аныктай тусуге б1рнеше сураулар берем: - Таты да неше болыстын Ревком председателе тагайын- дайсыз?- деймш мен.

- Мен Петропавлдын ояздык Ревкомынан шыгып отыр- мын гой ,- дейд! Есмагамбет,- бул оязга карайтын алдымда тагы да торт болыс бар: Канжыгалы, Каратал, Пресногорьков, Анастасьев. - Онда юмдерш тагайындайсыз? Мен1н бул сурауыма саксына калган кескшмен: - Халык KiMfli унатса, соны тагайындаймын да,—дейд1 Есмагамбет. - Сонда,- деймш мен аздап кекепнюреген дауыспен,- сайлап улгерген Ревком председательдерш халык у напы ма? Есмагамбет улкендеу OTKip кара кезж маган KyaiMcipeTe 6ip карап кояды да: - Сен ж т т , MeHi тексеруден саумысы н?— дейд1 калжындаган боп. ’ —Аныгын бшпм келгеж де... - «Ревком»деген сезд1 TyciHeMiciH езщ?—дейш Есмагамбет I кесюжндеп кулюш жинанкырап. - «Революциялык Комитет» деген сез гой деймш... - Рас. Онын менше TyciHeMiciH? ] — Революциялык icTepai журпзетш комитет болар деп |* ойлаймын. - Революциянын 03i не? I —Патшаны, соны жактайындарды жэне байларды кулатып, 1 кедейлер мен жумысшыларга бостандык берудщ жолы гой < деймш... Конагын сыйлай ма элде оны тонн кайыруга болмайтын t бедел каре ме, Акмет манадан мен1н Есмагамбетке сураулар I бергежмд1унатпай отырган KecKiH карсеткен, сол ойын ол егцй • гана 6inaipin: - Сабит, саз емес сездщ кереп н е ,- дейда кежген дауыс- пен,- одан да жай ойнап-кулш отырмаймысын домбыра тартып, елен айтып? Таста ол сезд1! Ha3ipaiH домбырасын алдырайын, мына Есмагамбет мырзага 6ipa3 елен айтып кызмет кыл!.. - Бул ж т т елендш м е?- дешй Есмагамбет. - Агып тур,-дейд1 Акмет,- 6ipTyrLn, eKi тунге бой бермейд1 елень Киссаларынды жатка айтканда, туп жок! А рык,- дейд1 Акмет эйелш е,- екелил Ha3ipaiH домбырасын. Есмагамбетпен кенесе 6epeMi3. Шайын жинап, домбырага кеткен Акыкка epin, колына домбырасын устап Ha3ip келедь Teri, ол Есмагамбетпен менен бурын Kapicin сэлемдескен болу керек, оган ештене деместен, маган домбыраны усынады да: - Даусынды сагынып калдык, «Камбар батыр» ма, «Алпамыс» п а ,- 6ipeyiH 6ipa3 агыт!- дейдг 199