С. Мұқанов. т2

дамаларга Караганда, биыл 6ipinuii ретауылдыкжэнеболыстык исполкомдар байлардан тугел тазаланып, бар жерде енбекин кетиинк калаган адамдар сайланыпты. С ейтщ , ауыл байлары к азак тарихында 6ipiHiui рет еюмшшктен кол узш, оларга 6ipiHuii рет катгы соккы бермий. С океш пн cyfteyi Бю родан кешн мен губкомнынсекретарымен Орынбордын Рабф агы на окуга кету1м туралы сойлест1м. Од менщ соз!мд1 ыкыпаспен тындап алды да: - Дурыс шеш'м жасагансын,- Д&Шмаган,- 1стеж1рибесше 6ipa3 араласып, тап тартысынын казанына 6ipa3 кайнадын. Жаппы бипмщ, онын iiuitute саяси бш м щ аз екеш рас. Эдебиет шыгармасынын icTepiHe де араласып ж уран. К енш не алма, ол жагынан TinTi шала сауаттысын. Енш окыганын жен. Окуды Рабфакпен гана аяктап коймай, epi карай барганын жен. Секретарьмен келюкеннен кешн, кезектеп бюрода Meiiinмесе- лем каралды да, Рабфакка ж1бершу1м туралы бюро каулы алды. Мен Орынборга келсем, онын ен улкен Kenieci «Совет- скаяда» туратын Рабфак ушнш алды окуга тусу максатымен келген жастардан ын-жын екен. вткен кыс барып шыкканда, Рабфакта казактар азгантай e/xi, танитын 6ipey;teH сураганымда, мынга жакын студенток он шакты-ак процент! казак деген ед!, енш кврсем, биыл окуга тусуге келген жастардын тен жарасы казак. Рабфактын деканы Шейнессон дейтш жеб1рей екен. Онын приемына Kipyre уш-терт кун уакыт orri, ейткеш жан кеп, кезекке жазылып, куту керек, Kipin-шыккандардын айтуынша, Шейнессоннын e3ipri Minaeri —окуга тусем деп келгеидердiн докуменггерiн ттркеуге жене экзаменге TycyiHe руксат беру, экзамен устаган кезде жатакхана жене тепн тамак беру. EHni б!реулердщ айтуынша, Шейнессон кейб1р адамнын арызына колды ун-туназ коя салады да, ешн б1реулермсн KCHecin, к е н ш толмаган б!реулерд1 ттркелуге ж1бермей кояды. - Меселен, ю мдерф?- десен: - Эрине, окуы аздардыда!—деп жауап береф кенескен адам. - Сонда кай оку? Орысша tui бшуше карай ма? Жалпы бш мш е карай ма? - Екеуше де карайды... Бул сурау, жауаптардан Meiiin журепм дурсшдей туседк сонда корыкканым езге емес, орыс т ш н щ экзамен!. 450

Кабылдаган Шейнессонга мен документгер1мд! усындым, онда колдан жазган арызым (олай жазу м ж детп турде), губкомнын каулысынан кеплрме жене губком берген enaipicriK мшездеме бар. Арызды мен орысша жаксы бшетш 6ipeyre жаздырып, соган ез колыммен сыгалай отырып кеилргем, почерюм б1ркелюTeyip болатын, сондыктан ол eui6ip кудгк тугызбауы THicTi едг Шейнессон оны сыдырта 6ip окып шыкты да, KecKiHiMe карап ап, сонда кудйспц жазуы тургандай: - б зщ жаздын ба муны?- деп сурады. «0з1м» деугеар шыдамайды, «6ipeyге жаздырып ед1м»деудщ аргында кеп шатакболуы мумкш. Соны ойлаган менщ журепм тулай гап, толкыган дауыспен «ез1м!»деп ем, жан толкынымды сезш, уялтпайын дегендей, Шейнессон жымиды да концы. Ол губкомнын кыскаша жазылган каулысына кезш жупртт отп де, машинкамен уш кагазга басылган мшездемеш сабырмен тугел окып шыгып: - Бул жаксы!- деде Оган iuiiM жылып Kerri. - Кайда окуын жене кай мелшерде окуын туралы справка кайда?—дед1 Шейнессон. - Ол жок,—дед1м мен. - Неге? Мен кайда окуым туралы кыскаша айтып шыктым. —Рабфакка тусу уипн бул оку тым аз,—дед1 Шейнессон,— Буган тусу упин, ен кемшде, алты кластык бш м керек. Сенде ондай оку жок. Жене сезщнен KepiHin тур,—орыс тш н тым шалагай бшесщ. Мен айыбын мойнына алган кылмыстыдай ундемед1м. Шейнессон маган сузше карап аз отырды да: - Арына карап шынынды айтшы,—дед1 «р» epniii «г» гып сейлейпн тшмен, - экзамен устай аласьщ ба? - Тырысам! - Маселен, орыс тшнен? - Оган да тырысам! - дед!м мен, толкыган ce3iMiMai кушпен арен бегеп. - Бул непзп меселе,- дед1 Шейнессон,- окудын 6api орыс тзлшде журедг Орыс тш н шалагай бшеен, окуды алып бару киын болады. Осы жагын ойлан,- Мумкш,-дед1 ол аз к ш р т , маган тагы да сузите карап ап,—тагы 6ip кыс шьща, орыс тшнен 6ipa3 даярланарсын да, рабфакка келер жылы Tycepcin? - Меш биылгы жылдын экзаменше ж!беру1жзд1 етшем!.. - Ха-ра-шо-о!- дед! де, Шейнессон арызга бурыштама салып, документгер1мд1 -пркетуге Ж1бердг Ол арада жатакханага катынас кагаз алдым. 451

Ж атакхана каланыц шыгыс жак шетшде, бурын епархиальное училище аталатынщншк школанын жатакханасы болган улкен кызыл Kipniui уйде екен. Бурынгы окушылардын 6api жазгы демалыстан ел1 оралмапты. Кдз!рп туратындар юлен биыл гана окуга келгендер. Танысып керсек, орыстардан да, казактардан да мен сиякты окуы аздар да, б1зден окуы элдекайпа зорлар да бар. Мысалы, кейш агроном боп шыккан Кадыр Досжанов Торгайдагы гимназияны аяктауга жакындаган бшммен кел1тт, мешмен елдес Саруар Ташанов eKi класты (алты жылдык) училищеш, костанайлык Хак1м ИманбаевТроицкщеп реальное училищеш аяктап келшть Ондайлар казактардан да, орыстардан да толып жатыр. Eiiai 6ipeyaep татарша ортага жакын бш м ап келген, мосе- лен: YMiT Балкашов, Баязит Баширов, Таласпай Нурпешсов, татардан Мухаммедзянова, Камалетдинов, Яманкулов... Мен катарлы бастауыш мектептщ келем1нде гана бшм1 барлар да б1рталай. Мысалы, Анатолий Шашков. Орысша ею- ак класты 6uiiMi бар бул сака ж ш т азамат согысына катысып, Буденныйдын атты оскержде болганда ерлш icTepi упйн эскерлйс «Кызыл Ту» орденш алган. Есту1м1зше, рабфакка биыл тусуиплердщ iiuiHne де, бурынгы окушыларынын iuiinae де будан баска орденш Kici жок. Bip болмеде жаткан онын оку молшерше карасам, 93i орыс бола тура, орыс грамматикасын шалагай бшетш менен де жаман жазады. Грамматика тупл, орфографиянын 03iH де ол дурыс жазбайды, мысалы, орыстын «передать» деген CG3iH «пиридят» кып яйбередь «Ц» мен «щ» opni ол ушш жок. 03iHiH коп колданатын co3i «в конце концов»-ты ол «контсе констов» кып, суй!п iuieriH сорпасы «борщ» пен «щцщ», «борышши», «шши» кып, унем1 бузып жазады. Жалгыз ттлге гана емес, езге сабакка да ол шоркак екен. Согыста сиггегенш ж1бермейтш шапкыш, кездегенж ж!бер- мейтш мерген атанган ол жуздщ бержагындагы есептщ езш де киналып арен шыгарады. Оган acipece кенбейтш есеп кебейту. Мысалы, «бес жерде бес - жиырма бес» деген сиякта кебейтущ ол елее де жаттай алмайды. - Осы бйшЛцмен рабфакка калай тусесщ?- деген Kicire жумысшы семьядан шыккан ол: - Жумысшылардын факультет! емес пе бул!—деп жауап бередц—MeHi алмаганда, шмд! алады? - Егер экзамен устай алмасан ше? - Bapi6ip алады. 452

- Алмаса ше? - EpiKci3 алдырады. - KiM? - Семен Михайлович. - Буденный? - И э ,- дейт Шашков тэкаббарсыган дауыспен,- менщ жан аяспас досым ол. Хат жазып турады маган. Егер оган хат жазсам, рабфак тупл, Орынборынды тенкерт тушреда!.. Жумысшыны, кедей мен батракты аладыдегенге, станоктан, шахтадан, сокадан шыгып, тук даярлыксыз келген сауатсыздар да бар. Солардын 6ipi —6i3 бшетш 0м1ржан Наурызбаев. взге сауат тупл, ол элшпедеп эрштердщ не казакшасын, не орыс- шасын тугел б1лмейш, бшген apimepiHiH03iH кикы-шойкы гып, танымаетай турде жазады... Даярлыгы молдар экзамена! елец кылмай, уакытгарын кинога, театрFa, бакшага, Орал езенше, онынтогайына барумен, кала кыдырумен етмзедь Даярлыгы аздар тамак пен уйкыдан баска уакытга кагаз бен т а п к а ущлуде болады, солардын 6ipi MeHMiH. Даярлыгы жоктар тэуекелге сенумен бос журедг Кддимше коп окыган, жадитше аз окыган, орысшага шоркак адамнын 6ipeyi Баязит Баширов. Кейш медицина институтын 6iTipin, аса шебер хирург атанган. Улы Отан согысында казага ушыраган бул жолдас рабфакка тусер алдында елердей дшинл. Елден 6i3 Орынборга онымен 6ipre атгангамыз. Сонда ол поезд уетшде кунделж бес уакыт намаздын 6ipeyiH де каза кылмай окып келген. Б1здщ мшгеншиз жалпьшык вагон да. Жене пассажирдын кеппшпп окуга келе жаткан жастар. Олар Баязитп мазактап, намазына бегет жасай берген сон, ол жогаргы полкага шыгып кетп де, сондагы багаждардьщ арасында жасы- рыньш окитын болды. Kepin калган 6ipeyaep оны саждага жыгы- лып жаткан жержен жулып алса, ол полкасына шыгып кайта окиды. Рабфакта да Баширов сол эдетж тастаган жок. Жатакханада жастар мазакгай берген сон, ол намазын ажоранын 1ш1небарып окып журдк Соншалык д1нш1л адам Рабфакта 6ip жыл окып, медицина техникумына кешп де, оны 6i-ripreHae барып турган атеист болып шыкты. Эркайсымыз хал-кадарымызша даярланып жургенде экзамен де болып калды. Есептен мен енбепммен 0тт1м. Ол экзамен терт амалдын келем1нде алынады екен. Экзамен апатын Казицын аса катан деп ееггкем. Сол кезде жасы отызды орталаган, сакал-муртын кырынатын, 6yKiurrey журетпн, кезше келем1 улкен, шынысы 30-1015 453

калын пенсне киетш бул адам алдына барган меню селем1мд1 де алмастан, элдене киын задачаны диктовать ете женелдь Ол epHi суйрендеп жылдам сейлейш екен. EcryiMiue, 6ip айткан задачасын ол кайталамайды, утып улпре алмасан, uieiuin бере алмасан, «жаманды» кояды да шытарып ж1береш. Ол маган уш задача бердь YiueyiH де мен тактага итшЫз шытарып берд!м. Орысшага шалагайлыгымды 6iuai ме, ауызша туанхируш тшеген жок. Неге екенш бишешм, мен есептщ 6epiH шыгарып болганда, ол eiu6ip себепаз, уртын жиыра кулю ж1берд1 де, кенеттусш суыта койып, экзамен кагазына «уд» деп жазды да кол койды. Артынан бшсем, ce6enci3 кулю, ce6enci3 тыйыла калу онын дагдысы екен. Саяси сабактан Кострицкий дейтш картан, партияда жок адам алады екен. EcryiMiue, онын сураулары тап тартысынын тензрепнде болады. Мен ез1мд| ол жагынан санлаусызбын деп ойлаймын. Маселен, ecKi Римдагы патриций мен плебейпердщ арасындагы тартысты, Англияда болтан шартиспк козгалысты, Париж коммунасын, 1905, 1917 жылдардагы революцияны сураса, мен болтан жылдары, кундер1мен жэне неп зп максатгарымен шамалы турде айтып бере алам. Бурын да б1леттн бул сабактарды экзаменте даярланган кундер1 мен алденеше рет кдйталап, пысыктап апдым. Соныма карай, Кострицкий мен!н ойымнан шыкпай, алдына барган маган 6ip де сурау берген жок. Сэлемдест отырганнан кей1н: —О зге губкомнын жазган м1нездемес1н окьшым,—деш ол.— Тап тартысын аз1ц1з колдан епозгеназ. Енш сонынтеориясын 6i- лу керек. Мен с!здж экзаменшккагазынызтасураусыз-ак кол коям. Мен «сурасаныз да бшем» деп мактанайын деп ем. —Эл1 мактануга ерте,—дед1 К острицкий,- окып, марксист болып ап мактану керек. Сен одан эл1 тук те б1лмейс1н. Орыс тш нен экзамен алган Безин дейпн карт Kici маган Че- ховтын «Каштанка» атты енпмеЫн окьггып, содан не тусш- ген!мд1 сурады. Сездер1н тугел укпаганмен, жалпы жобасын TyciHaiM. Сейте тура, орысшылап айтуга т1л1м жетпей, «как сказалды?» кайта-кайта айттырып, Безишп эуреге салдым. —Орыс Т1л1н нашар б1лед1екенс1н,- дед1 Безин 6ipa3внпме- лескеннен кей1н,- мундагы сабактардын 6epi орыс Tiainae журед1, оны игеру саган киын болады... Безинн1н ойы кабылдамауга кеткен1н байкаганнан кей1н, мен шала-шарпы -пл1ммен осы окуга келудеп максатым не екенш б1лд1рд1м. Bip дэлел1м жазушы болуга ынтамнын барлыгы, 6ipaK 6iaiMiMHiH жетпейпншп ед1. Сонгы сездерге Безин уйр1ле калды. 454

- Баспасезде жарияланган ештенен бар ма?—деп сурады ол. Мен оган осы жылдын квктем1нде «Енбегаш казак» газепиде «Тусшде» атты фельетоным басылганын айттым. - Оленш?- деп сурады ол. - 0лендер1м колжазба куйшде гана,- дед1м мен. - Маган солардын б1рнешеуш сезбе-свз болса да аударып вкел!- дед1 ол. Менщ oTiHiuiiMfli рабфактын тертшпл семестр1нде окып журген казак ж ттт орынаады да, бшген тшммен уш елешмл аударып бердп «Квншм», «Жалшынын зары», «Бостандык». Безинге бул елендер унады да, экзамендж кагазыма ол да кол койды. Бул экзамендер Шейнессонды канагатгандырмады. Мешн оны кешируге тырысуым боска аурелену болды. Онын тужырымды свзк «Бул калпынызда cisui кабылдауга болмайды». Бул сезд1 есптенге дешн мен «жврдемдеседйау» деп умп-- тенетш адамдардын ешкайсысына жолыккан жок едим. Enai амал жок жолыгуга тура келдь BipiHuii сейлескен адамым Абдолла Асылбеков. Ол ойындагысын тура айтатын адам еда. Мен1н шагым се ть 'и тындап алганнан кейш: - ©KiHiuj-ri болган екен,- дед1 о л ,- 6ipaK бул жайда обком тарапынан саган тиер жэрдем жок. Советик жене оку орын- дарынын iuiKi жумысына обком араласпайды. - Сонда мен кайтем?- деген сурауга аз уакыт ойланып калгандай болган Абдолланын кайтарган жауабы: - Советок орындардын жэрдем 6epyi мумюн. - Сонда? - Мысалы, Сэкенге жолыгып кор. Казак республикасынын сол жылдын кузшде еткен III съез1нде Сэкен Сейфулинн1н Халык Комиссарлары Советшш Председателi болып сайланганын мен Орынборга барган кезде еспгем. Квруге квптен кумартып жургем, бул адамга окуга тус- кеннен кей1н жолгаспак болып журген жоклын ба, енш амалсыз баруга тура келай Окуга тусе алмай кайту маган влгенмен 6iрдей. С э к е н т н езш е жолыкпаганмен, турган уйш сыртынан кергем: сыртын тактаймен вшекейлеп, кок бояумен бояган, TOHiperi орамнын 6ip бурышын тугел алатын тактай шарбакпен кен коршалган, какпасы жене терезе какпалары оюланып, эр Typai сырмен свнделген улкен агаш уй. Какпасынын мандайына жазылган aapeci - «Деевская, 5». Осы уйге туе ayaкелш, eciriH Karyfa ынгайсызданган турмен, кошеде ерсш-карсылы журген шагымда, колденен кешенщ 455

6ipeyiHeH солкылдак фаэтонга дара жеплген акбоз аргымак кылан ете калды да, 6epi карай бурылды. Атгын журю ектндк Онын божысын cipecripe тарткан 6ipey фаэтоннын алдында отыр, iuiiafle жалгыз-ак адам, мен кешеде жай журген адам сияктанып, сылбар аянмен алыстан кез TiKTiM. Екшндеген аргымак какпа алдына таянганда, силам бшк, бауыры тыртынкы, кыскалау келте куйрыкты, суйыктау жалды акбоз кулактарын кайшыландыра, танауларын делайте тыныс тартып тура калды. Фаэтон iuiinae отырган адам жерге тусть «9yeai Kopin алайын» деген оймен, тускен адамга жакындан- кырадым. Онын «ортадан жогарылау» дел шамалаган бойы тш- TiKекен. Басы KOTepiHKi. Keyaeci шалкак. Кез1ме алгаш шалын- ганы —аса кою, киягы узын кара сур мурт. Кесюн1не 6e;iipeiiin карауга уялдым да, жанапайлап iarepi OTin кетпм. Ол меш елемегендей, караган жок. Кескш-кейшнен еамде калганы — кездк мурынды, сургылттау ещц, суду Kici сиякгы. Ол кезде сэнденш кишу салты жок. Ал мына KiciHiHуспнде одеMi TirinreH драп пальто, сол драптан ж иепн бурыштандыра -пккен кепка... Сэкен осы боламагай да... Мен жанап еткен калыппен алдагы бурышка жет1п, кей1н оралсам, суду адам уйдщ сырткы еФпнен Kipin барады екен. Вожак манаты орнынан фаэтон imiHe отырып, елендеген атын шерте аяндатып, 6epi карал бурылып келед1 екен. Жакындаганда коз токтатып карасам, шагындау ашан денел1, саргылт онд1, жасамыстау 6 ipey. Орыс я татар екенш айыра алмасам да, жакындап келгенде мусылманша солем берд1м. - Уагалайкум ассалам!—дедд ол татар акценпмен, атынын басын тартып. - Жанагы Kici KiM?—деп сурадым мен. - К,айдагы «жанагы?» - Анау уйге юрген. - Шуни бшмиаз ма ни? - Жок. - 0й , акымак! Сакин Сейфуллин иш!.. - Э-э... 03ini3? - Кучер. Нигматулла Бикмаев. Ол атынын божысын какгы да, ж у р т кегп. TycKi тамактын кез1 болганды ктан, Сокенн1н уй1не ас уст1нде баруга ынгайсыздандым да, мен де жешме KerriM. Кешке Абдоллага жолыгып, Сэкенн)н MiHe3i жайлы сурадым. - Eip керм еге,- дед! Абдолла,- ол мейлшше такаббар Kici сиякты. Унатпайтын адамына солай екен! де рас. Ал унататын адамына одан юш1пешл Kici жок. Ертенертемен KenceciHe барып жолык. 456

Ол кездеп КирЦИК пен Совнарком 6ip уйде мекендейтш, жыл басында партиялык eKiHmi конференцияга келгенде коргем. Б1лемж дейтж адамдардын айтуынша, бул уй революциядан бурынгы жылдарда Орынбор генерал- губернаторынын KeHceci болган. Уй каланын кунгей жак шет1нде, Жайык езеш не жакын жерде. Одан api 6ip кезде тешрепн Kipnim ауламен бшк, кен e rin коршаган камал болган. Кешнп жылдарда ол бузылып, 6ipep бшк icTiK тебе мунаралары калган. Аумагы мол, уш этажды уйдщ архитектурасы ете керкем. Жайыкка карайтын салтанатты «парадный»eciri эр тусп бужырмак шынылармен эшекейленген. Конференция тусында мен бул уйдщ йшне Kipin те шыккам. КирЦИК-TiH Председател1 мен секретарьларынын, Совнар- комнын Председател1 мен орынбасарларынын кабинеттер! жогаргы этажда, бел1мдердщ бастыктары орта этажда, техникалык кызметкерлер теменл этажда екен. Exi Председа- тельдщдетерезелер1 Жайыкка карайды, exi кабинет ортасында улкен бвлме: онында КирЦИК П ред седателей кабинет!, солында Совнаркомньщ. Олардын жеке жердемнйлер! орталык бвлмелерде отырады. Ол кездщ эдеттнде уюмет уйше немесе уймет бастыгына пропускамен xipy салты жок, «паспорт» аталатын документ ол кезде жок. Партиялык, комсомолдык, кэсшодактык билетщ болса да Kipe 6epeciH. Мен де сейтш КирЦИК-тщ Председател! Сешткали Мендешевтщ кабинет!не eciriHin алдында отырган жэрдемш!ге -пл катпастан Kipin кеткем. Ашан, орта бойлы, коныр енш, бужыр кесюшн, улкендеу томпак кезхй, бет суйеп батынкылау келген Сейтекан MeHi отырган орнынан турегеп карсы алып колдаскан. Конференцияда мен бул жолгасудан бурын сейлегем, Сейтекан MeHi сонда абайлап калган екен. Ол мешмен фамилиямды этап амандаскан да, карсыма-карсы отырып, вз жайымды, елдщ жайын егжей-тегжейше дешн сураган. Bipa3 уакыт осылай энпмелескеннен кейш, мен ол KiciHiH юшшейшцлйше, елге камкорлыгына катгы риза болып шыккам. Куз осы Орынборда окуга келетш ойымды айтканда: «Кел,орналастырамыз»,- деген Сейтекан. Сол жолы Совнарком Председател1 Мурзагалиев Капидын кабинепне KipMeK бол- ганымда, жардемнп алдымды орап: «Эуел! сурап шыгайын»,— деген де, кабинетке Kipin шыкканнан кешн: «Колы тимейш»,— деген, кимелеу1мнен еш нарсе шыклаган. Енд1, Орынборга куз келш, окуга тусе алмау каушне кшпккеннен кейш, Сейтекана жолыксам да болатын ещ, ол xici олдекайда жолаушылап кеткен екен, Сэкенге жолыкпак болу 457

ce6e6iM сондыктан. Онын кабине-пне KipyiMe бегет болган жок. Жэрдемипнщ рухсатымен (мм екеш еЫмде жок) еменнен эшекейлешп жасалган бшк, ауыр eciicri ашып Kipin барсам, кен, салтанатты белменщ ортасына койылган денгелек столдын тешрепнде Сакеннен баска уш-терт Kici отыр. Олар алдене кызык HapceHi айтып отырган болу керек, 6apiHiH де кесюшнде кули. EciicreH Kipe сэлем 6epin шлген маган 6api б1рдей жалт карады. Олар европаша кшнген. Сакеннен баскаларынын устшде френч аталатын жагасы жабык камзол, «галифе» аталатын бултык сан шалбар, аяктарында ен к (ол кездеп жауапты кызметкерлерде солай кшну модасы болган). Сакенде гана ашык жагалы костюм, галстук байлаган жылтыр ак жагалы кейлек (ол кезде олай кишу кенсе кызметкерлершщ жузден токсан тогызында жок едет). Жакын жерден айкын карсем: кейш кайырган шашы толкынды кара буйра екен, meKeci толык, мандайы кен, кеше малшерден артык конкак сияктанган мурны бугтн кырланган, мелшерл1, адеMi калыпта, кешеп кадык, узын мурты бупн коюлана, узара тускен сиякты. Жалпы бейнеа еркек жынысынын ен сулуы... —Ие, бала?- дед1Сэкен улкен кара кезш маган кысынкырай карап. Жуан дауысты адам екен. — С!зде жумысым бар e a i,- дед1м мен калтыранкыраган дауыспен. — BepipeK Keain айт!—дед1 Сэкен. Тым таянбай жакындап, мэн-жайымды жылдамдата айтуга Kipicin ем: —Т окта,- деп к ш р гп д е ,- каз1р асыгыс жумысым бар еш, сен кешке пэтер1ме к е л ,- дед1. П э-repiHiH кайда екен1н айткан жок, мен сураган жокпын. «Туею асын iurri-ау» деген кезде барсам, eciri жабык екен. Коны- рауын кагып ем, элдеюм ашты да жен сурады. Жайымды айткан мен1 ол адам кунпрттеу коридор аркылы кен белмеге алып Kipce, стол тешрепнде жешл жупыны ки1мф Сакен отыр, колында казаны домбыра, касында Абдолпа Асылбеков, тагы 6ipeyaep. Teri, мен1н елен жазатынымды Абдолла айткан гой дейм1н (бул белмедеплерден ондай анерге эуееппмш одан баска бшепн адам жок сиякты), селем 6epin колдасканнан кейш, Сэкен маган: —0 лен жазамысын сен?—дедь —Ептеп,—дед1м мен кымсынган бейнеде. —Жазгандары б1рталай. Маган унайды. BipaK мен сыншы да, акын да Kici емесшн, сен сынап бер,—дед1 Абдолла Сэкенге. —Кайда ол елендерщ?- дед! Сэкен. 458

— Bipa3bi калтамда. - Кэне, отыр да окы !- дед1 Сэкен маган орын нускап. Стол манындагы москалдау 6ipey Сэкенге: —К,ысып кеттщ гой баланы, табан ауызында окы деп,— деген едь - Окысын,- дед1 С ак ен,- аяк алысын керешк. взгесш содан кейш кенесе жатармыз. Мен «Кеншме» аталатын 1917 жылы жазылган алгашкы олещмд1 окып ем. —Т ага !- дед1 Свкен. —«Бостандык»деген 1919 жылдын куз1нде жазылган вленд1 окып ем. - Т а г а !- дед1 С акен.- Б1рнешеу1н окып шык. Мен он шакты влен окып берд1м. — Буг1нге осы да жетед1,—дед1 Сакен.—Ертен ертемен кенседеп кабинет1ме кел! Bipeynep: «0лендер1 калай екен?»—деп ед1: - Бул арада кереп канша оны н?- дед1 Сакен.—©ленге 6ip KiciHiH багасы жетпейд1. Оган кептщ багасы керек. - Квпш1л1к багалау уш1н, жарыкка шыгуы керек кой еленшц, ягни газет, журналда басылуы керек к о й ,- дед16ipey. - Басылса, Heci бар?—дед1 С акен,- Басылады. - 1ш1нбшсш, бала,- дед16ipey маган кез1н кысып койып,- влендер1н басылады дей бер енщ. «Енбекил казак» газет1н1н редакторы да осы Сэкен. IiuiM жылып кетп. Буган дешн, аткен кектемде, «Енбекнп казак» бетзнде «Тус1мде» деген атпен жазылган энпмем гана жарияланган. niKipiH айтпаганмен, Сэкенн1н тындау турше Караганда, окып берген влендер1м унаган сиякты. Ендеше, Сэкен мен1н бшм алуга гана емес, шыгармаларымнын баспасвз бетш керу1не де жол ашатын сиякты... Ертещне Свкенн1н Совнаркомдагы кабинетше барсам, eciriHiH алдында рабфак менгеруила Шейнессон отыр екен. «Мен жайында шакырган болар»,- деп, оган да iiiiiM жылып кетг1. Кабинетген шыккан жэрдемш1: —К1р1н1здер!—дед1 Шейнессон екеу1м1зге. KipceK, Сэкен ек1 колын айкастырып, элдене ойга кет- кендей, кездер1н балмешн потолопне Tire, сылбыр адыммен жур екен. Tepic жак кабыргага бетгеген ол 61зд1кермегендей я еле- мегендей, нетоктамады, не карамады. Кабыргага такала бурыл- ды да, тура 6i3re карай журю, Шейнессонга амандык-саулыксыз кадала карап: —Мына ж1пп1 танимысын?—дед1. 459

- Ие, бш ем,- дед1 Шейнессон Свкенге 6ip, маган 6ip карап. - Юм бул? - Рабфакка окуга тусем деп келген ж т т . Фамилиясын умытгым. - Алдындар ма? - Рабфакка жарамайды. - Неге? - Орыс тш н бишейдь - Сен бкпесщ бе орыс тш н? - Бшемш деп ойлайм ы н,- дед1 Шейнессон, сурауга тусшбеген бейнемен. - Кайда окыдын сен орыс тш н? - Ол узак энпме, Свкен Сейфуллаевич... - Ендеше, мен саган энпм енщ кыскасын айтайын, аты Сэбйт бул ж т тгщ , фамилиясы Муканов. Сен он жетт жасында гимназия 6iTipceH, бул он ж еп жасында казакгын е л т б и т таныган, ecTHciH бе? - Ecrin турмын. - Совет OKiMeTi курылмаса, оны да танымайтын ж т т . Батрак. Угамысын? - Угам. - Азамат согысынын солдаты. Коммунист. Акын. Енбеюш тап акыны, TyciHiKTi ме? - TyciHiKTi. - Ендеше, муны окытпаганда, юмф окытамыз? Шейнессон ундемей калды. - Сезд1 к о й ,- дед1 Секен буйырган дауыспен.- Окуга кабылда. Осы оку жылынын аягына дешн орыс тшндеп окуды журпзш кетуже мен-ак кегал болайын. - Сол кетлдтщ ЗД ! актауга уэде берем,- дед1м мен. - TyciHiKTi гой?- дед! Сакен шегелеп. - TyciHiKTi. - Орындайсын гой. - 0KiMeT бастыгы айткан сезд1 орындамауга куш кайда?- дед1 Шейнессон томсарып. - Мэселе куште емес, адамгершшкте, казактан да Совет aKiMeTiHe пайдалы адамдар даярлауда. Ocipece едебиетоиш, казакта ондай едебиетшшер a3ipre жоктын касы. Угындыныз гой, жолдас Шейнессон?—дед! Сэкен катан дауысты eHai гана жумсартып, суык TyciH енш гана жылытып. - Угындым. Шейнессон Meni рабфак кенсесше ертш экелд! де, окуга т1лену!ме байланысты iciMfli таптырып ап: «Сен e n ai студентсщ»,—дед! маган. 460

Окуда Окудын алгашкы 6ipep айында-ак мен рабфак студенттер1мен тугел танысып болдым. Оран 6ip себеп окуга тускен айдын басында рабфактын партиялык ячейкасынын сайлауы болып, менщ ячейка бюросына муше болуым едг Ячейканын секретары болып Ka3ipri карт коммунист Мюташ Дэулеткалиев сайланды. Рабфакта ол жылы жарты мынга жакын студент окиды екен, солардын ш ш де казак кызы ушеу-ак. Студент атаулынын токсан процент! коммунистер. Олардын Ko6i азаматсорысына катыскандар, Казакстанда совет, партия, шаруа, медениет icrepiH уйымдастыруга араласкандар. Бул жагынан Караганда, рабфак ячейкасы Орынбор каласындагы ячейкалардын сан жарынан да, сапа жаганан да ен KyuiTiciHiH 6ipi. Рабфакта тэртш катты. Партиялык, азаматгык, окулык icrepoeH шашау шыруга жол бершмейш. Отанда тап тартысы кызу журш жаткан шак болгандыктан, бул юке бегет жасайтын кылыктарга жол бер^мейдц студенттер арасына канаушы тап балалары Kipin кетпеуге сыгалай карайды. Бул стерш и бэршде партиялык ячейка басшылыкетедк Рабфак дирекциясы онымен есептесед1. Таптык маселеш осылайша катал журпзумен катар, ячейка адамгершЫк мшдетш де умытайды. Оган 6ip мысал, 6ip Kynaepi ячейкага: «Рабфакка биыл Султан Кыдыров дейтш ж ш т окуга TycTi. Ол Костанай уезш деп атакты бай жэне болыстык правитель Сайым Кыдыровтын баласы. Сайым коп жыл правитель болтан жэне ете киянатшыл болтан адам. Патша еюметше ен жагымды болтан правитель болгандыктан, Орынбордын генерал-губернаторы Эверсман Сайымды 1913 жылы Романовтардын такка отыруына 300 жыл толу тойына Торрай облысындагы казактар атынан еюл рып ж1берген. Сол кезде «Айкап» журналында хан ки1м1ндеп портрет! басылран. Тойдан кайта Сайым жауыздыгын Timi кушейттп, халыкты катгы канауын канагат етпей, Keniai тускен адамына елден калаган эйел!н тартып эперет!н болтан... Осы киянат Kymeflin болган шакта 1916 жылдьщ окигасы бурк ете кап, квтер!лгендер Сайымды OflTipin, мал-мулк1н талап алган. Эверсман буран каЬарланып, елге аскер шыгарып, KOTepinicmuiepfli кан жоса рып кырран да, кеп адамды каторг! ге айдауга ук!м еткен, атылу жазасы орындалып, озгелер! айдалгалы жатканда, февраль революциясы болып, босанган... м!не, сол Сайымнын баласы рабфактын окуына алынып отыр»,- деген б1рнеше адам кол койган арыз тусп. 461

Ячейка тексергенде, арыздагы сездер рас бодцы. Bipax, Султан Кьшыров окудан шыгарылган жок. Экес! елттршп, мал- MyaiKTepi таланган кезде буны элдеюм Троицкий каласындагы интернатка орналастырып, рабфакка содан келген екен. Жасы он сепзде. Ячейка арызды тексере келе: «0кесшщ кылыгына баласы айыпты емес, интернагга тэрбиеленген жас, сондыктан рабфактан шыгарылмасын» деген каулы алды. Бул окига м ен т кешн жазган романым «Ботакезге» негтзп такырып болды. Когамдык ютерге кызу араласу, окуга катты даярлану елендер жазумен шугылдануга мурша берген жок. Жогарыда айткандай, турмыс ауыр: тамак жасык жэне аз, кшм жука, кыс суык, жатакхана да, оку корпусы да салкын, тесешш тем1р кровать устшдеп жука матрац пен турпайы кара сукнонын киыгынан жасалган одеал... Мундай жагдайда кун кору киынга сокты. Студенггердщ 6iразы на туыстарынан кемек келш жатады. Менде ондайлар Жордем сурауыма болатын жалгыз адам Абдолла Асыл- беков. Одан сурай алмаймын, ce6e6i, еткен куз ауылда жал- шылыкта журген он бес жасар немере miM Шэкен Мустафищц окуга Tycipy ниет1мен Орынборга алып келгем де, оку та- былганмен, okImct каржысына алынбай, каладагы улпл1 тербие мектеб1нен Абдолланын ушнде турып окып жаткан онын успне жэрдем сурау уят. Сондай кысанкы турган кундерд1н б1реу1нде амалсыз Сэ- кенге барып, жардем сурауга тура келдь Буган дей1н ол юамен талай жолгаскам, талай тыгармаларын окыгам, ез жазган- дарымды да керсеткем, ол Kici мен1н эдебиетпк устазым болуга айналган. EipaK намысыма тырысып, каражат жагынаи сез козгамайтынмын. Енд1, амал жок, козгаганнан кей1н, Сэкеннщ берген акылы: *0лендер1ннщ Tayip дегешн «Енбекш1 казак» газетз мен «Кызыл Кдзакстан» журналына 6epin тур, басылуына кемектесей1н. Солардан алган гонорармен кун коре турарсын.» Содан кей1н баспасез бетшде олендер1м жариялануга айналды. «Гонорар* деген сезш ecryiM де,ти1сп акшасын алуым да сол кезден басталды. Турмысым аз да болса тузелуге айналды, окуыма бурынгыдан да шукшия туспм. Рабфакка шалагай б1л1мд1лерден мен гана OTin койган жокпын. Менен б ш ш томен Анатолий Шашков та, сауатсыз Эм1ржан Наурызбаев та, солар сиякты тагы 6ipa3 адамдар да o rri. BniiMi, рабфакка алыну тупл, асып жататын 6ipa3 адамдар откен жок. Ce6e6i белпл1: бул жумысшьшар факультет!, ендеше, оган ен алдымен жумысшылар, кызыл гвардия мен Кызыл 462

Армияда болгандар, батрактар, кедейлер, советпк, партиялык курылыстарга катыскандар алынады, езгелерге содан кейшп сыбага тиедь Сонгы сыбагага б1здщ елден келген бай адамнын баласы Таласбай Нурпейюовте ш к п . Жасы сол кезде жиырма бестерде, eni6ip саяси партияларда болмаран, мусылманша азгантай рана окуы бар, кейш жаксы математик боп шыккан бул адамнын рабфакка тусер алдындагы 6ip кызыры, орыстын жеке сездерш орасан кеп 6uieoi де, не жазуда, не ауызша сол сездерден дурыс сейлем курай алмайды... Кеинкпей сабак та басталады. Учительдермен 6i3 жакын таныса бастадык. Biaain рабфактын оку уш бурын ер балалардын гимназиясы болтан екен. Онын учительдер1 тугелге жакын осы рабфакка ауыскан екен. К епш ш п карт адам жене партияда жоктар. Окуга олар мейлшше катан болды. Мысалы, химия сабагын 6epeTiH бурыл сакалды Л аш каревтщ сабагына ол класка К1ргеннен кейш бас суруга мумкш емес. Онын каталдыгы мунымен гана бггпейдГ Сабактан 6ip куш 6ip минут Keiuirin келсен, ceHi коридорда катырып отыргызып коюдын уст1не, ол ен кем1нде 6ip жума жузш жылытпай, cLnemii ызбарланумен катырады. Сол кепигущ кайталанса, саган ол жауыгып ап, соныннан калмай, унем1 жерлейд1 де журеш, онын арты —ез сабагында экзаменнен кулату. Осы мшезш бшгешнктен, Лашкаревтщ алдында кандай тентек деген ж ш т жым болып, курдай жоргалайды. Сакалын шокшалау рып коятын онын туф II Николайга уксайтындыктан, 6i3 оны онашада «Лашкарев патша» деп атаймыз. Физик Васильев пен тарихшы Григорьев те сондай, Васильевен Лашкаревтен айырмасы —студенттерд! тактага шакыргыш-ак. С езш щ вдета «а ну-ка!». Тактага шыккан студентпн ФлеФн ол «а ну-ка»-ны уста-успне тепелей айтумен катырады. Сабакка салак караган адамга ол да eiuirin алады. Жылдам сейлеуше карап, 6i3 оны «Токылдак» дейм13. Григорьев те катан. Одан алатын тынысымыз,—уштары кайрылып аузына KipreH калын кара бурыл муртты, айрандау ак кезд1, дыбдырлап сейлейтш ол, стол касындагы орындыкка отырган сон-ак, таре жумып алган кезш анда-санда 6ip-aKашып, лекциясын топей бередг Кез1н жумып алуына карап, 6i3 оны «Kepi мысык» дейм1з. Казициннщ сейлегенде epHi шошандап кетуше, ойда жокта бак етш куле калуына карап, 6i3 оны «Тукыл теке» дейм1з. Ол да сабакка аса катан жене формулалардыдел туфруш жаксы кереф. 463

Босандау учитель - Купцов дейтж биолог. Тимирязев Академиясын жакында гана 6 m p in келген, узыншалау арык денелц жирен кесюндц шабдар туки, узын мурынды, TicTepi epi сирек, epi сойдак, шашын «Kipni» гып коятын ол жщш кс дауыспен ынырси сейлейш. Онык атын 613 «Бота» койып алдык. Учительдердж iuiinae ен босаны - тш жене едебиетген сабак беретш Карл Карлович Безин. ApFbi Teri немю болганмен, Россиядатуган, орыс школаларында окып жогаргы 6LniMалган ол ез1н едебиеттеп марксист кередц BipaK 6ip кызыгы, грамматика, синтаксис сиякты сабактарды танымайды, олардын орнына керкем едебиеттщ шыгармаларын не e3i окып, не студентке окытып, соган талкылау жасайды. —Бул кай enic?- деп сураганда: —Дальтон-план!..—деп жауап беред1 Безин. Ол «планнын.» буржуазиялык едю е к е н д тн кейш, 1932 жылы Одактык Орталык Партия Комитетшщ каулысы шыкканнан кешн гана TyciHAiK. Эдетге, Безин езш окыгыш адаммын деп санайды да, Пуш- кинн1н, Лермонтовтын, Некрасовтын елендер1н, поэмаларын жатка айтады. Б1зшн заманнын акын-жазушыларынан ол Блоктын «Он eKiciH», Маяковскийдш елендерш, Горькийдщ жене Неверовтын енпмелерш окуды жаксы кередк Окыган шыгармапары туралы студенттердщ niKip айтканын, кейде айтысканын унатады. ¥наткан шыгармаларын ол сан реткайталап окиды. Сондай шыгармаларынын 6 ipi - Ka3ipri орыс акыны Кирилловтын «Карл Маркс» атты елень Бул елендй Безин бар ыкыласымен ж е н е кайталап окуды жаксы кергешцктен e p i MiHe3iHin жумсактыгынан, 6i3 онын атын «Пайгамбар» койып алдык. «Пайгамбардын» маган типзген пайдасы - орыс едебиепн угуда ж е н е HeHi бурын окуда басшылык керсетп, залалы - грамматика мен синтаксисты багапамау салдарынан орыспл1н жаксы б!луге аса каж егп бул сабактарды жаксы менгере апмадым. Сонын TaKciperiH KyHi бупнге дешн тартып келем... Орыс -пл! шалагай жургенмен, ол кыста мен езге еш нерсеге кен1л белмей, алансыз жене жаксы окьшым. Кун Kepic жагынан рабфак студентгер! де бай турган жок. Кызылжардагы Совпартшколанын халшдей болмаганмен, бунын да береги сорпасы екпе-бауыр гана араласкан капуста, боткасынын eHTeyipi гречиха. Нанды б1рсыдыргытойып жейм1з. Одан баска бер!леттн тамак жок. Орынбор KyHiHiH суыктыгы Кызылжардан кем болмайды екен. Мунда да айлап, апталап ycKipiK суык, кызылшунак аяз 464

болады. Жатакхана ол жылы кыс бойы жагылган жок. Турпайы TeMip кроватьтын устше iuiiHe сабан толтырган матрац, когажайдын улпасын толтырган жастык салынады, уст1м1зге кара сукнодан одеяло жамыламыз. Рабфак берген кара сукно шинельден баска жылы кшм жок... Bi3 сондай тамакпен ашыкпаймыз да, сондай уйде тонбаймыз да. Жагылмаган уйшнсу келетш трубалары кейде катып калады. Ондай кундер! 6i3 бет!-колды кора пшндеп кармен жуамыз. Суыкка шьшамдылык жагынан кайран калдырарлык адам - б1збен кластас боп окып журген Волков. Жасы 6i3 шамалас, толык денел1 бул жирен сэры ж т т тан ата жалгыз трусюмен далага жупрш шыгып кетед1 де, жап-жаланаш калпымен кар уст1нде аунап, денелерш кармен ыскылап, кен коранын iuiiwie жалан аяк, жаланаш 6ipa3 уакыт гимнастика жасап кайтады. Бул едетш Волков кырык- елу градустык ycKipiK аязды кундерде де тастамайды. Сонда бусанган денесше кырау турып, кып- кызыл боп кетедь.. Денешыныктыру жаттыгуында алдына жан салмайтын Волков сабакка, acipece орыс тш не б1здт кластын ен нашары. Мысалы, орыс т ш нщ занында «пальто» деген сезд1н аягына eui6ip жалгау косылмай, сол кушнде айтылады. Волков сол ережен1 укпай-ак койып, учитель кашан сураса да, «пальте, пальта, пальту...» деп жалгастыра женелеш. Орыс т1л1нде айелд1к, еркекпк жэне аредшк деп уш жы- ныска («род») бал1ну бар гой. Мысалы, «а» мен «я»-га б1тетш создердн! 6api эйелд1к жыныс... дауыссыз дыбыстар мен «и», «y»-Fa б1тетш сездер еркекттк жыныс... Жалпы зан солай бола тура, орыстын «я»-га б1тет1н время, племя, стремя, вымя... сиякты он ce3i эрелд1к жыныска жатады. Бул ереже де Вол- ковтын басына к{рмей-ак кояды. 03i орыс бола тура, орыстын ауызша айгатын TypiH умытып Kerin, мысалы, «время» деген сездй эйелд1к жыныстынзанымен: «врема, времи, време...» деп жалгастырып экетед1... Грамматиканын зандарын угуга сонша шоркак Волков езге сабакка да жаркырай коймайды... Сабакка шоркак Волков рабфактагы дене мэдениет1гпн ушрмесж баскарады. Боранды кун1 жатакхананын кырау турган суык залында, ашык, жылы куш кен кораны н iiuiHfle физкультура ойындары болып жатады, оларга катынасуга менin сабактан колым тимейд1. Ол кезде биге катгы тыйым салынады. Коммунистерден не комсомолдардан KiMде юм биге катынасса, ен женил - ceric 6epiaefli, ейтпесе, уйымнан шыгарады, партияда жоктарга окудан шыгаруга дегпн шара колданады. Галстукке де кезкарас 465

сондай. Би мен галстук - ол кездщ угымында буржуазиялык салтгын саркыншагы. Тыйым сонша капы болганмен, жастар билейтш немесе биге уйренетж орындар тауып журеш. Сондай орындарга б1здш рабфактан коб1рек барушынын 6ipeyi Эм1ржан Наурызбаев. Рабфакка сауатсыз куйде тускен ол даярлык бел1мнщ 6ipiim iiciaae окиды, 6ipaK сабакка кеш л коюдын орнына, сыртын сылап, шамасы келгенше эдем1 кшнуге, кшмдерш щеткалап, етзпн жылтырата майлап журуге эуес. Бук1л рабфак студенггершж imiHae бигек сагат сонда тана бар жане ул кенд т куректей сагат. Рабфактын катарындагы уйде Казак педагогика институты бар. Онда б е л г ш акын Иса Б айзаков окиды. Исада да Эм1ржашнюндей 6ip улкен сагат бар. EKeyi де сагатгарын журткд керсетуге кумар. BipaK оган сылтау керек. Сол сылтауды олар сабак арасында шыккан демалыста табады да, 6ipiHe 6ipi: - Эй, сагатын канша болды?—дешп. - 03inaiid канша?—дейш анау. - М а, канша екенш езщ кор!—деп, карсыма- карсы келген eKeyi сагат салган б1лектерш жанастыра жендерш Typeai де, GipiHiH. сагатына 6ipi карайды. Жасырьш уйымдаскан бншн iuiirme Эм1ржан да журеш. Айга бериюпн жиырма eKi сомдык стипендиянын бес сомын ол би уйретушйе телеп, кебше ток-жарау журеш. Bnai уйретугш Нургазы Нурсеитов дейпн ж ш т. Жиырмасыншы жылдардын аяк кез1нде екпе туберкулезшен кайтыс болган бул ж ш т революциядан бурын Омбынын учителыцк семинариясын 6iTipreH. KiiuipeK арык денел1 онын кескш -кейш де, буйра шашы да жеб1рейлерге уксайды, сондыктан оны калжын кылган журт «Кирштейн» деп атайды, онысы - «казактын жеб1рет» дегень К ирштейн уршыктай уШрглген биш ь Ол Европанын классикалык билерж щ 6opiHe де шебер. Б1лепндердщ айтуынша, букш Орынборда мазурканы одан жаксы билейтш жан жок. Менщ биге де окудан колым босамайды. KyHi-TyHi окитын мен 6ip гана нэрсеге амалсыз кешл бвлем. К ейш «Казак халкынын мынэнЬ» деген 6ip калынтом, одан сон «Казактын бес жуз enaepi мен куйлерЬ> деген екший калынтом шыгарган, жинаган талай ен- Kyitnepi жарияланып улгермеген, казак музыкасын жинауда, жариялауда ен зор енбек cinipreH маркум Александр Затаевич сол жылы б1здщ 466

рабфакка да кеп келетш eai, iiume кырау каткан суык бел- мелерде, студенттердщ каткыл TeMip кроват1нде отырып, бше- TiHвн-*куйлер1н жазып алатын ед1, «уакытым жок» деген еркще ол карамай, аткарган кызметшщ мэн-жайын айтып, epiKci3 кеншретш едь —Эн-куй жагынан казак ендарынды халыктын 6ipi,—дейтш efli ол бигетш ендерш жаздыруга ершгендерд1 упттегенде,- гасырлар бойы жуздеп емес, мындап шыгарган онын, тамаша эн-куйлер1 —ен. кымбат улттык казынасынын 6ipi. Оларды жазып алып, болашак урпакка жетюзбеу —зор кылмыс. Мундай медени меж зор icKe жэрдемдесуге ершбеу керек. KypMerri карт меж де шукшиган сабагымнан epiKci3 б олт, хал-кадарымша айткан халык ендерш жазып алды. Сонымен, ол кысты мен окуга шугылданумен гана OTKi3in, exi семестрдщ де зачетын «жаксыга» тапсырдым. Окуга! Кыскы окудан мен аса жудеп шыктым. Кыстайгы жене квктемнен 6epri жазган хатгарында елдеп туыстарым биыл шаруа куйлершщ жаксылыгын хабарлап, жазгы демалыска туган ауылга келуд1 етшген. Окудан босана мен Кызылжарга бардым да, ылаулатып ел!ме кайтгым. Откен жылдын eriHi жаксы болгандыктан, Кызыл- жарда, жолшыбайгы ауыл, селоларда мейлшше куйлк кениии Кежлш елд! аралай отырып, мен бетзмш казакша «Жекекел», орысша «Благовещенка» аталатын селога туралап келем, ондагы ойым —Габит MycipenoBKe согу. Бул арада ол екеу1м1здщ таныстыгымыз туралы аз сез: екеу1м1здщ руымыз Сибан. Ол «Ойгы Сибанга», мен «К.ыргы Сибанга» жатам. Ауылдарымыздын арасы отыз-кырык шакы- рымдай. Улкендердщ айтуынша, Fабитпн 6eciHUii атасы Жол- гутгы тур1кпен екен. Жас ж ш т кезшде ол элдене себеппен 6i3- ДШСибанга келед1 де, Беспай атты Kicire бала болады. Жол- гутгьщан —Еламан, одан —Mycipen, одан —Кэж1мбай, одан — Макмет, одан —Габит. Mycipen кезшде «ел агасы» болган беделд1 Kici екен. Одан Кэж1мбай, Ботпай туады. Ботпай нагыз орта деулетп болган адам. Мен сонын ушнде вке-шешем жалшылыкта жургенде туганым осы шыгарманын 6ipiHLui ютабынан мал1м. Кеж1мбай Ботпайдан жас шагында enuii алады да, кедей шаруалы адам болады. Одан Макмет, Макан, Акан, Самырт 467

дейтж улдар туады. Олардын Макметтен баскасы советик дэу1рге дейш жалшылыкта журдй Макмет пысыктау боп ескен. Аткамшер Ботпай оны касына ер-пп журген. Сондыктан да Макметейел! Динаны 6i3tain елден eKi жуз шакырым жерде, Обаган езеншщ бойында туратын Аргын руынан алган. Динадан Хамит, Сабит. Fабит, Баязит, Эийм —бес ул туды. Мен1н экемде кыз кап боп, ул болмаган гой. Кеп кыздын артынан мен туганнан кейш, ecKi ауылдын вдепмен: «Mycipen - ескен тукым, баламызга Макметтщ 6ip баласынын атын кояйык»,- деп ырым гып, менщ атымды Сабит кояды. Пысыкшылыгы болмаса, Макмет те кедей шаруалы болган адам. Шаруасы сондай бола тура, ол балаларын жалшылыкка бермей, окытуга тырысады. Онын улкен баласы Хамит (1896 жылы туган) эуел1 молдадан, содан кейш Уфадагы «Медресе Галияны» 6iTipreH Камал Жайсаковтан жадитше окиды. Эл1 кунге дей1н жасап кеде жаткан карт Жайсаковтын айтуынша, Хамит одан окыган шек1рттерд1н ен 3eperi екен. Жайсаковтан окыган Хамит 1917 жылдан бастап ез ел1нде мугал1м болды. 1918 жылы мен ен алгаш хатты сол юсщен таны- дым. Ол куш бупнгедешн мугал1м. 1957 жылы кеп жыл мугал1м болган енбеп уш1н еклмет оны Ленин ордешмен наградтады. Себит шаруа баккан гана адам болды да, кейш колхозда муше боп жур1п, ¥лы Отан согысынын алдында кайтыс болды. Габитпн алгашкы койылган аты —Fабдулгабид. Ол арабша «кулдардын кулы» деген сез десед1. Кейш ел эке-шешесшщ кыскартып айтуымен Fабит этап кеткен. Документер1нде Fабит «1902 жылы туган» боп журедк Каз1р сексеннен асып отырган шешес1 Динанын айтуынша, мен Сиыр жылынын кектем1нде тугамын да, Кабит куз1нде туган, ол — 1901 жыл. Габит кедей семьяда жокшылыкта е с п . Бала шагында execi оны кериллес орыс поселкелер1н1н малый багуга да жалдады. Рабитт1н нагашысы Ka3ipri Костанай облысы, Урицкий ауданында Эсергали Онгарбаев деген Kici болады. Ол ауылда революциядан бурын двухклассное училище аталатын школа ашылып, белпл1 акын Бекет ©тетшеуов сабакбередг Габит сол школага 1916 жьшы барып тусед!де, 6ip жыл окиды. Ересек жене зерек бала ж т т 6ip кыста орысша жап-жаксы бш1п апады. Келер жылы Кабит ез ел1н1н манындагы Пресногорьков станциясынын «Бастауыштан жогары» (высшеначальная) аталатын школына тусед1. Бала куншен б1лгенмен, Fабито мен1н кез токтатып тануым 1918 жылдын кектем1нде. Сол кезде онын агасы Хамитген окып

журген менен Fабиттш орыс тш нен экзамен алуы, одан кейш мен журтка кулк! болатын «дестеб1рен» формасын жазып берет1шцп окушыларга бул шыгарманын 6ipiHiui ютабынан мел1м. 18-жылдын жазында ол б1здш елдщ ауылнайы Мвипк Аманкелдинге хатшы болды. Сол кезде оган журт: «Жобасын айтсан болды, орысшаны судай агызып кетедц жазганда колы колына жукпайды»,- деп тан калысып журд!. Расында да, 6ianiH eKi жуз уUni Сибанда орысшаны ондай б1петтн Kici болтан жок. Мен де ол кезде Fабитп орыс тш н бшуте ен зор бедел керуил ем, acipece едем! почерюне кызытушы ем... 1920 жылдын кысында елге барсам, Fабит Пресногорьковта окуда екен. Ол жылы Kepice алтан жокпын. Келер жылдын басында Пресногорьковка барсам, ол жеп жылдык школанын бес1нш! класында окиды екен. Бул кезде ол орыс тш н ете жаксы бьпеш. Сол кыста Рабитт1н продразверстка жумысына катыс- кандыгы жотарыда айтылды. 21-жылдын феврал1нде тутанган кулактар мен байлардын кетер1л1с1нде, Рабит сол манайда Дмитрий Ковалевой баскаруымен уйымдаскан коммунистер отрядына косылады да, бандылар жойылтанта дешн журед1. Одан кей1н Таузар болысынын военкомы боп татайындалады. Осы кызметге жургенде ол Ceni дейттн байдын Каншайым атгы жас кел1н1не уйленеф... 1922 жылдын жазында к азак болыстарына арналып губерниянын б1рнеше жер1нде аудандык милиция штабы курылатын болды, олардын барлык кызметкер1 казактан тана койылатын болды. Сондай штабтын 6ipeyi каз1рп Солтуспк Кдзакстан облысы, Преснов ауданы, казакша «Жекекел», орысша «Благовещенка» аталатын селода курылады екен. Мен ол кезде губкомда инструктормын. Аудандык милиция штабтарынын начальнип мен орын- басары тана губернияда бек1-плед1 екен де, езге милиционер- лерд1, начальник пен орынбасарды жер-жерде ездер1 тауып бек1теш екен. Осы мвселен1 алдын ала карайтын комиссияда мен де болдым, председател1м1з - кей1н халык жауы боп кеткен, ол кезде губерниялык милициянын начальнип болтан казак. Ол усынган т1з1мде Жекекел штабынын начальнипне б1зге мэл1м бай Абылай Рамазановтын баласы Султан белпленбек екен. Султанды мен б)лем. Революциядан бурын орысша реальное училищеш б тр ген ол революциядан кешн уй1нде кызметФз 469

отырып калган. Сознще ол Совет еюметш танитын, ниетт тузу адам. 03i орысшага жуйр1к. MeHiH кудшм Султанда емес, экеФнде. Ол Совет еюметшс создекарсылыгынынустше, 1921 жылгы бандылар котер1л1с1нде соларга жактас болып, 6ip отрядын баскарган Kici. Сондай адамнын баласы калайша советт1к милиция штабынын начальник бола алады? Жане ез1 партияда жок. Осыны айтып менщ карсы болганыма комиссия председател1 конбей, «будан лайыкты Kici жок» деп касарып отырып алды, комиссия мушелершщ кеш ш л т оны куатгады. Онын усынысы oTyiHe K03iM жеткен мен вз!мше кулык жасамак болдым, оным - орынбасарды 03iM бшетш сешмш б1реуден кою. Сол арада eciMe Габит ту ст, усыныс жасап ем, ол да кабылланды. 23-жылдын жазында Орынбор рабфагынан Кызылж ар т келсем, Ж екекал штабы туралы «казакшылыгы коп, елден койды кап жейдц KeH6ipeyi пара алады» деген сиякты осектер тарап жур екен. Бул штабты таратып, Пресноикадагы аудандык штабка косу мэселеФ де бар екен. Осы жайларды менщ Fабитке айта кетк!м, егер кенсе, Орынбор рабфагына ала кетмм келдк Штабпен кеп таныссам, «казакшылыгы» шынында да мол екен. BipaK багынган ел Габитгщ оз басында арамдык бар деп айтпады, тек онын каталдыгын гана сез кылады. Габитке мен оку жайын айтып ем: - Бул кызмет меж канагатгандырмайды,- дед! о л ,- вз1мн1н де кепим келедь Окуга да кенш м шабады. BipaK бул мэсележ мен экемс!з шеше алмаймын. Сен эуел1 сонымен жолык та, ризашылыгын ал. Bia соган KenicTiK. Мен туган аулыма барып 6ipa3 тыныкканша, Fабит кызметшен босанып аулына бармак болды. Онын аулында экес!мен екеу1м1з 6ipre сойлеспек болдык. Туган аулыма келсем, жылдагы эделмен Дос келшщ жага- сын жайлап отыр екен. Кун Kepicrepi шынында жаксыланган екен. Жата-жастана таныссам, жайлау жак шетке коныстаган бул ауылда мектеп ani ашылмай, куип бар 6ipeH-capan гана балалар керцплес ауылдардын мектептерже барып окиды екен, куип жок балалар сауатсыз калып барады екен. Сондай балалардын 6ipa3biH MeHiH Орынборга ала кетюм келдь Дэнд1бала дейтж epi ж еар , epi кедей, api бала-шагасы коп ойел болатын. Казымбет дейтж ересек улкен баласын окуга ж1беру туралы сонымен сойлесш ем: «Барсын!»—деп коне кетп. 470

Ахмет дейтш кедей адам сод кезде елш, балалары желм калган екен. Сонын Умпбай дейтш ересек баласы Нуртазанын ушнде жалшылыкта жур екен. Онын lueiueci Бэтима да: «Бар- сын, карагым»,- деп кене кетш едп «Жалшымды Ж1бер- меймш!»- деп Нуртаза байбалам салды. BipaK мен оган карамай, Казымбет пен Умкбайды да ала кететш болдым. Оларга Курманкожа аттыдвнгелек дэулетп адамнын жасы соларга тен Fабдолла дейтш баласы еретш бодцы. Окушыларга белгш Шэйш агай ауылда екен. Онын ержетш келе жаткан Зайра атты кызы бар. Окуга зирек кыз. Шэйш агай маган оны да eprin ж1беретш болды. Ол кезде влген агам Мустафанын Kimi баласы Ш экен жалшылыкта жур екен, оны мен, эрине, с е за з вкетем. Маган epeTiH тврт-бес бала взге балалардын да кездерш кызыктырды. Оларга салса, тобымен аттанатын. BipaK Ko6in туыскандары ж1бермейш. Оларды мен: «Биыл мыналар барып орналассын, е н д т жылы сендерд1 апарам»,—деп жубатам. Ауылдан аттанар куш кызык KepiHic болды. Окуга баруы шеш1лген Казымбет, Умггбай, Fабдолла мен жаткан Муста­ фанын ушне келдй Оларга ере квп бала келдй Баршщ де квздер1 толган жас. Ce6e6i белгш1: квб1н туыстары ж!бермейд1, б1разын мен экете алмаймын. - Осы биыл осы ауылда мектеп ашылады,- деп жубатам мен оларды.- Эуел1 содан окындар. Содан кей1н екетем Кызылжар мен Орынборга!.. Балалардын квз жасы онымен тыйылмайды... Ал окуга баруы шешшген Зайра кайда? Манарак кел1п кеткен Зылика женгей: «Зайражандыдаярлап жатырмыз»,—деп кеткен. EHtti келш: - Маскара болдык, кайным!—деши жылап. - Неге? - Елкин атан,- дейд1Зылика жаска булыгып,—алпнде кедш де: «¥л емес ол окуга баратын. Кыз. Бармайды ол!»-дед1. Аган вз co3iH айтып ед1, етткш1 атан: «Кене, мыкты болсан, тартып ала кой менен!»- дед( де, Зайраны уй1не алып Kerri. Артынан барайык десек, eciriH imiHeH 6eKiTin алган. Ал ertai 03iH ЖYpiп кенд1рмесен, 6i3fleH хал кетп... «ETiKmi атан» деп отырганы жасы сол кезде алпыстардан аскан Сураганнын Кусайыны деген Kici. Е т к Tiryre ол бул манайдагы елдщ ен me6epi. Шай1нге ол немере ага. MiHe3i шэлкес ол адам ез дегеншен баскага квнген емес. Маган да ол, эрине, кенбейдь Сонысын б!ле тура, Зылика мен Ш ашншн Koni/ii уш1н барып ем, каба бурыл сакалды, кабагы туксиген,

жуан дауысты Кусайын Tirin отырган е т т н е н кезш де алмай, маган кыска жауап кайырды. - Ваган ecin кеде жаткан баласын, шырагым,- дед1 ол,- бетзмнен алдыдеме. Бул кыз Шешншю емес, мешкк Мен муны ж1бермеймш. Кайталап айтпа сез1щп, кайталасан, к о т я т калады!.. Агаш тесект1н басында шеке Tycin отырган Зайраны Кусайын менен бурын коркытып койган болу керек,- козшдс мелтзлдеген жасын тегед1 де, ундемейш... Кусайынды кешпре алмай 6i3 шыгып кеткенде, уйден кулагымызга Зайранын сынсып жылаган аянышты даусы шалынды... Жогарыда аталган терт баланы epTin, мен ауылдан аггандым. Аттана алмаган бапалар шулап жылап калысты. Б1зден калгысы келмей жылап ж упрген кей баланы элдеюмдер устап ап ж1берме.ш... Оларга мектеп керек. Сондай мектеп сол жылдын куз1нде б1здщ ауылда да ашылды... Достан 6i3 Еабитпн аулына тартгык. Онын аулы (жене Ойдагы Сибаннын езге ауылдары) Кудайкул, Карагайлы аталатын келдерд1н жагасында отыр екен. Бурын коныр уйл1, кедей шаруалы боп отырагын Макмет, 6ip баласы мугал1мд1ктсн, 6ip баласы советпк кызмсггсн табыс Kipri3reH сон, сонгы eKi-уш жылда аукаттанып, орта шаруалы уй бопты, yfliHiH касына imi жасаулы ак отау Tirinri. EcKi ауылдын казагы уш1н булай туру зор салтанат, сондыктан Габиттш OKyfa баруы туралы сез болганда. Хамит колдаганмен, Макмет ыршып тусть - Бармайды!- деген кыска жауап айтгы од. Хамит екеу1м1з оны кешпрмек болып ек, баласына ол: - Оттамай, отыр!- деп акырып тастады да, маган:- 03in окып жеттлеберсейш!, мен1нбалама камкор боп кайтесщ.-дедй Fабит eKeciHiH сез1нен шыга алган жок. Окуга Габит баратын болса, бул арадагы ауылдаршш да он такты ересек бала мен eKi-уш ж т т ермек ед1. Габитп eKeci ж1бермеген сон, оларды да OKeaepi ж1бермед1. Габитка мен екпелед1м де, ез аулымнан epin келген балалармен ертешне жур1п кетпм. Жолда мен Токламбет аулына кондым. Ол ауылда осы шыгарманын 6ipiHUiiciiwc аталатын. OMip бойы Кутырлаган (Екатериновка) станипасында жалшылыюа болган Оразалы Мынжасаровтын жалгыз жене аксак баласы Эб1пхайыр оке-шешеанен жеттм ran, кайыр сурап жур екен. Окуга оны да ала кететш болдык. 472

Токламбетге конып, ертещнде жургел1 жатканымызда, 6i3iii куып Хамит кедщ. - Г аб и тп екеФ ж1беретш б о л д ы ,- деп келд1 о л ,- ж1бермеуше болмады, Габит окуга Ж1бермесен, баска жакка кетем деп жатып алды, содан кейж амалсыз ризаласты. Хамит 6i3ai, «6ipre атганындар» деп, кежн алып кайтты. Оныцэкеа кенген сон, азгеакелерде к а н т калган екен. Б1збен 6ipre жасы б>з шамалас, кедей шаруада туып-аскен, Кызыл Армия катарында болып келген Эбд1кожа Байсакалов журетш болды. Он уш, он терт жастагы балалардан еретш болгандары: Габиттщ iHici Баязит, Садык Тайжанов, Жукен Телебаев, Кернллес «Тере-теленпт» аталатын ауылдан Муса Оспанов деген бала. «Лопушка» аталатын казачая станицада eMip бойы жатак боп мал баккан Байжаннын ж ш т баласы Ташкент кеп косылды. Булардан баска, жолдагы Андагул болысынан ала кететш eKi жетзм бала бар: 6ipeyi —уй-куш жок, менщ жиешм Омар Кепжасаровтын аулында койшы боп журген Жусыпбек Сатанов, eKiHiuici —эке-ш ешеа олш, кедей агасынын колында журген Эбд1реш Эбэуов. Bi3 кызык жагдайда атгандык. Тун бойы сауык курган 6ianin ойымыз тангы салкынмен журш кету едь Со кезде «ал журем1з» деп козгалып ек, окуга баратындардын шешелерк апа- карындастары, кейб1ршщ эйелдерк.. дегендей, 6ipiHeH сон 6ipi кушактай Kepicin, ауьш маны азан-казан боп Kerri. Со керюудщ аягы кунн1н кетершуше созыдды... Умытып барады екем, жуырда елше Эм1ржан кеп калган. Дагной мшезф ол елдеюмнен грамофон сурап алып, жолшыбай ойнатып келед1 екен. Окуга баратындармен K epicin жыла- гандарды ол да токтатпак боп, эркайсысына бшген сезш айтып еда, жылаудын кызыгына тускендер кулак аспады. Соган ыза- ланган ол бричканын устше грамофонды курып алды да, сайратып коя берда. Журтгын к е ц ш грамофонга аударыла бергенде: —Ал м1шндер арбаларына!.. Тартгык!—деген даусы шыкты Эм1ржаннын. Окуга баратындар арбаларга жапыр-жапыр мше бастады. —Тартгык окуга!—деп, Эм1ржан грамофон кондырган арбанын атгарын айдай женелдк.. Озгеарбалар да козгалды... Кдпын кепшшк ж т н ашып жол берда. - Окуга!-деп айгай салды жел мшезда Эм1ржан, женеп бара жатып. 31-1015 473

Балалар ма, баскалар ма, «Окуга!» деген дауыстар кен даланын танертенп ауасын кушренпп яйбердь Окуга ынтасы бар балаларды Кызылжарга дейш 6i3 жинас- тыра журдж. Кызылжардан Орынборга поезбен агганганда, олардын саны отызга жетп, к в ш ш л т кедей-батрактардан калган жетлмдер. Жол каражатын ею мет бердк Ойыншы Эинржан, «Окуганы!» мател гып па, Кызылжарга леш н айтып барган едк Со дагдысымен ол, поезга MiHin Кызылжардан женеле бергенде де, бар даусымен: —Окуга!..- деп айгай салды. —Окуга!..—деспк озгем1з де. Кара тактага жазылгандар Bi3 журш келем1з. вткен жылмен салыстырганда, TeMip жолдын жумысы бул кезде б1рталай твртшке Tycin калган. Ka3ip былтыргы жылдагыдай станцияларда ошарылып, кеп уакыт турып калатын составтар жок, келген составтар рас- писаниемен, 1рюлмей, токтаусыз orin жатады. Дегенмен, пасса- жирлер уипн журу онай да емес. Мшген поезбен ешкайда туспей айдай берсен, куба-куп, егер 6ip жерге пересадка жаса- сан-ак, станция iuii лыктолып отырады да, билетсгад компас- сировать ету ауыр бейнетке туседь Кызылжар мен Орынбор- дын арасында ол кезде eKi пересадка болады: 6ipi Челябада, 6 ip i Кинельде. Б1з де epTin бара жаткан балалармен осы пересадкеге iBiKTiK... Аз гана Kici болса, 6ip capi, дындай отыз шакты Kicire орын жете ме? Челябада билегп компассировать e rrip e алмай, урланып MiHin ек, Златоус тусында TeKcepic болып, 6i3fli Tycipin Kerri. Онда бес-алты кун эурелент, Кинельге жегпк... Онда терт-бес кун ошарылып жатып, акыры теплушкалардан курылган составка iaiKTiK... Сонша азаптын im iRae журген KiciHiH уйкысы кана ма. Калжырап журген адам, Кинельден Орынборга беггей, калын уйкыга KipicTiM. BipeyfliH «ей, келд!к, тур!» деген!не оянып кетсем, Fабит екен, тсрезеден карасам, Орынбор вокзалынын алдында турмыз. Kniiieiiin десем, койкама теселген матрацтын аяк жак астына койган шалбарым мен eTiriM жок. CepiKTepiM ойнап тыккан болар десем, олай болмай шыкты... Ermi гана 6irtaiM, KHiNwcpiM урланган!.. Запас ки1м деген ол кезде менде болмайтын. CepiKTepiHae де запас жок скен. Тек Габиттен гана еск(леу галифе табылып ед1, ол маган сыймады... 474

Кинельден шыгарда 6i3 Орынбордагы менщ жолдастарыма телеграмма берген ек, олар 61зд| вокзалда кутш тур екен. Егер олар еркек болса, 6ip cepi гой, арасында рабфактын кластас кыздары да бар. Етткс1з, шалбарсыз оларга калай кершесщ!.. Уялганмен, амал жок. Ойнап-кулш 6ipre журетж курбылардын азан-казан кулюсше беленш, ыстык кунде сыртыма пальто кид1м де, калага жалан аяк тарттым... Б1збен барган балалар каладагы op6ip оку орындарына жай- гасты: бipeyлepi —кинога, б1реулер1 —Совпартка, балалардын б1разы - ересектер школасына, Kefi6ipi - у л гш таж1рибе мектебше. Бул келген топтан рабфакка Fабит-ак туей, орысша жаксы 6iTipreH ол рабфактын II курсына алынды. Оку мезгшмен басталды. Биылгы жылдын TepTi6i откен жылдан алдекайда тузелш калган. Биыл рабфактын оку уйше де, жатак уйше де кыска жететш отын ушлген, уйлердщ iiui- сыртына ремонттар журген. Тамак жагы да дурысталып, уш мезпл тойдыратын дам/й ас беретш болган. Fабит екеуiMi3re кецпкпей одан да Tayip жагдай жасалды: со жылдын октябрь айында Казактандык III Советгер Cbe3i arri де, мен КазЦИК-тщ мушел1пне сайландым. Мушелерге ол кеаде червонецпен айына жетп1с бес сом а к т а 6epin турады. Бул акшамен: ол кезде ceMi3 койдын тандаулысы 6ip-aK сом, жет1- сепз сомга жана TirmreH хром еттк аласын, жуннен токылган Tayip костюм он бес-жиырма сом... Осы багамен алып Караганда, «жетп(с бес сом» деген —дуниешн малы. Онын уст1не, «Дом Советов» аталатын гостиницадан тепн номер 6epiaefli... Онын устше, газет, журналдарга мен1н алендер1м жш басылып, гонорар алатын болдым... Сейтш, кун KapicTi уайымдау Fабит екеу!м1здщойымыздан шыкты, студенттерд!н калжындап айтканындай, 6 i3 «по комиссарский» (комиссарша) турдык. Бул кыста да бар ынтамды окуга салгым келгенмен, K ipicneyre мумк1нд1п ж ок 6ip жанжал кездесе K erri. К,ыс ортасында рабфак студенттершщ арасьшда «Аканнын елу жаска толган юбилей! болады екен» деген сез тарай калды. «Акан» дегендер! Ахмет Байтурсынов боп шыкты. Сурас- тырып керсек, Байтурсыновтын елу жаска толганына зор мере- кел! юбилей жасалмак, сыйлыктар бер!лмек, арнаулы кеш етюзшмек. Ол кешпн калай OTyiHe арналган афишалар кешелерге, оку уйлерйн1н iuiiHe жапсырыла бастады. Афишанын айтуынша, Байтурсыновтын юбилешне арналган кеште Смагул Садуакасов «Аканньщ алдында» деген баяндама жасамак... одан кей1н 475

смйлыктар берммек Олан ксйш Байтурсыновтын ез шытырмаларынан куралтан едебиет 6вл1м1 етюзшмек... Рабфак стуленттер! бул маселеле екпс жарыллы: 6ip жуйеа (азшылы1ы) раб(|мк атынан да юбилей куш Байтурсыновка адрес жазылган портфель сыйлауды усынды, енд1 6ip жуйеа (кепинлт) бугаи карсы боп, сый апару былай турсын. еюмет пен партия орындарына рабфактан вю л жйбсрш. юбилей жасатпауды втшуге усынды. Ею жуйе KeaiciMre келе алмады. Юбилейш жактаушылар езара а к т а жинап, адрес даярлады. карсы болушылар КазЦ И К пен обкомга Kici ж1бер1п ед1, свйлескен адамдар «карсы боп кайтеандер...» деген сиякты былкылдак жауап 6epinTi. Карсы жакбул жауапка канагагганган жок. Олар юбилеши кулату максатымен, рабфактык вз iujiнде де упт журпзе бастады, Совпарт, Согыстык школа, Кино, Ересектер школасы. Милиция школасы сиякты орындардын окушыларымен байланысып, олардан оздер1не шюрлестер тартгы... Орынбордагы ен улкен зал - Свердлов атындагы клуб. Юбилей сонда уйымдастырылды. Мыннан аса Kici орналасатын залта адам лыктолды. Сахна ашылды. Байтурсыновты колтыктап Сматул Садуакасов жене KettiH халык жауы боп кеткен ултшылдар шытып, безенд1ре курган президиум столын айнала отырды. Сез Садуакасовка 6epiaai... Бул юбилейге карсылар жиналыска кун бурын даярланып, газетке орап калталарына mipiren капуста, картошка сиякты заттарды сала барды, ойлары —егер Садуакасов Байтурсыновты баяндам асы нда мактайты н б о лса,— ш4р1ген овоштарды лактырып куып шыту. Соны сезгендей, Садуакасов езшше тактика колданып, Байтурсыновты мактай женелмей, сатылап жетт1. Оныц баяндауынша, казак халкында ултгык бес косем бар, олар: Кенесары, Шокан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Кунанбаев, Ахмет Байтурсынов... Кенесары мен Байтурсыновка халыктын каны уйымайтынын, душпан KepeTiHiH Садуакасов жаксы 6iaeai, сондыктан да ол бул екеуш копш!л(кттн санасына халык шын cyiieTiH Ш окан, Ыбырай, Абайта косактап майлап 9TKi3rici келеш. Садуакасов баяндамасын осылай ep6iTe женелген кезде, трибунала туртан онын усэтне залдан лактырылтан ш1р!к овощтар жауды да K erri... Садуакасов сахна сыртына кашып шыкты...Содан KeHiH мвжипспн кешнп жаты етюзишестен, «юбилей» тарады... 476

Байтурсыновка карсы студенттерд1н епнш ш ен сод куш тунде «Кара тактага жазылмандар, шешендер» деген атпен жазылган менщ макалам ертещнде республикалык «Енбекпп Казакстан» газетшш 69-номер1нде (1923 жылы) бас макала боп жарияланды. Кенесарыны мен ес 6uirejri талагыш, канцлер деп тусшген адаммын. Олай TyciHyiMe себеп менщ туган ауылым - Россияга ен алгаш багынган казак ауылдарынын 6ipeyi. Хандык куру, казак халкын e3i жеке канау максатымен, онын Россияга косылуына карсы болган Кенесары еткен гасырдын кыркыншы жылдары мен туган елкенщ ауылдарын шауып, кеп адамды ajrripin, кеп малдыайдап кеткен. Сондыктан ол елкедеп ауылдар Кенесарыга KyHi бупнге дешн лагнетайта карайды. Сол сездер менщ кулагыма ес бшген куннен бастап сщген, сондыктан мен оны «Кара тактага жазылмандар, шешендер» деген макалада былай сипаттадым: «Кенесарынын орыска согыс ашуынын меню казак орыска багынса, ел д тнен айрылады деген ой емес те. 03i Абылай ханнын немерес1, Касым ханнынбаласы болды... Кенесары езш жер то1пр1сшдей KepceTin, казак елш аузына каратып турмак болды. Сондыктан ол казактын камын ойлап, казактын жогын жоктаган жок, ез бакытын ойлап, Абылай мен Касымнын мурасын жоктады... 0TipiK айтса, жаны шыксын, казактын карт адамдары: «Кене пэлен жерде пелен тукыммен ештесш, буаз катыннын iuiiH жарып, баласын керегеге iлiп Kerri»,—деп отырады. Соган Караганда, Кенеш казакка залалсыз ед1, Ti3eciH батырмап efli, момын efli деп мактаган KiciHiH адаскандыгы... Кыргызбен согыскан Mernci калай? Акырында, Кенесары орыстын колынан емес, кыргыздын колынан елin отыр. Не керек, Кенесарыны мактаганымыздын iuiiitfle кыргыз отырмады, егер отырса, 6eTiMi3re TyKipin, пэле кылар едй>. Кенесары туралы кыркыншы жылдардын басына лейin осы п т р д е келген мен1н 1943 жылы басылган «X V III-X IX гасырдагы казак эдебиетшен очерктер» деген к!табымда оны халыктык адам деп кателесу!м - журт алдында мойныма алган айып. Байтурсыновтын да халкымызга жау екеш тарихи фактылармен делелденген ic. Соларга коса Шокан, Ыбырай, Абай сиякты халыктык адамдарды да сез гып отырган макаламда жамандау себеб1м неде? Ол, межмше, со кездеп менщ марксизмге nicnerenairiMHeH гойдейм!н. Мен(нол кездеп угымымда хан мен байдан шыккан- дардын 6epi енбекш! кепшш!к-пндушпаны. Шокан - хан тукы- 477

мы. Ыбырай мен Абай - аталыкты байдын тукымы. Ол кезде саяси сауатым аз мен, соган караганмын да, бул ушеуш де халыкка жат адам деп тусшгенмш, макала да солай жазылган. Онын кате екеш жиырманшы жылдардын екшцн жартысынан бастап сан рет баспасез беттнде мойынга алынды... Кате сездерш мойындаумен катар, «Кара тактага жазыл- мандар, шешендер» деген макала, Кенесары мен Байтурсынов сиякты хапык жауларын мактаган ултшылдарды эшкерелей кеп, былайша аякгалады: «Кыскасын айтканда, ак жага мырзалар Ахметп Акан демей, кудай деп шокынып отырса да epKi. BipaK казактын енбекиилер1 оны н уранына косылмайды, дуние жузшщ кедейлершщ б!рлж уранына косылады... Сондыктан шешендер тшмарсып, Ахметп енбекиплерге майлап етмэем деуд1 коюы жен. Енбекип казактын арасынан OFaHорын жок. Ахмет - байдын Аканы, куле Kipin, кундрене шыгып журген арамзалардын, болмаса ак жагалардын execi, енбекинлердщ Аканы да емес, execi де емес, досы да емес. Енбекип казактын execi - ездершщ колын теншкке жетюзген Октябрь револю- инясын баскарушы Ленин... Ендеше, шешендерге айтатыным: кисынсыз сойлеп, енбекинлердщ кара тактайына жазылып калып журмендер!..» 0M ip шындыгына суйенген жорамал акталды. Байтур- сыновтында, оны мактаушылардында атгары мэнг1п1к боп кара тактага жазылды... Бул макаланын артынан тары 6ip «жанжалга» араласуга тура келд!. Казак эдебиетзнде байшыл-ултшылдык багыт 1905 жылдын бер жагында басталды десек, алгашкы он жылда бул багытгы жетектеугш адамдар Байтурсынов пен Дулатов болды. Эдебиет майданында олардан жетз-сепз жыл кей1н1рек Kepiнген Магжан Жумабаев революция жылдарында 03iHiH устаздарьш басып озып, революцияга карсы алашордашыл эдебиетпнтуьш колына алды. Жумабаевтын Омбыда, Кызылжарда Совет еюметше карсы жазган елендер1н1н б1рталайы еткен тараулардан 6i3re таныс. Кызылжарда соккы коре бастаган Магжан 1922жылдын куз1нде Ташкенте кетп. Со кезде бу калага Магжаннын баска да ойда-кырда кашып журген алашордашылдар жиналды. Казак тЙ11нде «Ак жол» деген атпен шыгатын газет, «Шолпан», «Сана» деген атпен шыгатын журналдар алашордашылдардын ыкпа- лында болды. «Ак жолдын» бетзнде Жумабаевтын жэне баска алашордашыл жазушылардын Совет еюметше ашык карсы ш ыккан влендер1, анпмелер1, фельетондары, макалалары басылып турды. 478

Орынборда Байтурсыновтын юбилей! кулап жатканда, Тешкендеп алашордашылар оны кетерш, жогарыда аталган журналдар мен газетой беттершде макалалар жариялап, портреты басты. Мунын берш 6i3 салкын канмен окып отыра алмадык. Б1зге халык алдында Магжаннын жэне езге алашордашылдардын халыкка жау екендтн эшкерелеуге тура кедщ. Осы максатпен 6i3 1924 жылдын басында Орынборда Магжанга эдебиетпк сот жасадык. Бшетш адамдардан сурасак, бундай сотгын эдетгеп сотган еш айырмасы болмайды екен. Бундада судья жане заседательдер белпленед1 екен, айыптаушы мен коргаушы тагайындалады екен, куэлар шакырылады екен. Осы терттпен втк1збек болтан сотга айыптаушылык мш- дет1 маган жуктелд1, коргаушылык мшдепн рабфактын Жвкен Сврсембин дейтж окушысы калап алды. К,аз1р элдекайда, твменп кызметгерд1н6ipeyiHae журген бул адам ол кезде барып турган ултшыл болатын... Судья мен заседательдер, эрине, 6i3re сен1мд1 окушылар. Куел1кке калаган Kici шыга беруге THicTi... Сотгын мэж!л1с1 Свердлов клубынын залында басталды. Кен залга бул жолы да адам сыймай, коп Kici сыртта калып койды. Сот курылар алдында алган мвл1мет1м1зге карасак, кэрш - жасты алашордашылдар бул сотты не кулатпак, не ездершщ пайдасына жаратпак. Олардын бул HHerrepi icxe аспады. Зан бойынша, соз айыптаушыга 6epiaefli екен. MeHiH eKi сагатка созылган айыптау-баяндамамнан кей1н, залда отырган кепшшк коргаушы Жвкен Сарсембинд1 айгайлап сейлетпей койды... ЖумабаевтынСовет вк1мет1не карсылыгын, халыкдушпаны екенд!пн дэлелдеп сейлеуып куелар жакгаушы куэларды басып кето. «Кеп ауыз 6ipiKce, 6 ip ауыз ж ок болады» дегендей, «Жалгыз каздын yHi шыкпайды» дегендей, Жумабаевты жакгаушы азшылыктын элс1з ундер1н KemniaiKTiHкалын куатты YHi жок кып ж1берд1... Сот уш тармакты каулы алды: 1. Жумабаев казак халкынын, онымен катар казак халкына камкор боп отырган Совет ок1мет1н1н кас жауы деп танылсын. 2. Онын барлык шыгармалары окылудан алыну еюмегген суралсын. 3. Будан былай советпк баспасезд1н бейнен Жумабаевтын шыгармаларына орын бер1лмес1н. Сот когамдык турде курылганмен, халык тшепнен туган онын YKiMi со куннен бастап тугел1мен юке асты. Аз уакытга 479

Матжан жене онын epim -ecrepi халык жауы боп эшкереленш. Баспасезден Матжанта да, онын cepiKTepine де орын бершмедт Олардын аты да менгипк кара тактата жазылды. Bi3 де ант етем1з 1923-24 жылдардын оку кысында ултшылдармен жулкыса тусем деп, мен с аб ак жатымды 6ipa3 босатынкырап алдым. 1924 жылдын куз1нде откен Казак республикасынын IV съез! мен1 КирЦИК-ка муше Fbin сайлады. 0йту менщ окуыма аса жаксы жатдай жасады. Б1р1ншщен, рабфактын откен кыста жатылмайтын жатакханасында жаурай береттн болтан сон, Сакен пэтерщщ TyKnipiaaeri карантылау 6ip белмесще Габит екеу1м1з шыгып алтамыз. Ол уйде Сэкенн1нб1збен 6ipre окитын iHici М эжит турады (каз1р де Tipi). «Байдын асын байгус кызтанады» дегендей, ол отынды кызтанып, б1здщбелмеш yueMi суык устады. Жарыкты кызтанып, электр шамын мезплшз жаккызбайды, «уйштут1ндетпендер»деп, шылым тарпырмайды; кейде кеш келеек, «мезгшлз уакытга мазаламандар» деп, eciKTi де ашпайды; 6i3 буларды Сэкенге шатута уяламыз. Сондай кысымда журген, КирЦИК-ке муше болтан матан «Совет уж» аталатын мейманханадан акысыз, сеулетп, салтанатгы бвлме ■min, Fабит eKeyiMi3 кешш алдык. Ол кезде мушелж акыта 75 сом бершедн Бул со ветик акшанын алтынта баталанып, кымбатгап алтан кезй мысалы, жун матадан т тл ген ен жаксы костюм 15—20 сом, хром етж 10—12 сом, базардын койы 3—5 сом, тэты татылар. Менщ 6ip айда алтан акшама менщ iHiM Шэкен, Габит, онын iHici Баязит TepTeyiMi3 костюм, шинель сатып ап, жунттай KHiHreHiMi3 бар. Кешпел1 ауылдьщ мак- танышты 6ip ici —кой сою. Габит eKeyiMi3 де сейтш жумасына 6ip кой соямыз, eTri сактар жер1м1з болмай, кебш mipiTin итке не кокыстык шункырта тастаймыз. Койдан жержен кезде, сол мейманханада туратын карт учитель, революционер 9 6 iu i Тойбазаровтын уйше масыл болдык. Онын эйел1 Ултутан ете жаксы мшездь аска мейлшше кылап адам едь Б1зд1 ол ете жак­ сы кути. Габит маркум efieni - сол кезде казак педагогика институтында окитын Хусни Мустафа кызы Ягуфаровата Ултутан аркылы танысты. Тойбазаров сол кыста елш (менде суретз бар). Ултутаннын кайда кеткетнен хабарсызбын. Сабактар жаксы окылып жатгы. Мен 6ip сабакка ерекше кещ л бвлд1м, онын аты «Саяси сауат». Бул сабакка байланые- ты ютаптарды карастыра журе, менщ ерекше кещл белетшде- piM - Ленинн!н каламынан тутан енбектер. Ол енбектерден

казак тш не аударылгандары ол кезде жок, сондыктан б1рынгай орыс тш нде окуга тура келедц. Эл1 де орыс тш н е ж етш п болмаган мен, грамматикалык жэне синтаксиста жагынан жазганда я сейлегенде кателер ж1бергенмен, орыс тш нде жазылган едебиеттщ мазмунына epKiH тусшем, аса 6ip киын гылыми немесе саяси формулалар болмаса, езге жагын TyciHyre баскадан жврдем сурамаймын. Лениннщ непзп енбектер1 ол кезде «Шыгармалар жинагы» деген атпен томдап та жене ep6ip енбектер1 калынды-жукалы ютаптар боп жеке де басылып жатады, окуга гатап жетедк тек тшнтауып оки бш!.. Саяси сауатым eai epKiHашылып болмаган, теориялык меселелерге азуланып болмаган м енщ TiciM Лениннщ 6ipa3 шыгармаларына батынкырамай, жалпы сарынын тусшгенмен, егжей-тегжейше бара алмаймын, популярлык шыгармаларды еркш менгерем... Б1здщ замандагы тап тартысына 6ipaeH-6ip курал Ленин- HiHгылымы екенш бьпем... Большевиктер партиясы аталатын уйымды тарихта 6ipiHini курушы Ленин екенш, партиянын да, онын KeceMi Лениннщ де курес жолында басынан кан- дай киыншылыктар xeiuipin, ол киыншылыктарды калай женгенш, партиянын, онын KeceMi Лениннщ Октябрь ре- волюциясын калай уйымдастырып, калай жузеге асырганын, Совет eKiMeri калай курылганын, кандай киыншылыктарды eTKepin келе жатканын... осылардын 6epiH enni жаксы ту­ сшем... Сондыктан да мен Ленишн шекЫз суйем, ендеше, онын енбектерш окуга кумартпаганда, кiмнiн енбектерш окуга кумартамын!.. Лениннщ енбектерш мен гана емес, рабфактын барлык студен-rrepi де кумарта окиды. Олар гана емес, «Ленин сезЬ ле­ генде енбекип атаулы кулактарын туре кояды. Мысалга казак ауылдарын алайык. Тарихи жагдайлардын салдарынан казак енбекиллершщ кепшшгшщ caHa-ce3iMi советж дэу1рде гана оянганы мел1м. Лениннщ атын оган дешн ауыл енбекннлершщ азшылыгы гана ecrice жене реальдык адам бейнеанде емес, ерте- гш к бейнеде ecrice, ендк Совет eKiMeri Кдзакстанда орнаган алгашкы жылдардын езвде-ак, казак енбекиллершщ кайсы- сынан сурасанда: «Б1здщ камкоршымыз Ленин»,- дей кетеш... Ж ене олар бул eciм/ri аса зор махаббатпен мактаныш кыла айтады... Ленин баскарган партиянын, Ленин баскарган ешмет- riHенбекнп кепшийкп, онын iuiiime казак енбеклллерщ бакыт- ка жетшзуше сенедн сондыктан тарихи жагдайдын салдарынан туган кунделж oMipaeri Kefi6ip киыншылыктарга кынжылмай, болашагына зор куанышпен карайды... Сондыктан да олар

вздержщ бакытгарына Лениишндеж сау болуын, узак жасауын шын журектен тшейдь мен де ттлеймш!.. Сондай ттлектеп кещлге 1924 жылдын басынан коркыныш тусе бастады... вйтпегенде ше!.. Орталык газетгердщ бет1нен Лснини1н сыркатгыгы мшим болды да, беталысы туралы кун сайын бюллетеньдер жарияланып турды. Буган дейш ресми турде жарияланбаганмен, Ленинн1н сыркатгыгы кепшшкке мвл1м боп калган. Мен рабфакка окуга тускен жылдын кысында: «Ленинн1но н жак колы мен аягы эл- аздене бастапты» деген кауесет шыккан. Оган бйз нанбаганбыз да, ейткеж сол 1922 жылдын ноябрь айында газетгер беттнде Ленинн1н М осквалык Советт1н пленумында айткан сез1 жарияланган. «Денесше жарымжандык Kipce, пленумга калай каты- насады?»- дескен, Ленинд1 сыркат деген сезге сенбеген жене ceHrici де келмеген журт. Осы кауесет 1923 жылдын кектем1нде тагы кетерЫп: «Ленин он жак аягы мен колынан айрылыпты, тш сёйлеуге келмей капты» деген хабар тарап кеттъ Ленинд1 суйетш журектер enai шынымен кобалжи бастады... Кдуесетпн шындыгы сол жылдын апрел1нде аныкталды. Осы айда партиянын XII съез1 болып етп. Буган дешнп съез- дерде Орталык Комитпн есептт баяндамасын Ленин жасап жур- се, XII съезде Сталин жасады. Ресми турде жарияланбаганмен, сонгы съезге Ленинн1н сыркатгык салдарынан катынаса алмауы аныкталды. Сталинн1н XI съезде Орталык Партия Комитетше Бас секретарь боп тагайындалуын баспасезден керген кепшшк: «Лениннщ ен сен1мд1 адамы осы екен. Орталык Комитегп баскартуы содан екен»,—десть XII съезде Орталык Комитегпн ecenTi баяндамасын Ленинн1норнына Сталин жасаганнан кей1н, KenmmiKTiH бул угымы бурынгьшан да ныгая тусть.. Солай ойлай тура, Ленинн1н сыркатына к е н ш кобалжыган кепш1л1к 1924 жылдын басынан газетгер беттнде ресми турде жарияланган бюллетеньдерге влш еуйз зор тиышсыздыкпен тесите карап, зор кау1ппен, бунын арты неге согарын кутп... Рабфак студентгершщ де, олардын iminae менщ де кешл1мде осы кобалжу, осы тиьппсыздык пайда болды. Ол кезде бгздщ Отанда радиофикация меселес1 влФз. Республикалыкбаскарушы мекемелерд1нкейб1реулер1нде гана болмаса, квп мекемелерде радиоустановка жок. Радио рабфактын оку уй! мен жатакханасында да жок, сондыктан кундел1к жаналык хабарларды 6 i3 Орынборда орыс т1л1нде «Советская степь» деген атпен, казак тшнде «Енбекш1 казак» 482

деген атпен шыгатын газеттерден гана керш отырамыз. Лениннш сыркаты жайындагы бюллетень бул газеттердщ кун сайынп>1сандарында басылады. Бюллетеньнщ тур1не Караганда, сыркат жайы ынгайсыздау сиякты, сондыктан: «Не боп кетер екен?»—деген ой журекп шымши туседь.. Рабфакта б>збен кластас Шорман Ыбыраев дейтш ж т т окиды. Шыккан жер1 атбасарлык. Бала шагында ол да мен сиякты жепм калып, таршылыкпен кун кешкен. Окуга ересек уакытында тускенмен, орыс тш н е жетш, 6ipaK когамдык жумыстарга аз арапасатын, кебше окыган сабагын кунтгайтын Kici eoi. Мен онымен доспын. Сондыктан 1924 жылдынбасында Габит менен белшш жатакханага квшкенде, Шорманды мен номер1ме Kipri3in алдым. М1нез1 жайдарды, жумсак бола тура, онын 6ip эдет1 - улкен кызметтеп адамдардын кейб1реу1мен байланысып, солардын уй1не барып журед1, сондыктан вк1метт1к, партиялык саясатгардын жаналыктарын б1зден бурын ecrin, бурын 61л1п келед1. Кейде ол вз1мен таныс улкен кызметкерлерд1н ушне конып та кайтады... Bip куш сабактан кейш кыдырып кеткен Шорман кешке номерге кайтпады. Оны мен таныс адамдарынын уй!нде конып калган болар деп жорыдым, сондыктан сабактарымнын кешю пысыктауын б1т1ргеннен кей1н, уйкыга KipicTiM. Ауыр сабактан 6i3 аса калжырап уйктаймыз... Бупн де солай уйктап калган екем, елдек1мн1н eciKTi катты урганына оянып кетпм. Есенпреген калпыммен кроватьтан домалай тусе гап, жупрш барып eciK ашсам, ар жагында Tyci кашып, exi кез1 кызарып кеткен Шорман тур!.. «Бу Heci?!» дегендей тандана карай гап ем, ол калтыраган кимылмен номерге сенделш арен Kipoiде, бетш алакандарымен басып, солкылдай жылагандауыспен босагадагы креслога кулай - 0й , Шорман, саган не болды?!- дед1м мен касына кеп. Онда ун жок, 0Kcin жылай бердП.. Б1раз уакыттан кейш Ш орманнын аузынан «Ленин... ел н т!..» деген саз жаска булыгып арен шыкты. - Койшы!- дед1м мен журепм гас табеме шыгып, нангым келмей,—К1мнен еспшн?.. - Обкомнын 6ip жауапты кызметкер1нен... Тунде шифр- мен телеграмма кептП - дед1 жаска какалган Шорман, саз- дер1н белшектеп арен айтып. Мен1нде каз1мнен жас ыршып Kerri... мен де солкылдап жылаган калыппен кроватыма кисая кетпм... 483

Жан кубылысынын взге KepiHicrepi сиякты, ерине. жылауда ла шек бар. Алгаш квз жасына косылып агып кеткендей, баста луыллаган мига тук акыл оралган жок eai. азлан кейж оган ла жан бгпсен сияктанып, взже e 3i келе басталы... Etmi, Шорман CKeyiMi3 ун коса е к ш т , 6ip-6ipiM i3re жубату сезлер айта бастадык... «Б|здш xaniMi3 мынадай, ж урпы н xaai кандай екен?..» Соны б1лу ушж ж ене кайгылы халдж аныгына жету уинн, 6 i3 квшеге шыктык. Уакыт ал1 ерте. Сабак басталуга вл1 6ipep сагатбар. Кун уск1р1каяз. TipiuuiiK жабдыгымен кошеле epciai- карсылы кыбырлаган жандардын кескш держ де Отаннын, басына туган бупнп зор кайгынын i3i ani жок сиякты, соган Караганда, олар Лениншн елймж еспмеген Tapi3fli... «Жаманат жатпайды» дейш казак. Сол рас кой деймж, Шор­ ман eKeyiMi3 рабфактын жатакханасына барсак, студенттердж де KecKiitnepi элемтапырык. Ka6iHiHK03i кызарып, icin кеткен!.. в м м е т т щ ресми хабары ЭЛ1 жарияланбаганмен, к iммеи еспгендерш KiM бшсш, жолыга кеткен студентгер 6ip-6ipiHeH: —Е стш н бе?—деп сурайды акырын гана. - Неш? —Ленин елш-ri деген соз рас па екен? - Бэсе, рас па екен?—дейдо анау да бурын есп ген д тн бщщрш. Кайгылы хабардын растыгы туе кезжде шыккан газетпн азалы сездершен мэл1м бодцы. Газетпн 6ipiHLui бепнде кара жак- таумен тешректелш Лениннщ портреп басылган, онын касына OKiMerrin хабарлауы, онын касына ОргалыкПартия Комитетанщ, Аткару Комитет1н1н аза туту хабарлары жарияланган!.. Кеипкпей халыктык жалпы аза басталды. Енд! квшелерге шыксанда, уйлерге барсанда, бэрж жаузында жалын аткан 6 ip гана евз, ол —«Акыл-дана Ленин-ай!..» Алгашкы 6ipep кунш ауыр курешумен гана етюзген квпш ш ктщ аузына енш «Лениннщ орнын KiM басады?» деген сурау туа бастады. «Ленин» атгы поэмасында Маяковский айткандай, бул сурауга ерюмнщ де берер жауабы 6ipey-aK, о л - «Большевиктер партиясы!..», «Партияны KiMбаскарады?» деген сурауга a3ipre ешюм жауап бере алмайды... Ленин январьдщ 27-куш жерлетш. Оган сонгы курметан Kopceixici келген кепшипк тан сэршен азалы демонстранияга шыкты. «Тлфу» десек туюрж жерге туспейтж тундеп ycxipiK аяз кущйз ызгарын удете туста. Лениннщ oaiMiHe адам тупл, куннщ де журеп ауырган сияктанып, бупн кулактана, кызыл курендене шыкты...

Сырттан аяз, ш тен жалын шарпыган к е п ш ш к тш де кесюндер1 кун кез1ндей куп-курен... BipaK ycKipiioeH каймыгып, ешюмшнде баспана iaaep Typi жок, енбектеген жас пен енкейген шал-кемшрдщ арасындагы кимылдауга жарайтын кепш ш к кешеде... Тан ата басталган азалы демонстрация туе ауа Орынбордын ортальнындагы кен алапка кеп куйылды. Сол туска уйме-жуйме жиналган жаннын калындыгы ушан-тещз сиякты, 6ipaK бул тещз дел со 6ip сетте кимылдагы теHiзге емес, тынган тешзге уксады. Алапка ошарылган калын жиыннын iuiiwieri жан адамда кимыл да жок, ун де жок... Ленин кунд1зп сагат уште жерленш. Жерлеу процессиясы Орынбордагы алапка радио аркылы айтылды ма, жок па —ол арасы мен1н еамде жок жене айтылганмен, тоназудан ба елде ауыр кайгьшан екпе кабынганнан ба, оны тындарлык KyuiiM де жок. Жука кщм, журектщ сыздауынан ба,—дыбыс атаулыга мен1н кулагым дел сол сэтте керен... Тек кана еЫмде калганы - дел сагат уште атылган кеп зенб1ректщ жер тт р е тк е н даусынан кулагымнын емес, денемшц т т р е й калуы... Со кезде жан-жагымдагы журттын кеск1н1не карасам, еркайсысынын кезшен соргалаган жастын ep6ip тамшысы 6ip-6ip коргасын о к сияктанып, бетше де, омырауына да туйн-туйш боп ката бастапты... Мен1н eciM бул куйзелуден Ленина! жерлегеннен ем-уш куннен кешн гана жиналды, онда да номерймде емес, калалык больница палатасынын 1шшде. MeHin температурам бул кезде 39 бен 40-тын арасында жупрш жур екен. Буюл денем от болып жанып барады. Врачтын айтуынша — «екпешн кабынуы», ез1мше —ауыр кайгынын куйт!.. Адамга ер жагдайда куануга тура келедь Тулабойым жалындап, кабынган екпем кеудеме сыймай, булыктырган жетелден туншыгуга айналган кундер1мшн 6ipeyinae кутуип сестра палатама Kipflj де: - С1здщ к ен ш щ зд ! сурауга жолдастарыныз кеп тур, улыксат па?- деш. - Улыксат!—дед1м мен. Устерше ак халат жамылып юрген уш адамнын 6ipeyi Умгг Балкашев, 6ipeyi Вера Солдатова, 6ipeyi Шорман Ыбыраев екен. Кеше азалы кундерде елемтапырык олардын кескш-кейштер1 енд1 жинакыланып калган сиякты. Денсаулык кушмд1 аз уакыт сурыстырып отырганнан кешн: - 9й, ceHiKi не бул, ауырмайтын шакта ауырып?—дед1 YMiT. 485

— Не «шак» айтып турганын?- дед1м мен онын кеншщ KecKiHiH унатпай. —Лениндж призыв болып жатыр!- дед1 ол кешлдшпне ынгайсыздангандай,- Лениннщ казага ушыраганымен байла- нысты Орталык. Партия Комитет! жумысшы табына ундеу жазып, Ленин жасаган Большевиктер Партиясыньщ манына топтала тусуге, Ленин туын жогары катере тусуге, ягни партияга Kipyre призыв жасап жатыр. —Солай ма? —Бупнп газетгерде,—дед1 Умгг, калтасынан буктелген ек- уш газетп суырып алып,—Сталин жолдастын Ленинге берген анты жарияланды. в з щ окисын ба, мен окып берейш бе?.. —Окуга шамам жок, взщ окы!.. —Вера окысын!—дед1 Шорман. —Окиын,—дед1 Вера.—Б1ракокыр алдындаескертш кояйын, бул жолдас С талинит январь айынын 26-сы куш Совеггердт Букшодактык II съез1нде сейлеген ce3i. BapiH окып шыгуга шыдамассын, TayipipeK болгасын тугел окырсын, мен 33ipre Сталйн жолдастын Ленинге берген антгарын гана окиын. —Макул!—дешм мен. С талинит аузынан сейлент, Вера газегген окыган алты антгын эркайсысынын артынан «Bi3 де ант етем1з» деген ceafli кайталай бердт... Олай демегенде ше!.. Енбекин алам баласынын бакытка жетуше Ленин жолынан баска жол жогын 6i3 жаксы бшем1з. Ендеше, сол енбекин к е п ш ш к т т imiHen шыккан 61ЗДЩ де журер жолымыз - Ленин жолы. F.ximm ктаптыц соцы 1949-1955 жылдар. Ш

МАЗМУНЫ Eip'muti тарау Оку жолында........... ........................................................................7 Ектш1 тарау Окуда........................ ...................................................................... 63 Ytuimui тарау Азаптауынанасу.... ....................................................................110 Tepmimui тарау Алгашкы адымдар........................................................................ 179 Eecimui тарау Бетпе-бет.................. .................................................................... 231 Алтыншы тарау Курес кундервде.... .................................................................... 312 Жеттшi тарау 1суспнде....................................................................................... 371 СегЫнш/ тарау Ленин жолы............. ....................................................................424 487



2-28-999-5966 N9SI