С. Мұқанов. т2

керек кой. Ондай каражат сайлауына мен катынаскан баскар- малардын 6ipeyiiine де ж ок. «М ушедшие м е т де жаз» деушшер коп болганмен, «Кэне, жарналык акшанды бер»,- легенде, калтасына кол салатын адам б1рен-саран гана табыладьц кеп ш и нп : «Кеш н, уакы ткелгендеберерм 1з»,- деп журш кетеш! Не уакыт ол? Ен алдымен, Николайдын, Керенскийдщ, Колчактын акш алары каз1р калган. Совет акш асы , б!рен-саран адамда гана болмаса, к еп ш ш к п н кольша eai та ген жок, сондыктан жарнаны акш адай т е л е п а келген адам да н есж беред1?.. Еюнгш белгняз елдею м дер ел арасына «бул Совет ipreciH калаганмен, узак тура алмайды, кегшкпей кулайды* деген свз таратып улгерген, сол е се ктщ салдарынан, сатуга к аж егп мап- м улкш 6ipa3 адамдар ipxeai екен. •YiniHiui уакытш а OKiMeiriH ж ен е Колчакты н тусында, ел атынан кооперация ашкан боп каражат жинап ап, жеп кеткен Бакен мен Боржабайлар ар елде де болтан екен. Сондыктан «Аузы куйген ypin iiuefli» дегендей, с е т и у п т сезгнш тындай оты ра, «кооперация м улкш кез1м1з керш , колымыз устаганша сене алмаймыз» деген c ssai ерюмдер аш ы к айтады. Ал шын кооперация ашылып, шынымен буйымдар келетш болса, к е п ш ш к оны к уш ак ж ая карсы алгалы оты р, е й т к е ж 6i- piHmi империалистж со гы стьщ ер п тутанудан басталган буйым- нынтарынш ьш ыгы K33ip ш ектен шыгып, бурын коры мол кейб1р уйлер гана болмаса, былайгы копипл1кт1п у сп-басы да, тесек- орныда, ыдыс-аягы да шектен шыгатозып болтан. Кшм-кешеп, тесек-орн ы далба-дулба кейб1р уйлерге Kipin те болмайды. К о о п е р ац и я а ш ы л ы п , б уй ы м д ар кел генм ен д е, Ka3ipri хашнде кеп адамнын сол буйымдарды сатып аларлык xani жок: согы старды н эл е п н е н кедей ш аруалар шыгынга катгы батып, колдагы сы нан айры лган, Kecin пен TyciM болмаган, сондыктан кедей-батрактардын 61разы, егер ею м ет тарапынан жердем уйымдастырьшмаса, мына калпында ашыгуга жакын отыр... Осындай жагдайлардын салдарынан, кеп жерде коопера- циянын аты гана ашылды да, затында, мушелжке жазылган- д арды н узак т1з1мд1 кагазы нан баска ш т ен е болган жок. Бул женде меш н халыкка да, отм етке де келттретш бар пайдам - енбекин халыктын шаруашылык жене материалдык куйш ею м ет пен партияны н Кулагина кер ген Typiwre жетю зу. бю м ет пен партия буган к е щ л белш , ш ара колданады деп халык та, мен де зор умптемш. С аяси сана жагын алганда, енбекгш к е п ш ш к Совет еюметт е з еим етт екен ш андайды, 6ipaK осы ею мет оларды н ауыр халш 300

I тез арада кандай шаралармен жещлдететшш бшмейш. Саяси сауатым аз мен де олардын бул жайда койган сурауларына кеб1не жауап бере алмаймын. Кейб!р меселелерге жауап бере алам. Мысалы, Совет о т м е л орнаганнан кейш ауылда тагайындалган болыстык жэне ауылдык Ревкомдар. Олардын шуде 6ipeyi болмаса, басым к еп и л л т байлардан, аткамшерлерден тагайындалган. | — Бу к ап а й ? - деп сурау беред1 кедейлер о л ар жайы нда,— | барлык жерде Совет о т м е л кедейш н о т м е л десед1, ендеше, байлар неге тагайындалады ж ерп лйсп eKiMerriH бастыгына?!. | М ен оларга бул icriH арам колдар аркылы кггелгенш, 6ipaK од узакка бармайтынын 6LniMiM жеткен мелш ерде баяндаймын. О л се'лм е 6ipeyaep кул ак кояды да, енгй б1реулер: — Ойбой, узакка созылатын ic кой мынау!.. Бул орынга j отырмагай ед1 олар, оты рып алган со н, куы п ш ыгу да о н ай бола б ер м ек ш ..- деп уайым согады... Енбекип халыктын хал-жайларын коре журе, мун- муктаждары неде екен ш ж аза ж уре, мен ем1р1мде 6ipiHmi рет ауыл байларынын т м екенш, олардын советлк дау1рде не эдш- айла колдануга KipicKeHiH к ен турде угып келем. Бул ж енде, курметге окуш ы лар, Ыздерд1 6ipa3 ф акталы к материалдармен таныстыруга улыксат елщ здер. Бекен кызынын дауын б тр ге н н ен кейш , мен Ж аман- шубардан Канжыгалы болысына карай бетгеймш. Ылаушы меш батыс ж ак бетгеп Анновка капасына алып барады. Онда мен Омбьшагы курста 6ipre окы ган cepiriM Д эр м ен А линш кездес- TipeM. Курстагы кез1нде ол 6ip ж а к жамбасы нан аксай басатын едц кейш сол сыркаты суйек туберкулез! болып шыгыпты да, емделер жер табылмай, аягын балдакка асып капты. Онын со­ ветик iciepre арапаса алмай журген ce6e6i содан екен. Аннов- кага ол фельдшерге кершгел! келген екен. О й-niKip жагынан ол тугел!мен с о ве т л к адам боп шыкты. Енд1 гана а н ы к байкады м,—саясатка ол менен алдекайда арты к хабардар екен, оган сауаты да жетедк революциядан бурын орысша «двухклассное училище» аталатын алты жылдык мектепл 6m pin, селолык школага учитель боп шыккан. Ka3ip ол советл к б1рталай газетгерд1 алы п окиды екен. Омбыда ол да большевиктермен байланысыпты. - Оны маган неге б1лд1рмедщ?- десем: - Ж асырын жумысты б1лд1руге бола ма екен?- д3е0п1 кулед1 ол. Сы ркаты ны н мендеу салдарынан, coBerriK кы зм етке Kipe алмаганын ол зор арман гып айтады.

Заман жайын, ауылдагы кедейлер мен байлардын жайын соилескенде де, ол екеу1м1здщ тупшм13 тутаса ушады. Ауыл байларына, acipece олардын Совет екемеД орнагалы колдана бастаган айла-одю не ол да к ап ы карсы екен. - М ы салы ,- дейд! о л ,- б1здщ Канжыгалы болысынын Ревкомы М акыш тьщ Сулеймеш болды. М унын аты - концы каскырга бактыру. Д ормен м аган М акыш тьщ жоне оны н балаларынын к1м болганын баяндап кегель О нын айтуынша, Макыштьщ OKeci Телеке кедей болтан, ауыр доулет Макыштьщ езш е б1ткен, онын уш каты н н ан тогы з улы б ар , солард ы н 6ipi - 6i3re мол1м Есматамбет. Макыш революция алдында елген, онын орнын тотыздын 6ipi — Сулеймен баскан. - Есматамбет ше?—деймш мен,—ол окыган да, пысык та - Р а с ,- дещц Д о р м е н ,- 6ipaK он ы н ойы ауыл арасынан жогарырак, Алашорда еюмеД жасап турса, ол тым бшкке кете- рш етщ ещ , бакы тсы зды гы на к арай, ол п л е л болмады. Енш тонын айналдырып к и т , совет кы зм спне орналасып ед1, онысы 03ipre байсалды болмады. - Неге? - Кызылжардан ол ауылдагы ревкомдарды тагайындауга ш ыккан екен, сол кызметтн аяктатан кезде, оязды к Ревкомнан «кызмет1щзден босандыныз» деген катынас кагаз келедй. 03i «бул icTi козтап, сырымды ашушы бар» деп жориды... Бул хабарта мен ш т е й кул1п коям да, Дорменге сыр бер- мейм1н. KyaeTiHiM: Есм атам бетгщ ю м екендттуралы .кы зм етке оны н катадан алы нуы туралы Баймагамбет eKeyiMi3 К,ызыл- жардын ояздык Ревкомы мен ояздык партия комитетше узак докладной жазы п бергем1з, артынан кенескенде, Ревком 6i3re Есмагамбетт1 и н структорлы ктан босаткандыгын айткан. Бул сырымды 1ш1ме сактай отыра: - Есматамбет enai бармай ма Кызылжарта? Неге босанганын бшмей ме? Кайта туруды суранбай м а?- деймш. - Суранбайды ,—дейд1 Дормен. - Неге? - К,оркады. «Саута сурап, даута калармын» деп ойлайды. Бойын KopceTKici кслмейд!. - Сонда сыргып журе ме осылай? - О л жуырда Костанай кеттитт деп естццм. - Неге? - Костанай А кмола облысына емес, Тортай облысына ка- райды той. О ны н е н д т ойы —асса, букш Кднжыгалы болысын, 302

кал са, е з ауы лы KYPJieyirri А км ола о б л ы сы нан ш ы гары п, Торгайга косу. —Табатыны не сонда? — Сырын бшмейтш болыска ауыскысы келедь CeiiTin, «Балта кетершгенше, денбек жол табады» дегендей, уакытша болса да тиы ш ж ан сактагысы келедп.. Анновкадан api мен Макыш аулына соктым. Бунын да аулы Элтншн аулы сиякты ылги агаш уйлерден, агаш сарайлардан куралган, орыстын бай хуторына уксайды екен. Мен ол ауылда М акыштын тогыз улынын 6ipi Ш эбденмен таныстым. ¥зы н бойлы, керкем кесмнш бул жас ж т т рево- лю циядан бурын гимназияда окы п, жегт класы н 6iTipreH екен де, револю ция болган сон, уй1нде «шаруа» бон оты ры п калган екен. Мен барган кезде ол жумыс кшмшде, жалшыларымен 6ipre ш ел ую жумысында екен. Ы лаумен м е т аулынан алып ш ыккан ол жолшыбайгы кенесте маган е зш екбекин таптан ш ыккан адам KepceTKici кеп, атасы Телекенш к ед ей л тн , екей Макыштын байлыкты кеп енбек жене бейнетпеген тапканын угындыргысы келедп Emu 6ip сетге ол: —Бай дегенм ен, 6epi 6ip емес кой оны н; мейр1мс!з тас бай барда, ж о к -ж тк к е караскыш бай бар. 03i де ж окш ылыккеру- ден гой дейм ш , б1здш екем1з eMip боны кедейге карасы п e rr i. Одан ат мшбеген, ас iiunereH Kici ж ок,—деп экес1н мактай жене- леш. Бул женде exeyiMij айтысамыз да, KeaiciMre келе алмаймыз... M eni б1лед! дей ме елде м ен ен сы р тар т к ы с ы к ел е ме, Есмагамбегп ол жамандайды. — Ж асы нан кагы на туды о л , - дейд1 Ш е б д е н ,- он уш жа- сында, м1нуге б ерм едщ деп , ол SKeciHiH бейгеден келш журген атын пышакпен жарып елт1рд1. С о л кагы нганнан ел1 кагынып келедз. Mine, мен жиырма беске жеткенш е эл1 уйленген жоклын, ал ол отызга жетпей уш катын алды жене елдене байлардын калы н телеген ж е ар л е р ш алы п каш ы п, екес1Н к еп ш ыгынга, дауга урындырды. Ол шыганнан ш ыккан м1незш адам. Дагдылы адамнын калыбына сыймайды ол, ылги едеттен тыскары б1рдемелерд1 icTen журед1. T ipi болсан, керерсщ де, ecTipciH де талай ш атакка уш ырайды ол. —Ал е зщ не icTeMexcin будан былай?—дейм 1н. —Мен1н момын ж (п т екен4мд4 ангарган б о л ар с ы н ,- дейш Ш ебден. Онысы рас та.—Х алы кка пайдалы 6ip окуды 6iTipeM де, кы зм етке KipeM (Ш ебден о л у эдесш оры ндап, оты зы нш ы жылдардын басынан алыстагы аудандардын 6ipinae агроном боп жур деп ес1тем)... 303

Ш вбденнен айрылган жол м еж бйрнеше куннен кейж К аратал аталаты н болысты н Ревком председател1 Бгаал Наурызовтын уйж е апарды. Обаган е зен ж ш бойында сггыратын ол да атакты бай баласы екен. Ж асы сол кезде жиырма бестерден аз-акаскан бул ж ттб угак- ты жэне карынды - сем1з екен. diced влген, 6ip акеден жалгыз туган, вйел1 де сол кезде влген - бойдак ж т т . UJeuieci белгои Шо- кан Уалихановтынтокал шешесшен туган карындасы боп шыкты. Жетз атасынан шубар тес, шынжыр балакбоп келген Билал, Ш эбдендей «атам кедей еш* деуге уялып, м енш симпатиямды вз1не аудару уш ж , езж ш е «жукалау-ак» деген жагымнан келмек болады. — Сен — Сибан, мен — М атакаймын,—дейд1 ол, айласын алысырактан курмак боп,—eKeyiHiH атасы —Танаш би. Одан аргы жагымыз — Керей. Бш есщ бе муны? — Ептеп хабарым бар. —Сибан - сен, 6ip кезде бул манайдагы Керейге ага болдын гой. Кеше Есеней м е н т нагашым Шынгысты бул арадан куып, ага султандыгын тартып алганда, букш Керейш билеп турды гой. —Солай деседь —Сонда о ны н о н Ti3eciH баскан би м е н т атам Сырым екенш еспген шыгарсын? —Оны б'л м еддм ,- д ей м ж мен. — Б ж м есен , солай болган. А тан Есеней м еш н атам Сырымсыз аягын жат елге кия баспайды екен, кайда барса да оны касынан тастамайды екен. — О нын HeciH айты п оты рсы н маган?—деймйн мен. —Айтып отырганым: Есенейден ул болмапты гой. Жалгыз кызы гана бопты гой. Есеней елгеннен кеЙ1Н, сол кызды Торсан алм ак болганда, «Керейдщ шанырагын У акка бермейм!н» деп, намы ска 6ipinm i ш апкан Kici мен(н экем Наурыз екен!.. —Сен оны н 6apiH кой!—дейм1н о г ан .- © зщ С оветпн Ревко- мына сайланган екенс1н, сол жайда не кы змет аткарып жатканынды айт. —О ны хатшыдан с у р а ! - дейд1 Б1лал. Хатшысы - кейш кеп жыл прокуротурада кызметаткарган, ол кезде eKi класты училищ еж б т р г е н , орысша сауатгы Махмуд Таукин. Кылжакбастау ол Б1лалдын кв31нше менщ сурау- ларымды калжынга айналдырады да, онашада: — 03iHfle ми бар ма, ж ок па, осындай уызы арылмаган байдын баласынан советпк кы зм егпн жайын сурап? Мыкты болсан, муны тез т у а р т те, орнына кедейшн камын ойпайтын 6ipeyai с ай л атты р ,- дейд(. 304

- М атериалы б олм аса, м ен «туЫр» д егенм ен , Tycipe ме )рнынан?—десем: - Буны Tycipyre жарайтын материалды колы на м ен-ак жасап берейш,—денш Махмуд. Караталдан мен Пресногорьков болысына келем. Онын Ревком председател1 Есекей Мантиев дей тш бай. Ж у ан денел1, кара бужыр кескш дн дурдиген калын epiw ri, сирек, кыска сакалды бул Kici м аган е зш «каналушы бай» гып таныстыруга тырысады. - Б1зд1н бул П ресногорьков облысы нда У акты н Барж аксы, Ш эйгоз, К урай, Кытай дейтш тер т руы б а р ,- дейд1 о л , - соны н берш 6ip кезде Ермен тукымы Hipin ж усатгы, о дан кей1н Тшемю тукымы Hipin жусатгы. Олар билеп турган кезде ел мал мапдана алмады, жан жандана алмады, катын-кызга ие бола алмадык. | Енш, MiHe, Совет заманы туганда оларды н yHi e uiin, момын бай сы н деп MeHi сай лап Kerri. К ы з м е г п ш ам адан келгенш е аткарып жатырмыз. «Сондагысы не кызмет?» деп байкасам, ел кыдырып ет жеу. Д ау-шарды 6iTipeTiHaep — бурынгы билер м ен аткамш ерлер... Sip мэселеде Есекеш ин мойнына мен аттай MiHin алдым: кейш кеп жыл советпк кызметге болган, ¥л ы Отан согысында каза 1 тапкан, сол елдш ж т т з К,ази Есеналин кец и п суйген 6ip кызды | алып, Есекей баскаратын Ревкомга келсе: «Бул уятгы KiciHiH ж е ар !, ез!не кайтарып бер!»—деп ЗА Г С -ке т1ркемейд1. К,ыз да, I ж т т те орысш а окы ган K63i аш ы к адамдар. О лар зан айтса: | «3анынмен MeHi кырып а л » ,- деп Tepic карап, ж ауап бермейд!. Бул icKe мен араласып, сез1ме EceKeRai кенш ре алм аган сон, оны н уст!нен оязды к Ревкомга хат ж азды м. Осы хатты I сстн ен н ен кейпн, окы маган надан алам ны н кез1 ш арасы нан шыгып, мен сыйлайтын елдек1мдер аркылы хатгы арен сурап алды да, К.али м ен Ш айзага epix кагаз 6epai. Бул хабарды е сп ген epiKci3 кы здар ж ан-ж актан каптап Kerri. Оларга epiK берм ейш д есе, менен коркады , 6epefliH лесе, калы н мал телеген адамдардан коркады. Сондай халге келген ол, аз кун жатып iarepi атгаганда: «K erri ме, Kenip!»—деп артымнан топы рак шашыпты... Анастасьев болысында Ревком председател! Казн Байгожин екен. Ол - осы елшн 6i3re 6eariai феодалы Нургожанын немере iHici. А такты Ш агырай такпак: «Сен1н экен Курымбай, 305 Курымбайдан туыпсын Тогыз ул бiрдей дырымдай,—

ДСП сипаггайтын Курымбай балалары шетш ен мынгырган бай болгандыктан, тогыз ауылга белш едь Болыстык пен б и т к бу- лардан еш уакытга узшмеген. K,a3ip олар к вз бояу уш ш, жас жене аздап окыган ж т т Казиды Ревкомга председатель сайлаткдн. Ку К азн аталган бул я а п т м ен щ im-бауы рыма Kipin, ез адамы м ыз боп к ер ш у ге ты рысады д а, жаксы KepiHrici кеп, аулында жаткан судья Ахмет Жанталинды жамандайды. - Осыны судья гып Ж1берш журген ю м?—дейд1 ол маган,- о кы ган ы н ам аз, iuiKeHi а р ак , ж асаганы сауда... E m 6ip icTi карамайды, кылмысты немесе акылды ю тщ берш аксакал сотына 6epin кояды , 63i байларда кезекпен конактап журедь Ж анталиннын советт1к судья боп келуш е мен де кайран калам, ейткеш байлыгын, баска жат кылыгын былай кой- ганда ол А л аш о р д ан ы н Myuieci ж е н е беделд1 аксак ал ы н ы н 6ipi!.. . Анастасьевтен мен П ресновке келем. Ондагы Ревком пред- седател! 6i3re белгш миллионер Элтидщ баласы Сейтак Кеке- нов. Ол енщ маган бурынгыша сыкактап карамай, «туысым» боп кушак жаяды. Сонда айтары: - EKeyiMi3 жакын туыс екем1з гой. Ж ана бвд1м гой соны!.. - Калай туыспыз? - А улында Есенгали деген немере аган бар ма? - Бар. - Онын э к е а Ш окаман, онын eKeci Ж арылгас па? - Солай дейдь - Е ндеш е, м е н ш эк е м Э лтиш н iueuieci - сол Ж арылгастын туган кызы. - Оны баягьшан 6epi неге айтпагансыздар? - 03i.M де бертзнде бииим деп оты рмы н гой? - Есенгали кедей гой. Бай боп оган неге караспагансындар? Сейтак бул сурауга кумш жш калады да: - О ны ы н ж ы к туган е зш ен к ер , ол сурап кеп, 6i3 бермеген ж окпы з,—дейдь Одан epi жакынсырауы на м ен жолатпаймын... Т аузар болы сы ны н Ревком председател1 д е, баягы атакгы бай Б1р1мжан Кусайы нов екен. М еш мен кенескенде ол бурын намыс керетш 6ip уакиганы emu дэреже керш сейлейдь - Кусайыннын э к е а Ceni екенш бшесщ го й ?- деп сурайды ол менен. - Естцйм. - О н ы н жалш ы лы кта ж у р ш , тебелесте елген ш е с т ш н бе? - Буны айтканда бурын ашуланып калатындарын кайда? 306

- 0 , ол байларды н устем зам аны гой,—дейш Б1р1мжан а к к е ш л ж iriт iм c iп ,—ол к езд е 03i кедей адам атам б ай б о л ­ тан деп м актануш ы ед1 гой , енш 6yriH бай д ы н 03i атам кедей демей ме? - Максаты не сонда? - «Заманына карай амалы» демей ме? Э р заманнын е з амалы бар емес пе? BipaK м ен щ айты п отырганым «амал» емес. Атам CeniHin жалшылыкта ж у р т , жалшылыкта елгеш рас. - Оган мен с е н е м ,- дей м ш мен,—6ipaK OKeci ж алш ы б ол- ганмен, балалары бай болган ж ок па? Сепшен туган Кусайын, М усайын, Рамазан, И сан ы н эркай сы сы н а мындаган мал 6iTin, ондаган жалшы устап отырган ж ок па? Бул айкы н ф а к т е Б1р1мжан таласа алмайды... Смайыл болысынын Ревком председател1 Ж укенов Беке екен. Жетт атасы нан 6epi ipi бай ж е н е атакты ф еодал болган оны н жалшылыкка жанасар eiu6ip дал елi жок. Сонда да ол советке жугысуга сылтау тапкысы кеп: - К драбидш тукы мы е к е т м й з р ас,—д еш н м аган ,—е з ата- мыз Токайдын заманында б ум л Смайылды1 билеп турганы рас. BipaK м ен щ е ке м Ж у к ен эк е с ш е н он уш ж асы н д а жет1м калды да, мал басында бш пк болмай, агайыннын тепю сшде ecTi. - Ж анын шыксын!— деймш мен калжындайтын курбы Бекеге.—Э к ен Ж укен жетсм гап к орлы к керсе, о н с е п з жасында неге Смайыл болысынын бш сайланды? - Ж урт калаган с он кай тсш ,—дейд1 Беке. - Юм ол «журт?» Кедейлер ме? Байлар емес пе еш о л уакытта болысты да, 6nai де сайлайтын. - Солайы солай гой,—дейш Б еке кумшж4п,—6ipaK осы елден сура, мен1н екем тен текке болысты ма екен! Kici акы сы н жед1 ме екен? Кдра кылды как а жарган едцл болды дем ес пе екен олар? - Сураймыз, ерин е!—дейм 1н мен. Еменалы болысынын Ревком председател1 Ш аймолда Каракетов деген байдын баласы екен. О н ы н екеа Бейсемб1, ага- сы Нургиса бул елде едденеше жыл болыс болган. Ш аймол- даны н ез1н болысты кка Есмагамбет М акыш ов сайпап кеткен. О л да маган аргы туб1н кедейден ш ы ккан адам гы п керсетпек болады да: - Мен1н екем е 6ip а кы н н ы н не е л е н ш ы гарганы н б1ле- MiciH?- деп сурайды менен. 307

Бурын ecTireii е лещ м болганмен, ез аузынан ecTiriM кеп бшмеген болам да: - Кандай в л е н ? - дейм ш мен. - Байлар заманында айтуга намыстанушы ек, ewii кедейдщ заманы туганда айтпауга б о л м а й д ы д ей ш Шаймолда кулш. - Ал ecTHiK. - Кай акы н ек с ж е ам д е ж ок, баягыда менщ экем Бейсемб1 болыс боп, аузынан жалын атып турган кезде, 6ip акын хан- базардьщ iiuinae жолыгып, мактап влен айтады да, акша су- райды. Э кем саран Kici е кен . А кынды од унатпайды да: «Был- шылдап мазамды алмай, api кет!»- дейдь Сонда корланган акын: Бай болган заманында Акмырза, Орман, Бекшебай вз туысынан болган корган. Жанбыршынык баласы Жаназар би Куткарган сансыз ерд! казган ордан. «Ж1к шыкты жер астынан» десен даты, Каракет, сенщ экен кай кунде онган?! - Неге олай деге н? - деймш мен. — К а рак ет кедей Kici екен. О ры с кеп есш щ малый багып еск ен . Мен1н эк ем сол к еп еск е nipKsmiK боп журш байыган. — Еменалы болысынын ен зор байы болган гой сонымен? - Д эул етп болганы р а с ,- fleftai Ш аймолда кум1лж4п. — К вп зам ан болыс та болган гой. - YHeMi емес. Кейде сайланы п, кейде сайланбай журген. Оган эл п акыннын: Сайлау сайын соныннан жан срмейтш Сен дагы 6ip ит едщ быркылдаган,— деген е д е т куэ!.. Ж олда Ы рсай болысына соксам, оны н Ревком пред- седател! Сулейменов Сураган деген бай екен. Дуниеден ха­ бары бар бул адам, е зш патш а eKiMeTiHe карсы адам KepceTKici кеп, революциядан бурын бес жыл, алые Ci6ipaeri Колымага жер ауып барганын, онда керген ауыр азаптарын баяндайды, сол сапарында орыс революционерлер!мен таные болганын айтады. BiaeTiH адамдардан о н аш ад а сурасам , С ураган айдалар алды нда да болы с боп жур1п, урыларды жасыргандыгы ymiH, олармен олж алас болгандыгы ymiH сотталады. 308

Кызылжарга таялган Андагул болысынын Ревком пред- седател1 Н угман Кабы лов екен. Ол да ipi бай. М е н щ ататепмд1 кайла и б ш п алганын KiM бш сш , сэлемдесе салысымен: — С е ж келед1 деп ecTin, кутш оты р ем ,—деш и ол. — Неге? — Сейлесе келе айтам езщ е,— маган жакын туыс боп шыгасын. Ж айлана келе сурасам: —0 з экен М укан, оны н execi Ш укей, оны н aKeci Бектем1р г о й ,- дейш Н у г м а н ,- ал Бектем1р э к е а KiM екен ш 6ifleMiciH? — Байбарак. — М енщ экем К абы лды н uieiueci А к к ы з сол атан Б айбаракты н кызы... Теп, ол сез рас та болу керек, Нугман орныкты дапелдер айтады. Ол е зш п рогресш ш , K03i аш ы к бай п>т суретгеп, советг1к курылысты маган мактайды. MeHiH совет к ы зм етш е KipreHiMfli макулдаган ол: —Кызметте болайы н, болмайын, каны 6 ip re туы сы мсы н, 6ip уш ндей Kepin, к ел ш к етш ж ур,—дейш... Сонымен, ен сонгы болыстык Ревком председател! Нугман Кдбыловтын уйшен пар атпен тура Кызылжар тартам. Yin ай лы к ком андировканы н ш ш д е мен казак ты н он болысын аралап шыктым. Соларда биыл гана уйымдаскан советт1к ревкомдардын басында, жогарыда айткандай, ылги байлар председатель болып отыр жене катардагы байлар емес, ен ipi байлар. Олар ею жуйел1 екен: 6ip жуйеЫ —ата- лы кты б айлар, е щ ц 6 ip жуйеЫ —не OKeci, не 03i ж алш ы лы кта журш бертшде байыгандар. Сонгы жуйел1 байлар бастапкы жуйесш ен байы рак, оларда ecipece акш а коп... Ж зн е 6ip кеш л аударатын жагы: патша заманында болыс кебш есе са- калы сапсиган москал жене едетте окымаган надан адамнан сайланатын сиякты eai; Ka3ipri Ревком председательдерш щ ш ш д е Сураган мен Нугманнан баскалары жиырма бес- отыздын арасындагы жастар жене казакш а, орысш а сауатты адамдар... Мен1н байкауымша, бул адамдар саясаттан да хабардар сиякты. Совет ею м етш щ байларга колданатын саясатын TyciHeTiH сиякты , сейте тура, С овет ею м ет ш щ кызметтне неге кумартады олар? Бул сураудын жауабын мен Владимир Иосифович Гозактан таптым. Кызылжарга барып конган кун нщ ертеш нде мен ояздык Ревкомга бардым да, уш айдын ш ш де ауыл арасында 309

керген -б 1л геж и ш т Ы м ж еткенш е айты п 6ерд1м. Сабырмен узак жэне тугел тындаган Гозак, шалагай орысшаммен ту- ciiuipyiM e канагаттанбаган болу керек, м еж эбден тындап алганнан кейш: - О сы айтканд ары н н ы н б эр ш 03iH жаксы бш етш к азак т ш н д е толы к кып жазы п берсен кайтед1?~ деда. - Оны кайтеаз?—деп ем: - Орысша жаксы бшетш 6ipeyre аудартам да, машинкага бастыры п, укомны н президиум мушелерш е окуга берем,- деда. К азак тш нде ол кезде машинка жок. Мен елде керген- бшгешмда араб epniMeH кы ры к-елу бетке жаздым да, Гозакка апары п 6cpaiM. - О ры сш ага аударылган с о н хабарлаймын,—дед1 Гозак,— 03in окы п ш ыгасы н, iiuiime кате Kerin журмесш . - BipaK м ен оры с с е з ш щ б эр ш е ryciHceM!.. - CeniMfli тэты 6ip казактарга окы ты п алам... М енщ баяндамам орысш а аударылып болганда, командировкадан Баймагамбетте келш кдлды. Ол аралаган елдщ де саяси ж эне шаруашылык xani мен аралаган едщкпщей болып ш ыкты... Мен1н баяндамамнын казакш асы н да, орысшасын да Б айм агамбет екеу1м1з 6 ip re окы п шыктык. - Д эл м е-дэл аударылган,—дед1 орысш аны ж аксы бшетш Баймагамбет,— еншб1р к ате а жок. - М е н ю жазары м да осы ,—дед1 ол,—Ауы лды н, KiciHin аты баска болмаса, ф акты лары 6ip. Б ул ж ай да Г о зак п ен Б ай м агам б ет eKeyiMi3 6 ip re бары п кенеспк. - ©те бай материал,— дед1 баяндам аны кун бурын окы п ш ы ккан Го з а к ,- А уы лды н K33ipri хал-жайын угу уш ш партияга да, ош метке де аса к а ж е т материал... Байлар жайын кенескенде: - Осылай болуы табиги ic,—дед! Г о за к ,- куресЫз eiu6ip Tipi м ак л у к ж а н ы н берм ейдн Б ай л ар да ш ам асы ж еткенш е Kypecin багады . О л ар 6i3fli кулатуга, е з е ш м етге р ш орнатуга тырысады... Бйрак ол тш епне байлар жете алмайды, ойткею 6i3, больш евиктер, енбекнн ко п ш ш к к е суйенем1з, байлар азш ы лы к... - Ол рас кой ,—дед1 Б аймагамбет,— 6ipaK ауылдык жерде енбекнн к е п ш ш к т щ caHa-ce3iMi ел1 оян ган ж о к, оларды ояту уш ш коп icrep керек сиякты... 310

- Э р и н е ,- дед1 Г о з а к ,- К еп к у р ее п ттлейдц бул ic. О ктябрь революциясы казак байларына тиген жок- Олар ал1 каз калпында отыр. О ларды 6i3 енш тана кол та алам ыз. BipaK 6i3 оларды 6ip к у н н щ iiuiwie жоймаймыз. Бул 6ip к у н н щ ici емес, к еп куннщ , к еп ж ы лдын ici. Бул icKe к азак ен бекш ш ерш щ жордеMi керек, солардын сана-сез!мш ашып, тапты к куреске Tycipy керек, казак байларын солардын купшмен жою керек... Бул меселеде 6i3, коммунистер, енбекпп халы кка жетекий болуымыз керек. Рас па о с ы ? - деп сурады Гозак б1зден. - Р а с !- дед)к 6i3. - И е ,- дед! Гозак дем ш соза алы п,— ауылда шын матынасындагы тап Kypeci енш тана басталады...

АЛТЫНШ Ы ТАРАУ KYPEC КУНДЕРШДЕ Калинишпн келу! К еш еде Ky6ip квбейе бастады: - Не естщ щ сен? - Йемене ecryuii ед1м! - Ж анапыгын ж ок па дегешм гой. - Не жаналык? - Калага келген-кеткен бвгде ешюм ж ок па екен? Ж ауап беруш «э-э-э...» деп элдене жана хабар барын еспген калпын керсетед1 де: - T e n , 03iHHiH 6ip ж ан алы к е сп ген ту р щ бар сиякты гой, айтсайш ы оны , оспактатпай!—дейдк - Не естцц деп ен? - Ж умбакгауды к о я й ы к ,- дейд1 анау, енш турасынан к е п .- Калада 6ip зор жаналык боп жатыр дейш гой? - Кандай? - Буюл Россиянын Старостасы келш п деп жур гой осы калага? - Клм ол? - Михаил Иванович Калинин! - Койшы-ау?!. «Староста» деп турганын не оны? - Орыс сез1 емеспе ол? Ел баскарушыны «Староста» демей ме орыс халкы? Букш Россия уюметнщ бастыгы емес пе Ка­ линин жолдас?.. Еибекин квп ш ш ж тщ е н с у ш к и адамынынб1р1 емес пе ол Kici?.. Cyffiicri бастыгына халы кгы н койган аты емес пе «Староста» деп?.. - TyciHiKii. Рас па екен келу1? 312

— Рас деседк в з вагонымен келш , тем1р ж олды н 6ip туйыгында тур дейш . Б у п н гана Keirri. — Не жумыска келф екен? — О н ш асы н б1лмед1м. Б укш С о в е т е м м е т й м ц б асты гы , арине, усак мэселемен келмейш, Неде болса, 6ip зор мэселемен келд1 гой бул. —Мумюн, жолсокты токтаган шыгар? — Ж ок. BuieriH кю щен естинм. Э деш арнап б!зд1н А кмола облысына келш е. Петропавлда б1рнеше кун болады дейдь Михаил И вановичей келу сыры кенлкпей ашылды. Ертен кеш ке театр уй1нде капалы к партия жиналы сы ш акы рылаты ны мал1м болды. Не м эселе каралаты ны еш ю м ге арналы п айтыл- маганмен, жиналыс Михаил Иванович К алининнщ келуше байланысты екенш жорамалдамаган коммунист жок. Тек олардынтап басып жауап бере алмайтын сурауы - «Жиналыска Калинин жолдастын 03i катынаса ма екен? Болмаса, оны н не себешт келуш каланын басшылары гана айта ма екен?» Журт, эрине, Михаил И вановичеH03i келгенш аса елейш , coHbm6ipi менмш....Т ш емегенде ше?!. «Совет OKiMeTi - енбекил букараны н OKiMeTi» деген угым со к е п ш ш с т щ бой ы н а сщ ш болган. Бакытты болаш агы осы OKiMence байланы сты енбекил к е п ш ш к осы б ак ы тты ем1рд1 ж а сау га KipicKeH OKiMerriH Старостасын коруге неге кумаргпасын!.. Коруге кумарткан журт Калинин жолдастын ем1рбаянын 6ip-6ipiHeH кун бурын сурасып, 6inicin алды. — Неш е ж аста екен e3i? — 1875 жылы туган. Ендеше, биыл кы р ы к бесте. —Крестьян ба екен, жумысшы ма екен? —Тверь губерниясындагы кедей крестьянньщ семьясында туады. 1893 жылы , 18 жасында жумы с iaaen П етербургка келед1 де, «Старый арсенал» заводына уйренуил боп кы зм етке Kipefli. Онда ек1 жыл ауы р енбек аткарганнан кеш н , П утилов заво- дынын жумысына ауысады. Сонда ж у р т «Жумысшы табына бостанды к эп еру уш1н курес одагына» тарты лап, патш аш ыл полициянын квреген кезж е шалынады да, Петербургтан куы- лады. BipaK ол револю циялы к icTepre кы зу араласуы нан танбай, Петербурпан Ревельге, одан Тифлиске ауысканмен, больше- виктер уйымдарымен тыгыз байланысты болады. Сейтш ж у р т ол влденеше рет туткынга алынады, элденеше рет жер ауда- рылады. 1906 жылы Стокгольмде ашылган больш евиктер съезш е екш боп барады. 1917 жылы болатын ф евраль револю циясы нан кей1н ол П етроградка кайтады д а, Л енин - Сталин партиясы на Социалисек ¥лы Октябрь революциясын уйымдастыруда кеп 313

жэрдем бередь 1919 жылы Б ую л Россиялык О рталы к Аткару К о м и т ет ж ж Председател1 Я ков Михалович Свердлов жолдас елгеннен кейж , сол жылгы апрель айынын ушжен бастап со кызмет1не сайланды ... Бул кызмет1н1н уст!не, ол Россиялы к Коммунист (большевиктер) Партиясынын(Р.К.П. (б)) Орталык Комитет1н1н ж эне саясатгы к бю росы нын мушесь.. Bip кы зы к мел1мет: М укатай Ж вш беков (1871-1931) деген Kici болды, журтон ы «Угар» десетж . О нын к1м е к е н д т туралы, умытпасам, 1925 жылы (немесе 1926 жылы) «Енбекой казак» га­ зеллнде «Б1эдж Угар» деген атпен мен1н жазган кенкелемд1 очер- к1м бар. Бул арада кайталап кыскаша айтканда, оны нтуган жер1 Каркаралы оязы. Кедей семьясы ндатуган ол жас кун1нде жумыс iaaen кетеш де, атакты Лена алтын к ен ж е барып, шахтага туседь.. А уы р азапты к жумыстагы шахтерлер 1912 жылы кетер ш с жасаганда. Угар бастаушылардьж калынортасында болады. Пат- ш а oKiMeii KOTepuiicii кан-жоса гып басып, атылгандардан кал- гандарын GMipaiKкаторпге буйырганда, Угар осы Ti3iMHiHimiruie журедь Содан кей1н шахтада унем1 камаумен жумыс аткарган ол, елдекалай ебж тауып кашады да, Екатеринбургка (каз1рп Свердловск) бараны. Сол арапа ол колга Tycin, абактыга жабыл- ганда (дэл кай жылы екен1н умытгым), Михаил Иванович Кали­ нин жолдас сол абактыда камауда екен. Уrap exeyi сонда танысады. 1920 жылы Петропавлдын оязды к милиция начальнип боп кызмет аткаратьш У гар осы таныстыкты сез кылганда, б1реулер на- нып, б1реулер нанбайтьш ед1, нанбайтындар дерек сурайтьш ед1. Калинин жолдас Петропавлга токтаган хабары есплген сон, «Таныс к1м бар екен?» деген сурау туганпа, арклш ер Угарды аузына адцы. - Ендеш е,- десп эрк1мдер,- керерс1здер, Калинин жолдас- ты калага экелгенде, карсы апушылардын Ы н д е У гар д а болады. - «Боладын» н е ? - дест1 кейб1реулер,- егер ондай жакын- дыгы болса, каз1р К алининнж вагонында отырмаганын кайдан 6LneciH? Бул сездерд ж бар1не мен1ц кулагым елендей калды, вйткен1 У гарм ен тан ы сы п улгергем, он ы н уй1не бары п журет1нм1н. Е н д т ойы м, егер У гардын К алинин жо.лдаска жолыга алатьшы рас болса, соны саты лып бары п, Бук1л Россиялы к Старостаны xapin калу. Угар маган турасын айтгы. - К а л и н и н ж о л д асты ку зе т у м1ндет1 м ил и ц и яда емес, Ч Е К А ' д а , - дед1 о л , - со нд ы к тан билеп еш н эр с е айта ап- м ай м ы н . П ол и тб ю р о н ы н 2 н ач ал ьн и п н е сейлес1п кврей1н, не1* 1Революцияга карсылармен куресе-пи Твтенше Комиссия. 1Чеканын ояздык 6eaiMi. 314

деген жауабын туею ас кезшде айтайын, со кезде осында кеде гой. Мерз1мш к езде келд1м. У гардын айтуы н ш а, к а з ф Баты е Ci6ipfliH' барлы к бастыктары П етропавлда. О ларды К алинин шакырып алган. Двлдеп айтпаганмен, Угардын жорамал- дауынша, Петропавлда болатын жиналыстын м еж аса зор болу керек, теп Калинин астык мэселеЫмен келу керек. М ен вз •плепмд1 кездетш ем: - С ей лест1м ,— дед1 У г а р ,- б<рак т и я н а к т ы ж а у ап ала алмадым. Bip гана у м н бар: ертен К алинин жолдас театрдагы партия жиналысына келгенде кузетке коммунистер койылатын керш едг Ti3iMi б уп н кеш ке У комда жасалады. Онда ceHi жаксы бигетш Kici бар ма ед(? - С околов жолдасты н 03i жаксы бжедк - Тем л у ч ш е,- дед1 У гар.— 03iH сей л есесщ бе, мен сейлесейш бе? - Ci3 сейлесвдз!.. Маган ынгайсыздау болар. Ертежне танертен ертемен келш ем, Угар куаныш хабар айтгы: - И л еп н орындалды,- д ед о л ,- бупн тунде Калинин жол­ дастын вагонын кузететш коммунистердщ Ti3iMiHe юрдщ . У ком- га бар каз1р, вагон кузетш е кай кезде баратынынды сонда айтады. - Ж ай гана кузет болмай м а ? - дед1м мен. - Саган кандай кузет керек efli? - К оре алам ба д егеж м гой. - Неге керм ейсж ?—дед! Угар.—Михаил И ванович вагоннан шыкпайды деп ойлайсын ба? Вагоны алыстагы 6ip туйыкта тур. Касында екпе тал бар. Б ос уакытында ол сонда серуендейдг 031 ете кшппейш адам. Kopepcin, кезш е туссен-ак, шушркелесш сейлесе кетедй У комга барсам, м еж тун п к езек тщ Ti3iMiHe жазып койган екен. Кузетге ауыскандарга арналган грузовик бар екен. Соган MiHin, он Kici ы мы рт жабы ла кузет орн ы на ж у р ш KerriK. К ы зылж ар вокзалынан баты ска карай тартатын TeMip жол тврт-бес шакырымдай жердеп бж к жарды жагалап отырады, со жолдын теркж ей жагында кы с кар токтату ymiH екк ен калы н тал бар. TeMip ж олды н 6ip туйыгы осы талды н imiHfleri к ен алапка Kipin токтайды. Михаил И вановичтщ вагоны сол туйыкта екен. Алапты айнала багандардын басында электр жанып тур. Кузетгщ штабы алаптын шетше салынган юнйрек агаш уйде екен. Командир 6iaai кабылдады да, бурынгы кузетп кайтарды... ' 1920жылыАкмола,СемейоблысгарыБатыеCi6ipaiHкарамагандаболтан. 315

Кузетке кезектесш ею адамнан турады екен. Алгашкы екеудщ 6ipeyiHe мен турдым. Колымда винтовка. Тарт1п жайын бшем. BipiHe 6ipi п р к ел ген ку р ен туст1 уш вагоннын ею жак кабы ргасына cepiriMMeH eKeyiMia винтовканы келденен алып, е р сш -к арсы л ы журем1з. Карангы тун. Теш ректе жанган электр жарыгынан тун п ердеа карауыта тусеш. М езгш октябрьдщаягы, кун райы суыт- кан . Ci6ipaiK влкелерде квктем алдында ж эн е кузш гуш ecin кететш «кара дауыл» атапатын жедшн басталган шагы. Онын ек- niHi б уп н де катандау... Б1раздан 6epi кара донгалактанып ката бастаган жердщ бепне мана кушцз себелеп кар жауып еткен. Аспанды коршаган булттынтурш е Караганда, кешке калынырак жауар деп жобалатанбыз. С ол жоба дэл келш , 6i3 кузетке тура, кар кайтадан жапалактай жауы п, боранга айнала бастады. EipaK 6i3T0Ha кояр емесп1з, кшм онш а жылы болмаганмен, бойга бупн ерекше 6ip кызу да пайда болган сиякты: терезес1нен жарыгы жылтыраган тым-тырыс вагоннын iminae Калинин жолдас отыр... О ны коруге кумарта тусем, кумарткан сайын кы зы на тусем... Bip кезде ортадаты вагоннан уш адам шыга келдь Ж урепм элденеге лобли калды... винтовканы жамбасыма баса cipecin тура калдым. CepiriM кез1метуссе, ол да солай... штаб уш не кез1м туссе, онда отыргандар да eciK алдында к аз-катар тура калыпты. В агоннан ж ерге тускен адамдарды н успн д е кы скы ки1м, бастары нда ку л акш ы н. О лар тура м аган карай журд1, шетк1 екеуш танымадым, ал ортадагы - Михаил Иванович Калинин... Д э л 03i... д эл портр ет!.. М аган олар бас и зеп амандасты да, iarepi Kerri. А р жактан м аш и на гудоп есплди, ф ар д ы н жарыгы Kepinai... Ушеуд1н 6ipeyi кош тасты да маш инага карай к егп , exeyi 6epi оралды , OHbin6ipi - К алинин... сездер1не к у л ак ту р !п ту р м ы н ,- ауа райы туралы... О лар жакындаганда, мен басымды кекжиттп, cipece тусттм. М аган таяна 6epin: - Сэлем, жас ж й гг!- деш Михаил Иванович. Сасканым ба элде т э р т т сактаганым ба, мен кимылсыз калпымды езгерткен жокпын. - Тонган жоксыз б а ? - деш Михаил Иванович. - Ж о к , ж олдас К а л и н и н !- дед1м мен честь 6epin. Даусымнан калтырагандык белп байкалды. - Кэптен турсыз ба? - Ж анада гана. - Кдзаксыз ба? - Кдзакпын. 316

—Ф амилиянм з KiM? М ен аты -жвш мш айтгым. Кузетте турган KiciMeH одан кеп сейлесуге ы нгайсы здангандай, «ете жаксы » дед1 де, Михаил Иванович ж ен еле 6epin: — Bi3re ш ай iuiyre KipiHi3!—дедь Мен вз1ме 83iM олар алы станкы раган кезде гана келе бас- тааым. Калинин жолдастын кескш-кейшн, дене тулгасын айкын керш м,—орта денел!, кен жаурынды, eHKiurrey ж у р т , аяктарын жы лдамы рак басатын Kici екен ; к есю ш портретш е уксайды , 6ipax жансыз портретге Tipi кесю ндеп жанды жы пылык д ел келе коймаган, оган даусындагы жумсактык пен сыпайылыкты косканда, искусстводан енирдщ элдекайда бай е к е н д т квзге баггиып к ерш ед г.. К андай жум сак, ю ш ш еш л адам!.. Мен сол оймен карап турганда, Михаил Иванович пен cepiri вагон га Kipai. Сол кезде командир1м ж у п р ш кеп: «И э, не болды? Не дед!?»—деп сурауды жаудыра бастады. М ен оган жауап 6epin уллрмей, Кали нинн! н касындагы адам кайта ш ыкты , MeHi шайга шакырды. — Ракмет!—дед1м м ен.— Бара алмаспын. — Ci3fli Михаил И ванович к елсш деп етш д г — Барыныз!—дед! комаш нцлм. Командирдщ буйырыгымен мылтыкты екш ин кузетинге 6ep;iiM д е, 03iM К али ни н н ш cepiriH e epin вагонга ж енелш м. Ж олшыбай сурасам, сакал-муртын кырган бул сака ж т т Михаил Ивановичтщ жэрдеминЫ екен. Буган дейш м ен щ KepreHiM дагдылы пассаж ирл(к вагондар гана болатын. «Ж умсак» аталатын вагоннын бары н еспгем , 6ipaK керген жокпын да. «Международный» немесе «Салон-вагон» аталатындардын барын б1лмейпнмш де. Кейш сурасам, Калинин «Салон-вагонмен» келген екен. Ондай вагон бары н керм ек тугш , еспм еген адам е с т т н е н Kipe, эрине, кайран калар ед1, мен де сей т п м : жэрдемип re epin вагон iiuiHe KipceM, еденш е к!лем тесеген коридор!.. Т ерезелерш е кепдщ р баркыттан перде курылган!.. Он жакта перде курылган терезелер, сол ж акта перде куры лган е с ж т е р !.. В агон iiui былгары сиякты курен TycTi нерсем ен капталган!.. Е ак те р д щ туткалары жаркыраган жез!.. — Мунда ж у р Ы з,- деп жэрдемии бастаган 6ip бвлмеге KipceK, он дадатеселген юлем... О н ы н д а кабыргасы курен ту сп былгарымен капталган... Босагада былгары ж умсак диван... Ортада стол, онда ж айылган cen ai ьщыстар... Ж у м сак оры н- дыктар... Э р бурышта кен агаш ыдыска ecipreH гул мен уй iiuinae eceTiH агаштар... Bip кабыргада зор айна... T ep ri кабы рганы н 317

жогаргы жагында Л ен ин н щ портрет!... Д иван у спнде балалайка жэне коп Tiaai (6ip катарлы) сырнай, бурыштагы 6ip юшкене столды н ус п н д е ш ахм ат кобдиы ж эне б1рнеше ю тап!.. - О т ы р ы н ы з!- деда жердем ш к Мен отыра коймадым. Тандана караган кез1м тендректе, ойым Капининде. «Ол кайда!»- деп ойлап турмын... Bip кезде пиж ам а киген К алинин Kipin келдк Ол маган тэты да колдасып амандасты да: - Н еге ш еш ш бей турсы з?—деда... - Ш е и п щ ц р в д з ,- дед1 ол ж э р д е м и п с ш е ,- к еш ю асты кецнк'п рм ей экелдарщдз! Мен коридорга ш еш ш т кайтып келсем, Михаил Иванович ди ван ус п н д е б алалай кан ьщ imeKTepiH козгап ерм ек кы п отыр - О ты р ы н ы з!- дед1 касы нан оры н нускап. 0з1мда ш амаласам, манагыдай емес, бойым уйрешп капты. Карсы отырган маган: - О ры с арасы нда турган ы н ы з бар ма, ж а с ж т т ? —дед1 ол. - Б а р ,- деп, мен оган орыс поселкелерш щ бала шакта бакташысы болганымды айтгым. - А н ан к ара!-д ед а Михаил И в ан о в и ч ,- онда ci3 деревнянын эдет-гурпын да бшеда екен аз гой? - Аздап... - Мэселен?.. М ен б1лгешмд1 айта бастады м ... С одан м енщ биографиямнын бел ашылды. Сурау, жауап аркылы, менщ юм болганымды, юм екетмда бшгеннен кеш н ж эне бул манайдагы ауыл-калалардын хал- ж айы н 6ipa3 сураган н ан кей1н: - М ум ю н, енда кощ лдш еу кен еске к о ш ерм дз?- дед1 Михаил Иванович. Олай деуш е мешн саяси, шаруашылык, мэдениет мэселе- лерш д е кезд есш ж урген халдерд1 кою лата айтуым себеп болды гой деймш. Ол создердт мен « м е т шайга шакырганда, жергипкп хал-жайды сурауды ойлаган болар» деген оймен эдеш айтгым. Б ул халдерге менЫ з де о н ы н K03i ж еткен б олу кер ек , ойткеш уезд бастыктарымен сойлесуден баска, ол кеше каланы, бупн ж акы н ж е рдеп ауыл-селоларды аралап келда деп еспгем . Кал ада да, ауыл-деревняларда да хал ауыр; еткен ею согыстын жэне коп жерде кургакднылык болудын салдарынан, аранын ашкан аш ты к пен жаланаш ты кгы н леб1 с е з ш п тур... С оны н 6opi туралы мен айткан создерд1 кабагын шытына тындаган Михаил Ива­ н ович ауы р сез1мд1 ж ещ лдетккй келд! гой деп жорамалдадым: 318

- Орыс музыкасы ci3re унай м а ? - деп сурады менен. Оган себеп м енщ диван у с п н д еп музы ка аспаптарына карай 6epyiM болды гой деймш. Мен орыс музыкасын суйе-пндапмдв ecipece сырнайды суйет1ндтмд1 айттым. - 03iHi3 ойнай б ш е а з бе?—дед1 ол. - Ептеп, сырнайга... BipaK наш ар ойнаймын... Михаил Иванович менен сырнай ойнауды отш дь Мен сырнайдын он жак пернелерш гана баса бшем ж эне exi катардын емес, 6ip-aK катарды н гана. Сол ж ак перн елерш басуды бишеймш. Exi жак пернесш катар басайын десем, бшгешмнен де жанылып калам. Bip ж ак перненщ езш де мен сыпылдатып жылдам ойнап кете алмаймын. Акырын ойнаганда, бул жак пернеден мен казак эндерш тугел кел-прем, ал орыстын вн-куй- лершен бар бгпепшм: «Саратовские частушки», «Златые горы», «Камаринская». Буларды мен ш еберойнамай.тек жобасын гана кел-прем, елентекстерш де шалагай бшгенмен, енш дэл айтам. Менйн орысш а сырнай тартып, елен айтканы м М ихаил И вановичка кы зы к керш дь Кей ж ерш де куле оты ра, ол кумарлана тындады. К а за к эн д ерш он ы н б1р1нш1 ecTyi екен. А йта калгандай шебер болмаганмен, даусым да оншапык жаксы болмаганмен, казак елендерш мен, эрине, б1рсыдыргы т эп -Tayip орындаймын. К алинин ж олдаска м ен 6ipHeme эн айты п 6ep in ем, к еп ш ш п н кумарта тындап, жаксы бага бердг Бул белмеге жиналган о ны н cepiKTepi де св31н колдап отырды. - Исскусствога жакын ж1пт екенс1з,—дед1 эндерд1 тындап алганнан кей 1н ,- а з д щ артист боларлы к TypiHi3 бар екен. - М ен жазуш ы болудын сонында журген KiciMiH,— д еп, мен бул талапка каш ан Kipin, не icrereHiMai, не icren журген1мш айтып берд1м. Бул созге Михаил Иванович елендей калды да, мен1н бш ш жайымды сурап кетг1: - Оку керек,—дейд! Михаил Иванович, окуы мны н аздыгын б1лгеннен кей 1н ,- м1ндетт1 турде оку керек. Ол маган не Совпартшколага, не Рабфакка баруды усынды: - Егер,-деда о л ,- кажетдеп тапсаныз, калаган мектеб1щзге каз1р-ак орналастыруга болады. - Оны укоммен акылдасайын,—дед1м мен. - П ар т и я м е н а к ы л д а с у ж а к с ы с и п а т , - дед1 М и х аи л И ванович,- ертен Соколов жолдаска мен де айтармын. Биыл KeiniKTim3. Алдагы оку жылына даярлану керек. - М а к у л ,- дедам мен. 319

0уел1 ужин, оны н артынан шай келш. Ас успнде Михаил Иванович казакты нэдет-гуры птары н сурады, кейб1р ертегшерш айтк ы зды . О ры с т Ы н mcihh ш ала сейлеуйм о н ы н кы зы га тынлауына бегет болтан жок. Ш айдан кейш мен кы зм епм е баруга руксаталдым. Вагоннан мен кеудеме сыйм астык куаны ш пен шыктым. Ойтпегенде ше!.. Совет ею м етж щ ен биж мекемеЫ - Буюлроссиялык Аткару К ом и тетш щ бастыгы мен сей лесу аз олж а ма?.. ЭЫ ресе мен сиякты темендеп катардын кызметкерше?.. Мендей адамга сонш алык кеш л белш , сонш алык жылы шырай керсету тек совегпк курылыстын тана кезж де болаты нына ic жуз1нде кез1м айкы н ж етп . М ен журген манайга Совет ею м епм ен 6ipre келген «жолдас» деген жылы сезддн меш к ан ш ал ы к зор е к е н д т н айкы н керд1м... И в, кызметп сонш алы к жогары бола тура, сезш де, кылыгында, мшезш де Михаил Иванович шын жолдас екен. Тек жолдастыкка тан жумсактык пен ж ы лы лы к бар л ы к бейнесш ен KepiHin тур. О ю м егп н сондай жогаргы бастыгымен жолыгып, онын шын жолдастыгын кезбен керген мен не деген бакыттымын!.. 1Ш ркш, ешн Ленинге жолыгып, осылай сейлессе!.. Будкадагы жолдастарым меж коршап карсы алып, не кенес болганын еспгеннен кейш , колымды алып куттыктады... - Не деген к еш т еж л адам!—деп тан калысты олар... - Оган танданатын ештене ж о к ,- дед! ком андир,- еюмет енбекын х а лы кп кь03i де енбекнп хапыктан шыккан адам. Онын осындай адам болуы занды. - О л в з алды на тур г о й ,- дед1 6 ip e y ,- мына с и я к т ы ,- дед1 мен1 к ерс етш ,—ю ш к ен е Kicire к в ш л бел ш cennecyi гаж ап кой! - Р а с ,- дед1 к о м а н д и р ,- 6ipaK езгем!зд1 ш акы рмай, муны неге шакырды? Соны бигемющ? - Кайдан бшем, меш мен акылдаскан жок. - Бш месен, мен айтайын: бунын казак екеш н керди де, казак жайлары н сурагы сы келдц... - Ол жайды сураса, баскарушы окыган казактар да бар емес пе осында? Солардан неге сурамайды? - Эдей1, осындай тем ендеп адамнан сурайды, бундай адамдарды халы кка ж акы н деп бглед!, халы кты н жайын осындайлар квп керед1 деп ойпайды. - Рас,—дееп баскалары. Ертеш не болатын партия жиналысы кешю сагат жетше басталды... Ертеш не iHipfle, театрда болатын партия жиналысына баруга ш ыксам, квш елер мен алаптарга адам сыймайды. Кайдан 320

ecTireHiH kim бигсш, э р адам ны н аузы ндагы с э з: «К алинин кел!ггп!.. Буп н кеш ке театр уш нде жиналы с enci3efli дейдь..» Алаптар мен кеш елерде иш тпрескен адамдардынарасынан салтатгы эскерлер Калинин жолдас мшген автомобильге жолды арен ашты. Сыгылыскан калын журтгын арасынан ж у р т келе жаткан машина кай туста екендш шапалактаган колдар мен Старостага сэлемдескен дауыстардан тана байкалды... Мен тыста М ихаил Иванович™ кере алган ж окпы н, сонды ктан тез уйге Kipin кэр у ге асы ктым. О нда да «ине тастаса, жерге туспейтш» тыгызшылык екен. Конырау кагылып, жиналган ж урт залга Kipin жатыр, 6 ipeyaep алы стан, 6ipeyaep ж а к ы н н а н KepreHiH а й т ы п , 6 ip e y a e p к е р м е г е ш н а й т ы п , жиналгандар азан-казан... BipiHiui ко н ы р ау д ан к еш н зал га сы гы л ы са KipreH адамдардынарасына кыстырыла, алдынгы катардан мен де орын алдым. MiHe, ewii yiuiHiui конырау согы лды... А з уакы тга у-ш у да басылды... Т еш р ек жым бола калды. С о л к езде сахнаны н шымылдыгы ашылып Kerri... У-ду ш апалак согылып, залды жангырыктырып ж!бердь.. Кеш е K83iM кан ы ккан к урм етп К али ни н жолдасты тани к етп м !.. С э з оган 6ipiHiui боп б е р т ш . О дан к еш н де талай сейлегенш кергенде байкаганым,—ол унем! трибуната жымиган кеск1нмен, ж еш л кимылмен аяктарын жылдамдата басып шыгады да, трибуна касы на келгенде, айтар ce3iH умытып калган Kici сияктанып, сол ж а к колы ны н саусактары м ен желке шашын кобыратып азтурады ... К ей ш кайы рганмен, кетер ш е 6epin ман- дайдан тобеге карай тура айрылган шашын ол узын гып кояды. Сол шаш самайына карай сусып тусе берсе, ол колын желке- cinen алады д а, мандай ш аш ын Te6eciHe карай 6 ip сыпырып тастайды... умыткан сездер1 сонда гана eciHe тускендей, о л тагы 6ip жымиып, жум сакдауы спен ce3iH кулан а бастай ж енеледк . Эдетте, ол «мен созге шешен емеспш» деп бастайды. Онысы сынайылыгы екенш тез ангара коясын. Егер шешендйсп сезш са- пылдай айтып, пулемегген аткан октай буркыратуды айтсак, Михаил И в ан ов и ч ей ол тургыдан Караганда ш еш ен eMeci рас. EipaK сапылдауда емес кой шеш енш к, с ез ш щ салмагында, магы- насынын тереншпнде гой. Калининш н осындай сезлдн neci екенш оны ерш ей де тындаган, жазганын окыган юсще бшмейтш м м бар? Эрине, жок!.. Сонда ол мемлекетпк немесе философиялык нендей салмакты сездерщ калжын сиякты байыргы сездермен енбекнл квпшййктщ угымына терен сщетш турде айтып бередь Петропавл театрында да ол осы cmniH бузбастан, ayeai кеп- luLniKii кудшре, Совет ею м еп н ш орнауымен куггыктап алды да: 21-1 321

- Бул жолы мен шздерге М осква мен Петроград халкынын с ел ем ш ган а эк е л д 1 м ,- дети,—ол ар д ы н с эл ем ш ен с о н айтка- ны - «А кмолаоблы сы 6ip кы сш а 6i3fli азы к-тул!ктен тарыктыр- м асын, ол кары зды 6i3 де б1рдеме Fbin етеуге тырысамыз...» Калжы нын араластыра, журтгы кулддре айткан будан кейш п сезш ен тындауш ылардык ангарганы: ею м ет шынында да М осква мен Ленинград халкын биыл азыктандыруды Акмола облысына жуктешн екен... Бую лроссиялык Старостанын кудщ рп сездерше езу тарта, кейде сакылдай куле отыра, бул жиналыска катынаскан ep6ip комм унист м эселен щ аса салмакты екен ш угынып отыр... вйтпегенде ше!.. Тутас алганда, со кезде алты миллион халкы б ар деп есептелетш о л eKi каланы жыл бойына азы ктан камта- масыз ету халкы жарты миллионга жетпейтш 6ip облыска онай боп па!.. К иы н болганда, амал нетшк!.. Кеш е гана аякталган аза- мат согысынын жэне сонгы 6ipep жылдын кургакшылыгынын салдары нан азы к тан тары гы п оты рган eKi астананы со кужнде калды руга бола м а?.. Ол eKi к ала гана м а азы ктан тапш ы лык Kepin отырган?.. ImKi Россияны н бар1нде солай емес пе?.. Сонын 6apiH алдагы жылдын erici орылганша, аранын ашкан аштык- аж алдан с актап кал у к аж ет кой?.. Желп1н1с с ез ге ш ы ккандарды н 6epi осы багытта свйледь С оны м ен катар оларды н ерекш е асты н сы за айткан ce3i: «Петроград — Россиянын пролетариаттык революциясынын ош агы . М осква — С о в е т п к Ро ссиян ы н астанасы . Сондай eKi улкен астананы азыктандыру биыл непз1нде А кмола облысына ж уктелсе, бул аса к у р м етп Miидет, ендеш е, оны оры ндау керек. Icii уйы мдасты ра битее, оры ндауга MyMKiHmLniK толык...» У закка созылган жиналыс Акмола облысынан уш миллион п ут асты кты , 43 м ы н б ас малды уш айды н 1ш!нде М осква мен Ленинградка жетю зуге каулы алды. Бул кызметт! аткаруга коммунист атаулы жумсалмак болды. Ж и н ал ы с тан га ж акы н тарады. С о в ет OKiMeTiHiHе н жогары ок!л! боп кел ген М ихаил И ван ович Кали ни н жолдасты н C63i ер комм унистщ кулагы нда K erri. О лар осы сезд1 булжытпай орындауга 6eKinai жэне кеп курес, аса киындыкпен орындалды да, ол туралы сез алдагы тарауларда... K ayinri хабар П родразверстка жум ы сы кан ш а к иьш ш ы лы кпен журсе де, 1921 ж ы л д ы н ян ва р ь айы н ы н басы нда П ресногорьковкадагы райпродком орындады да, телеграмма аркылы Россиянын 322

Социалист!к Федеративт1к С оветпк Республикасынын Халык Комиссарлар С оветж щ Председател! Владимир Ильич (Ульянов) Ленинге рапорт берш й. Рапортка кол кою шы бес KiciHiH 6ipi болу бакыты менщ де мандайыма жазылды!.. Больш евиктер партиясы мен С оветик м ем лекетпн уйымдастырушысы Владимир Ильич Лениннш атын менщ 6ipiHuii ре т ел а узы н дагы е р те п л ер д ен есту1м, од ан к е й ш Ж умабай Н уркин м ен К,ы стаубаевтан, одан кеш н Владимир Иосифович Гозак пен Ш ахизаман Зэбировтен, Эб1лхайыр Д осовтан ecTyiM, алгаш естпген куннен бастап к еруге кумартуым осы ш ы тарманы н еткен тараулары нан м эл 1м. Рапортка кол койганнан кейш , маган Ленинмен дидарласкандай, ауызба ауы з сейлескендей м актаны ш ты сез1м пайда бодцы, ейткеш рапортка мен элдекалай кол койган жокпы н, продразверстка ж умы сы на 6ipa3 енб ек cinipin барып кол койдым. Мен Кызылжардан П ресноговката бартан кезде, продразверстканын хал! аса киын екен, азы к-тул!ктщ барлык Typi де планды мелш ерден элдекайда кем оры ндалыпты . С ол кун! райпродкомнын комиссары Дерявинд! Ленин прямой проводка шакырыпты. Дерявинн1н Ленинмен сойлесу! тун ортасы ауа б!ткенмен, ше жиналыс шакырылды да, оган комму- нистермен катар Совет OKiMeTiHe TlneKTecTiri мэл1м интелли­ генция, комсомолдар жэне желжылдык мектепт!н жотары кластарындаты ересек окушылар катынасты — барльны жуз елудей Kici. Дерявинн!н баяндауынша, Акмола облысынын Калининге увде еткен уш м иллион пут асты гыны н 25 процент! н осы райпродком беруге raicTi екен. Ленин Дерявинмен осы туралы ceftnecinTi де, оры ндалута мумк!нш!л!к бары н бш геннен кей!н, уакыт керсету1н талап етш-ri, Д ерявин январьдьщ оны на б т р у г е уэде 6epinri. Жерг!л!кт! партия ж эне совет уйымдарына бул мэселеде жэрдем беруге О мбыдаш коммунист жумысшылардан ж уз к ю ш к отряд ж!бер!лет1н болыпты. Б аян д ам ан ы н басы н о сы ган ку р ган Д ер я в и н eKiHuii жартысын аудандагы азык-тул!к жинаудын хал-жайына арнады. Бул бел!мде ол кай болыстан, кай турл! азык-тул!ктер каншалык тускенш , ел1 де кан ш алы к ж иналуга к аж ет екен ш айтты. Онын айтуынша, азык-тулж казак ауылдарынан repi орыс селоларында, ecipece казачий станицаларда ауырырак жи- налады. Селоныц жэне станицаныц кулакгары далада согусыз турган астыктарын, кедей кресьяндарды уйымдастырып ап, 323

азы к-тулш отрядтарынын ездер1 колына согып алмаса, ез ершмен астыксогып бермейш, ертерек согып алган астыгын сол кедейлердщ жердем!мен TiHTin таппаса, тыгып койган жер|нен таптырмайды. Кедей крестьяндарда артык астык жок. Ол кезде е п н сеппейтш казак ауылдарынан астык орнына алы наты н е т п н , Tepi-терсек, ж у н -ж у р к ан ы н селом ен салыс- тырганда тез1рек жиналатын ссбебш де Дерявин айтып бердг Онын тексерушше, бул салмакты кетерш отырган кедейлер. Байлардан тагайындалган ауылдык жене болыстык Ревком председательдер1, олардын касында тагайындалган болыстык Сотые комиссариаты (бул кызм еткеде кш енбайлардынокыган балалары Kipin кеткен) разверсткага кедейдщ ж алгыз сиырын сыпырып ап, одан кеш нп салмакты момын орташаларга жуктеп, коз алдауга аздап кана болмаса, байлардан жаритын ештене алмайды екен. Буган дейш азык-тулш отряды нда кызмет а гкарган адамдар к ай селода, кай стан и цада, кай ауылда К1мдер канш а асты к, канша мал жасырып жургенш мелшерлеп айтып бердй TyHri сагат уш ке деш н созылган жиналыста еилам нщ де аузынан Д ерявиннщ Л енинге берген уэдесж «орындай алмаймыз» деген сез ш ыккан жок- Ж иналыстьщ келген корытындысы — станицалардагы, селолардагы, ауылдардагы барлык коммунистердщ, комсомолдардын жене партиясыз coeeTTiK акти в тщ ку ш ш жум сап, уедел! кунге азык-тул1кттнде, мемлекетке бершген баска шиюзаттардын да планын б т р у . Осы жумысты орындау yuiin елденеш е продотрядтар курылды да, еркайсысы кызмет аткаратын жерш етарады. Eipep казак болы- сына баратын отрядтын бастыгы боп мен де кетпм . Тагы 6ip отрядтард ы н iuiiHae П р есн о го р ьк о в жеттж ы лды к м ек теб ж щ сонгы класында окып журген казак жастарынан Хажыгали К осаев ', Габи т М усрепов ж ен е К,ази Есеналин2кет п . О лардын ymeyi де орыс тинне менен елш еуаз жуйрш. Ол кезде селоларда болмаса, ауылдарда партия ячейкалары еш ж ерде куры лмаган екен . П артияга KipreH адамдар да анда- санда гана кездеседк олардын да кеп ш ш п орыс поселкелерше байланысты жатактардын балалары. Ауылда коммунист саны аз болганмен, С овет е ш м е т ш т м м ш ц ек1мет! екенш туеш е бастаган кедейлер кеп екен, сондыктан продразверстканы жана к ар к ы н м е н ж и н ау д а н б у р ы н , ау ы л -ау ы л д ан к о гам д ы к 1ске ынталы кедейлерд! тауып, солардан жердеминлер комитетш 1928 жылы зан кызметзнде журт кайтыс болды. 1945 жылы ¥лы Отан согысында ерл1кпен казага ушырады. 324

куруга тура келш . Бул icTiHн э т и ж е а де жаман болтан жок: кай байдын кай жерде, Heci жасырулы еке н ш , ж эрдемпллер коми- тетш щ Myuieaepi кейде жасы ры п, кейде а ш ы к турде хабарлап отырды, табысута жэрдемдесп. Селодаты кулактардын разверсткага 6eprici келмеген бидайын жасырудагы 6ip aflici - кедей крестьяндарта сам огон кайнатута беру болса, казак байларынын малдарын тытудаты 6ip aflici —кедейлерге «аггын майын, сауы н ны н с у м е ет » беру екен. Бшнк аз колдарында туртанда керип отыртан кедейлер аштан елш баратса, аузына су тамызбайтын саран байлардын талайы, ешп мырза бола ran, колдаты артык сауындары мен бойдак малдарынын к еп н н л т н кериплес ауылдардаты кедейлерге «майын м ш , сутш iui» деп тараты п 6epinTi. Мысалга Смайыл болысындаты Алдай аталатын рудаты Т ы рнауы к ты н Рам азан ы деген KiciHi а ла й ы к. С о к езд е бес жуздей жылкысы, мынта жакын койы, елу-алпы с туйеет, жузден астам сиыры бар бул бай ел ш ш д е сарандыкпен, настыкпен ататы шыкан адам. Сонш а малы бола тура, ушне к оркаты н 6ipeyi барм аса, дурыстап кон атасы берген Kici емес. Коп адамды ол уйше тушрмейш де, егер Tycipe калса, айран- шалап сиякты кер-жер тамакпен женелтедь ол езгелер тупл, оз!не де саран Kici: сонш алы к малы бола тура, ж азы -кы сы шай- ды курт-ipiMLuiKneH iinin, нанды аса кад!рлейтш к он актары н а тана бередц мал басы сонша кеп бола тура, жылына азгантай тана сотым сойып, етп кунде емес, анда-санда жене табактап емес, турам ш ы лап кан а жей/ii; он ы н 03i д е, уй iiui де жары п ки1м к и ген емес, жолауш ы лап ш ы кканд а тана б олм аса, к ей - лек-д ам бал д ы в з у й ш д е к о й м ен е ш к ш щ и л еген TepiciHeH кнели бой жеткен кыздары мен вйелдерше де кой мен туйен1н жун)нен колдан токыган шекпенд! кид(р!п, арзан мата болмаса, базардан кшмдш кездеме алмайды; взге журттын кыздары киет!н ж!бек пен баркытты онын кыздары успне де шген емес; уй!не бартан конактарта твселетзн не жамылатын корпе-ж ас- ты ктары ете аз, к он актарды н Komuifliri ж а л ан ки пзд1н уст1не уйктайды; сонш а саранд ы к ты н ycTiHe, он ы н уй iuii ш ектен ш ыккан салак, еш нврсеш талматайтын 6ipey болмаса немесе аш журген 6ipey келмесе, ол уйдщ аяк-табатына куйылтан ас- ты 4шу киын, ейткен! «ырысым кетедЬ> деп ьш ы стары н жу- тызбайды да, 1ш1-сырты батгаскан Kip боп турады ; «кеп niece, куты кашады» деп ол кымызды ашыткан ыдыстарын жещн nic-ripMeftai д е, п!с!лмеген кы м ы з, б!рш ппден удай ащ ы боп !ш к(збейд!, е кш ш щ е н 1ш1нде енез1 к ал к ы п , а у зы н а алсан , куекын келед1; сондыктан да Тырнауыктын Рамазанынын 325

уйш е 031HIH ш к -ш ат ы сы , ж екж аты сиякты 6 ipeyaep болмаса, былайты журт жешн бармайды. M ine, осы Рамазан да продразверстка кез1нде «мырза» бола ran, кериплес ауылдын кедейлерше кеп малый у л ес л р т 6epim i!.. Байларды н разверсткадан мал ж асы руы нын бул усак Typi болса, сол сапарда 6i3 ipipeK TypiHe де кездеспк. Ka3ipri П рес­ нов, Октябрь, Урицк, Пресногорьков аудандарынын арапы- тында, бурын алденеш е болыс елге жайлау болтан, каз1р сов- хоздар мекендейтш кен дала жатады. Ж алпы радиусынын ша- масы жуз ш акы рым дай. О рм ан сы збул к ен д ал а н ь щ эр жер1нде ж алтыр ж э н е копалы келдер кездесед!. О ларды н iujiwie Улкен ш ош калы , Kiuii ш ош калы , А лыкпаш сиякты к ен копаларды жагалай шапса, мындатан маялар ушледк Улкен шошкалынын бойына революциядан он шакты жыл бурын эскерге ат дайындайтын жылкы заводы орнап, жуздеген артымактарды ocipai... Ж эрд ем и илер ком и тетш щ кейб1р мушелер! 6i3re казакты н б1рнеше байлары продразверсткадан жасыртан малый Ш ош­ калы бойына айдатып, сол арата коралар салдырып, шоп шаптырьш, кыстаткалы жатканын хабарлады. Астыртынтексер- сек, хабар рас екен. BipaK од малдардын устш ен капы да тусу керек, ейтпесе, байлар жан-ж акка айдап экетеш . Б13 соны icrefliK те, торт-бес жуздей ipi караны казы нагатуард1к... Артьшан есп - сек, мал иелер1 капы да урылмаганда, карулы карсы лык жасамак екен. Бул карсы лыгы н олар к ей Ы р ек жасады, оган алда ораламыз... Х ажыгали К,осаевтын айтуынша, осы сиякты 6ip кулы к орыс арасында да табылады. Б1здщ елдщ жер1нде «оба» дегендер кеп болады . А рхеологтарды н айтуы нш а, обаларды н 6ip жуйеЫ жаугерш ш к заманда карауьш карау ушш жасалган бтктер, enai 6ip ж уй еа ж аугерш ш кте елген адамдардын тобы кемшген молалар. П ресногорьков станицасы ны н кунгей жагында жиырма бес ш акырымдай жерде «Сары оба» аталатын зор оба турады. Ж ордемиллер комитетш е муше адамдардын хабарлауынша, осы обадагы каскырлар мен тулюлердщ айнала казган апандарына манайдагы станицалар мен поселкелердеп к улактар асты ктары н тыгады. Х ажыгали 1ш1нде журген отряд бул астыктарды да алып, казынага бередк Ж асырылган азы к-тулж терш щ табылуы осындай киындыкка туссе, жасырылмаган азык-тулжтерд1 алу одан да киын болды. Бай-кулактар колдан бермеген астыкты не малды тартып алуга тура келтенде, жанжалдар да, тебелестер де аз 326

кездескен ж ок. Бай-кулактар кей ж ерде теб елеске б1рт1ндеп емес, топтасып та шыгысты, кей жерде олар дендеп к е т т , отряд адамдары тая к жеп те калды, 6ipep жерлерде отряд адамдарын, ячейка мушелерш, немесе жэрдемпйлер комитет!гпн мушелерш бай-кулактардын елттрш тастауы да кездееп. Ж агдай сонш а киын болганмен, увдел1 кунде аудандагы продразверстка тугел орындалды да, Ленин атына жогарыда аталган рапорт жазылды. Продразверстка жумысы, эрине, онымен токтаган жок. П родотрядтар кы зм етш кы зу ж у р п зш ж атты . BipaK мен райпродкомны н 1920 ж ы лды к планы калай оры ндалуы туралы уком мен упродкомга жазган баяндамасын алып Кызылжарга жур1п KerriM. Ж олда м ен баягы да вз1м б алалары н о к ы тка н Б алы кбай аулына соксам, Нуртазанын Мырзагазысы кайыны Тайжаннын уй1не кел1п ж аты р екен. О л кун1 меж1л1стес1п 6 ip re контан М ырзагазы ертецш е ынгайсыздау 6ip свзд1н HiciH конырсытты. —Тутан аулы на барып, аунап -кун ап к етп ейсщ бе?—дед1 ол матан, мен1н Кы зылж арта тура к е т т бара жатканымды еспгеннен кешн. —Ж ок , сота алм аспы н,—дед1м м ен,—жумы сы м асыгыс, тез арада Кызылжарга жету керек. —«KiciHiH жумысы елм ей бггпейш» дейт1н улкендер,—дед1 М ырзагазы,—асыгыс болса.1 да сота кетау ы л га, д ам татып кет!.. —Рахмет. Оны жумыс жагдайы кетермейш. —0 т к е н куз б1зд1н ш алмен р е н ж ю п к е т т ен, элде к е н ш н д е сол тат боп ж ур ме? — Ж ок , агай, он ы н Heci тат болсы н, Kepi KiciHiH сезш ел! кунге д ей ш кек к ер ш ж ур д ей сщ б е Meni? —К ек к ерм есен, жарады н, он ы н ж т т ш ш к . «EHeci тепкен кулы нны н e ri ауырмас» дептз. «Ж аксы» де, «жаман» де, «бай» де, KiM десен, о де, 6api6ip сен одан кол у з т кете апм айсы н, неге десен, ол с е т и е з туы сы н, е з каны н. K epi Kici 6ipae ж е т т айтады, 6ipae жетпей айтады. Агана екпел1с!н бе деп кипак- танкырап оты р ем, енд1 етег1ннен жармассам да ж1бермеймш, ауылга алы п кай там . К аш ева ш анага ceMi3 айгы р ж егш кел - Д1м... ерте ш ы к сак , к еш болм ай б ары п кал ам ы з. Bipa3 кун конактайсын, ар жагында руксат. Ол «екетем» деп, мен «бармаймын» деп, exeyiMis 6ipa3 кайы мдасканнан кей1н: —Ш ырагым Себ ит,—дед1 М ы рзагазы ,—сен м ен щ eKi туы п 6ip калганымсын. Bip ш аны рактан калган ж алгызсы н. 9 p i бала кун1м1зден 6iTe кайнап, 6ipre ecriK. 327

Бертш е р ж етт, мына ею м егпн тусында ат жалын таргып м ш ге н н е н к е ш н , с ен м е н щ е к е м н щ б е т ш е eKi р е т карем шыктын. К ей ш п жолы туыскан адамоар ютемейтш сумдыкты KepccTin, 6ipep сагатка б олса да м илицияга кам аты п та койдын. Сонда мен сендердщ жумыстарына араластым ба? «Оу, жаксы- ж ам ан б о л сы н , м е н щ в к ем ед1 той , о н ы с ы й л ам асан , м еж сыйласан нетп?» деп, вкем;п каматканынды кек сактадым ба? — Ж ок, сактаган жоксыц. —Сонда, туган екеге м е н т жаным ашымайды деп бшесщ бе? Э рине, аш иды. Э к ес ш ж ек кер ген KiM бар? Расымды ай- тайын, сен1н сондагы кылыктарынды екемнен кем ауырлаган жокльш. С ейте тура, с е т и бетщнен неге алмадым мен? — К .ай дам ,- дед1м м ен маган сураулы кескш м ен караган Мырзагазыга. — А лмаган ce6e6iM ,— дед1 евзу ар М ы р за г а з ы ,- а р с е з ж ш егелей, ныктай айты п,—«Lnrepi баскан жасты к еш н кеткен Kepi токтатады » д е п п . О Kici Kepi, сен жассы н. С онды ктан о н ы м д уры с та б ол са — ки сы к, ал ceHiKi к и сы к б олса да — дурью, е й т к е ж ж асты гы нн ы н у с п н е , зам ан ceHiKi б о п тур гой. Байдыц дэуреж журш турган кезде «Аузы кисы к болса да, байдын улы сейлесш » деген м акалды айтса, ендд мына заманда осы макалды кедейге колдануга керек. Рас па осы? — Рас. —С оны м ен,—дед1 М ы рзагазы ,—м ен ceHin ecin келе жаткан багы на кел д е н е н турай ы н д ем ей м ш , б агы н е с е 6epciH, сонымен катар м ен с е н щ е н алды м ен т т р ш ш п н е ттлектес KiciMiH. — Ракмет. — К дй талап айтам ,— дед1 М ы рзагазы ,— сен м еж м ен 6ipre ауылга кайт. — Е, неге?— дед!м мен, оньщ осынш а жабыскан мвнше туеш бей. — Т уы ск а н д ы к а к ы н айтп айты н ce3iM ai айткы зай ы н деп т у р ...- дед! М ырзагазы кубылынкыраган кескшмен... — Не сез ол? — Заман болса ауырлады гой, шырагым, мынау кызылдын ек1метт оры с-казакты н байлары на ты рнагы н катты батырып ж1берд1 гой. О сы ган олар шьш ап оты ра bepeai деп ойлайсы н ба? — Ш ы дамаганда, н е ютеШй? М ы рзагазы Klaipin а з турды да: — М ен еш тенесш б ш п оты рган ж окпы н. BipaK жалпы калп ы н а Караганда, осы б ай -ку лак дегендердш ш ыдайтын д а Typi ж ок сиякты. Ж аман айтпай, ж аксы ж ок, ертен булш ш ш к туа кал са, к о с а к арасы н д а боп KeTin журме!.. 328

— Бай-кулактын карсылыгы д еге н н т не екенш керш к, М ырзагазы агай,—дед1м мен он ы н сезш е м эн б е р м е й ,- ондай карсылыкпен кайда узап бара алады олар? — Егер улкендеу жанжал шыкса ше? —Кдндай жанжал? — Ш ы р а г ы м -ай ,- дед1 М ы рзагазы к е й т , - ещ н не дейш саган!.. Барымды айтып болдым. Т уы сканды к карызымды е те ген д тм бул. Туб1нде, элдекалай жаманат туып кетсе, маган обалынды артпа! — Э р и н е ,- дед1м мен. Сол куш Мырзагазымен коштастым да, Кызылжарга бетгеп ж урш KerriM. Былай ш ыга ойлансам , М ы рзагазы сезд е р ш щ астарында ауы р з1л бар сиякты . «Элде б ай -кулактар к етер Ы с ж асауга жинала ма екен?.. М ы рзагазы соны ceafli ме е к е н ?..» - деген Kayin Kipefli м енщ ойыма. Ж олшыбайгы журю бул ойды капындататусп. Эткен жазда гана «койын сойып, колын кусырып» дегендей, «курметпен» к а р с ы а л а т ы н б а й л а р д ы н Keniuiairi енд1 Tepic к а р а п . амандзспайды, 6ipeynepi тыгылып кап, керш бейш , енш б1реулер1 келе ж атканы нды ecrice, каш ы п кетедь Pe ri кеп кона капсан, елеул1 т ам ак бермейдь А л оры с селолары мен станицалары нда там ак тауы п iujy киямет. Кедейде е зш е н арты лар там ак ж о к, Ke6i аш оты р, ал байлар anin бара ж атырм ы н десен , су татырар емес. «Тамак сат» десен: «Бар тамакты е зщ жинап алган жок- пысын, аштан олгел1 оты рмы з, б1зге е з щ бер!»—деп кекетедг О лар, vein eareai турсан, уйлерш е де кондырмайды... Ен киын мэселе - ылау. Ауылдарда да, селоларда да нарящцик аталатын, ею м ет кызмет1нде журген адамдарга ылау даярлауга тагайындалган адамдар бар, тэртш бойынш а, олар кун сайын байдан байша, кедейден кедейше ат байлатып, шана- сайманымен даярлап туру керек. BipaK ic жуз1нде не селода, не ауылда байлаулы турган ат та, даяр ш ана-сайман да болмайды. Бары — нарядщ иктщ колындагы кезекп ен ы лау тартаты ндарды н Ti3iMi. Е налды мен, нарядщ иктщ е зщ табу киын. Ол, эдегге, уй1нде болмай, элдене жумыстарга кеткен адам боп шыгады да, 1здегенде ар ен табы лады , кейде табы лмай, ерте келген ауыл, селода амалсыз конып каласын. Эдетге, ауылдагы нарядщиктщ К епш ш п байлардын куйыршыктары болады. Нарядшиктер ылаудын кезелн де дурыс жасай бермейдь TapTime бай байша, кедей кедейше квл1к санына карай тартуга тш еп болганмен, байдын да тартатыны 6ip ылау, кедейдщ де тартатыны 6ip ылау. 329

К азак байынын айтары: - Ж ы лкы м ыз даладап.! тебш де, кол га ж алгы з-ак ат устап калдык. Bip атка 6ip-aK кезек. (Эдетте, ол аггы н е зш де, ылау м ж етш Kici келсе, тыгып тастайды). Орыс байынын айтары: - К в л т и п з д щ 6epiH п р од отряд тар е п н coFy, е п н тасу жумысына алды, ылау керек болса, солардан барып ал. (Олар да колда бар к е л т н жасырып устайды). Кедейлердщ айтары: - Ж ал гы з KeairiMi3 б ар , 03i ар ы к . О ны к е з е п келгенде берем1з. А л б ш щ к езек т у п н есеб1м ен емес, ат есеб1мен келу- ге керек: он аты бар —он рет, 6ip аты бар — 6ip рет. Баскаша т е р п п к е 6i3 коне алм айм ы з. Бул ауылда не селода юмде канш а к е л ж бары н KiMкерш ген алаканына кондырып бередк Бер1лген ылау, едетге, арыкболады. М езгш кыс. Кар калын. Ауыл, селолардынарасында журпнпл аздыктан, жол нашар, квп жерде жок. Сондыктан мшген к е л т н н щ а т ы ылау болмаса, сен тупл, жеплген шананы да зорга суйреп, кебшесе ылаушы екеущ оппа карга малтыгып жаяу журесщ . Киналган журштен буркыраган буын аспанга квтершедк Ж уртгы н айтуы нш а, сол жылгы кы с вте суык. BipaK жастык па элде дагдылану ма — а ягы мда ж ш н ш тм д й шулгауымен ораган солдаттык батенке, бутымда солдаттын тар мата шал- бары, успмде eTeri ж ы ры к ш олак а к тон, басымда сукнодан ■пплген Ta6eci ш ош ак шлем болганмен, уакыттын кебш далада оздырып, далада конганмен, осы жука кшммен тонып керген емен. Кайта, ол журюке ыкшам, онтайлы... BipaK мен гана емесп1н мундай ж еш л ки!ммен журген. П родотряд адамдары ны н Kenmifliri осындай ки1мде. Мысалы, Мухамметжан Айтпенов. Омбыда, интеллигентпк семьяда, орыс гимназиясы нда ок ы п откен , ар ы к узын бойлы , кон ы р кеск1шп бул ж ас Ж1п г п м ен О ры нбай, М айкет аталаты н exi ауылдын арасында, жол устш де жолыктырдым. Оны Меш1тпайдын Балапаны дейтш бай адам ылаулап келе жатыр екен. Карсы алды м ыздан уш ыраскан оларды н аты екп 1ндей жел1п келе ж атгы, 6i3fliH аты м ы з 1лб1п эр е н келедк Bi3re жакындай, танауы нан буы буркы раган сем1з атпен олар ж олдан бурылып оте шыкканда: - Сабит!—деп дауыстап калды Мухамметжан. - М ухамметжан!—деп каддым мен. Ж олдан оппа карга бурылган шана аударылып кетп ме алде а де Hi кулады ма - ж антая берген ш анадан М ухамметж ан аунап 330

Мухамметжанды мен 19-жылдын куз1нде О мбыда кергем. Онын э к е а Мукан Айтпенов саяси кылмыспен Колчактын абактысына жабылып журетш. Кейш ecryiMiue, М укан боль- ш евиктерге ттлектес кана болмаса, д ел р еволю циялы к icTepre араласпаган. Мухамметжан ол кезде жас. Совет аюметт Омбьша 1919 жы лдын н оябрь айында орнайды. Сол жылы он сепзге толган Мухамметжан комсомол катарына Kipefli д е, ком сом ол уйымы оны продразверстка ж ум ы сы на, Пресновкадагы продотрядка ж1беред1. О сы кызмет1нде журген онымен кы с басында ж олы гы м калгам , екеу1м1з д ос боп улгергем1з. К уш актасы п амандасуымыз сонды ктан. Ол мен1мен д1р1лдеген денемен куш актасты . «М унысы Heci?!»—деп ойласам , калш ылдап тон ы п ту р екен . Тонбатанда кайтс1н: кун ycicipiK суык, ки1мдер1 жука api шуберек, аз1 мундай жайды керм ей, жы лы жагдайда еск ен адам... А л касы ндагы би1к, ж уан денел1 Б алап ан н ы н аягы нда ка- зандык Кызыл шубар пима, сыртында улкен каскыр тулып, басында сэры баркы тпен ты стаган тулк1 ты мак!.. Мухамметжанга: —Мынауьщ не, муншама суыкта осынша жука юинш?!— десем: —Б аска кшм1м болмаса, не гстейш,—дейд1 ол. 031 жагынан I т у п ш ыгып, -rici TiciHe тимей д1р1лдеп уш ып барады ... Бурын танитын Балапанга мен катты сездер айттым: - Н е деген тер т аякты ит ед1н с е н ? - дед1м касы м а кеп аман- ! д аскан о г а н ,- аз1н осы н ш а жы лы к и ш ге н д е , м ы н а ж1г1тке уй1ннен, тым болмаса, жы лы лау ecKi Kyni берсен нетп ?.. —Салсынып сурамаган аз1,—деп Балапан калж ындайы н деп келе ж атыр ед1. —О ггам а сен!—дед1м мен оган т1к1лен1п.— Ш еш устш деп каскы р тулыпты... Саз1мд1 a a i де ш ын карм егендей ол шеш1не коймап ед1, м ен он мыкынымда байлаулы журген наганды кабурынан суырып ап, тура кеудесше усынып: - Ш еш есщ б е, ж о к п а ? - дед1м акы ры п . К оркы п кеткен Балапан: - Ш ешейш, ш еш еш н...- деп тонын сыпыра бердк — Кдйтес1н соны !—деп Мухамметжан уялган болып ед1: - Мундай ар-уяты ж ок хайуандарга осылай куш жум- сам асан, тындамайды,—дед1м м ен.—Ш еш сш тулы бы н. У сп н е ки1п ал. 331

Шеиилген тулыпты Мухамметжан к тп ал д ы . Балапанонсыз да у с ж ер емес екен : imirme к ам золш а тулю iuiiK, б ел ж Кызыл Ж1бек белбеум ен орай -орай тас кы п буып апты ... Б алапанга мен ж ай eiu irin турган ж окп ы н . Есту1мше, 19- жылдын куз1нде, актар мен кызылдар осы арада сапырылыса согысып жаткан кезде, актардын камауында калган кызылдын ею адамы аулы н а кел се, Балапан пана б олуды н орны на, екеу1н де 93 колы м ен е лл р г е н . Мен оган сол кылмысын айтып ем, танган, корыккан бол- ды, 6ipaKTyci тым ызбарлы. Егер колынан келсе, Мухамметжан exeyiM iaai осы арада кы л ж и та сапгандай Typi бар... (Бул мак- сатына ол и гп н баласы ж етш , одан 6ipep ай кей1н болган кулак пен байлардын кетер ш ан д е сол манайда ani кызметте журген М у х а м м ет ж ан А й тпен овт1 т1р1дей а т к у й р ы г ы н а су й р е т ш ед-пруш 1л ерд 1н 6ipi болган). Балапаннын каскыр тулыбын кигеннен кейш , Мухамметжан игезде ж ы лы ны п, а ж ар л ан ы п ж уре берд1. - С ен а ты н а бара ту р ,— дед1 о л Балапанга. Балапан атына женеле бергенде: - С е н щ де а тш ы н б ар а т у р с ы н ,- дед1 о л маган. EKi атш ы к ет ш , о н аш а калганда: - Пресногорьковтын разверсткасы орындалганын газетген о к ы д ы м ,- дед1 о л ,—ал 61зд1н П ресн овта хал наш ар, шн планны н жартысын да орындаган жокпыз. - Неге? - Партия ж эне комсомол уйымдары элаздеу... Бул сез1не толып жаткан фактыларды айтгы. - Ал казачествонын кулактары мен казактын байлары ,- дед1 о л , - бул а рад а вте ж ам ан пигылда. О л ар продотрядты н адамдарынан эр жерде елт1рт те жатыр... - €Ым1зд1 де анау Меш1тбаев сиякты 6ip бай 6ip жерде капы- мызды тауып ш онкита ма деп коркам ы з,- деп Мухамметжан к алж ы н д аган б олды , 6ipaK зорлы клен бетзн кулд1ргенмен, к ез ж ан ары н да зо р KayinTiH д ауы лы б уркы рап тур... М ундай KayinTi м ен ж олш ы бай талай ж ерден естдам . Сондагы ойым: «Сондай кун тумагай да!.. Ал туа калган кунде, А й тп ен ов М ухам м етж ан с иякты м ем л е к е гп к кауы рт icTepai оры н дап ж ургенд ер ден хал1 н еи п к б олмак!..» Ж ол ш ы б ай тагы 6 ip аса рен1шт1 хабар е с т ш м . Ж ол Tycin Пласкеуге соксам, Андрей Ж арков ушнде екен.Ол Явленкодагы райпродком ны н ком иссары ны н оры нбасары боп, осы манайдагы селоларда продразверстка жумысын баскарады екен. Амандыктан кей1н, одан Ж акып Кыстаубаевты сурасам: 332

- Ж акынла Петропавлдан милиция кеп устап экетш п ,— дейт. - Не кылмыспен?! - Байлардын жаласымен десеш... - Кдндай жала? - «Kici сабады, эйелд1 зорлады, нарсем1зд1 тарты п алды...» деген сиякты арызды Петропавлдагы зан орындарына байлар Кыстаубаевтын успнен жаудырса керек, ешмет оны сол арыздар бойынша устаса керек. - О йбай-ау, устардан бурын, TeKcepin алмай ма екен ayeai? - М ен де солай о й л а й м ы н ,- дед1 Ж а р к о в ,- тексерм ей , томага туйык устап экеткеш не кайран калам! - 03iHi3 калай деп ой лай сы з?— дед1м м ен .— Ж ак ы п ты н атаган кылмыстарды ж асаганы рас п а, OTipiK пе? - ©TipiK l- дед1 Ж а р к о в .- Ж акы пты мен жаксы бгпем. Ол кристаллдай таза коммунист. - Осыны ок1мет орнына неге айтпайсыз ещц? - К.ол тимей ж атыр соган. П р о др азвер стк а жум ы сы нан ciH6ipyre уакы т жок. Ж уырда 6ip жумы спен П етропавлга барм акпы н, сонда ти!ст! оры ндармен сайлеспекш н. - А л енд1 б у л ,- дед1м м е н .- С о в е т е ю м е т ш щ ici емес, егаметтщ iciHe алдау жолмен ю рген алаш ордаш ы лдарды н ici. Мен оларды Кызылжарга бара эшкерелеймш. - 1стеу керек соны !—дед1 Ж ар к о в ,—П ар ти ян ы ц адал улын байлардын жаласынан арашалау керек. М ен a p i к арай ж урш KerriM. Ж олда маган Байм агамбет 1зтелин кездест!. Ол ЕЫл бойындагы б1рнеше болысты аралап келе жатыр екен. Одан да мен ауыл, село арасындагы тап тартысыныц, acipece продразверстка манындагы тартыстын нелер ш иел етскен турлер1н естш м . Жолшыбайгы ауыл, селодан ьшау алудын киыншылыгын б iрдей каре оты рып, 6i3 iHipfle Кы зы лж ардьщ баты с жагында он бес шакырым жерде туратын Арханскийге келд1к. Одан да ылауды киындыкпен алып, тун ортасы ауа атгандык... Боран тутеп тур api ycKipiK аяз... Biaai каргацдау орыс шалы алып шыкты. Аты мыкты сиякты, 6ipaK айдаусы з журмейззн ш абан. А ттанганнан кей!н: - Ю м андер?- деп сураганда: - Мугал1мб1з,- дегем1з шалга. Ш ал сак тан а сурау беру ар кы л ы 6i3fliH С о ветке казкарасымызды 6iayre тырыскан калпын керсеткен. Шалды да сынагысы келгендей 1зтелин Советке карсы саздерд1 айтып, шалды 6ipa3 eMeKciTin алган. 333

Teri, ол, аккеш лдеу шал болу керек, сондыктан Байма- FaM6eiTiii касакан а айткан с ездер ш е ceHin кап, е з сыры н да кейгге бастады. Ол Советке барып турган карсы шал екен. Сол сырын 6ipa3 актарган ол: - С о в е т 6i3 булай лоберм ейиш ,- деп калды 6ip м езетге,- оны ауыздмктаймыз! - Калай сонда? - О сы н ы н 6apiH icTeflTiH к о м м у н и сте р , со нд ы к тан ен- алдымен коммунистердщ кезш жою керек! - Рас а й т а с ы з ,- дед! Б ай м ага м б е т,- MiHaerri турде сойту керек. BipaK осы н ы калай !стейм1з... - О л л р у керек ... и все!.. - Калай елтзреьйз сонда? Сураудан кудж алып калды ма элде калай елтгру езш е де м эл 1м емес п е,— ш ал ж ауап берм ей, туты гы п калды... Одан epi еурелегенмен, шадоан ештене ш ыккан ж ок. BiaoiH кзкмакылдзп берген сураумызга шал расында кущктенш гой деймш. - Ж етед! м ылж ы ндауы м ы з!—д еш д е, одан кей1н тумсытын тон ы ны н 6HiK ж агасы на ты гы п, ундем ей койды . - Б ай к а й м ы сы н , Б а й м а г а м б е т !- дед!м м ен ш ал д ы н yHi ошкеннен кейш ,—коммунистерге таянып келе жаткан 6ip зор Kayin бар-ау, теп ? - М аган да солай!— дед! Баймагамбет... Одан epi боран да, ой да калындай туей. Коммунарлар Баймагамбет екеу!м1з Ж акатты н CeayiHiH уй!не туеп к. Бул уйге етк ен жаздагы курста окы ган кезде уй!р болгамыз. Арыктау денел!, узындау бойлы, басусыз калындау кара муртты, жасы со кезде елулерд! орталаган Сэдуд!н д е 1, он ы н эйел! Fариф аны н да21 ж ай дары , к ш ш е ш л м!нездер! 6i3re унаган. 03iHaiK Kimi- ре кте у к ел ге н eKi б елм ел! агаш уй! б ар , мал атаульщ а ж еш л ж у к п тасы п Kecin icTewriH арбалы ж алгы з аты бар бул уйшн тамагы ток, кейлег! кок болатын. Бала атаульша жасы со кезде он 6ip, он екщ еп 6ip коз! сокы р жалгыз улы бар. Кенесгшл Седу Баймагамбет пен менен барып кайткан жагымыздын хал-жайын сурастырып, канып адды да: - Заманнын e3i киындады гой, шырактарым, жуырда мына Токушин жакка, былайгы Енпм жакка барып кайткан адам- 11940 жылы 68 жасында кайтыс болды. 2 1939 жылы 65 жасында кайтыс болды. 334

дардан ecTyiMuie, е р жерде ж ан ж ал ш ыгы п, тиы ш сы зды к боп жатыр дейдь М унынарты неге согарын 6ip твнрш щ e3i бшмесе, KiM 6inciH. Бул с е з Байм агамбет exeyiMi3fli бурынгы дан да елендете туседь Ертещ не мен упродкомта барсам, ж ауапкер кызмет- к ерлерш щ 6ipeyi де ж ок, кайда деп сурасам , «бшмейм1з» деп жауап берета катардагы кызметкерлерЛ.. Ревкомга барсам, Гозак та, баска жауапты кызметкерлер1 д е ж ок, кайда деп сурасам, «штабка Kerri» дейш , неге Kerri десем, «бшмеймш» деп ж ауап бередП.. У комга барсам , онда да осындай хал!.. «Е, не болган буларга?!»... Бул сураудын кениий кобалжыта тусетш кыскаша жауабын маган укомнын ш аруашылык бм й м ш ш бастыгы Эдуард Лещ инский д ей п н картандау жеб1рей ж олдас айтты. MeHi танитын ол, кайдан келген жайымды кы скаш а 61лin алды д а, «р» apniH «f» гып сей л ей п н тш м е н : - Ы нгайсы з б1рдеме бар сиякты ,—дед! кей ш ген кескш м ен. - Кандай? - Бай-кулактар, оларга косылып патшашыл элементгер д у р л тп жур-ау деймш, теп!.. - Негып?!. - Ж анж ал ш ыгарып... - Койыныз?!. - Рас кершедМ—дед! Л ещ инский KypciHin. - Кайда?.. - О нш асы н бшмед1м... Хал аса ереушд1 турде сиякты ... Бандитизм басын KeTepimi. Белен алдырмай, оны басу керек. Сол жайында свз боп жатыр гой деймш... - Кайда? - Штабта. - Ол кайда? - «Думская» Keiueci, жиы рмасы нш ы уйде болу керек. «Д умская - 20» маган б е л г ш уйлердщ 6ipeyi боп ш ыкты. К аланы н батыс жагындагы кеш ел ер ш щ 6ipeyiH e салы нган бул уйге кездескен сайын мен кы зы га карап ететш м ш . Б ш к т т eKi кабат, кен терезелepi догаланып шле салынган, сырты сарымен боялган, карам-карсы бурышында м е ш т мен медресеа бар, 6ip ж а к бурыш ында к ен дук еш б ар , орам ы н ы н айналысы TeMip торлы шарбакпен коршалган, уйдщ де, мецнт-медресенщ де, баска кора-копсылардын да тебелер! канылтырмен жабылып, жасыл бояумен сырланган, орамы н айнала, ко р асы ны н iuiiH 335

толтыра колдан тж кен агаштар ескен бул уйщ архитектура- сынын сулулыгы Кызылжардын баска уиперш щ 6ipeyinae жок. - KismiH yfii бул?—деген сурауга: - Хамит кажы Янгуразовтын y fti,- деп жауап беретш тургын адамдар. - Ол KiM болган? - Осы К ы зы лж арды н атакты байлары ны н 6ipeyi болган... Сол уйде штаб бар дегенге таялып келсем, алды быкыган кеп адам екен, шпнде м енщ жолдастарымнан Баймагамбет 1зтвлин, Оспантай Кашаганов, М ухамметжан Бейсенов, Ж а- нузак Ж вш беков, ояздык оку бодкннщ инструкторы Ко- ж акмет Бейсенбин, uieuieci татар, execi казак, Ревкомнын инструкторы Хасен М аназаров жур, 6ip жерде узын бойлы Зэбировтщ де басы кершед! жене тагы б1рнеше таныс адамдар бар. Баймагамбет пен Кож акмет менщ алдымда гана келген екен, сондыктан: - Бу н е? !- деген м е н т сурауыма: - 03iMi3 де б1л м ей м !з,- десН о л а р , - бар 6iaeTiHiMi3 коммунистер осы уйге кеп регистрацияга Kipin жагыр. Регистрация ко р ан ы н iuiiRaeri eKi белмел1 флигельде екен, оган Kipin-ш ы ккан адамдар ш н Tipecefli. Bi3 д е сыгылыса кезекке турып, регистрация столынын шетше 6ipep сагатга арен жетпк. Регистрацияны ж у р п з ш ж аткан эск ер и ки1мдеп eKi ж т т п н сураулары кыска: «Фамилияныз? 0 з атыныз? Э кещ зш н аты? Т уган жы лы ны з? П артияда мушес1з бе, кандидатсы з ба? Му- шел1к билет1н1зд1н я к андидатты к, не тш ек тестж карточка- ны зды н HOMepi? К ай жерде, кай уйымда, каш ан бершген? Патша eKiMeTiHiH армиясы нда кы зм ет е г п щ з бе? Егер кы зм ет етсеш з, катардагы боп па, офицер боп па? А ктар армиясында кызмет аткардыны з ба? К ы зы л партизандар отрядында болдыныз ба? К ы зыл Армияда кы зм ет е тп щ з бе? Егер етсещ з, атагыныз? Ka3ip кай м екемм еде, ю м боп кы зм ет аткарасы з? Ka3ipri aapeciHi3?» О сы сурауларды о л ау ы зш а беред1 д е, туркы узын сэры кагазга сызьшган графалардын бойын оз колынан толтырады. Регистрацияга алы п б олганнан кей1н: - Ci3 б о с с ы з ,- дейд1 ол. - Не туралы бул регистрация?- деген сурауга: - Онда жумысыныз болмасы н,- деп кыска жауап кайтарады д а, ci3 сурауы нызды кайталасаны з: «Кы змет аткаруы ма бвгет болманы з!»- деп жек1п тастайды. Баймагамбет eKeyiMi3ш табтан патер1м1зге кайтгык. Ж олшы- байгы кенес1м1з - б у п н п хал. М ен щ Леш инскийден еспген создер1м Баймагамбетке жаналы к болды. «Ендеше, е лп ре­ 336

гистрация орны на неге хабарламадын ол халд!?»—деп танданды ол. Онын свзш мен де костадым. 03ipre жарияланбаганмен, жан-жакта бандылар барын кала хапкынын пыш-пышынан-ак. естим1з, 6ipaK олардын айтуынша, бандылар ani взара уласпай, ер жерде аз адаммен топталып кашып жур, кез келген жерлерде Совет кызметкерлерш елтзрш жур... Ж алпы хал солай болганмен, калада да, мекемелерде де тиыштык- Ертен не боларын бшмегенмен, ep6ip мекемежн кызметкерлер1 Mep3iMfli уакы тга оры ндары нан козгалмайды , 6ipaK 6epi де сезге аса саран, е з щ сураган б1рдемеге кы ска гана жауабын 6epeai де, артык сез айтпайды. Ояздык мекемелершн 6i3 бшетш бастыктарынан б1рнеше адам бул кунаер! калада жок. Кайда деп сурасан, сыр айткысы келмегеш «бшмеймш» дейш де, сенетш 6ipeyaepi Омбыга к етп дейШ— Маган не Гозак, не Соколовтынкалада болмауы аса екпмш. Егер олар болса, мен Ж акы п Кыстаубаевтын жумы сы н сейлесер ед1м де, м умкш болса, ш ыгартып алар ем. Олар калада болмагандыктан, мен зан мекемелерше барам. О яздык кала Петропавлда ол кезде заннын уш м екем еа бар: У бю ст —уездное бю ро юстиции —оязды к зан icrepiHiH бюросы, Совнарсуд —советпк халы ксоты, Ревтрибунал —револю циялы к трибунал. М ен м уны н ушеуше де бардым. У бюст: «Bi3 занды 3eprreyuii не icxe асырушы мекеме емесшз, тек бакылаушы гана меке- мем!з»,—деп жауап 6epeai, Совнарсуд: «Б !зтек зертгел1п б1ткен icri гана караймы з»,- деши. Ревтрибунал: «Б!з согыстык немесе револю цияга карсьш ы к icrepfli гана к ар а й м ы з» ,- дейш. Бул уш ж актан ic rm уш ыгын таба алм ай, icTiH e3i кайда жатканын !здесем, Уголовная розыскада ж аткан боп шыгады. Ж акыпты устап екелген баягы Семенякин екен. Ояздык розыскада ж олы ккан ол мен1мен боктасып сейлесш : - К алай е к е н ? ! - дейд! мен1 табалап .— K iM кушт1 екен? Кыстаубаев па? Мен бе? Мен оны абакгыга камап койдым, одан Кы стаубаев enai Tipi ш ыкпайды. Семенякинмен дауласудан шыгар нэтиже жогын керген мен розыска начальнипне сейлессем, ол да: - Й емене, сен, кылмыстыны жактап? Ж огал, коз1ме KepiH- бей!.. Эйтпесе, 03iHfli де кам ап ко ям ,— деп ед1рендейд!... (Аз куннен кейш 6iaaiM, Семенякин сиякты ол д а бандылар жагына шыгып KeTinTi). Абакгыга барып, Ж акы п ты н 03iHe ж олы гайы н десем, кала- дагы жагдайдын салдарынан, абактыдагы адамдармен катынасуга к а п ы ты йым салыныпты... 22-101: 337

Сол сандалумен exi-yui кун erri. Каланынхаш ауырлайтусп. YiuiHuii Kyni к ал а л ы к г ар н и зо н н ы й ш таб н ач ал ьн и п н ен : «Б упннен бастап калада согы с xani, кеш ю сагат 9-дан кейш проп ускасы з Kicire ж уруге болмайды , ж урген Kici туткынга алынады» деген буйрык жарияланып, кеш е-кеш еш бойлай дщ гектерге, уйлердщ заборлары на жапсырыллы... Сол куш Саду мен Fар иф а Баймагамбет екеу1м1зд1 ортага алады да, косарлана сейлеп акыл айгады: - Х ал-ж айды н неменеге айнапып баратканы мэл1м болды, ш ырактары м,— дейд! о л ар .— «Е сщ барда етеп щ ц жап» дептз. Д осты к квш'лден айтамы з, тутанFanы TypFaH ерттен бассауга кылуларын жвн болар. Сонда кайда барам ы з?- д е й т мшезщ де кулану салты бар Баймагамбет, куланганын сезшрмей, шынын айтып отыргандай кескш м ен .— Б1здщ ел бул арадан алы е, таны майты н ел 6i3re баспана бола ма? - Ол рас к о й ,- деш п Сэду Байм агамбегпн сезш шын коргендей, тек жасырынуга ризашылык бершдерил, ел-журтпыз гой, жан сактаудын амалын ойлап кереш к. - Ж ан ы н ы з аш ы п айткан евзге коп рахмет, Седу аг а й ,- деш Баймагамбет енщ расы на к е ш ш ,- 6ipaK жасырынуга болмайды гой, агай. TyFaH аулы м ы з осы м анда таялы п турса да, кашып барып тыгылуымыз уят кой... - Н еге?!- дейщ Седу. - «А дам гер ш ш к » деген 6ip зо р с е з бар гой, агай. «Ар», «намыс» деген exi улкен сез тагы бар гой, бойында осы уш сезшн басы косы лса, оларды баска калай тебе аласы н? Bi3 коммунист партиясына муше боп жазылдык. Е иш м ш н зорлауымен емес, 03iMi3fliH ы ктияры м ы збен. Ендеше, осы партияны н ыстыгына да, суыгына да ор так болуга n ric ri емесш з бе? Олай болмай, Абай айткандай, «кун ашыкта мойында, кун жауганда койында» болсак, б1зде ада м ге р ш ш к , ар, уят деген бола ма? Эрине, болмайды. Ендеше, с1зд1н кам корлы к ж асап айткан с е з щ з г е коп р а х м е т ,- дейд1 Баймагамбет. Бауырмал мшеащ Fарифа женгей камкор сезш кайталагысы келгенм ен, ойлы Сед у, «iM-м-м» деп мурны нан ы нылданкырап отырады да: - С ез кыскарып калды гой, Тарифа, «внбейтш дауды еспейтш ул куады» деп, несше кайталайсын. Айтпасак, м н е б1зден. А й тгы к - к ен б ед г Е н д т -плек бул балалардын ердайым аман болуында да! О л куш 6i3 у загы р ак оты рып, тун ортасы н енсерш барып ж атгы к. С ад у агайды н аздап iuueTiHi болатын. Баймагамбет пен 338

мен де «ол судын» дэм ш татып керген к1С1лерм13, сондыктан ж атар алдында С а д у эйелше: « Э л л 6ipeyai эк е л и п , жутып жатсак, жаксы уйктарм ы з»,- деп ж арты бвтелкелж «акж ор- ганы» алдырган да, 6ip-6ip жуз граммнан катып жаткамыз. Сонын acepi ме элде кеипрек жаткандыктан ба, аса кап ы уйктап каппы з. Б1зд1 терезе каккан е лд ею м н щ ay6ipi о я п ы . Уйдеп бар жан шошынгандай басымызды катере турегелсек, терезе какпалары жабылган, уйдщ imi кара каленке екен. - Бу негылган м езгш лз кагыс?—деп Саду турегелд! де:— KiM бар о н д а ? - деп терезеге бары п дыбы с берш. - 1зтвлин, М уканов осында м а ? - деген с а з eciio ai ар жактан. - О сы нда!- деп дыбыс бердь - Ш табка ш акы рады ,- деп жауап берд| сы рп агы адам. - K,a3ip б а р а м ы з ,- дед1 Баймагамбет. С ырпагы адамнын салт келгендт шаба жанелген апы н туягы мен сыкырлаган кардын дыбысынан байкалды. - Ал балалар,—дед1 Саду мен Fариф а, 6i3 KHinin болганнан кей ж косарлана сейлеп, коздерше ж ас ап, д1р1лдеген дауыспен.— Амандыкпен керкей ш , баска не айтайык?.. Т ы ска ш ыксак, тан жан а бозары п келед1 екен. А уа райына Караганда, б у п н аш ы к болатын тур бар. «Думская — 20»-га келеек, уйдщ алды мен коран ы н iiuiHe топталган адамдарды н саны регистрация кунш ен элдекайда кеп. Bapi де ы кш ам KHiHin, белдерш буынган, кабактары каты нкы , TycTepi суык... Bi3 корага Kipe, «тыцданыздар!» деген зо р дауы с сан к ете каллы. Сапырылыскан кеп ш ш к тына калган кезде, 6ip бшкке Соколов кетерше бердк Ол каз1р бурынгы а за м а п ы к кшм- д ер ш щ 6apiH тастап, Кызыл командирдщ кш м дерш KHin апты, сондыктан ба алде бупнп зор окиганын салдарынан б а ,- онын KecKiHi бурынгысынан элдекайда сустаны п KerinTi. - Ж олдастар!—дед1 ол, б ш к к е к етерш геннен к ей ш жан- жагына карап а п ,—патш аш ылардын, а к гвардеецтердщ yriTiHe epin, кулак пен байлар Совет ею м етж е карсы к етер ш ске ш ыкты . К а п ж е рде ол ар д ы н yriTiH e кед ей к р ес т ья н д ар да алданды. K,a3ip олар аса Kayirni к алы н куш боп алды. Бандылар ж ергЫ кп коммунистер мен активтерд! капьша басып елтйрш жатыр. Телеграф хабарына Караганда, бандылар кетерш Ф П етропавл оязы н тугел!мен, EiniM о язы н ы н 6epri бетш , Корган оязынын кунгей жагын, Кдстанай оязынын шыгыс жагын, Кокшетаудын тергскей жагын, Омбы оязынын батыс жагын камтыган коршедк А к гвардеецтердщ жэне революцияга карсы тагы баска элем енпердщ бул к етер ш еп узак уакыт уйым- дастыргандыгы ма;пм боп отыр. М аксаты — актар ею м еп н 339

курмак. Тараткан листовкаларында олар: «Россиянин езге жер1нде Совет OKiMeri кулап боп, жалгыз осы туста гана кал­ л ы » ,- лепт!. Ол, эри н е, жалтан сез, журтты соны на ерту максатымен айтылган сез. Расында, бандитизм осы манайда гана ш ыкты. BipHeuie ж ерде комм унистср м ен бурынгы фронто- виктер кедейлерд1 уйымдастырып, партизан отрядтарын курып yaripiiTri. Оларды н бандылармен Kypecin жаткан хабарын алдык. BipaK Kayin аз ем ес. Больш еви кш е аш ы гы н айтканд а, 6i3, Петропавл коммунарлары, бандылардын коршауында калып отырмыз. Каланы курсаулатан бандылар айнала шабуып жасап, 6epi жы лжы п келеш ... Егер iLUKi м ум и н ш п и и зш уйымдастыра бш м есек, каш ан ш ыгыс пен батыстан Кызыл А рмия бшпмдер1 кеп бандылар кам ауы нан 6i3fli куткары п алганш а, ете киын- д ы к к а уш ы рай ты н TypiMi3 б ар, с он д ы ктан ты гы з ш аралар колдануымыз керек...» С околов одан api бандылармен куреске шыгатын отрядтардын калай курылу жагдайтын айтты. Калалык гарнизонны й карамагында eKi полк аск ер болады екен, олардын 6ip жуйеФ калага шабуыл жасап келе жаткан батыс жактагы бандылардын алдынан кеткен, 6ip жуйеФ Омбы жактан шабуыл жасап келе жаткан бандылардын алдынан кеткен... взге жактан ш абуы л жасаган бандыларга тетеп беретш Ч О Н 1отряды гана. С околовты н айтуы нш а, калада уш жуз елуден астам коммунист бар кер ш ей , солардан уш отряд курылуга тш сп, бас командир! - e3i. У ш отрядты н 6ipi куры лып у л п р ген де, оны Гозак баскарып, еткен туш бандыларга тойтарыс беру ушш, Ецпм ж ак к а ж у р ш кеткен . Калган адамдар eKire жуйеленетш болды: 6ip жуйеФ —бурын ескерлйс кы зм етш аткаргандар, ermi 6ipeyi —аткармагандар. Соколовты н мэл!мет1 бойынш а, сонгы жуйел1 адамлардын саны да жузге тарта бар. Олар осы сагатган бастап эскерл1к дайы нды кка Kipicyre тш стГ Кай отрядтын манданта каш ан ж1бер!лу ы ктияры штабта... Хал-жай айкындалганнан кейш , ЧОН адамдарына тугендеу бола бастады. Кеше регистрация жумысын баскарган узынша ак сур ж ш т бш к орынга шыкты да, колына устаган ттаммен KiMHiH бар, KiMHin ж огы н тексеруге Kipicri: «Томбовцев бар м а? » - деп айгайлады ол. «Бар» деген дауыс еспдш топтан. «Расторгуев?», «бар». «Бурадин?», «бар». «Страднина?», «бар». «Гафтель?», «бар». «Винокуров?», «бар». «Гуськова?», «бар». «Соколова?.. М аназаров?.. Кашаганов?.. Бейсенов?.. Трай?.. 1Части особого назначения - азамат согысы кезшде коммунистерден гана куралган оскерлж бол1Мдер. 340

Контарович?.. 1зтелин?.. Д убинина?.. К ияш ько?.. М атросов?.. Бейсенбин?.. Паули?.. Яйлов?.. Базарбаев?.. Коновалова?.. А ппель?.. Д анилов?.. А лданазаров?.. П авлов?.. М уратов?.. Расулова?.. Ш ишкин?.. Дорский?.. Апсалямов?.. Бляхман?.. Азвалинская?.. Кинцбурнер?.. Анна Гофман?.. Павлов?.. Гри- чешко?.. Лотайко?.. Лещинский?.. Ромашук?.. Куппершмидт?.. М атрос?.. Д уров?.. Ф илькенберг?.. Роза?.. Хмель?.. Безухов?.. Ситников?.. Яронин?.. Веренько?.. Безимянны й?.. Фонвизин?.. Стенькова?.. Еронин?.. Мисшта?.. Прохоров?..» Ti3iM узак жарияланды . Э рю м е з аты н есп ген д е «бар, бар, бар...» деп дауы с 6epin турды, т1з1мде атал ган н ан ж о к адам есплмедг Ti3iM тек с ер ш п болганнан кей ш , топтал faH адам роталарта, взводтарга, отделениелерге бел ш е бастады. Б1зд1н отделениенщ командир! талай майланды басынан откерген татар Нуролла Янбаризов, взводтын командир! Хасен М аназаров, ротанын командир! Ш ахизам ан Зеби ров. Bi3fliH р о тан ы н т ен жарага жакыны татар, казак, башкурт ж ене тэты б!рнеше ултгардан куралды. Бел!ну жум ы сы б!ткеннен кей ш 6epiM i3re де Ti3iMMeH кару бершль Катардагы жауынгерд!н алатын каруы 6ip гана винтовка. М ен!нде улеЫм сол. Байматамбетке «Смит-Вильсон» пистолет! тид!, М аназаровка наган, Зэбировка маузер 6epinai... ЧО Н отряды ны н адамдарында ки!м ала-кула —к1м уй!нен не Knin келсе, со калпында сапка турады . М ы салы , К ож акм ет Бейсенбинн!н устшде кен колтык, узын жен, салпы етек казакш а т!ккен туйе ж ун Kyni, басында ж ек ей ты м ак; мен!н аягымда баягы солдат ботинкес!, ш албарым мен тоным да сол, тек басыма узын кулак коян малакай тауып кшнм; Байма- гамбеттщ аягы нда саптамалы казакы ет1к, басында кулакш ы н, успнде экесш ен сурап алган казакылау сэры тон; заводтан, типограф иядан, ф абри кадан , TeMip ж олдан, тагы сол сиякты орындардан келген адамдардын эркайсы сы ны н уст!нде оз кэЫ бше лайы кты квнетоз ки!мдер... айелдерд!н кепш !л!г!нде ш олак тон мен пимадан баска жылы ки!м ж о к , 6ipeynepiHiH басында кулакш ы н, 6ipeyaepiH iH басы нда ш эл!... Кейб!реулерппн аягы нда солдаттык ет!к... Bi3 эскерл!к вз!рлекке KipicriK. Bi3aiH бел!мн!н адамдарынан уйренуге ен олагы eKi KiciMi3: 6ipi - мен, 6ipi - жасы со кезде елулерге келген Жылкайдар Базарбаев. Ол былгары заводынын жумыскер!. Ж алгы з баласы Хафизд! 1918 жылы актар комсомол болды н деп азаппен елт!рген. Ж ылкайдарды н 03i 1917 жы лдан партия Myuieci, MiHe3i вте момын, жас кун!нен оры с жумы сш ы - ларынынарасында кызметаткарганымен, орыст!л!н вте шалагай 341

сей лей дь Будан бурын ол е с к ер л ж ойынды еш уакы гга eTin керген ж о к е к е н . М ен де сондаймын. Екеу1м1з «на право» мен «на лево» дегеннщ езш кепке ш ейж ангара алмай, онга котер деген мылтыкты солга кетерж , сол аякты н орнына он аякты басып, касымыздагы жолдастарды журютершен шатастыра бершк... Б!здщ бул кимылымызга Баймагамбетеуел! куле карал журд1 де, арты нан урсуга айналды ; ал ж айш ы лы кта ойыншыл Хасен М аназаров, взводтын командир! болганнан кеж н, тем!рдей какиып, мулт еткен жер1нд| керсе, акыра сейлейтж болды. Сондай катандыктынсалмагы баткандыктан гойдеймш, 6ip куш демалыс уакытында Жылкайдар агай коршаган журггы ш е к т е р ш каты ра кулд!рд1. - «Нош не спаю, день не хохахаю »,- дед! ол кейш турып элдек!мге. Онысы казакш а «кунд!з кулю , тунде уйкы кер- м ейм ш » деген ce3i. О ры сш ы лап айткан болганы е кен . Тузу аудара алса, «ночью не сплю , днем не хохочу» д ер efli гой. Т ийнщ келгеж сол болган сон кайтс!н!.. О нын «хохохаюына» кулмеуге де болмайды : epi кулерл!к с е з , epi кун т е у л т 24 сагатгы н ен кем!не жиырмасын маршировать етумен етк!зет!н, уйкы, кул- кш ен ш ыны нда калган, epi бандыны н каланы алы п кою Kayini кун сан ап кысып бараткан комм унарларга б!р рет кулуд!н 03i кандай кымбат!.. А дам не н эрсеге уйренбейд1!.. Ж ы лкай дар агай eKeyiMi3 де кун сан ап аскерл !к ойы нга жатгыга бастадык. E nai 6i3 де а як ала 6LneMi3,6i3д е виновканы терт!б!мен Tycipin, кетере бигашз!.. BiafliH там актанаты н ж е н е аз уакы тка болса да демалатын орн ы м ы з М ен ов о й д во р д ы н к у н гей жагы ндагы агаш iujine салынган госпиталь уйлер!нде де. Тан карангысынан орны- м ыздан кетер!лем !з д е, 6 ip к ес ек н ан мен ы сты к суды iiuin, ойы нга шыгамыз. Содан туе ауганша жур1сте боламыз да, м екеж м !зге кеп ту с п к ас !шем1з, оны мы з капустаны н сорпасы м ен суга nicipreH к артош ка гана... Содан KefiiH тагы да жур!ске шыгып, кейде кзе карая, кейде тун ортасын аудара кайтамыз да, кеш к! асты iuiyre к еб !н есе ш ама келм ей, ж атар орнымызга мурыннан шаншыла кулаймыз. «Кара тас, уйкын келсе, болар тесек» дегендей, сабан ты ккан матрац бар, кеж нде жок, тем!р кроватьтарга кисая кетсек, мамыкка жаткандай катып уйк- тайм ы з... Кейб!р Tynaepi тревога боп журедк Алгаш кы тревогаfa к орк а калаты н 6i3, бой уйрен1п алганнан кей!н, немкурайды карап, карангы коридордын iminae конырау каккан кузетш! «тревога, тревога» д еп бакы ры п ж урсе, ести жата м ы н к етпей уйктай берем!з. Онымызды керген командир: «Егер жау шын кеп калса, кайтес!ндер»,—деп б!зд! сыбап к еп урсады. О ган да 342

eriMi3 уйренш алады... А са ш арш аган 6ip кундерде, тревогага оянганнан жаудын кеп елтсргенш артык керетш шактарымыз да болады... ¥ й к ы кы скан 6ip кездерде командирлер1м1з б1збен саяси сабак етюзем1з деп те ауре болады... Ондай сабакты н Ke6in I6i3 калгумен тындаймыз... М ш е, сондай ауыр кундердщ 6ipeyinae 6i3re тревога болды. М езп л карангы тун едк Буны да дагдылы тревогаларды н 6ipeyi болар деп ж оры ган 6i3 м ы н к етпей ж атай ы к деп е к, э р белм еге арнаулы Kici Kipin, epiKci3 тургызды. Ш ала ояу калыптагы 6i3fli к о м а н д и р л е р 1м 1з к л у б к а а р н а л г а н б е л м е г е а л ы п Kipfli. Киыншылыктын салдарынан калада уакытша сенген электр жарыгы б ш щ казармамызда да болмайтын, тунл жинапыстарды KapaciH ш ам нын ж ары гы м ен гана етк1зетшб13. К лубта б у п н де сол жарыгы аса кунпрт шамдар жанган екен. Ж урт узын тактайдан жасалган скамейкаларга орналас- каннан кейш , жалгыз Зэбиров кана кетер1дш де, сулдер! курыган адамдай сенделш аз турып: - Жолдастар!—дед! аса ауыр унмен. Ар жагындагы сездерж айтуга, Зэбировты н ж аска I: какалгандыгы унш ен естш п тур. Со калпында ол сенделш аз | турды да, шинелшщ калтасындагы орамалын суырып, аз уакыт | eKcin алды. —Не болган?—деген с е з куш ренш Keiri клубты н енбойына. Забиров аздан кешн кезш орамалымен каттыракб1р укалап алды да, ауыр ж эне белшектей сейлеп еспрткел1 турган хабарын айтты. Онын хабарлауынша, кеше Еиим ж акта бандылар Гозакты барлык отрядымен камап алган да, кеп атыстан кейш, огы таусылган олардын тзршерш сыммен байластырып, устше | KapaciH куйып ертеп ж1берген!.. Будан ауы р хабар бола ма!.. Ауырлаганда амал неипк!.. Бул хабар ap6ip коммунардын кулагына ыстык коргасындай куйыла, жанын сондай азаптай | тура, еркайсы сы на 6ip ойды е з iuiinae кайталата берд1, ол - социалиста курылысты орнату куресш щ жолында ауыр казага ушыраган ж олдастары ны цканы н жаулардан кайтару. Бул сезд1 кайгылы коммунарлар трибунадан да айтты, езара да айтгы, жеке де айтгы... 343 Кы зметке ш ыгуга м езп л эл1 ерте екен , сонд ы ктан уйкысы ашылган кеп ш ш к клубтын эр жерше топталып, езара кенеске KipicTi. Сондагы айтарлары - револю циялы к кы зм етге керген

.’ ™ ^ ы Г “ Н ® “ 01 л ° , ‘“ \" ‘° \" “ к « я к » 6ip Ж асы оты з беске келген, б ж к , алы п денел1 ол eMinm™ уиленбепп. Себебш сурасан: Ю н селз жасымда о р ы с - ^ о н согысына алындым, со калыппен солдат болып жушп ент босанам легенде, орыс-герман согысы басталды, оны аяктамТй азамат согьгсына араласып кетпм, кай жерде ж у р т уйленем’ » - деп ж ауап береди П артияга ол 1915 жы лдан 6epi муше екен bip кызыгы, зор уш согысты басынан аягына дей!н колынан тугел еткерген ол мобилизацияга солдат боп 1л1ккен калпынан а л 1 е згерген ж о к , о н ы н 1921 жы лгы аты да «катардагы кы- зылармеец». Демобилизацияга шыгам лесе, онын жасы келй!- актур, езш щ аитуы нш а, кызмет аткаратын б ел М н щ командир! откен жылы сондаи усыныс жасаган екен, ол кабылдамапты. Кдитем босаны п?- дейш кулыкшыл ол куле сейлеп - “ ™ Г ь Г Р ЖеР Ж,3(\"“ К,Р“ “ Й' - Сен елгенше олар курып болмаса кайтес!н?- десе- - О нда кузегге туры п картаям да о л е м ,- дейд!. Ол откен 1920 ж ы лды н куз!нде К иы р Ш ыгы стан 1 1стропавлды н госпитал!не жаралы куй!нде емделуге ж!бер!лед! екен. О нын ерекш е кызык энпм ес! сонгы жаралануына баиланысты екен. - Ж апон интервенттер!мен 6ip согы ста,- деп бастайды ол э н п м е с ж ,- ОКТИД1 д е кулады м... тез арада талып кетш ш н... Bip уакы тта eciMni ж и сам , кап -каран гы ж ерде ж атырм ы н, кезге туртсе к е р н е р емес... Ж ан-жагымды сыйпаладым да шошып к е т п м ,- катарлай салган калы н вл1ктщ арасында жатырмын!.. Y cnitri жагымды сы й п ал а са м ,- к аз-кагар сал ган берене!.. Енд! гана б !л д |м ,- м ен олген екем де, о зге ол!ктермен 6 ip re Meni комгсн екен!.. - И э, сонан с о н к а й т п н ? - дейш б1рнеше Kici. - Кдйтем?.. G ain кормегенмен, аш ктерш KepyiM 6 ip бул гана емес. Б астан е тк !з1'ен уш согы ста талай р ет ол!ктермен 6ipre тунегем... - Оны коя ту р ,- д е й т тындаушылар асы гы п,- мына сонгы уакиганды айт! - Айтсам, аз ойланып жаттым. Тобеге катарлай жапкан боренелерд! сип аласам , к олды н саласы ндай гып жи! салыгпы... 6opi де жуан боренелер... оларды котеруге не арасынан жж ашуга мумкш емес. - MiHe, к ны нш ы лы к!—деп кояды тындаушылар,—но сонан сон?.. 344

- Байкаймын, елж тер катар жаткан жер мен тебеге жапкан беренелердщ арасында адам бауырлап жылжырлык куыс бар. Енш у м т м тутана бастады. Ойладым: «Осы куыспен жылжып», жаткан кер1М13ДШ балш ы к кабы ргасына ж етейш *,— деп. - Ив!.. — Ж ылжи бастадым... К уы с аяк-колды кимылдатуга м у м ш н ш к б е р е л н си я к ты ... вл 1 к т ер д щ ш стен б еген TypiHe Караганда, жуырда гана квмш ген сиякты мы з, 6ipaK... ел1ктердщ суыкты гы муздай... e p i кимы лдап к етсен , б ы л к ете туседд... канш а тас жандымын дегенмен, журепм epeKnin, аузыма тыгылады... вкпем алкы ны п, дем1мд1 зорга алам... - © йтпегенде ше?! - Сонан канш а сыргыганымды бш меймш, жан-дврмен дегенде, кердщ балш ык кабыргасына кеп т1редшм-ау!.. — Бврекелде!..—дед1 б1рнеше Kici ку ан а гап .— И в... содан кейш?.. —Куанага эл1 ерте,—дейд1 Ф едот ж ы м иы п ко й ы п .—Менде жер казатын кару жогын бш еандер ме сендер? - А йтпакшы, сонысы бар екен гой! Сурамаппыз гой оны!.. Еш тенен ж о к па efli ондай?.. - Кару Keperi в з eciMe де керд1н кабы ргасы на ж еткен сон гана TycTi. Б елбеу1м нен к ы н д ы п ы ш агы м к ал м ай т ы н e ai, сипаласам, кын тупл, белбеу!м де жок!.. — Кдп!.. — А ягы м да eTiriM д е ж о к ... С о га н К а р ага н да , к е м г ен жолдастар (ери н е, в з KiciaepiMi3 кем ген гой, ж апондар 6i зд! онш а кад!рлеп к в м е м е, ш укы рга у й 1п т астап , то п ы р акп ен бастыра салмай ма?..)... — Эрине... — Сонымен, кем ген ж олдастар б!рсыдыргы ки1ммен гана жаткызып, етзк, белбеу сиякгы вл!кке кажете! з ки!мдерл! ш еш ш алган гой дейм!н... — И в , соны м ен не ютедщ?.. —О йланып аз жатгым... «Колыммен казуга болар ма екен»,— деп, ты рнагы в ск е н саусактары м ды салы п к в р се м , Ci6ipfliH сагы зданган кузг1 ды м кос epi тоб арсы н кы раган балш ы гы на батар емес... — MiHe, киындык?!. - Манайдагы вл1ктерд1 сипалап карасам , 6epi де м ен сиякты карусы з Kepinefli... Не icTey керек?.. - А пырай десейш1!.. - Ойыма 6ip акыл кедщ... - Ив?.. 345

— Ен ш етке салган б ерененщ 6ip басын томен Tycipyre тырысайы н деп ойладым, м умкш , сол тустан казы п шыга алармын деп дэмелешнм... Сол оймен балшыкты тырналай б а с т а д ы м ... —Ты рнагы н о п т ме?.. —б тк ен -е т п еге н ш е карагам ж о к ... «Эйтеу1р елд1м го й » ,- дед1м д е. т ы рн ак тар ы м н ы н ауы рганы н а карам ай , ты рналай берд1м... С о н ы м ен , к ы ск а сы , елд1м -талды м д егенд е, m e n d боренеш н басын жерге туард1м-ау!.. — Б эрекелде!..—деп д у ете т у с п б1рнеше адам. —Сендерге куаныш болганмен, маган куаныш болтан ж о к ,- дед1 Л о т а й к о ,- ау ы р б ер ен ен щ басы о лш тердщ у с п н е тусп !.. Одан аргы уй1лген балш ыкты казайы н десем, кебеЫнен соплген ты рнактары м зы р -зы р етед1... —Сонан сон кайтпн?!. — К е р м е ген с ен д ер ге OTipiK, м аган ш ы н, балш ы кты аяктарымнын тырнагымен, туйген жудырыгымнын кырымен казы п кврд1м... —MiHe, кандай а з а п ? ! - д ес п б1реулер т т р к е н ш , - А р жагын айтпай-ак кой!.. —И э, с о л а й !- д ес п к е л ш ш к - Т ек ш ыкканы нды гана айт!.. —03iM де бш м ейм 1н капай ш ы к к а н ы м д ы ,- дед1 Л отайко, со киы нш ы лы к басына каз1р тусш тургандай, кабагы н катты шытып а п ,- свздщ кыскасы, куыс тауып шыктым-ау! — Б эрекелд е!- деп шу ете капысты ты ндауш ы лар,- И э, сонан?.. —Жулдызды аш ы ктун екен!.. 0 p i салкын!.. Айнапа капын орман... К есш ген кен кабыр тарындау 6ip алапта тур... Кен дуниенщ ауасы кеудеме жан куйып ж1берген сияктанды!.. Бойы м ceprin к е т п ! «Кай ж ер бул? KiM бар мунда?.. Кайда бару керек?..» деген с урау ту ды ... «Ж арам кайда?»—деп сипапасам, сол ж а к кабы ргам к о л тиг1збейд(... epi к у лп лдеген iciK сиякты . Оган карауга уакыт бар ма? Ж ан-жагыма карап, жулдыздардан багысты мвлшерлеп: «Н еде болса, тэуекел!»-деп журш кетпм... К а п ы н ор м ан н ы н iuiiMeH к ел е ж аты р м ы н ... М анайга ку л ак турем, анда-санла аш токылдактардын агашты токылдаткан дыбысы мен бутактан-бутакка каргыган тш ннщ сыбдыры болмаса, баска дыбыс бш нбейдь.. Кейб1р ж ердеп томпелер н е м е с е а г а ш т ы н т у б 1р л е р 1 аю с и я к т ы е л е с т е п , б ойы м ды турш1кпре калады... — О н ы н б эр ш не к ы ласы н. KiMre ж олы кты н, соны айт!.. — С оны м ен, ш ы м -ш ы ты ры к орм анны н iiuirmeri мэнгшен 6 e p i жиналмаган кокырына cypiHe-кабына opi ш арш ай 346

жанталасы п келе ж атсам, жы лкы ю сш ед!!.. Е л ен е т е калдым... Ж алгызсыраган жы лкы ны ндаусы... «Неткен жылкы екен бул?!» Кдйыра KiciHereH ж ы лкы ны н ж обасы мен, ж ан-ж агы ма сактана карап, ж ы лжы п ем, 6ip алап K epiwu... Ш етш е такала карасам , агыткан ходок арбага байлаулы ат тур... А р жагында от |жылтырайды, касында ею адам карандайды... KiM булар?.. Не I icTey керек?.. — Ив!.. - Ж етш баруга коркып, сол арада оты рды м , ойым - KiM I\\ екенш дыбы сы нан байкау... BipaKкасакан а ютегендей, олар ун шыгармайды... К оркы ны ш па, суы к п а ,- отырган сайын aiploaen тоны п барам... М ж е , калты рап, TiciM TiciMe тимеуге айналды... - Клын екен!.. —Сонымен, едшм-талдым легенде, кулагыма жапонканын дау- сы шапына кетп... 1904 жьшдан бери таны с дауыс... Елендей кал- дым... 0p6 ip кимылына кезттгем, жобасы тыныккалы жур... Бакы- ладым да отырдым... Э н е, о т та свнш —Э н е, олар тиышталды да... - Тулк1н1н журю 1ндей кимы лмен таяны п келсем , япон- каларымнын корылдап уйктаган дыбысы шыгады... Батылда- ны нкы рап ж акындасам, eKi Kici... EKeyi де солдат... А тты урлап экетей ш десем, аягы нда KiceH... Не icrey керек?.. - 0лт1ру к е р е к !- дед1 6 ip e y .— Ж ау д ы аяй м ы н д еп е з щ влем1с1н?.. — Мен де соны ойлады м. BipaK калай влт1ру керек? Винтовкалары басында жастаулы... - Х одокты н юнд1к тем1р1мен!.. — 0з1м д е соны ойлады м. Клщпк TeMipai су ы р ы п алсам , жуандыгы б1лектей, узьпшыгы жарты кулаш... — Персейш1, тез!.. - Ондайда асыгуга болмайды... Олар екеу, мен жалгыз, оятып алсам киын. - О жер1 де бар!.. —Уратын жерлер1н дэлдеп аллым да, 6ipeyiH к у л ак ш екеден nepin кеп ж1берд(м!.. А унап тусуге ш амасы келд1... - Бэрекелд1!.. Еюншю1н?.. — Урып улпрмей, ол басын кетерш алды. — Кдп?!. - Кдлай улпре алмадын? - Айтуга умыткан екем , сол колымда д эрм ен ж ок, кар у гып журген1м он колым гана... - И е, сонан?!. —Ш ошып оянган жапон мылтыгына жармаса бергенде, как твбеден перд1м кеп!.. 347

- Эп, берекелдР.. - Ш ыркебелек айналып ушып тусп... Тагы першм. Бастан! Е н д т тулаган денесш е тиген жокпы н... Аздан кей1н ол да тыныш талды... KiceiiHiH Kiirri соны н калтасында екен, аттын аягын агытгым д а, ы рп>т м ш е женелд1м... EwiiriciH айтпасам да болады... - Т ек жау корш ауы нан ш ыкканы нды га на!.. - Кайтып жауга кездескен ж окпы н. BeTiMfli баты ска тузей агаш арасын кезш жур!п, ею кунде е з Kic^epiMi3re косылдым... С одан госпитальга... содан осы П етопавл госпиталш е... - F ажап эн п м е е к е н ! - десед1 е р ю м д ер ,- Ж азы лды н ба езщ ? - О н ж ак кабыргамнын астынгы yuieyi жок... Субемнщ жарасы 6 irri, тек ж арасы н т ж к е н ж1птер1 гана алы ны п болган жок... - Ендеше, неге шыктын? - Ш ы кпаган ер ю н е бандылар койы п оты р м а ? - дейд1 о л .- Кроватьта жатып елгеннен, айкаста елейш... - Б аска ж ак к а ж1берд1 ме ceaaepai? - УлгермедТ Ендц «коршауда калдык» деген сон, госпитальга жаткым келмедк - Н еге? Егер калан ы а ла калса, жаралы ларга THMeyi мумюн гой? - 0 3 i банды б олсы н д а, ком м ун и стерге ти м есш !—дей- fli ж олдас Л отайко кекетшд1 кулю м ен. Петлю риплдердщ комм унистерге не icrereHiH мен бш ем, бул бандылар соны н 6ip бутагы. - И э ,- дейд1 6ipey KypciHin,— гаж ап м вселе бул! Бандылардын ураны «Коммунисаз Совет жасасын» кершедк Неге олай денш екен!? - С оны да б 1 л м ей м ш ш ?- дейд1 касы ндагы к е й т . - Коммунистердщ баскаруынсыз социализм курылмайтынын бандылар б1лмеЩц дейм ш щ ? Э рине, б1лед!. Коммунисш з «Совет» байларлын парламентше айналады. Бандылар оны да жаксы б1ледк О лардын «К ом м унисаз Советке» умтылуы да содан. - Р а с ,- дейдц 6ipey,—к о м м у н и са з социализм жок. Ендеше, «коммунист» деген сез не деген ардакты свз!.. О лардын коммунист атын ешю м кулата алмайтын бийсге устауы да сонды ктан гой!.. - Р а с ! - десед1 баскалары ... С о м езплде танны н бозарып келе жатканы да терезеден бай к ал а калды. Bi3re ж иналуга команда бодцы... 348

Арпалыс ЧО Н -н ы н каладагы eKi рота ecKepi с о к у н н щ кеш ш е карай eKi ж онге аттанды: 6ip рота — Гозак отряды апатка уш ыраган EiuiM жагына карай, ею нин рота - А рханский аркы лы баты ска карай. Каладан кеш тетш ш ыккан 6i3ai командир1м1з e ai музы катып жаткан Есш е зе н ш щ устш ен тура OTKi3in, аргы тогайга апар- ганнан кейш , ep6ip взводтын командир! вз жауынгерлерше халдш кандайлыгын баяндап бердь - Bi3 бетгеп келе ж аткан бандылар Н адеж кадан 6epi карай ш ы ккан б олу к е р е к ,- д&щ Х асен М аназаров 6i3re. М ум кш , Кондратьевка станциясына жакындап та калган шыгар. Егер, Кондратьевкага олар б1зден бурын ж етсе, тем1р жолды кияды да, батыс жактан келетш поездарды етюзбейдк Онда киын болады. Ш табтынайтуынша, Челяба жактан б1здщ регулярлык армиянынбвл1м1 келе жаткан к ер ш е й . Тем ip жол к еа л се , бел1м аз уакытка болса да бетелей, онда Петропавлды бандылар бупн- ер тен алы п кою ы м ум к ш . Е ндеш е, 6i3fliH H eri3ri Miид ет — бандыларга TeMip жолды кидырмау. Кызылжардан жиырма шакырымдай ж ердел Кондратьев­ кага 6i3 Е сш тогайы ны н аркасы ндагы кары к ал ы н соны жерд1 Kecin оты рып, тун ортасы ауган ш акта ж е т п к . С тан ци я a3ipre б1здщ колда екен , 6ipaK барлауш ы ларды н айтуы нш а, бандылар Кондратьевканын ар жагындагы калын агаш ка жакындап калган... Станциядагы уйлерге тарап, аз уакыт кездщ шырымын алуга ЧОН адамдарына руксат берщщ де,.салт адам тагы да барлауга барып кайтпак болды: командир — Старлыков, касында комсомол Романчук жене мен. Окушыларга менщ уйкышылдау адам екеш м еткен 6ip тараудан белпль Сол уйкым продразверсткага аттангалы серпген eai, ещц, к етерш с басталгалы б|ржола кашты. Enai мен шеп басы кимылдаган сыбдырдан оянып кетем, аз уакыт калгысам, уйкым каны п калады!.. Бугш де солаймын. Кондратьевкага жакындаган шакта мойныма атгай MiHin, K03iMai Tyfiiaaipe бастаган уйкы, Хасен М аназаров: «Сен разведкага барып кайтасы н»,- дегенде, c ep n ia in ж уре берда. К ом ан д и р д ш б уй ры гы eKi б олм ауы н алдакашан уккам, сондыктан маган уйкы кайдан жуысын!.. «Барлау» дегеннщ не екенш бурын бшмегенмен, к етерш с басталгалы тусш ш болгам. Барлауга барган жолдастарымнын айтуынша, бул сапарга атганган адамныналдында аранын ашкан 349