С. Мұқанов. т2

аж ал tvрады. Егер 83inai аса с а к устап, сергек ж урм есен, ойда жокта е л т кетесш... «влу» деген онай свз бе екен?.. Аранын аш кан ажалга ю м н щ жем болгысы келед1 дейсщ !.. Командир1м1з Старлы ков дед1м гой, аты Семен. Кдра буйра шашты, кою кара касты, кшпрек кара кеад, коныр кесющц, тумсы гы KOTepiHKi зо р м урынды , к ен иы кты , букпитеу бш к дснел1 бу жолдаспен мен Ч О Н отряды куры лган куш таныскам. ©ткен империалиста жене азаматгык согыстарда Старлыков унем1 барлау ж ум ы сы нда гана болган. О сы кы зм етш де кездестпрген талай кы зы ктары н ойы нш ы л о л 6iзд1к iiuerjмiздi катыра кудщрш талай айткан. Bi3re, эр и н е, Tayip аттар берш ш : С тарлы ковты н астында аргымактау карагер ат, менщ астымда, теп карабайыр бол- ганмен, мусЫ суду, ж урю пысык жирен каска ат, Романчуктын астында, д ен е а жуандау, ж у р ю догалдау, 6ipaK бьлекп кок жал ат. Старлыков атка такымы уйренш калган ку екен, аргымагын урш ыктай ойнатады. Ром анчук бурын салт MiHin карм еген ж ш т болса керек, аты катгырак желсе, ер успиде колбандап, жас б:1л адай ж ан -ж агы на т олкы п к етш отырады. М ен, арине, атка журе алам. — А л капай, туы стар,—дед! С тарлы ков 6i3 карангы туши ж амы лы п к ал ын агаш ка жакындай берген кезде,—егер агаш iuii каптаган банды болса кайтем1з? Р ом анчук пен екеу1м1з: «Ну, и что ж е ? ..» - деп косарлана ж ауап б ергенм ен , Р о м а н ч у к т ы н ce3iMi кан д ай халде екенш бш м ей м ш , MCHiH ж у р е п м кобалж и каналы. Соны тусш гендей Старлыков калж ынды унш кенет байсалдандырды да: —Ендд с а к болу к ер е к ,—дед1 б1зге,— «Банды» деген зулым ж ау. Ж ау атаулы ны н 6api д е капы нды тапкы сы келед1, ал «банды» дегендер ты м капел1мцил болады. Ж ол агаш ка Kipe уш тармакка бапш уге тингп. Мен орта жолмен кетем. Романчук, сен онга бурылатын жолмен тартасын, Муканов, сен солга тартасьщ . Банды ларды н алды ж еткен жерге дейш барып кайтамыз... — Агаш тын ар жагында алые болса да ма?— деп сурайды Романчук. — Э р и н е !- дед1 С тарлы ков н ы к д а у ы с п е н ,- Мэл1мет б ой ы н ш а, а гаш тан аса алы е б о л м ау га THicri. Б анды ларды н уетш ен шыгып калатын болсандар, елмей колга туспейсшдер. Не атгарын е л т , не ездерщ жараланып колга тусе калсандар, eaiM re ш ы дайсы ндар, б1здщ ж актан eui6ip мэл1мет бермейЫндер. Кдлай кинап сураса да, «бишеймшнен» баска тш катпайсындар. Угымды ма? 350

- ¥ г ы м д ы ,- д ес п к Ром анчук екеу1м1з. - О нда, бакы тты са п а р г а !- деп Старлы ков аты н тебш е, уш жолды н ортасындагысымен ж ен еле бердь Ром анч ук екеу1м1з де ыдырай жежмйзге тарггык. Калын агаштын арасымен жалтара, орала созылган жолмен жортып келем. М езпл карангы тун, 6ipaKтунге уйренген козге ж олды н карауы ткан сурлеу1 айкы н кер ш ед к А йналам аппак калын кар. Агаштардын бутагына оралган кырау да бупн калындай тускен сиякты, сондыктан мен журш келе жаткан ду н иен щ iuiiwie менен баска кара нокат жоктер1зш . Сей тш келе жатып Старлыковтын сактандыртан сезш еаметуш рем. Жолга кейде таялып, кейде алыстанкырап отыратын калын орманнын ер агашынынтубшен андып отырган бандыны кутем... Даланкы жерде ескен шырпылар мен курайлардын кырау жамылган ep6ip д ен еа маган менi тосып отырган 6ip-6ip жау сияктанады... Сонша коркыныиггын салдарынан, -прш ш кке тырысатын менщ журепм жылдамдата сотып, бар канымды басыма шапшытады да, кау1птен баска ойды жуытпайды... Адам не киы нды кка уйренбейдН.. А лгаш кы кезде денем сонша турииккенмен, бойымды б1ртшдеп ж инаганнан кешн, enni «банды» дегенш керуге асыккан сияктандым... О ны кор/пм д е, 6ipaK тез емес, т ан c i6 ip aen келе ж аткан уакытга... С ол кезде iuiiH ж ол кесш ететш сир ек агаш тан шыга берсем, ар жагында ш окы ткан журю пен он ш акты салт келед1 екен, кш т токтай калды м да к е з TiKTiM. BipHemeyi атка ж айдак м1нген, кшмдер1 олпы-солпы оларды коргенде, «жаудын барлаушысы» деген ой келе калды маган... Н е icrey керек?.. Каш уга ма?.. Болмаса Kmipin, ш мдер екенш аны ктап бшуге ме?.. 1лезде apFbi 6ip д ен н ш устш е каптаган к алы н адам кетерш е бердг Шаналылары, салттары, жаяулары араласкан бул калын т о п т ы н eHiHiH ж а л п ак т ы гы т о р т -б е с ш ак ы р ы м д ай ж е р д 1 камтиды. Ж ен е ж олсыз соны м ен e p in келедн.. Б улар, ерин е, бандылар!.. О дан epi к утуге дет1м ш ыдамады д а, аты м ды к ш т кей ш бурып, келген i3iMMeH ш окы та жонелд!м, со кезде арты мнан атылган мылтыктардын да даусы естшд1, жалт карасам, е лп салтты лар куы п к еледг М ен ж ур1а ел1 т ы н атымды Te6iHin ж1берш, бар ш абысыммен айдап женелд1м... Атым жуйрш екен, куган жауларга шалдырмастан, калын агаш ты н Кондратьевка жагындагы ж азы гы на ш ыга келд1м. С о 6ipTycra кигаш тай шауып маган карай келе ж аткан 6ipey/ii: «Бул да бандылардын барлаушысы болар ма?»—деп ж оры п, сескене 351

калып ем, аздан кейш тани кегпм - ез1м1здщ Старлыков!.. Ол да куйындата шауып келедь Кугыншыларымнын алыста капганын керд1м де, атымнын басын тежешареп, командир1мд1 тосып алдым. —Кердщ бе?—дед1 ол маган жанаса 6epin. —Кердцм. —Мен де KepAiM. —Романчук ше? —Оны бшмеймш. Bi3fliH ш а б ы с ы м ы з б эсен ден к1ред1 ме, немене, агаш арасынан кугын'иылар KepiHe бастады. EKeyiMi3 жарыса тарггык. Тур жагынан Караганда бойы кораштау квршгенмен, менщ атым Старлыковтын атынан элдекайда шабысты екен. Лезде мен одан узанкырап сала берд1м. Со кезде артыма карасам, б1зд! куып жетуден кудер узд1 ме немесе Кондратьевка манында калынтоскауыл барын сезд1ме,— агаштан шыга бере бандынын кугыншылары токтады да, кейш кайтып кетп. Ок шалар жерден алыстап кеткешнктен, тосып алган Старлыков екеу1м1з атымызды тежеп, желе-жортак журюке тушрдж. —Бандылардын жобасын кердщ гой?—дед1 Старлыков. —Керд1м. —Элденеше мын бар-ау деймш. —Болар. —Б1зде гой жуз шакты гана Kici бар? —Солай гой!—дед1м мен мунайынкыраган дауыспен. —Калай, тетеп бере аламыз б а?- деди Старлыков элденеге жымиып. —Кайдам?—дед1м мен KypciHin. —Согыста жену мэселесш адамнынсаны шешпейдк курал шешед1,—дед1 Старлыков кешлд1 даусын езгертпей,—бар жердеп бандылардын куралдары б1ркелкк оларда мылтык, ecipece пулемет пен винтовка вте аз, каруынын Ke6i колдан соккан найзалар немесе айыр, шалгы сияктылар... Bi3 оларды жаксыпып турып тойтарамыз!.. Бандылардын Кондратьевкага шабуылы кун тустен ауып бара жаткан кезде басталды. Б1здщ адамдар тем1р жолдын вн бойына каз-катар пулеметтерш курып тастады. Буйрык бо- йынша, бандылар о к жетер жерге келгенге шейш мылтык атылмауга тшсп... К е п ш ш к т щ арасында, винтовканын тумсыгын TeMip жоддын рельсше суйей мен деетпетзмнен жатырмын... Агаштан шыккан калын банды каракуртгай каптап 6epi карай келе жатыр. 352

Теп, олар да ок жетер жерге кеп атыспак кой деймш. Сондыктан да болу керек, катарларын жазбай, калын топпен акырын жылжып келедк.. «Жаумен согысу» дегещц мен 6ipiHini рет бастан Kemipreai жатырмын. «Согысудын» аты - елт1ру. Буган дейш мен eiu6ip адамды oaTipin керген жокпын. Енш каптап келе жаткан жауды 6i3 аткылаймыз. Сонша калын жауга атылган октимеуге мумкш емес. Ендеше, мешн де огым тиед! оларга. Мен де елт1рем оларды. EipaK мен огымнын бул арадан кайсысына тиш жатканын кврмеймш. Сопле солай боп кана отсе жаксы, егер олай етпей, колма-кол согысатын кун туып калса ше?.. Осы сураулардын шырмауында шатасып жаткан уакытымда, «Пли!»'деген команда боп калды. Жан-жагымдагы адамдардын мылтыктары сатыр-KyTip атыла бастады... Пулеметтердщ де I тандайлары такылдап, «тат-тат-татка» баса женелдь.. Мешн де Р колым кимылга Kipicri. BipaK ол ce3iMHiH тана кимылы едн I санамда еш нэрсе жок... Старлыковтын ce3i рас екен. Бандылар канша кабындап | келгенмен, каптата жаудырган окка тотеп бере алмай, дауыл жыккан когажайдай жапырылып, б1рталайы кулаган жерлер1нде калып койды, кепннлт кайрыла кашып, агашка тыгылды. Meni н j eciM сонда Faна Kipin, касыма келе калган Баймагамбетке: —Бандылар кашты гой, оларды неге кумаймыз 6i3?—десем: —Куатын куш кайда оны?—дейд1 Баймагамбет. Куу ушш калын кол керек. Б1здщбар санымыз жуздей гана. Кууды койып, тем1р жолга ие боп турсак та жетер. Кондратьевка станциясын 6i3 уш кун коргадык. Кайталап шабуыл жасаганмен, жау оны ала алмады. TopTiHmi куш замена келд1 де, б1здщ рота калага кайтты. Б1зден шыгын болган адамнын саны он бес —жиырма шакты гана... Калага келе б1здщ рота iund те р т тп сактауга жумсалды. Рота ушке бшнндк 6ip жуйел1 адамдар квшелердщ кузетзнде болады, eKiHuii жуйе кала манайынын TeMip жолын кузетп, ушшил жуйел1 адамдар каладагы Kyaiicri жерлерш тексередк Мен сонгы жуйел1 адамдардын катарына косылдым. Жана командир1м Пуговкиннщ айтуынша, революцияга карсы элементгер кетершс тутанган куш-ак каланы колына алудын эрекепне шрюкен екен, 6ipaK сигнал кезшде берш- генджтен, б!адщ куштер оларды уя-уясында басып калган. Колга туспегендер1 ЧОН-нын немесе Кызыл Армиянын адамдарын андып, peTi келген жерде ш т р е тш болган. Мен 23-1015 353

косылган жана взводтын м1ндет1- бандитгердщ каладагы усак уяларын жою. Араласа келе, бунын да киын ic е к е н д т байкалды. Бейгамдык жасаган бпл!н кейб1р жолдастарды бандитгерелтпрш тастады, сезшген бандитп еппен аулау керек болды... Мен осы кызметге журю жаттым. Жалпы хал-жай ауырлай тусп. Сонгы алынган мал1меттерге Караганда, Кызылжар ар- кылы журетш TeMip жол батыс жагында Мамлютка мен Кондратьевка арасынан, шыгыс жагында Москаленко мен ЕФлкел арасынан бандылардын колында калган. Куинне сенбеген бандылар тем1р жолдын бул тустарын влденеше жерден Kecin, топырактарын казып бузган... Калага жан- жактан келетш телеграфтык жэне телефондык сымдар тугел1- мен узшген, баганалары кулатылган. Ресмн айтылмаганмен, анык мэл1меттерге Караганда, бандылардын коршауы Кы- зылжарга тым жакындап калган. Б1реулерд1н айтуынша, бул калага жан-жактан шабуыл жасап келе жаткан бандылардын саны отыз, кырык мындай... Ж ене б1реулерд1н айтуынша, калалык гарнизонда саткындык болган, онын штаб начапьнип мен бас колбасшысы кару, куралдардын кеб1н бандылардын колына калдырган жене каланы коргауды ойдагьшай уйым- дастырмаган, сондыктан K33ip ен сешмд1 куш ЧОН отряды гана боп калган... Халдын соншалык киындаган кундершщ 6ipeyiHae мен1н взвод командир1м eKi адаммен мен1 тун 1шшде Кызылжардын Ой-кала аталатын жагына, елденендей уйге т1нту жасауга ж1берд1. Онын айтуынша, сол уйде тыгылган бандитгер тобы бар, оларды устап екелу1м1з керек. Bi3 атганган шакта басталган боран тштетш уйге жеткенше тутеп кетп. Жел аса катгы. Кун аса суык. Ленин кешес1н бойлап Денкаладан Ойкалага тусе берген шакта, ар жагымыздан азан-казан шу еспле бастады. - Бул не?!.- деспк 6i3 тура ra n .- Элде калага бандитгер Kipfli ме екен?!. «Эй» демге жеткен жок, шу калындай тусп жене 6ip жактан емес, ер жактан... - Ох, чорт побери!1, - дед1 мен1н касымдагы Бариков Василий,- Бандылар калага ирген екен!.. - Рас, солар,- дед! Гречишко Ф едор.- Енш не icTey керек? - Кешн кайту кер ек,- деш Бариков. - Эрине,- дешм мен де. 1Сайтан алгыр-ай! 354

YmeyiMi3 жалт 6epin кешн шапканда, Донкалага кетершетш бииспнсол жакбетгеп жырасынан сатыр-KyTip мылтыкатылып коя бердк.. Не icTey керек?.. Кешн кашуга болмайды... Ойкала жактын барлык кешесше бандылар каптап кеткендт шулаган дауыстарынан айкын кершш тур... — Алга!—деген даусы шыкты Гречишконын Бариков екеу1м1з киире бергенде. Атты борбайга коя женелд1к. Буркыраган калын бораннан ангармай калдым... Гречишко ма немесе Бариков пе,—6ipeyiHiu аты омаката кулады... Оган Kiaipep уакыт кайда... Жырактан 6i3re карай жауган ок удепбарады!.. Аздан кешн атыс ею жактан да шыкты... «Жау камап алган екен»,- деп ойладым мен. Сау жолдасым менен озып кетп, онын Бариков немесе Гречишко екешн тутеген бораннан мен айыра алмадым. Cypinai ме элде ок тшп м е ,- 6ip кезде менщ де атым ушып тусгп. Кдбат кулаган мен, жан-дарменде тез турегеп, атты тастай Lnrepi жупрд!м... Артыма карасам, элдеюмдер жупрш келедг Оларды жау екен деп ойладым да, со 6ip туста кездесе калган бшк жардынастына карай домалай куладым, артымдагылар жар басында кала бердк.. Жардын астымен кашып бара жатканда, он жак аягым элденеге дуылдап, пимамнын imi жып-жылы боп Kerri. «О, Heci?» дегендей конышымнан колымды тыгып байкасам, жып- жылы б1рдеме бшнедк.. «Бул не?!. Элде октиген бе, аягыма?..» Оган карауга уакыт жок... Не icTey керек?.. Кайда бару EciMe окушыларга мал1м Ж эмпешстщ yfti TycTi. EHTire жупрш арен жетпм де, ЖампеШс уйшш eciriH кактым. Мен KiM екешмд1 сыбырлап eciK сыртынан айтсам, еспмей ме, немене, ешюм аша коймады. Аздан кешн, жука тактайдан жасалганeciicreHести койдым: Жемпейс пен онын эйел1 Жаныл мен1 уйге Kipri3y, Kipri36ey туралы куб1рлесш акылдасады. Акыры, Жэмпешс eciriH ашты да, уйше Kipe берген маган: —Шырагым-ай, киын болды гой бул. 03iM де бандылардан коркып отырган KiciHiH 6ipeyiMiH, ceHi кайтпм?—дедн Жемпейютш коркатын жен! де бар: бурын урылармен кеп араласкан ол Совет еюметт келгеннен кешн Кызылжардагы ояздык уголовная розыскага кызметке Kipin, кала-каладагы урылдардын талайын устап берген. Олар Жемпешске южшш журетш1. Ендеше, корыкпаганда кайтсш!.. 11929 жылы ЖомпсГисп сол урылардын 6ip тобы айуашыкпен азаптап шпчрцш. 355

Мен аз уакыт уназ турганнан кейш: —Келмегей ед1,-дед1 Ж аныл,- келш калган сон, кетдеу1м!з уят болар. TepeMHiHуйше апар, сонда жасырынатурсын, ол уйге батып еншм Kipe де алмайды, тие де алмайды... — «Саскан уйрек артымен жузедЬ» деп, менщ eciine де келмепп-ау о л ,- дед1 Ж эмпейю,- жаксы ойлап таптын, катын! Ие, сейтейж, шырагым,- дед! ол маган карап,- журе гой, ерпп алып барайын!.. Жэмпейю еЫкке беттегенде, мен орнымнан козгалмай турып калдым. HeciHe козгалам: Жанылдын «терем»деп турганы - Жэмпейютщ iHici Уэлк Ол —байласа бау кесетш уры, KiciHi койдай бауыздауга nriMipiKnefrrm каныпезер. Со кылыгынан тыям деп эуре боп, колынан келмейтшше кез1 жеткен сон, Жэмпейю одан белшген. Талай ретабактыгатускен оны жуырда босанып шыктыдеп еспгем. Жайшылыктада бандит онын, мына калын бандыга косылган сон, «кудайы» бермей ме? Талан- тараждын калын ортасында журмей ме ол?.. Бандылардын бупнп куш к!мдерд1талап, кмдарш елттрепш маган айтпаса да белтип емес пе?.. Ендеше, ол талан-таражды мен калай естимш, калай керем?!. Мен1н орнымнан козгалмау себеб1м осы едк Сонымды сезгендей, Жэмпейю: «Кэне, журмейм1з бе енш?»- деген сезд1 босан айтты. —Ж о-о-ок, мен онда бармаймын,—дед1м мен. —Неге бармайсын?- дед1 Жаныл тйсшенш. — Мен ci3re келд1м, Жэмпейю агай,- дед1м м ен,- пана болады деп келд1м. Болмаймын десешз, кетем. —Кайда барасын?—дед1 Жэмпейю efieai мен м ен т арамда толкып. —Кетем де бет!м ауган жакка!.. —Кайда барасын сонда? Ой да, кыр да ерген банды!.. — Азар болса, устар... 0лт1рер... Онымен дуние курып кетпес... —Мынанын кисыгын кара езш щ!.. Пайдасын айткан сез- ге кынырайып болмауын кара!..—деп Жаныл шаптыгып ке- ле жатыр едк бурышта, caKiHiH успнде ескглеу 6ip KepneHi жамылып булюлдеп жаткан 6ipey KepneciH cepnin ж1берш турегелд1, Жэмпейютщ Kiiui iHici - он eKi, он уш жастагы Макыжан... —Болсын осында!—дед! ол, езш щ балалык жййшке даусын катты шыгарып. Оган мен жалт караган шакта, неге екенш бмшеймш, журепм томен тартып, басым айналган сиякты боп кетп... теп, 356

мен тенселш кулауга айналдым рой деймш:« 0 й, не болды саган?!»- деп Жэмпешс устай алды да, сэкйе отыргызды... - Бозарып кегп ез1, су ак ел !- деген даусын естцнм онын. Олар белые су бурюп, eciM жинала бастаганда: - Колы кан гой ез1н1н!- деген даусы естщш Макыжаннын. - Рас, кан гой - дед1 Жэмпешс те колымды устап Kepin.- 03iH жаралангансын ба?—дед1 ол маган. Он аягым сонда гана eciMe туей. - Пимамды тарты ндарш ы !- дед!м мен, он аягымды колыммен нускап. Макыжан пимамды тартканда, корыстан элденеш суыргандай аягым коркыдпай калды... Пиманы Макыжан нпрене тартып суырып алганда, шпнен caKire кан куйылып Kerri. - Кетек-ай, бу Heci eai?!—деп, Жаныл ypenni кескшмен шегшш кегп... Одан кешн не болганын мен бтмеймш... О янсам,- кущйз. Жэмпей1с уйшщ бурышында жатырмын. Касымда Жемпешстщ уш-тортжасар жалгыз кызы Гулзейнеп1куыршакойнап отыр... Уйде баска жан жок... Аягым сыздап экетш барады, карасам, элденемен сирагымды орап байлап тастапты... Анкам Keyin сусап каппын... - Су!—дед1м мен Гулзейнепке. Бул уйге келш журенн меж таныгандай, сэби улкен едеMi кара кез1н ку;ммс1рете карады да, байсалды кнздей: - Апа нет дом а,- дед!. - Дай воды! Я хочу пить,—дед1м мен. Акылды бала орнынан турды да, босага жактагы сандык- шанын устшде тенкерул1 турган шэшкенщ 6ipeyiH алып, самауырдан су агызып вкеп бердй Мен жута салдым. - Еще!- дед1м шешкеш кайта усынып. Бала кайта экеп бердь Тагы жута салдым. Со кезде уйге Макыжан Kipai. Онынайтуынша, кала кыргын боп жатыр, коммунистер мен советик кызметкерлердщ колга тускенн)н бандылар ел-пруде... Кей коммунистердщ Tipщей мойнынатузак салып атпен суйретш, кеше-кешеде шауып жур... TeMip дщгекке сыммен байлап, прщей ертеген 6ipeyai де Kepimi... EipHeme коммунист! бандылар астыксарайына апарып, нрщей imiH жарып бидай тыккан... б1реулерд1 -прщей аралып елйрген... Коп коммуниспн уймнпн, бала-шагаларын кырып тастаган!.. 1«Талапкер» колхозында (Солтуспк Кдзакстан, Приишим . боп журш, 1949 жылы баладан кайтыс болды. 357

Пысык, кала жайын жаксы бтетш , орыс тш не жетк Макыжан осынын берш саралатып айтып отыр... Коркыныштан ба влде ушынды ма - жаранын сыздауы удей тустт... BipaK сарнауга болмайды, жер тар!..Тек мыкшия ышкынып, -пстене дем злам... Жарамнын жайын да содан естш м. Он балтырымнын сыртынан та ген OKiimri жагын жалбыратып жыртып шыгыпты... Атым, теп, сол октан кулаган болу керек. Ж эмпежс врач шакыруга коркыпты да, жарамды куйшрген курым кипзбен орап байлапты. Ж эмпейю Kipin келдн Онын кесшш ерт сешпргендей элемтапырык. «Не хал боп жатыр, Жэмпейю агай?»—десем, мен! коркар дей ме, немене: «Онша ештене ж ок»,- деп сыр ашпайды. Мен Макыжаннан еспген1мш сурасам, онын айтып койганын унатпауын кабагынан ангарткан Жемпежс: «Кдйдан билинеен оны? Не бар балага, сезге уй!р боп?»—деп Макыжанга жекидп 0 зге хабарга саран Жемпежстщ урейлене айтканы 6ipey-aK: - Уй басы тшту басталды... Ьдеттндер! - коммунистер... Bi3fliH Kipnirn сарайга да келмесе, жарар еш!.. Бул C03fli ол ез eKiHiuii сиякты гана гып айтканмен, бар сал- магы маган туседь.. Жан тэтп, т ш т т тауып ала ма деп коркам!.. Сондай коркыныш Жэмпежсте де барын олтез бишрш. Аз отырганнан кейш ол: - Макыжан,—дед1 iH iciH e,- женген Сактаган уйшде отыр. Гулжан екеу1н сонда тарындар. Макыжаннын баргысы келмеп ejii, Жемпежс зорлап ж1берлд жене: «Ешкайда шыкпа, сонда отыр»,- деп тапсырды. Олар кеткен сон: - Ал шырагым Сэбит,—дед1 Жемпейю,—мен де кетейш. EciKTiH сыртына кулып сап кетейш. - Неге? - Банды-манды келсе, уйшде адам жок екен деп к е т т калсын... 0 зге уйш тгнтт кеп, eciri кулыптаулы уйге кездессе, оны ашып кермей к е тт калатын банды акымак па?.. Онын сонша акымак емесш Жэмпейю бшмей отырган жок, б т е тура, егер банды кеп тш тт, меж тауып алса, im inae болудан кашып отыр. Сонда, байгус-ау, e 3i уй1нде болсын-болмасын, егер ужне тыккан коммунист! тауып алса, банды муаркей ме оны?.. Буны бглмейтш Жемпежс те акымак емес, сондыктан онын imTeii сасуы менщ сасуымнан артык сияктанады... Ойтпегенде ше?.. Егер, уйшен тыгылган коммунист табылса, MeflipiMci3 банды оны уй imiMeH кырып тастауы мумкш гой... 358

Жемпейютщ сондай халш каре тура, 6ip yftni жанды ажал- дын аузына итергенше, бэйгеге -пккен басты тэуекелге тапсы- рып, кет1п-ак калар ем, оган аяктын жайы мынау, козгайын десем, зыр ете калады, сирагым тугш, сол жак санымды дуылдатып акетш барады... Сондыктан: - Барыныз, агай!-дед1м Жэмпешске, кез1ме ipiKKeH жаска булыгып,—eciKTi сыртынан жап, жаппа, еркйиз!.. Кезш орамалымен сурткен Жэмпешс ун-тунгаз турды да, шыгып кетт1... Бул уйге сыю маган ешл киын бодцы... Сыздаган жара 6ip жактан кысса, ой екшлп жактан кысады... Бандылардын ком- мунистерд1 калай азаптауы туралы Макыжаннын айткандары eciMe туссе, хайуандык азаптар коз алдыма елестеп, коркы- ныштан журепм тас-талкан боп жарылып кете жаздайды... Кейде eciMe 1зтелин, Лотайко, Маназаров, Старлыков, Базар- баев, Романчук, Зэбиров, тэты баска таныс жолдастарымтусещ... Олар кайда екен?.. 0 л i ме, Tipi ме?!. «Адам ит жанды» деген сез киындыкка елшеуЫз тез1м- дшгшен айтьшган гой деймш. Жан-тэн соншалыксыздаган со KyHi кешке калай жеткешме G3iM де кайранмын. 1шрде Жампешс MeHi елдек1мнщ арбасына мщпзш де, «Крайная, 50» аталатын уйге алып барды... Ол Кызылжардын ш етвдеп адам кермес уйдщ 6ipi екен, Heci Эб1л д ейта жеыр айел, колында момындау жумысшы кайын inici бар, уш KimipeK е й белме. - Осында боласын,—Жампешс,—жылы оранып, подвалда жатасьщ, одан баска жасырар жер жок. Ризаласпаганда амал нешж!.. Кер-жер койылган муздай суык подвалга Жампешс MeHi 6ipre Kerepin Tycipicri де, кой терюшен жасалган улкен 6ip тулыпка орал жаткызып: - Ал сау бол, мен келе алмаспын, Макыжан келш турар,- деп кетш калды... Жата-жастана таныссам, 96iafli мал кырманынын жу- мысшысы алган екен, жастарында жиырмага жакын алшактык болса керек. Ол Kyfteyi 6ipep жыл бурын е л й т , бала калмапты, е н д т колгабысы - момын кайын iHici, YЙiн асырап отырган Эбиццн MiHe3iатына уксас. Жуан дауысты ол ерекше кесек, кейде боктай сейлейщ... Сонысына багып, кейде мен уайым айтайын десем немесе сыздаган жарадан сарнайын десем, ол кейде; «Катынбысын, шыдамай!»—дел урсалы да, оган токта- масам, еркекпйлеп боктайды... Со мшезше кдрамай, ол меш- Р'ИШ, аягына пимасын, успне камзолша imiriH KHin, басына Ty6iT шалюш жамылып, элеш-элсш подвалга Tycin xaaiMai сурайды, 359

ас-су береди еспген-бшгешн айтады; табигатгык кажеггер1ме жэрдемдеседи.. Жаксы Kici ед1 ол!.. Эбш у тне барганнын ертешне он жак саным Timi куп боп icin кетп... IciK субеге карай шапшыды... Температура кун санап жогарылай тусп... Эдетте «40»-та адам елед1 дейли менщ температурам 6ip куш «41»-ге барды. Эб]л апай да, мен де оган сенбей, кай та салып Kepin ек,—рас!.. К анта катан мшезш дегенмен, менщ температурам «41» болганда ол да састы... - Апыр-ау. елп Макыжан да келмед1-ау!-дей берщ ол. Теп, меш елш кетер деп корыкты-ау деймш... Макыжан келд1 жене жаксы хабар экелдй - Корган жактан да, Омбы жактан да калын эскер кеп, бандыларды кыспакка алып жаты р,- дед1о л ,- каз1р бандылар Двнкаладан Ойкалага тускен денш, алды epi карай кашып жатыр дейш. Келер куш Макынжан: «Кала бандыдан тазарды, меке- мелершн6apiHiH мандайшасына да Кызыл ту шнш »,-деп кедш... Сол куш кешке Жемпешспнез1 арбалы атжепп экеп, меш жаралы коммунарлардын госпиталына апарып орналастырды... Азалы кундерде Госпитальта тускен кундерден бастап жарамнын сыздауы жешлдене тусп, температурам тусп. Bip жумадан кей1н мен балдакка суйен1п турегелуге жарадым. Одан терт-бес кун кейш жылжып журуге жарадым. Жалпы халд1н кандай турде жур1п жатканын 6i3 жерпл1кп газетгерд1н хабарларынан жене госпитальга кел1п-кепп жаткан адамдардын сездер1нен бшдш. Бул хабарларга Караганда, Кызылжар манынан сырылган бандылардын еншп топтала бет алган жагы Кекшетау KepiHeai. Оларды Кызыл Армия бел1мдер1 жан-жактан кыспакка алып, бвлшектеп жойып бара жаткан квршедй Тагы 6ip хабарларга Караганда, бандылардын аргы беп- нен (Атбасар, Акмола жактан) Кызыл Армия бшимдер1 карсы шыккандыктан, Квкшетауга бетгеген бандылар Шыгыска карай бурыла тартып, еншп бепн Ереймен тауы жагына койган Kopi- Heai. Жалпы М0л1метке Караганда, Кызылжарга жан-жагынан шабуыл жасап, iiuiHe KipreH бандылардын саны кырык мындай екен, каз!р олар болшектене таусылып, Сухотинодан (Кызыл- жардан 90 километр) dpi шыкканда жиырма мындар шамасында гана калды десед1. Жорамалшыл адамдардын шамалауынша, iflrepi жылжыган бандылар Ерейменнен epi аспауга niicri. 360

Бул хабарларга 6i3 куанамыз. вйткеш ак гвардеецтердщ тш не epin кетершс жасаган байлар мен кулактардын, оларга алданган крестьяндардын жанжалы тез 6iTin, советпк курылыс e3iHiH еркендеу жолына тусуге тиicri гой... Газеттер мен госпитальга катынаскан адамдарб1зге куаныш хабарларымен катар кайгылы хабарлар да экеледь Со кезде Кызылжарда шыгатын «Мир труда» газетшщ кун сайынгы сандарында к етерш с шыккан жерлерде коммунистер мен совегпк активтерд1 бандылардын кандай азаптармен earipyi туралы хабарлар жарияланып турады. Кейде азаппен елген коммунарлардын -пз1мдер1 бершедг Солардын iuiiime ез1м1збен сан рет кездескен немесе жакын болтан адамдар да ушырайды. Булардын 6api, эрине, жанды ауыртады, кейде кезщ е жас алдырады... Сондай кайгылы хабарладын iuiiwie маган аса ауыр есплген казанын 6ipeyi 6i3re мэл1м Жакып Кыстаубаев пен онын уй iiuiHaeri жандарынын аса аянышты ел1мге ушырауы туралы бодцы. Жвмпейю уйше тагылып жаткан кезде, Кызылжарды колына алтан бандылардын турмедеплерд1босатып ж 1бергенш есттген ед1м. Сонда маган: «Жакып не халде екен?»- деген ой келген едг Сол ой госпитальга тускен кундер1мде де басымнан шыкпаган. — Онын не халге ушыраганын мен госпитальда Вера Сакияловадейтш эйелден естшм. Бул эйел Кызылжардан алпыс шакырым жердеп Становая станицасында кызмет аткаратын партиясыз учительница екен, epi Ревкомнын Myuieci жене коммунист. К етерш с шыккан кезде Становаянын коммуHHCTepi мен Совет кызметкерлер1 уйымдасып бандыларга карсы турады. Партиясыз адам болганмен, Сакиялова да сол огрядка косылады. —Bi3,—деп бас гайды Сакиялова енпм еан,—алгаш жиырма шакты адамнан гана отряд курдык. Бандылар кеп, 6i3 азбыз. Бетгесш согысуга кугшм1з келмейд1. Сондыктан 6i3re орман ара- сына паналауга тура келдг Со куннен бастап б!здщ катарымыз квбейе берд1, олар, эрине, жан-жактагы ауылдар мен поселке- лерден келген коммунистер мен совегпк активтер. Bip жума уакытгын iuiirtae б1здщ санымыз жузден асты да, содан кейш 6i3 элденеше отрядка белшш, бандылармен ашык куреске KipicTiK... —Сондай арпалыс кундершде,- дейд1 С акиялова,- 6ip казак ж и т елш еуаз ерл1к 1стермен ерекше кэзге туст1. Кан­ дай киын тапсырмалармен аттанса да, онын орындамай кел- 361

ген KYHflepi жок. 03i де айта калгандай сымбатты, кесмщЦ x iriT едь.. - Аты мен фамилиясы xiM?—деп сурайды тындаушылар... - Жакып Кыстаубаев!.. Бул свздерге мен, эрине, елен ете калдым. Сонымды ан- гарган жолдастарым: «Оны кайдан бшесщ?»-деп сураганда, мен б1лгендер1мд1 айтып бср/пм. - Турмеден ол калай босанган екен?-деп сурадыкб1з Вера Сакияловадан. - Ол жайын Жакып 6i3re айтгы,—дед1 Сакиялова.- BipaK кыска айтты. Онын айтуынша, турмеде ол жарты айга жакын жатады. «Bip куш,—дейд1 Ж акы п,- турм ент iuiinae: «Совет OKiMeTi жакын арада кулайды, актар OKiMeri кайтадан орнайды» деген хабар тарай калды. Кдсымдагы адамдарэр турл1 соткарлык 1стермен камалган кылмыстылар едк Олар: «Совет OKiMeTi куласа, тамаша болды!»- деп куанады. Мен ундемеймш... Аз куннен кешн турме бастыктары 6i3fli аса катан устап, кажетп уакыттарда гана болмаса, камераларымыздан шагармауга айналды... К1мнен eciinin, калай таралатынын юм бшсш, мегпн касымдагылар: «Каланы актар бупн-ертен алады»,—деп куанысады... Олар бул арманына тез жеттк фсвральдщ 23-куш тунде калада шу кетершдг Ол кезде мен ояу жатыр ешм. «Актар келд1, актар!»—деп куанып ере турегелштс касымдагылар... Bip пэленщ болганын мен сезд1м... Егер каланы актар ала койса, не ютейтш ini-nixipiM iuiiMfle... Bip уакытга калыншу TypMeHi орап алды... Аздан кешн ол шу турме корганынын iuiiHe Kipni... Ешц аздан KeiiiH коридорга к1рдг.. Катарланган камералардынтем1р eciKTepi саты р-KyTip ашылганы е с тш п жатты. Б пд щ де камерамыз ашылды... Ол арада 6ipey мен 6ipey жауаптасып жатуга уакыг жок... Сырткз шуласып xyripe шыккан ыгы-жыгы адаммен мен де xyripin шыктым...» - «Содан кешн не штедщ ?»- деп сурадык 6i3 Жакып- т а н ,- дейд! Сакиялова,- Жакыптын оган да жауабы кыска болды. «Не icTeyuii е м ,- дед1 о л .- мен, эрине, бандыга epin банды бола алмаймын. 0TipiK жаламен MeHi абактыга ка- маткан алашордашыларга окпелеп Совет еюметш сата ал­ маймын. Сол корытындыга мен абактыда отырганда да кел- reHMiH. Тыныштык уакыт болса, актыгым аныкталуына ке- йм жеткен. Ал кетер ш с шыгып кеткеннен кешн, егер абак- тыдан аман босана алсам, мен, эрине, e 3iMHiH коммунист^, партизандык MiHflerrepiMai аткаруга 6eaiMai бугам. Сон- дыктан абактыдан шыга мен е з жешмд1таптым да, Фздерге кеп косылдым...» 362

- Иэ, содан кейш не болды?- деп сураймыз 6i3. Сакиялова эйелдш калпына багып, Жакыптын одан аргы xajiin айтудын орнына, калтасынан орамалын суырады да, ексш-ексш жылап алады. Касындагы жолдастардын жубату свздершен кейш Сакиялова: - Мен жазушы адам емеспш,- дейд1 кезш cypTin, курсш т ап,—егер жазушы болсам, онын ерлж icTepiH узак романга айналдырар ем. Дегенмен, TipuiiniK болса, ол туралы жане б1збен 6ipre болтан коммунарлардын ерлш icTepi туралы керген- бшгешмд! мен жазам да. Э з1рге онын кандай жагдайда елгеш туралы тана кыскаша айтайын... - 0дщ ме ол?—деп шу ете калады тындаушылар. Бул хабарта ерекше мен елендеймш... Менщ журепм сыздай калады... - Иэ, калай болды?- деп сурайды б1рнеше адамдар. - Былай болды,—денш Сакиялова ауыр KypciHin ап.—Б1здш отряд унем1 шабуылда журдк Тешректеп жалпы халдщ не боп жатуынан хабарымыз болматанмен, айнала коршатан бан- дыларта 6i3 тус-тустан унем1 шабуыл жасадык та отырдык. Сейпп жур1п отрядымыздын саны бес жузге жегп. Б1зде енш, саны аз болтанмен, пулемегп imiHe коса, б1рталай куралдар да жиналып калды... Сондай арпалыста жургенде, 6i3: «Банды- лардын Совет вк1мет1н кулатканы GTipiK екен, бандитизм осы манайга тана шыккан екен, оларды жан-жактан келген К,ызыл Армия бел1мшелер1 куртып жатыр екен» деген хабар алдык. Кеш1кпей кулагымызга алыстан атылтан зенб1ректердщ де даусы шалынды. Ол, эрине, Кызыл Армия башмдершщ ку- ралы... Осындай жагдайды кергеннен кей1н, б1здщ отрядтын командованиясы бетп Кызылжар жакка бурып, Кызыл Армия бал1мдер1не косылуды Miидет кып койды. Осы беталысымызда 6i3 Належка станицасына шабуыл жасадык та, eKi канатган коршай кеп алдык. Бандылар бул арада 6i3re аса катгы карсьшык кврсетп. Кап жолдастарымыз казата ушырады. Станицаны алганнан кейш ,- деп жалгастырды Сакиялова энпмесш,—байкасак, 1ш1нде топталып 6ipa3 банды калыпты. Аса катгы карсылык корсеткен олар эр кешеден, эр бурыштан андыса атысып отырып, амалы курыганша атысты да, ш1ркеуге кеп тыгылды. Осы нпркеуд1нтебес!нде курьшган пулемет бары 6i3 станцияны алута жакындатанда байкалган. Bi iain адамдар ашык аланда турган ш1ркеуге шабуыл жасаймыз деп умтылганда, пулемет сейлей женел1п, б1рталай адамдарымыз шытын боп калды. Байкаймыз бандылардын 6i3fli ш1ркеуге жолататын Typi жок. Сонда аранын ашкан ажалта корыкпай бартан адамнын 6ipi Жакып Кыстаубаев... 363

Оган аргы жагын айтуга жаска булыккан Сакиялова жолдастынал: келмей, орамалымен бетж басып 6ipa3е к с т алды да: - Кыскасы,- дейш ыкылык аткан дауыспен,- пулеметпн YHiH еипрген Жакып екен... Сол арада 6ip бандит оны да револьвермен атып жыгыпты... ЦНркеу тебесшен 6i3оньщ е л т н гана алдык... Ж акыптын ез хал! сондай болса, уйм ш ш ш не халге ушыраганын онын жакын досынын 6ipi 0стем1рдщ Сыздыгы баяндайды. - Сол кундермн 6ipeyiHfle,—дейш менщ госпиталыма келген Сыздык, бандылар басып алган кездщ ауыр халш айта кеп,- тун жамылып Кыстаубайдын уйше бардымда, бандылардын ол уйге де кастык жасайтын HHerrepi барын айттым. Оны езщ бшесщгой,—юсшщала ж1бш аттамаган, OMipiHжалшылыкпен етюзген енбекнп момын адам ед1 гой. 03i Kepi Kici. Жакыптан баска балалары да 03i сиякты. Сондай калпына багып, Кыстаубай менщ сез1ме елендей коймады: «Менде жумыстары канша?»—дейш ол,—еш1ккен Жакыптарын устатып тынды, калганымыздан киянаткврген ешшм жок. Yйде отырган момын адамнын 6epiH кыра берсе, Tipi Kici кала ма?.. Bip жан, eKi жан болсак, тыгылып та байкар ек, осынша кеп жанмен кайда тыгыламыз?» Мен оган: «Эйелдер мен юшкене балаларга тимес, естияр еркектерщ тыгылындар»,—десем, ол: «Biaai аямаса, бапа- шаганы аяй ма олар? Бала-шаганы eaTipin, 63iMi3 аман калганда не болады? Одан да 6ip тэуекелге сыйынып, келетш ажал болса, уйде купп аламыз»,—деп кенбейш. — Сонымен, кыскасын айтканда, халдер) не болды олардын?- деймш мен асыгып. — Не болушы едП—дейд1 Сыздык KypciHin а п ,- Bip куш бандылар Кыстаубайды 1здеп келеш. Ол кезде Кыстаубай мен Бейсембай далада уйшген сабаннан азгана мапына шанамен азык экелуге кеткен екен. Уйдеп жандардын 6epiH шанага салып алган бандылар Кыстаубай мен Бейсембайды да куып барып устайды... —Ие, не icTefiai, сонымен?!—деймш мен асыгып. - Не icreyuii еш ,- дешй Сыздыккабагын калыныракшытып а п ,- Е алдщ музы катып жаткан кез... Бандьшар Кыстаубайды бар семьясымен Есш бойына алып барады да, 6epiHiH де мойындарына TeMip байлап, ттрщей EciaaiH ойыгына батырмак болады. Кыстаубайдын да, баска жандарынын да зарланып жылаган даусына бандылар кулакаспайды... Акыры, Кыстаубай: «0 лт1рсендер, естиярларымызды aim pinaep, жас балалардын 364

жазыгы не?.. Оларды калдырындар!..»- деп жалбарынса, сол арада бандылардын йшндетурган Кулым кажы: «Артындатукым калдырып, ертен туб1м1зге ж етсж д е й с т бе?.. Bi3 ceHi тукымынмен куртамыз!..»- деп, ракымшылык етпейдь.. - Сонымен?!. - Сонымен, не болушы ед1, бандылар барлыгын ойыкка батырады да ж1бередН.. - Беактеп баданы да ма?.. - Козкеде ул бала жок ед1 гой,- дейд1 Сыздык,- жанагы 6eciKTeri бала ул бала екен. Туганына со кезде уш-терт-ак ай болтан екен... Кыстаубай ушнщ енге жандарын бандылар суга батырып жатканда, Козке жас баланы колына алып: «Осыны елпрмесек кайтедк обал гой»,- д етч. Сонда, езщ е мал1м, шолжынччлд1 Кулым кажы: «Шен не кыяйын деп еноны?.. Бая киып ашыяп аяйын деп пе ен»,—детч. Козке: «Асыраса, Heci бар? Бу бала н е т 6uiefli? KiM асыраса, сонын баласы боп кете барады»,-лесе, Кулым кажы: «Суйтейщ бай, бундай iiuKe неге кшштщ?.. Шен койына жыян шаям дегенмен, мен шая алмаймын, окей бейП..»-деп, баланы Козкенщ колынан тартып алыпты да: «Бай шен де тукымдайыннын шонынан!»—деп, муздын ойыгына жоргекке оралган калпымен батырып ixd6epiirri... М ж е, окушы жолдастар, eui6ip O Tipiri, косары жок, шындыкта дол болтан Кыстаубай уйшщ хал-жайы осындай!.. Тап душпандарынын осындай сумдыкты icreyre де журектер1 ттренбейдН .. Шын магынасындагы ф аш иста кылык деп осындайды айтады... Бул хабарды ауырлап журген кундер1мде. мен екшни 6ip кайгылы хабарды естшм. Оны маган ез1мнщ канды кейлек жолдасымнын 6ipi Гриша Варенько айтгы. Кай селодан ек енд т ecibiae жок, манайдагы селолардын 6ipeyiHeH к етер ш стж алгашкы Kyimepi кашып келген Гриша со кезде он жечч, он сепз жастагы комсомол. 03i керемет балалайкеци жане сырнайшы, оньщ уст1не кулыкшы. Кандай ауыр жагдайларда Гриша ceHi не6ip кулмеуге болмайтын кулыкайтып немесе алденеш музыка куралына айналдырып ж 1берш, кащлд! ашпай коймайды. Кондратьевка жорыгынан кайтканнан кейж , Гриша мен Баймагамбет менен бел1нд1. Одан кешн Гришага госпитальда гана жолыктым. Госпитальга ол менен терт-бес кун сон кеп туст1, жарасы - сол жак колыньщ токпак ж гптн мылтыктын огы y3in кеткен. Ол екеу1м1з столовойда кездесш калдык. Алгаш коргенде ол дагдылы ойыншыл калпымен: 365

- Сен эл1 «Могиловская губернияга»1 бармай, мунда жур ме е н ? - деп калжындай кедш де, аз уакыт солай сайпесш турып, мен Баймагамбет жайын сураганда, кабагы катуланып туйше калды. - Иа, не болды?- дефм мен, алдене 6ip жаманат хабарды айтарын абайлап. - Tipi адамдардын катарында жолдас 1зталин жок.!- дед1 де, ол K03iHe жас ipKiareH калпымен Tepic айналып кетп. - Не деп турсын?! Кайда?.. Кашан?..- деген MeniH сурау- ларымнын 6ipeyiHe де ол узак уакыт жауап бермей, кабагын каре жапкан калпымен apipeK жерде ерсш-карсылы журш алды. Б1раздан кешн гана болган уакиганы айтуга Гришанын xaiii келдь Психологиялык жане драмалык жактарынын бэрщ коя тург'анда, Гришанын айтуынша, уакига темендегщей болган: бандылар каланы алган KyHi 1зталин im inne болган взводтурмеш кузетедь Аз уакыттан кешн кузетиплер мен штабтын арасындагы байланые узшедк Турмешн телефоны кызмет ютемей кояды. Барлаушы ж |б е р т байкаса, кешелердщ xani киынга айналган. BipHeme барлаушы кайтып оралмайды. Кейб1реулерш елдешмдер аткылап турме корыгына куып тыгады. Соган Караганда, калага бандылар KipreHi a3 ip re сезшмегенмен, кала iuiiHaeri бандитгердщ кимылга KipicKeHi байкалады... Не ierrey керек?.. Bip жагына карай бузып-жарып шыгуга Kyurrepi азгантай... жэне штабтан буйрыксыз кузетп тастап кетуге болмайды... Сондай халде отырганда, калада шу кетергаедь.. Бандиттердщ калага KipreHiH кузетиплер ангарады... Enai олар акылдасады да, турмеш тастап, бандылардын коршауынан шыгу амалын icreMeK болады... Откен KyHi, егер каланы бандылар ала калса, ЧО Н -нын адамдары Омбыга карай беттеп шыгуга кажетпп туралы штабта саз болтаны кузетшшерге мэл1м. Олар осы максатпен турмеден шыгуга беттегенде, бандиттер коршап алады. Сол арада eKi жактын карама-карсы атысы басталып кетеф... - Bi3 узак а ты с ты к ,- дейд! Гриша Веренько,— 6ipa3 адамымыз окка ушты. Bi3де оларды аз алттрген жокпыз, ейткеш олардын колында айыр мен тырнауыш, б1зде винтовка!.. Bip к езде,- дейд1 Гриш а,- командир!м1з Хасен Маназаров окка ушьш кулады. «Команданы мен алам!»—дед11зталин... Bi3 1«0aai ме« деген сездш орнына, «Могиловская губернияга кетп ме- (кабырдын губерниясына) деу ол кезде моды болган. 366

бандылармен турме корганынын 6ip бурышындагы мунарага Kipin атыстык... Со кезде корганнын iin жагынан да, сыртынан да калын банды 6i3fli кыспакка алып Kerri. Олар ел ген iне карамай, мунаранын жан-жагынан кара курггай ермелеп шыга бастады... мунаранын imiHe Kipe бастады... Сол кезде Гзтвлиннщ «Жасасын революция!» деген санк еткен даусымен кабат на­ ганный да шанк еткен даусы катар шыкты... в з ш 03i атканын бите койдым... Эддеюм менщ алдыма кулап TycTi... «1зтелин болар» деген сез!ммен оны кушактай алдым... «Баймагамбет!»- дед1м мен... «Гриша, кош!»- дед1 ол... Одан epi жауаптасуга уакыт жок... Кердей карангы мунаранын imiHe лык толган бандылар: «Устандар!»-деп арадай шулайды... Kiwii KiMустап жатканын жан битер емес... Осындай берекеаз ын-жыннын iiuiHeH мен кашып кутылдым,—дейд1 Гриша. - Эх, 1зтелин!.. Жаксы адам eai о л !- деп Веренько ауыр KypciHin кояды... Мен одан да ауыр курсшем!.. вйтпегенде ше!.. 031мнщ идея- лык есу жолымда зор MiHaeTri адамнын 6ipeyi, коп калткысыз кешлмен жолдас болган кымбатты досым, канды кейлек жол- дасым, партиянын адал Mymeci, курмегп Баймагамбет 1зтелиннен айрылу онай боп па!.. Жалгыз ол ма MeHiHайрылган жолдастарым?.. ЧОН отряды курылганда барлык саны жет1 жузден астам коммунистерден бандылар кетершЫ б1ткенде eKi жузден аз-ак астам коммунист калды!.. Ауыл-селоларда елген коммунистер канша!.. Мен олардын да талайын бшем... Кызылжарда курбан болган коммунарларды жерлейтш (пакта госпитальдан мен де жазылып шыктым. Эр жерлерде елген коммунарларды жинасу жумысына мен де араластым. Жиналатын орын —К,ызылжардын ерт командасы туратын узынша, кен Kipnim сарай. 9 p 6 ip табылган eaiKTi сарайга алып келу ен кемаде 6ip жылдык oMipinai жойгандай болады, ейткеш 6ip елжтщде адам бейнеа сакталмаган: бандыларолардын кешн куйщрген, кейб1реулерш белшектеп шапкылаган, б1реулерш аралаган, 6epiHe ж уы к,- бет-аузын танымасын дегендей,- бас суйектерш киратып, сындырып тастаган!.. Совегпк Россияда барлык TipeKTepiHeH айрылган канаушы таптын калдыктары —бандиттердщ хайуандык кимылдарынын Typi осындай ед1!.. влжтерщ жинаса журе, Оспанбай екеу1мйз Баймагамбетп де йздедж. Оны таптыкта... Сонда оны кескшжен таныган жок- пыз, тек кана устщде калган жалгыз KHiMi —ак-шубар ситсадан казакша тжкен, ез1м1зге таныс дамбалы мен он жак санында 367

-пзесшен жогары б1ткен улкен кара мешнен таньщык. Бул exi белп тайга танба баскандай куд!каз, айкын белплер... Сонымен, Баймагамбетпн де елгеш кумэназ аныкталды. Бул, арине, халык унин, acipece мен уцпн аса ауыр ел1м!.. Bipep куннен кеш н, бул ел1мнщ былай да ащы к у й т жанымды одан да ауыр жаралай тусп. Баймагамбеттщтабылган денесш елген езге коммунарлардын арасына апарып, табытка орналастырган мен, олар комитенте, Баймагамбет елен жазып журетж калын кшешкеш тауып алмак болдым. Ойым - жергшктт орыс жэне казак газеттерше онын революциялык такырыпта жазган елендерш жариялау. «Кшешке» дегешм —калындыгы exi елщей, узындыгы eKi карыстай, келденещ 6ip суйемдей, кагаздары сапалы жэне калын, sp6ip кагазынын он ж ак бет! ак, сол жак бет! жазулы дэптер. Бул патша ешмепнщ кез1ндетунд1к басынан жиналатын рамат-шыгынды телеунилерге ауылдык старшын берегли кви- танциянын Ty6ipi —«корешок». Баймагамбетке буны патша кез1нде б1рнеше жыл старшын болтан eKeci Канапия берген. Менде де сондай 6 ip кшешке бары окушыларта еткен тараулардан мэл1м. Баймагамбет те, мен де елендер1м1зд1 сол кшешкелерге жазамыз. Екеу1м1здщкшешкем1зд1нформаты да, Tyci де, туптелу1 де б1рдей. Тек кана айырмасы - Баймагамбет кшешкеФндеп кагаздардын сол жак бетшдеп бланкелер тугел толтырылып, квитанцияларга юмнен кай кезде канша рамат шыгын алынганы жазылган; ал менщ кшешкемдеп бланкелер толтырылмаган, таза. - Саган толтырылмаган кшешке тускен екен,—дейглн маган Баймагамбет,- сондыктан ол кунэшз кшешке. Ал менш кшешкемнщ iiui быкып турган кунэ. - Неге? - Бул Q3i, еналдымен, 1915 жылытеленген рамат шыгыннын юнешкесь Ол халыкка ауыртпалыкты удете жуктеген жыл - им периалиста согыстын аса ауыр жылы. Сол жылы 61зд1н Аккусакболысында ушшш! номерл1 ауылнайга старшын болган экемнщ не шыгын алганы осы к1нешкеде айкын кершш тур... - М1не, караты езщ !—деп Баймагамбет шыгын теленген квитанцияларды маган актарып кэрсетед1 де, шыгыннын аш- л е та з жиналганын, онын ауыртпалыгын кедейлер кетерген1н, байлардын кеб! шыгын телемегенш конкретг1 цифрлармен дэлелдеп береди. - Бул к1нешке,—дейд1 ол, тугел актарып болганнан кейш ,- жай гана к1нешке емес, барып турган тарих. Мен1н елендер1ме де бул кшешке кеп азыкбереш. Заман тынышталып, жайымызга 368

келгеннен кешн, бул кшешкенщ материалдарынан мен ani коп нэрсе жазам. Мунда талай трагедиялык та, комедиялык та, драмалык та такырыптар бар... Кетерш с шыкканан кешн, осы юнешкеш Баймагамбет менщ квз1мше сешмш дейтш 6ip таныс ушне апарып тыккан. Мен де юнешкемд1 вз1м сене-пн 6ip уйге жасыргам. Баймагамбеттщ © л т н тапканнан кейш , мен онын юнешкесщ iaaen барсам, тыккан уш отка жагып ж1б ер тн. —Неге жактындар?—десем: —Бандылар уйд!-уйге пнту жасады, солар тауып ап, жазага тартады екен деп корыктык,- дейдь Амал неилк!.. Бул уакига маган Баймагамбетпнел1мшен кем баткан жок. вйтпегенде ше? Букьп казак совет эдебиепнде Октябрь революциясы туралы, советпк курылыс туралы Сэкен Сейфуллинге тесе олен жазган адам Баймагамбет екеш жогарырак мысалга келнрген онын еленшен KepiHin тур. Одан кешн де ол революциялык, советпк темага талай олендер жазган, орыстын революциялык поэзиясынан талай елендерд1 аударган. Сол кездщ ез1нде ол сауатты, мэдениетп акын болатын. Онын саяси жагынан да, керкемдж жагынан да жаксы жазылган ©лендерж окыганда, мен ез ©лендер1м нщ б1разынан корланатынмын. Маган Баймагамбет революциялык жэне советпк темада казак едебиепнщ бастаушысы, ipreciH калап, кабыргасын ecipyuiici коршетш... Сондай олендердщ 6epi отка куйсе, жан оган ашымаганда, кайда ашиды... Сонымен Баймагамбетпен 6ipre акын да олдН.. Ол жазган кеп еленнщ кешн азгантай ciMunipi гана табылды. Жиналган елштер врт сарайына сыймады. Сондыктан оларды жерлеугетагайындалган комиссия ер коммунарды жеке табытка саллы да, табыттарды текшелеп 6ipiniH устше 6ipiH УЙД1... BniKTiri сарайдын тебесше таянган бул текшелер елйстер жиналып болган кезде кен запга врен сыйды... вшктерд1 жерлеу куш калада болган кайгылы халш адам сипаттап та болмас ед1 жэне ол ауыр сипаттын бул арада окушыларга кереп де жок... Каланы басына квтерген калын у-шу жылаудын iminae врюм ез туыстарын, достарын, таныстарын кетерш алып шыгу камындаболды... Мен Iзтелиннiн табытын KOTepicin шыктым!.. Кызылжардын орта тусындагы кен алапка казылган туыс- кандык кей кабырга коммунарлардын табыттары текшелене катар койылды да, суйген жерлершщ топырагымен Geirepi 369

6ipTeric жабыдцы. Баска сезге аузы келмеген жакындарынын тек кана айтканы: «К,-о-о-ош!..» Мен де жаска булыккан унмен осы сезд1 кайталай берд!м!.. Содан 6epi, К,ызылжарга кай мезплде барсам да, осы курмегп туыскандык кабырды айналып етпейтж кушм болмайды... жэне, неге екешн бшмеймш, sp6ip айналган сайын сондагы сез1мд1 кайталап, «кош!..» деймш мен... Иэ, кош, Kaaipai жолдастар!.. Сендердщ арман еткен icTepin ездерщ суйген коммуниста партиянын басшылыгымен кун сайын кени, жогарылай жаркырап, жайнай icKe асуда!.. Топырактарын торка болулы, кашрл1 коммунарлар!..

ЖЕТ1НШ1 ТАРАУ 1C У С Т1Н ДЕ Абдолла Асылбеков Азалы кундердщ артынан ояздык партия комитет! Meni шакырып алды да, Кекшетау каласына журетшдшмд1 хабарлады, аткаратын кызме пм —Омбыдан К,ызылжарга келш, одан Какшетауга баратын революциялык трибуналдын кузет командасында болу. Трибунал алгашкы мэжшстерш кызылжарлык театрдын залында етюздг Межипсп тындаушьшар каптап кетш, залга сыймайтын болган сон, орындар санына лайыктап пропускалар улеспрмин. Мен, эрине, бул Ti3iMHin iiuiwte болдым. Зал лык толып, шакырылгандар орныкканнан кейш, соттын келу1 жарияланды да, сахнага б1рнеше адам шыкты, солардын iiuinae кшмдер1мен кезге ерекеше тускен 6ipey болды. Онын аягында бугы TepiciHeH жушн сыртына каратып тжкен, конышы кара санынан келетш байпак тер1зда жуан етж, устшде сол сиякты корбиган шолактон, басында да сол сиякты тебеанде шошайган eKi Myfii3i бардай кулактары салпиган 6epiK... Бундай KHiMfli адамды менен баска да кормеген адамдар залда коп болу керек, ар жерден «анау к iм?!•>деген сыбырлар естшп калды. «Якут», «бурят», «эскимос» десп 6ipeyaep. - KiM де болса, К,иыр Шыгыстан келген адам. - Абдолла Асылбеков деген осы болар,- деп калды 6ipey. Ашылган м эж ш еп ол куш Полюдов баскарды. Кдралатын мэселе eipey-ак: колга тускен бандылардын, acipece бас- таушылардын кылыктары. Соттын сурауларынан, куэлардын беютулершен угьшатын нэрсе, анау тор кезге камалган «банды» 371

аталатын адамдардын icTepi аннын я кустын жырткыштарынан елдекайда асып кеткен, олар ecrireH кулактурилгетш хайуандык жасаган. Залда отырганга epiK берсе, бандылардытабан аузында TyTin, жок кып ж1беретш. вйтуге мумюншк жогын кврген залдагылар ызаланпш уакытгарында «ан!.. жырткыш!.. хайуан!.. лагнет!..»деген сиякты cericTepiH айтып шу ете калады... Сотгын конырауы ол ундерд1 арен басады. Мен iiuiMHen: «Тап жауы дегендер осылар екен гой!»- деймш де, оларга ен катан жаза вершуж тглеймш. Екшцн куннщ м ежш сш бугы кшмщ ашты. Ол Абдолла Асылбеков болып шыкты... Трибунал м э ж ш а един «Банды» дегендердщ icrepiHiH аныгына жетш, б1реулерд1 катал жаза - ел1мге буйырды да, б1рёулерш абактыга кесп (ол кезде абактыда бес жылдан артык отыру жок екен), ал дакпыртка ерген б1реулер1жазадан босады. Трибуналдын Кызылжардагы м эж ш а жумага жакын о т де, содан кейш Квкше жакка кашкан бандылардын i3iHкуа журедд деген кауесет есплш. Ол раска шыгып, 6ip куш меш уезд1к партия комитет! шакырды да: «Трибуналды Кокшетауга дей1н кузет1п баратын салтты отрядка косыласын, Полюдов Омбыга осы арадан оралады, трибунал председател1 Асылбеков болады»,- дед1. Отрядта eKi казак бар болдык: 6ipi - Омбыдан Асылбековке epin келген жас коммунист LLIepin Есенов, 6ipi - мен. Шэр1п кулыкты, калжыншыл, пысык ж т т екен. Ол мен1мен 6ip кер1скеннен дос болып алды да, Кокшетауга аттанар алдында Асылбековт1н пэтер1не ертш апарып таныстырды. Кызыл- жардын байлары мен саудагерлер1 «катал» деп, «кайар» деп ур1ккенмен, «оз1м» деген Kicire Абдолла катал адам болмаушы едг Ол мен1 б1рден жакыны Kopin бауырына тартты да, содан бастап, 1937 жылдын жазында ажырасканга дешн ен жакын, ен сен1мд1 досымнын 6ipi болды. Б1зд1н Кызылжар мен Кокшетау арасындагы жолымыз жерд1н саздыгынан, аттардын элс1зд1пнен жарты айга жакын уакытка созылды. Осы киын жене узын жолдын успиде 61зд1н отряд трибунал кешшен озып та кейш калып, манын шолып журед1 дегенмен, оган ушырасатын сагаттарымыз да аз болмайды. Жолшыбай усталган бандылардын кылмысты icTepiH трибунал табан аузында тексерш, ykimIh шыгарып отырды. Сол кезде «ату» деген свздщ орнына «Могилев губерниясына женелту» деген сездерд1 колдану бар. IcTepi каралган талайлар жеке де, жупталып та, топталып та сол губернияга жонелт1л1п жатады. 372

Keii6ip Kayinci3 кундер мен тундер де аз болмайды. Сондай уакытта токтаган жерде энпмелер1м1з бен ойын-кулк1лер1м1з де аз болмайды. Абдолла мейлшше кенесчлл адам. Онын басынын аздап калтагы бар. Он колынын улкен бармагынын устше тагы 6ip бармак ecin, журт оны «алты бармак» деп атаган. в з 1 ауыз жаппайтын шылымшы жэне барып турган шайшыл. Колы бос кез1нде жолдын калайы шэйнепн отган туармейш де, мол гып алган «мындык» маркел1 такта шайды сутс1з кою куйгызып, «сахарин» аталатын TerriHi косып. сораптаудан, «жапондардан олжага тусп» деген сигарет шылымды агаш муштекке кыстырып сорудан дамыл таппайды. 03i тершен адам, шайга рахатганган кезде жалпак бужыр бетшен тер соргалап, энпмеге Kipicefli. Мен Абдоллага элденеден жага калдым. Ол маган жолда елдеммнен калап алган домбыраны тарттырды, унем1 киссаларды, жырларды айтгырады. Оларга жаны кумар. б зш щ айтар енпмелер1 кеп, ecipece партизандар тур- мысынан. Кейб1реулер1 KefliHipeK окыган Всеволод Ивановтын немесе Александр Фадеевтын осы такырыпка жазган енпмелер! сиякты ете кызык. Мысалы, Абдолла араласкан партизан косыны Владивосток манында жургенде, колдарына касында аткосшысы бар Япониянын Микаво eciMni полковнип !л!гед1. Буларды отряд атады да, документгер1н, ки1мдер1н барлау iciHe пайдаланады. Владивосток ол кезде жапон баскыншыларынын колында екен. Солардын хал-жайын барлап кайтуга, атылган полковниктш ки1мдер1н кипз1п, фотосын езгерткен документтер1н калтасына салып, касына жапон тш не жет1к партизан якутты косып, отряд Абдолланы жумсайды. E6iHтауып калага KipreH булар каланын кай ж ерж де жапондардын Heci барын тугел барлап, партизандардын бул каланы шабуылмен алуына себепкер болады. Бул узак хикая боларлык кызык материал. Абдолланын баска да кызык кенестер1 толып жатады. Онын жазушылык каб!лет1 де бар адам efli, оган 1917 жылы жазылып, 1922 жылы к1тапша болып жарык керген, Октябрь революциясынын Акмола каласында калай жасалганын баяндайтын «Б1здщде кун1м1з туды»дей-пн жап-жаксы хикаясы куе. Ол партизандык кундер1нен де келемд1 шыгарма жазу ниет1нде еш, толып жаткан себептерфн салдарынан улгере апмады. Жарты айдай жолдас болган кундерде мен Абдолла Асыл- бековтен елшеуЫз кеп енеге алдым, ecipece адал коммунист болу жайында. Сонда онын айтары: 373

- Каидай саяси жолды устау ap6ip саналы адамнын ерю. BipaK кайсысын устаса да, сотан адал болу керек, ен кажетт, ею жузд1 болмау керек. Кайда журш улгергенш юм бшсш, Абдолла Лениннщ ецбектерж коп окыган Kici едь Ол ep6ip niKipin Ленин сездер1мен беютуш жаксы керетж. - Коммунист болсан, осы айкын жолга шан жолатпа, оны таза уста!—дейтш ол. 03i ел-алгенше осы жолдан тайтан да жок, юрлеткенде жок. Сондыктан мен Абдолла Асылбековт1 ал-елгенше ез1мнщ коммунист устазымнын 6ipine санаймын. Bi3 асыкпай журш отырдык, отан себеп - барар жер1м!з ею жуз елу шакырымдай, жолшыбай кал1ктер1м1зш алмастырмай, осы аттармен тана барамыз. Ендеше, оларды кыспакка алмау керек. 9pi кардын жумсаруы, одан кейж epyi кун санап удей тусп. Аттардын бабына карап, тусте жене кешке узатырак. токыраумен 6i3 Lnrepi женеп отырдык. Трибуналдын алдын шолатын салт атгы - жиырма бес такты адам, мен солардын iiuiitaeMiH, озгелер1 - трибунал мушелер1 MiHin келе жаткан экипаждар б1зден унем1 бес-он шакырым кешн журш, алдаты жайды шолтыншымен бш п отырады. BipHeme кунге дейш 6i3 журген бетге кауш кездескен жок. Жолшыбайты едшн 6epi тынышталтан. Кай ауыл мен кай селота барсан да бандиттердщ айуандык кылыкгарын айтып зарлап коя бередь К епш ш п оларта картыс айтады. Осылай тып-тыныш жаткан беттм1зде, 6i3re 6ip жаман сыбыс еепле калды. Жолда жолыккан елдею мнщ айтуынша, алдымызда жакын жерде ушырасатын Царицыно дейтш селода бандитгер тобы бар, саны б1рталай Kici, олар езжше штаб курып, жан-жактан Kici жинап жатыр жене колтатускен коммунистер мен советпк активтерш елттрш жатыр. Барлаушы *i6epin бишргенде, бул хабар рас болды. Женя Данилов мундайда батыл Kici екен. Бул хабарды ол трибунал манайындаты адамдарта еспртпей, бандитгерд1 e3i барып жоюта белш буды. Сол максатпен тунде кеп калага шабуыл жасаганда, копандап отыртан бандиттер epi карай ypKin шыта келштт. Оларды 6i3flin аз тана салттылар ермен карай асырып тастап кайтты. Калада хабарлаушы айткандай кауш жок екен. «Бандитгер» дегеншщайналасы жиырма шакты-ак Kici екен. Со калпына карамай, олар 6ip уйге штаб курыптыда, мандайшасына ecKi шуберектен жасыл жалау байлап койыпты. (Кун бурын ескертуге умытып KeTinni3, бандитгер ездерше «жасыл» деген 374

I аткойып, колдарына жасыл ту устайтын!). Тургын адамдардын I айтуынша, саны аз бандитгер журтка ездерш кеп кып керсетпек боп: «Б1зтек штабтын тана адамдарымыз. Калын колымыз жан- жактан келе жатыр. 0KiM erri 6i3 колга кайтадан аддык. Совет еюметш тэты да жещйк» деген хабар тараткан. Онымен гана ! коймай, жан-жактагы жакын поселоктерге KiclnepiH ж1берш: «Кайтадан кетершндер, колдарына тускен коммунистерд1 штабка алып кел1ндер»,- деп буйрык 6epinTi. Данилов Царицынога токтады да, кейшп келе жаткан KicmepiMi3re хал-жайымызды баяндауга хабаршы ж1бердй - Кызык уакига болуы мумкш,—дед1ол хабаршы кеткеннен кейш,—елп кашкан бандитгердщ тиине сенген 6ipeynep мунда колына тускен коммунист алып келу1 мумкш. Даниловтын болжапы дурыска шыкты. Тан аб^рлеп атып келе жаткан кезде, жан-жакка ж1берген барлаушылардын 6ipeyi: «Салт м1нген мылтыкты уш адам жаяу терт KiciHi айдап екеле жатыр»,- деп хабарлады: —Болды кызык,—деш Данилов куанып санын шапалактап.— Керерс1ндер, ол салт атгылар бандитгер, айдап екеле жатканы коммунистер. Bipeynep «олай болмас»деп кудйс айтып еш, Данилов ез сезш куатгады да: - Будан 6ip кызык комедия жасайык,- дед1 кулш. - Калай?- дед1 б1реулер. — Выдай: олар бунда бандылар штабы бар деп келедк BipHemeyiMi3 крестьянша кш ш п, осы уйден оларды тосып алуымыз керек. Ар жагын ез1м!з (иле жатамыз. Даниловтын ол жорамалы дадурыска шыкты. Kayimi euuciM керше коймаган сон, каннен-капераз бандиттер айдаган адамдарымен кешеш бойлай журш отырып, ту тшлген уйдщ алдына кеп токтады. Крестьянша кишген Данилов жене тэты 6ipHeuieyiMi3 оларды «курметпен» карсы алдык. Салт мшген уш бандитпн 6ipeyiHiH успнде тозыгы жеткен офицерлж шинель, онын иыгына погон тагып алыпты. Папахасынын мандайына кигаштай жасыл шуберек байлап апты. Колында кабурына саптай усынган маузер, 63i капсагай жауырынды, имектеу узын денелц мурны конкиган, сыртына тепкен улкен кек кездц калындау узын сэры муртгы, жудеу niuiimii 6ip адам. Касындагы екеу| сакап-муртгары ескен карапайым б1реулер. BiaaiH«курметзм1зд1»шын керген офицер, тосып турган 6i3re анадайдан мактанган дауыспен айкайлай келдь —Коммунистермен 6i3 ecenTecin жеткен жокпыз елц—дей келд1 о л ,- Тертеу1н екелдш, тагы да табамыз... 375

Вейгам ба, болмаса акымак па, мастык па, немене екенш юм 6iaciH, офицершнде, онынею с ер тж н д е кылыктары тукке турмайды. Эйтпесе, мынадай к а у т зор кысанкы кезде тым анкаландамай, байыбына барып алып ic кылмай ма? Оны icreren жок олар. Анкаландап келген калыптарымен, айдап келген коммунистерж 6 i3re тапсырды да, сол анкаландаган калыптарымен штабтыц уйше юрш. 1ииндедаяртурган адамдар, эрине, оларды бассалып устады да, каруларын тартып алып, колдарын байлап тастады... Олар шынында мае екен жене анау-мынау емес, мейлшше мае екен. Сондыктан да б!здш адамдардын мына кылыктарына мен бермей, елденеш айтып калжындасып, елдене боктауларды айты.п cerin жатыр. М астыктан мунарткан милары 61ЗЛ1 кызылдын адамы дегенге эл1 де сенбей отыр. Данилов зорденелк байсалды мшезш адам болатын. Офицер оттай бастатан кезде, ол комедиялык кылыктарынын 6epiH сыргытып тастады да: «М1не, саган кызылдар емес!»- деп, офицерд1 жуан жудырыгымен жактан салып кеп ж1берд1. Сонда гана ананын eci юргендей боп: —Ой, что ты, батюшка мой?—деп жасканып, басын коргай берд1. —Енш юммен мен? Акпын ба? Кызылмын ба?- деп Данилов сырткы крестьяннын бурмел1 тонын сыпырып тастады. Онын Кызыл командирге теуелд1 imKi ки1м1н кергенде, офицердщ де, онын cepiKTepiHiH де кездер1 шарасынан шыгып кет1. — Мен кызылмын, кызылдын командир1мж!.. Ал сен актардан калган аш куш(к, алданып колга Tycin отырсын. Мен саган Ka3ip бар шынынды айткызам,—дед1. Оларга шынын айткызардан бурын, Данилов айдалып келген коммунистерд1 шакыртып алды. Не уакига болганын бшгенде, куанганнан оларда ес-тус калган жок. Манагы жудырык батып калган ба, немене, офицерДанилов берген сураулардын бер1не де делме-дел жауабын кыскаша айтгы да отырды. Онын фамилиясы Кирчик екен. ¥лты белорус. Помещикт!н семьясында туыпты. BipiHmi империалист1к согыстын алдында прапорщиктердщ курсын 6iTipirrri. Сотые кундер1нде Kimi офицерден лейтенантка шей1н кетер1лген ол революция K yaaepi генерал Корнилов армиясында болып, Петроградка шабуьш жасапты. «Тагдырдынайдауымен» Колчак армиясына кызметке KipreH ол Колчак ecKepi Петропавлдан шег1нген кезде жасырынып калып койыпты. Ж ерг1л1к т1 кулактардын 6ipeyiHiH офицер баласы мунымен кеп жылдан дос екен. Сонын запискесш алып келгеннен кей1н, eKeci муны 376

колына устайды да, баска 6ip фамилиямен журе бередь Сейтш журш ол бандылар кетерш сш уйымдастыруга катынасады, кетершс Kywiepi03i офицер боп кызметчстейш... Бандылар бул арадам кашканда, ол тагы да жасырынып калып кояды... - Итон FaHa бапасы-ау дейш оган Данилов, сезш щ осы тусында,- бундай алам болган сон, сол бандылармен неге кашып кетпедщ? - Bi3 eai болашактан умгг узген жоклыз,- дешн ол. - Э -э, с-с-солай м а!- деп Данилов туйинп 6ip карады да, тары да койып ж1беруге ынгайланып, кетерше, умтылынкырай 6epin, кайта ш епн т отырады. Бул кезде онын бар ашуы тю не жиналып, капы тютенген онын жагынын enepi туйш-туйш боп кетеф... Данилов офицермен коп мылжындаскан жок. Кажетп сездерш кыска-кыска сурап алганнан кешн, бандиттерд1 камауга буйрыкбердг Оларды Данилов узак каматкан да жок. Олар уйден шыга салысымен: - Сез кыска,- дед1 Данилов,- кылжактасып журегФз бе солармен, казйр шыгару керек те, аттырып тастау керек. Bipeyaep: - Трибуналды тоспаймыз ба?—деп еф: - Буган не трибунал керек?—дед1 Данилов жеюп,—тексе- ретш туп де жок. Мэселе ашык. K,a3ip шыгарамыз да атамыз. Командирдщ буйрыгына карсы келуге болмайды. Ол ещй калай атудын тэрттбш айтгы. - Касындагы екеуш мына туткын боп келген коммунистер атады,—дед1 ол.—Ал анау офицердщ езш мына Муканов атады. - Баска 6ipeyre буйырсаныз кайтеф,—дед1м мен. - Неге?- дед! Данилов. - Дал мундай бетпе-бет атып корген жок ем... - Жагынды бузып Ж1берейш бе 63iHHiH! Не отгап турсын, Kici атуга журмей, конакта журм1сщ?!—деп Данилов м е т 6ipa3 урсып алды д а :- Сез болуга мумкш ем ес!- дед1 буйрыгын шегелей айтып,—Атасын жэне езге мылтыкпен емес, 63iHiH маузер1мен атасын. Мен енд1 ттл кайыра алмай калдым. - Экел маузерш,- дед1 Данилов. Колына екеп устатса, TCMipi кекпенбек жана маузер екен. 1шш ашып керсе, 6ip обойма толы ок. «Маузер» атгы мылтыкты мен будан бурын устап та кергем. Онын автомат мылтык екенш битем,- 6ip атканнан кешн тонн ж1бермей тартып турсан, кезекпен барлык огын 6ipiHiH артынан 6ipiH шыгарады. Маузердщ салынатын кабуры агаштан 377

жасалады. Кабурдын тумсытында маузердщ езш жалгастыра коятын TeTiri бар. Солай жалтастырса, кабур кундаты болады да шыгады. Бул Typinae ол KiuiiripiM винтовка сияктанып кетеш. - Бунын не мылтык екенш бшесщ б е?- дед1 Данилов. - Выем,—деп мен б!лген liniMMeH маузер жайын айтып шыктым. - Молодец,- дед1 Данилов.- Bipax сен маузердщ 6ip тана отын шытарасын, 03reci кейш де керек болады. Егер 6ip тана отын шытарып, Кирчикты сонымен жыксан, бул маузерш мен сатан сыйта берем. Оны icreft алмасан, маузерден айрыласын. - Жаксы,—дещм мен. Bipax дел Данилов айтканды тугел орындай аптан жохпын. Расында, менщ 6ipiHuii рет бетпе-бет xici атуым осы тана едь Сондыктан той деймш, Даниловтын туспалды буйрыты болтан кезде, Кирчикке усынтан маузерд1 мен 6ip емес, exi рет атып Ж1бершгпн... Кирчик алташхы атханда да омахата хулатан еш, exiHuii рет неге атханымды ез1м де бтм ейм ш ... Bipax оны ойлаута ол жерде уахыт бар ма!.. Кдтеьцц кейш тана антарып, KOMaiuwpiMHeii xeiuipiM сурайын деп ем: - Сен eaoi маузерден айрылам деп турсын той,- деда ол к у л т,— халай, беруге ме, саган бермеуге ме? - Оны езпцз бштиз. - ExiHuii жолы да осылай орындайсын ба буйрыкты? - Ж о х ,- дед1м м ен,- Мен ci3re бетпе-бет xici атуым 6ipiHuii рет дед1м той. - ExiHuii ретте ше? - Онда буйрых булжымай орындалады да. - Мундай шартпен маузерд! беруге болады,- деп Данилов колымдаты маузердц алып, айнала 6ipa3 карап отырды. —Жаксы м аузер,- деп койды ол б1раздан xefliH. - Bi3fle ел1 тап жауы кеп,—дед1 ол матан тура карап ап,—олар бгткенше бул маузер 6i3re керек болады. Егер дурыс сактап, дурью ата алам десен, мен сатан берем. - Жаксы, жолдас Данилов, тырысайын,- дед1м мен. - Тырыспа, орында!—дед1 ол. - Орындаймын! - Ендеше, мэ!—деп маузерд4 ол сол колыма устатгы да, он колымды устап кысып туры п:- Тап куресше керек куралды мыкты устауына сенем,—дед!. Маузерге тэты 6ip харасам, сабынын кабыргасында «210759» цифры тур екен. Осы номерл1 маузер менде xyHi бупнге дей1н курметпен таза сактаулы. 378

Болыстык Ревкомда Кекшетау каласына 6i3 кар аласапыран боп ери бастаган кезде жетпк. Омбы мен Кызылжарга кез1м уйренген мен Кекшетау каласын менсжген жокпын. Онын атагына келем1 де, кешелер1 де, уйлер1 де уйлеспейд1 екен. «Кекшетау» деген атагын ест1генде, ен алдымен, мен каланын касында алыстан Kerepin кершетш тауы болар деп жорамалдайтынмын. Буган дешн межн керген тауымнын б и т Сырымбет. Кекшетау каласынын сыртын ала бггкентаусымакты Букпа aeiifli екен, Сырымбетпен салыстырганда, ол Букпа тау емес, жай гана 6ip адыр сиякты. Анда-санда сидия ескен сирек карагайы болмаса, устшде тауларга теуелд! жыныс орман жок. Каланын касында кез толатын табигат шалкар кел гана. О шетз мен бу шетже кез ерен жететш, камыссыз, жалтыр бул келдей келд1 мен буган дешн керген емен. Кен-кен кешелер1 TiK тартылган каланын узын туркы ол кезде ею шакырымдай, келденеш6ip шакырымдай. EKi этажды уйлер каланын анда-санда 6ip жершде гана ушарысады, олар езге жатаган юшкене уйлердщ арасында жайылган жылкы арасындагы б1рен-саран отгаган туйедей сораяды. Электростанция жок. Каладан огашырак салынган к1шкентай ею завод бар, 6ipi былгары илейдр 6ipi пима басады. Каланын орта тусында юшкене келемд1 бакша бар, неге екенш KiM 6iaciH, агаштары тырбиып аласа есед1. Булан баска «байлык» —агаштан киган юилрек 6ip ш1ркеу мен 6ip Memir. О жылгы Кекшетаудын бар KepiHici осы. Bip гасырдын бойына' ayeni округпк, одан кей1н ояздык ек1мш]л1к орны боп келген каланын бул кершшше кежл калай тояды?.. Трибуналдын Кекшетаудагы кызмето узакка созылмады, ейткеж ол аткаратын кызметпн кепшиппн жерпл1кт1советок зан мекемелер||дн ездер1-ак орындап койган екен... Партия комитет(н1н мусылмандар секциясы аталатын бел1м1н жасы мен шамалас Хамза Жусшбеков баскарады екен. Bi3 барган кезде секретарь! елдекайда жолаушылап, комитетп Хамза баскарады екен. Ол Абдолла Асылбековтщ жерлес1 жене iueKipTi болып шыкты. Эуел! Акмола каласынын тешрепндеп казак аулында Сэкен Сейфуллиннен орысша хат таныган ол одан кейш Акмоланын «eKi класты» аталатын алты жылдык школасын б тр ген, орысша ете сауатгы екен, казакша да жаксы 6ineni. 1822 жылы ipreci каланган 379

Жастыгына карамай, ол байсалды саяси кызметкер екен. Сол жылы уйленген. Кдйын атасы Ахметжан Бекмухамбетов татар зиялыларынан, пшргшлдершен саналатын аукатгы Kici екен. Мейманханасы жок калада 6i3 Хамзаньщ пэтерже орналастык. YOiHaeri жэне кенседеп свздерше Караганда, Хамза бар меселеде сауатты, niKipai коммунист сиякты, сондыктан да ол 1937 жылы «халык жауы» аталганша республикадагы пар- тиялык кызметтердж жогаргы жактарында журдь Журналиста таланты да бар ол едебиетпк меселелерге араласып, отызыншы жылдардын басында Казакстан жазушылар уйымын баскарды. Уезд1к ревкомнын орынбасары Хамидолла Сергазин де­ ген ж т т екен. Ол да сауатты, парасатгы, icKep адам. Жасы мен куралыпты. Хамза мен Хамидолланы кергеннен кешн, мен ез1мн1ншала сауатгылыгыма корланып, Абдолланын«оку керек»деген сезже ойымды бекгге туспм. Кекшетаудагы азын-аулак казак, кызметкерлершен, жасы менен егде болганмен, 61лiMi катарлас адам - ояздык по- литбюрода Сейфолла Каскарбаев деген жолдас кызметаткарады екен. 1924 жылы туберкулез сыркатынан кайтыс болган бул жодцаспен таныссам, apfы Teri жеттсулык, Дулат руынан, онын imiHaeri Каскарау бел1мшен шыккан. Фамилиясын ол ру аты «Каскараудан» алып, «Каскарбаев» боп кеткен. Со кезде жасы отыз бестер шамасынлагм ол революция ал- дында он шакты жыл Семеншн, Керекушн, Омбынын пристань- дарында1жумысшы боп кызмет аткарыпты. Свйттп жур1п, 1916 жылдардан бастап революциялык жумыстарга араласыпты. К окш етау каласы на ол Омбыдагы C i6ipaiK Ревкомнын жумсауымен, еткен 1920 жылдын куз1нде келген екен. Кыс бойы ол да продразверстка жумысында ж у р т, политбюро кызмет1не бандитгер KOTepiaici шыкканнан кей1н гана ауысыпты. Ортадан жогары денел1, ак саргылт enai, epinaepi калын жайын ауызды, тыпырыктау жалпак мурынды, айрандау кар- шыга кездц кара сэры муртты бул жолдастын 6ip кызыгы - орысша «глагол», казакша «ет1ст1к» аталатын сездерд1н бершщ орнына жалгыз гана «нет1п» деген свзд! колданады. Жене 6ip кызыгы, соз арасында элс1н-елс1н «сонан сон, содан кешн, сол себептен, свйттп турганда, елгщей нетттт» кайталай бередь Бандылар Кекшетауга жакындап калганмен, дел каланын вз1не Kipe алмай, алыстан тайкып кеттпт1. Сейфолланын ай- туынша, бандитизм бул ояздын тер1скей жагындагы болыс- 1 Кеме токтайтын орын.

тарынын берш камтыган жене орыстын кулактарымен катар казактын кеп байлары банды болтан, ecipece Айыртау, Кекшетау, Котыркел аталатын болыстарда... Бул болыстарда бандитизм жумысын кебш есе кейб1р алашордашыл казак интеллигенггер1 баскарган. Бандылар к етерш а басталганда, Сейфолла Айыртау жакта жур екен. Жаманат хабарды естшгеннен кешн, ол Кекшетауга келед1 де, THicTi орындарга мел1мдейдг Кенйкпей калага Kayin т е н т калады. Осы уакиганы Сейфолла ез тшмен былайша баяндап кетедт «Сонан сон, содан кешн, сол себептен, сейтш турганда, елпндей нет1п, Омбыда Ревком жумысында нетш ем, 6ip KyHi Ревком маган сен Кекшетауга нетесш дедк Ревком нет деген сон, нет- пеуге амал канша, Кекшетауга нетпм. Мунда нетсем, раз- верстканын жумысы мулдем нетшмептк Крестьяндар астыкты да нетпейш екен, етп де нетпейд1 екен, Tepi-Tepceicri де нетпейш екен. Сонымен, содан сон, содан кейш, сол себептен, байлар мен кулактар елпндей неткенде, калада калай нетесщ?.. Ревкомнын мен1 де HeTKici келд1, неплмеймш деуге уят... содан сон, содан кейш, сол себепп, елпндей Herin, мен Айыртауга нетпм...» MiHe, осы «нетш» пен оган «сонан сон, сонан кейш, сол себептен, сейтш турганда, елпндеши...» косып, Сефен Кекшетауга келгеннен бастап, мешмен кер!скенге шешн басынан еткерген бар уакигасын айтып бередт.. Разверстка жумысында да, бандымен курескенде де, онын басынан нелер ауырлыктар еткен, талай жерде елш те кала жаздаган... Сефеннш «нетш» пен «сонан сон, сонан кешндерй..» осынын берш тындаушынын кулагына жеш лдетт, кайгыру не аяу орнына epixci3 кешлденесщ, кебше кулкш кеп, сыйлайтын Сефеннен уялганнан oainjii езш ерен токтатасын!.. Кызык ед1-ау С ефеннщ «нетш терЬ мен «сонан сон- дарын...» тындау!.. Yrn жылдан кейш (1923 жылы), Орынбор Рабфапнде окып жур1п, жазгы каникулга Кекшетауга бара калсам, Сефен жеб1рленш жур екен: онын 15—16 жастагы керкемше кызы Мукетайды, еке-шешес1н1н ризалыгын алмастан, Коянбаев Садык деген ж ш т алып кашыпты. Кызды екетер алдында Коянбаев Сефецш ейел1 Бед1гулмен Fалиаскар молда Айтхожиннщ уйше конакка шакыртады. Кайтып келсе, кызы жок!.. Коянбаевтан кудшп Сефен 1здеп жур1п тауып алады... Осы уакиганы Сефенн1н дел езшдей гып айтса, жазуга болмас едй.. Тындаушынын кулкщен imeri катар ед1. 381

Трибунал кызметш 6iTipin кейш оралганда, Кызылжарда курылган Акмола облысынын губерниялык Ревкомынын буйрыгы бойынша мен Кекшетауда калып койдым. Ояздык Ревком меж «Кекшетау» аталатын казак болысынын Ревком председателыйпне тагайындады. Мен epi жастыгымды (со жылы 21 жаска шыгуым окушылардын ecinae болуга THicTi), epi тэж1рибеаздшмд1 айтып ризаласпаган ед1м, Ревкомньщ приказы epiKci3 кежирдь Сефеннщ жене баска бтетш адамдардын айтуьшша, бул болыстын uieri Кекшетау каласынын шыгыс жагында жиырма шакырым жерден басталады да, ар жак шеи жуз шакырымга кетедь К етер ш ске дей1н бул болыстык Ревком председател1 Нуржан Негметжанов дейтщ бай екен, ол бандыларга косылады да, кетерш с басылган кезде бйздщ отрядтын колына Tycin, атылып калады. Онын eKeci Негметжан мен немере агасы Мукылай да бандылар жумысына араласып, к е те р тс басылганнан кейш тау мен орманга cinin кашып жур. Бул болыста сол сиякты бйрнеше бандылар тобы бар, 6ipeyiH баскаратын Баскездщ С агий дейтж ж т т ... Кекшетаумен ipreBec Котыркел болысында Жуманнын Исламбеп, Дэуптщ Балхашы, Тшеул1балалары дейтш адамдарбаскаратьш бандылар тобы бар, олар да тау мен орман арасында... Соншалык катерл1 жерге Ревкомньщ председател1 боп бару онай боп па!.. BipaK киын болганда амал неинк. Ревком айггы, партия айтты, бару керек. Мен баратын болыстын жумысын тэртшке кою жежнде жэрдем керсету унии, ояздык Ревком касыма Эбутелш Масгутов деген инструкторын косты. Тыртиган узын арык денел1, сопак бетп, имиген узын мурынды Масгутов орысшага менен элдекайда сауатгы, 6ipaK жобасына Караганда, аягынын астынан уркетш коркак. Одан баска cepiriM Наурызбаев Эм1ржан. Бул ж т т п е н мен кызык жагдайда кездеспм: трибунал карамагындагы 6i3XUH отряд Кекшетауга бетгеп келе жатып, жолда Азат (Алексеевка) аталатын поселокке жакындаганда, осы Эм1ржанды б)здщ разведканын 6ip адамы бандылардын тьщшысына жорып, устап екелдк Жай-куйш сурасак, Азатгагы орыс кулактарында жалшылыкта журетш ж т т екен. Жас шамасы 22-23-те. Грамматикасын бурмалаганмен, орысша сейлеуге жуйрщ. Отряд осы жайларын естш, сенш де босатты. Ойнакы мшезш ол межмен тез шуй1ркелесе кетш, Кекшетауда табыспак болды. 382

Ол уэдесше жетп де, Кекшетау болысына журер алдында мешмен кеп табысты. Ешн байкасам, ойнакы, калжыншыл мшезшщ устше, ол осы манайдагы едщ жаксы бшедц. Кай жерде кандай байлар болганы туралы, олардын елйздерге кандай зорлык-зомбылык icreyi туралы, кай байдын бандылар кетершсше калай катынасып, нендей кылмас icTeyi туралы маган ол толып жаткан мэл1метгер бердь Ол 03i мен Ревкомына председатель боп баратын Кекшетау болысынын ж т т т екен, сондыктан бул болыстын унгыл- шунгылын Timi жаксы битей екен. Онын устше, e3i тап-Tayip домбыра да тартады, казакша, татарша жене орысша елен де айтады. Даусы пелендей болмаганмен, ол айтатын елендердщ кызыгы денесшщ кимылында. Кай т1лде елен айтса да, ол тышканга умтылар алдындагы мысыктай жаурынын ыргай булкшдетт аладыда, иепн ыргай, аузын кайшыландырып, кезш cy3iaaipe, басын шайкап, денесш де, бет-пернесш де кубыптып ж1бередь Татардын энш ол битей де, типн бшмейш. Сондыктан, мысалы, татардын: CeKipin туспм бакчаларга, Куйным тулды жилэккэ,- деген сездерш: CeKipin туспм бакшага мен, Койным толды жидекке,- деп казакшылап ж1бередг Орыс сездершщде кеп epniH ол казак тш нщ занына багындырып e3i кеп айтатын: Эх, зачем эта ночь Так была хороша. Не болела бы грудь. Нс страдала бы душа,- деген елендк Ах, зашем аята нош Так была короша. Не болела бы грудь, Не ыстрадала бы душа,— деген турде айтады. 383

Мундай мен баратын болыстыц жерш, суын, елш бшетш ж т т м аган, орине, кажет. О ган мен 6 ip re журуд1 айтып ем, «жарайды» деп квне Kerri. К ар epin боп, ж ер дегди бастаган кун дерд щ 6ipeyiaae, Э б у тэ л ш , Эм1ржан yiueyiMi3 п ар ат ж е к п р д ж те, Кекшетау болысына журш бердж. - Ж олда ала кететш 6ip Kici б а р ,- дед! маган Эм1ржан былай ш ы га,- Оны журт «Ш олак Шэймерден» дейщ. О лайдейпж , он ж ак колынын бармагы жок. Ф амилиясы Райымбеков. Жасы елулер ш амасында. 03 i каз1р казакш а Сэбдй орысша Тро- ф и м овка аталаты н поселокте турады. М арфа дейтш орыс эйел! бар, одан туган Хасен, Сарсенбай дейтш ею улы, Сара дейтш кы зы бар. Ш айм ерден бала ж т т к ез1нде И ркут ж акка кетш , шахтыда кеп жыл жумысшы болыпты. Елге оралганына он ш акты жыл. Байларга каны кас. О ры с т ш н жаксы бшедь ©3iM деген Kicire ко н етш Kecin беретш , м ейлш ш е адал адам. Кезеген октан тайсалм айты н eTKip. О сы адамды ерте кету керек. О нын кап пайдасы тиедг.. Ш эй м ерд ен ш 6i3 уйш ен тапты к, крестьянны н ю ш кене гана избушкасы екен, кора-копсысы ж ок, оган камайтын малдары да ж ок, ен аягы, тауыгы да жок. 03i жуан суйекп, орта денелц суйеп шыгынкы кара бужыр бегл, калын кара мурты, кырма сакалды , Tyci суы к Kici екен. 9 fiea i М арфа тапалдактау, сем!з денелн ак сэры адам. Б алалары ны н 6api Ш эймерденге тартыпты. Mine3i солай ма, эл д е Э м 1рж ан н ы н буры н Kipin тан ы сты ры п ш ы гуы нан ба, Ш о л ак Ш ай м ерден 6i3fli кеш лш кесю нм ен карсы алды. М эн- жайды 6ipa3 свйлесш угысканнан кейш , Швймердегии eprin, 6i3 iarepi тартгык. Н егм етж а н н ы н аулы со зы л а б 1тк ен к ал ы н ж алагаш ты н ыгында екен, соган Kipe бергенде, мегпн eciMe Э лти байдын аулы TycTi: сод ауылдагьшай мунда да к аз-катар салы нган агаш уйлер мен узы н -узы н сарайлар, к ен -к ен коралар... BepiHiH де т еб е а канылтырмен жабылып, сырланган. Ж алгы з гана айырмасы, бул ауы лды н орталы к к езш де eKi м унаралы б ш к мешгг тур... К аш ан , калай хабарланы п калганы н KiM6iaciH,- 61зт кара муртгы эдем! ж т т жылы шыраймен карсы алды, сурастырсак, Негметжаннын баласы Fалымжан екен. - Ревком кенсеш осы ауыдда м а ? - деп сурады к 6i3 одан. - Осында. Bianin уйде. - Кызметкер1 бар ма? - Хатшысы бар. - Орыс па? К азак па?

— Орыс. Ш ал адам. —Аты, фамилиясы юм? —Федер Лысов. Кдзактар «Шодыр» дейд. «Кенсе о с ы » ,- деп, Галы м ж ан 6i3fli Н егм етж анны н улкен каратай уй ш щ 6ip б ел м е с т е алы п Kipai. Б ел м енщ бурыш ы нда, coKire жайган кер п е н щ устш де, тум сы гын ж асты кк а коме, д ен еа дэкшей буктетш п юшкене арыкденел!, ак сакалды 6ipey уйктап жатыр. Терде тактайдан жасай салган турпайы юшкене стол, касында соган уксас табуретка, 6ip бурышта мыжырайтан казакы ecKi ш каф ... Б аска ештене жок... —Осы ма кенсе?- дед к 6i3. — О сы ,—дед1 Галым жан ынгайсы зданган nimiHMeH. — Шодыры кайда мунын? —Мынау жаткан... —Каусаган шал гой мынау 6ip?.. — С ексеннен аскан Kici... — Неге оянбай ж атыр 03i, осынш а дабырга?!. — Кулагыны н MyKici бар, ж е н д есп м ей дг — Кашангы хатшы бул? — Кептен дэм дес Kici е д ,—дед1 Г алы м ж ан кумш ж ш . — HeciH к у м ш ж и с щ ? — дед1 Э м 1 р ж ан .- «O yeai атам Баймагамбетке, одан онын улкен баласы Ташенге, одан акем Негметжанга, одан агам Нуржанга хатшы болды» деуге аузын бармай тур ма? ©TipiK пе осы? —Рас. —Осы уйге он бес ж асы нда кеп хатш ы бопты aeftfli гой, рас па?—д е д Ш эймерден. — С олай десед1 улкендер. — Биыл нешеде? — С ексен терттем ш деп оты р eai aHeyryHi. —К е р д н бе, Сабит,—дед1 Ш эймерден,—алпыс тогы з жыл болган!.. Елд1 каскы рдай т ал аган н ы н 6ipi осы. Б екм агам бет тукы мы ны н ырысы бул. Ы м ы -ж ы м ы 6ip 6apiHiH. А йры лм ай * y pyi де сондыктан. Е н д , MiHe, апан тубш ен шыгуга ал! келмей, кэртайы п жаткан Typi мынау. —Олай деме, Ш эк е,- д ед Эм1рж ан,- амалсыздан жатыр булайш а бугып. EpiK 6epin кер п л , мукы лданган азуы мен ал! де калай тютелер екен. —Оят!—дед1м мен Галымжанга. Г а л ы м ж а н о н ы а р е н о я т ы п , б)зд щ KiM екешм1зд1 ту д нд ргенд е, ол к азак жанын ала келген ез1рей1п сиякты жаман кезбен карады да, сурауымызга жауап бере бастады. —Кенсе осында гой? 25-1015 385

- Осынла. - Icrepi кайда онын? - Не ic? - Мекеме болган сон, icTepi болмай ма? Клрген-шыккан кзгаздары? - А -а-а, ондай Kipic, ш ыгыс журналдары бар. - Экелш з! Ш алдын ecKi ш кафтан а ке п берген «Kipic» пен «шыгыс» ж урналы дегендер1 - -пядей гана тетрадьтар, оларга Kipren, ш ыккан кагаздардын саны бармакпен гана санарлык. - И ркелген icrepai екелвдз? - Ж ок олар. Сапырылысып журш жаткан ескерлер алып кетш т! - А к па, кызыл ма? - 03iM де бглмеймш... - М ер мен штамп кайда? - Советпю eai бершген жок. - Кдгазга не басып журФндер? - EciciHi... - Н иколаш икш бе? - Бары сол. - Э келщ |‘з мунда!.. Ш ал экеп керсетсе, epinTepi тозып болган, тек резенкеа гана калган мер мен штамп... - Ж ары кты ртарды н то зга н ы -а й ? !- дед1 Эм1ржан мырс erin. - CiM urripi к а л г а н , к ай т а !— дед1 Э б у т е л ш .— Н и колай м аркум ны н кираган ордасыны н журтында калган елекселер гой булар. Барж жанарту керек. Р е в к о м ж у м ы сы н 6i3 ж а н ад ан б астад ы к : п редседате-ni менм!н, хатшысы Э бутелш , Эм1ржан мен Ш еймерден поштабай. К е зек те турган MiHaeTiMi3 екеу: 6ipi - каладан екелген ундеу кагазды ел арасында тарату, 6ipi — жерплйсп Ревкомдарды тэртш ке салу. Ci6ipaiK Ревкомнын ж эне облыстык партия комитетшш атынан жазылып, орысша, казакша текФ типографияда басылып ш ыккан бул Ундеуде актар мен алашордашылдардын азгыруына epin, кетерШ ске катынаскан адамдарга куралдарын тастау туралы , м екенш е кайту туралы айтылган. Егер оны icrece, em6ip ж аза колданы лм айды , icreMece, мал-мулю казы нага алынады, ездерш е катан жаза берыедк.. Болыстын хал-жайын байкап керсек, кетерш стш кызу ортасы нда болыпты, баскаруш ы - «Ревкомнын» атылган председател1 Н егм етж а н о в Н у р ж а н н ы н 03i. О ган 6ipHeuie 386

ауылды к «ревком председательдер1 де» epinTi. Н урж ан К ы з ь т А рмия бе;пм1мен согы ста окка уш ыпты. Бул болыстагы ceri3 ауы лд ы к «ревком председательдерш ен» 6eceyi Н урж анн ы н ж олы н куш кан , калган у ш е у Ы н eKeyi бандыга каты н аскан к 1н эс1мен каш ып жур. К ы зм ел н де отырган ж алгыз «ауылдык р е вк о м » - Телемю ов С ы зды к'. Советке адал к ы зм ет аткарган ол koteplnic кундер1 бандылардан тыгылып капты. Сызан мен 6i3 аз кунде сенюкен дос боп алдык. Ауыл арасынынсаяси жэне шаруашылыкхалшен ол 6i3re кеп мэл1мет бердк Орта дэулегп семьяда туып-оскен ол, ана uieTi Омбы, мына шел Кызылжар, 6ip шел Акмола, осы араларды кеп кезш, копл керген, кеп адаммен жолыккан, укканы кеп, керген- бипенш едемшеп айтып берелн кенесилл адам екен. Онын услне, каршыгашы. Bi3 Негметжан аулына токыраган куннен бастап, кызметген тыскары уакытга ол 6i3fli салт атпен ерлп шыгып, каршыгасына уйрек, коян алдыру сиякты кызыктарга батырып журд1. Онын Жакан деген баласы барын мен сол кезде 61лд1м. Сызан мен1н жасымды сурайды да: —О нын да жылы сиыр, сежмен жасты екен,—дейдк Мен1н е ле н жазатынымды бж ген н ен кей1н: — Мен1н Ж акы жаны м да е л е н ж азады ,—дейд1. С ы зан н ы н айтуы нш а, 1920 ж ы лды н б асы н ан Ж акан К оты ркел болысындагы Э лж ан деген байдын аулында мугал1м екен. KeTepiaic алдында да солай екен. К,аз1р б аласы ны н кайда ж ен е не халде екен 1н ол 61лменш. —Элжан да, оны н баласы Исламбек те атакты бандылар г о й ,- дейм1н мен С ы з а н а ,- eKeyi де ел! кунге дей!н колга туспей, Бурабай тауынын iminae кашып жур денш гой. 0 з ге Совет адам- дарын еллргенде, Жаканды да еллрш тастамады ма екен олар? —Кайл ам ,-д енш Сы зан KypciHin,—е л л р ш тастады ма? Элде epiKci3 алы п к е л п , ж1бермей ж ур м е,—о нш асы н алла 61’лмесе, мен кайдан бглсшн!.. —Мумк1н, бандылардан тыгылып калган болар? — Мумк1н. BipaK ты гылса, en airi келсе к ер е к ед1, эз1рге хабар-ошар жок. Ж ап-жакын жерден неге хабарласпай жургенш к 1м б1л с1н!.. KeTepiaic басылганнан кей1н, бандыга катынаскан байлар тауга, орманга тыгылып, eai де куралын тастамай, кездескен совет адамдарына кастык жасайды екен, сондыктан ояздык1 1Жазушы Жакан СыздыкошынoKeci, 1950жылы86жасыццатуганжер1нле кайтыс бодцы. 387

Ревкоммен байланысып, 6i3ayeai соларды ыдыратпак, уйлерше кайтармак болдык, сондагы куралымыз - жогарыда айтылган Y н д е у. Ундеу де тарап жатты. Аздаган бандылар жергш ктт Рев- комдарга кеп куралдарын тастап, KepiHin жатты. BipaK б1разы эл1 каш уда. М ен турган ауылдан Негметжан мен Мукылай да, керип ауылдан С епзкездш Сагиты да жур. Оларды ерммен келттру yujin, р еквизиция1жасаймы з деп, мал-мулкш есепке ала бастау керек. Bi3 е н алды м ен Н егм етж ан м ен М укы лай ды ц малдарын есепке алдык. 0зге малдарын былай койганда, ол екеувде со жылы уш мындай жылкы бар екен. Бас жылкышысы Куаттын Ж умабайы деген Kici. О н ы н 03i ту п л , э к е а К уат та OMip бойы осы- уйде жылкышы бопты. EKi байды н ж ы лкы сы н 6i3 есепке алганда, Ж умабайдын вз басында ж етш с-сексендей жылкы бар екен, 6ipaK ол OMip бойы в з ж ы лкы сы нын 6ipeyiHe а як артпайды екен, не сауып iiuin, не сойы п ж еп кызыгын кермейш екен, тек ecipe береш екен !.. Кзрт- тардын айтуынша, осылай ес1румен Куат жылкысынын санын жузге апарган кезде жутка ушырап, жуген устап калган Ж ума­ байдын мына сексен жы лкы сы содан кей1н 6ip тайдан ескен... К екш етау болысында жылкылы бай кеп екен. Онда, мысалы, Кдрамы рзаны н IIIeKiMi деген байда м ы н жарым жылкы, Е сдэулет дейттн байды н eKi баласы Ж усы п пен Ерденде eKi мын ж ы лкы , Хасен каж ы ны н 6ip оз1нде уш мын жылкы, Бэй-пк-пн eKi баласы нда eKi жары м м ы н ж ы лкы ... Кы скасы , тогы з жуздей га н а уй1 б ар б о л ы с т ы н imiHfle ж ы л к ы сы ж у зд ен асаты н байларлы н 6apiH косканда, бул болыстагы байларда жиырма мынга тарта жылкы бар екен... М алдары к азы н ага кетер д еп к оры кты м а эл д е куштер1 6iTKeHfliriHe квздер! ж е т п ме, айдан ар ты к уакы т еткенде, бул болыстан банды боп жургендерден Негметжан, Мукылай, Сагит ушеу1нен баскалары тугел уйлерше кайтты... А тал г ан уш а д а м н ы н к е р ш е к о ю га 6eTi д е ж о к екен. К вте р ш с Kyaaepinae бул ауылда бандылардын штабы турады д а, Н егм етж ан Myuieci болган бандылар «соты» колга тускен ж и ы рм а 6ip ко м м у н и сп (орысы , казагы , татары аралас) eaiM жазасына буйырады. Осы ауылдын котанында казына каздырган шынырау кудык болады екен, бшетшдердш айтуынша, теренш п отыз кез, суынын tepenairi жиырма кез. Осы кудыкка жиырмасыншы Мемлекет пайдасына алу. 388

жыллы н жазында 6ip атан е л з ту сш кетед1 д е, о ны н е л ш п п н ауыл адамдары ала алмай, е л 1мт1к сасып кеткен сон, суын ешю м iuinefl-riH болады. 0л1м жазасына буйырылган коммунистердщ бандитгер аяк- колдарын байлайды да, мойындарына тас байлап, т1рщей осы кудыкка тастайды. С ол «уюмдй> оры ндауды н im irme М укылай мен С агит болады. Бандылар ж е ц ш п каш арда, кудыктагы ел1ктерд1 ш ыгарып ж асы ру о ларга ауы р азап болады , 6ipaK шыгармауга шарасы жок, кызылдар тауып алады деп коркады... Бул уакиганы 6i3re баяндаушылар шыгарылган ел1ктердщ кайда тыгылганын бите алмады... Осындай кылмысы бар бандылар болыстык Ревкомга келш калай керш сш !.. Ревкомнын жумысы б1ршдеп женге койыла бастады. О яз- дык Ревкоммен келю п, Ревком председателшт орынбасар- лыгына Асан Болатов дейтш орта жастагы, кедейден шыккан актив тагайындапды. Земотдел бастыгына Балтанын Муканы дейтш орта шаруалы адамды алдык. Оку б ел Ы н ш бастыгы жиырмасынш ы —отызыншы жылдары кейб1р ш ыгармаларымен окуш ы ларга аты м эл 1м болтан Елжас Б екенов. Бул бел1мдер вздерш е THicTi кызметгерш аткаруга KipicTi. Е н д т м1ндет —ауылды к Ревкомдарды дурыстау. Оларды н xaai кандай екеш жогарыда айтылды. Bi3 болысты к колемде батрактар курсы н аш ы п, ауылды к жэне болыстык мекемелерге кызметкерлер даярлауды уйгардык. Бул, арин е, и п лйсп ic. Егер жагдай котерсе, бундай курсты н аш ы луы на еш ю м карсы болмауга тш стн EipaK бул сиякты манызды меселеш алдын ала ояздык мекемелермен келю п алуымыз керек кой. Ж астык па, тэж1рибес1зд!к пе, оны i a -еместен, болыстык Ревкомнын каулысымен курсты аштык, мезгип ай жарым, контингент1м13 жиы рма бес адам. Бул Курска байдын н е 03i, не куйырш ы гы Kipin кетпеу уш ш , кун буры н бай кау ж у р п з т , батрактардан жастауын, пысыктауын, аз да болса сауатгысын тандап алдык. Программаны да 63iMi3 жасаган болдык. Ш ала сауатты адамдар кайб1р онган программа ж асай алды дейЫз... сауатсыздыкты гана жою га арналган б1рдеме де!.. Бунын 6api, орысша айтканда, полубеда. Зор «пэлесЬ артында жатыр: б1зде курсты кам там асы з ететш eiu6ip караж ат жок. Не icTey керек?.. Т агы д а болы сты к Ревкомны н каулы ­ сымен жы лкы сы бес ж узден асаты н байдын Ti3iMiH ж асады к та, эркайсы сы 25 курсантка 6ip жумалы к азы к (кымыз, ет, нан) экеп туруга м1ндеттед1к. О лар Kmipicci3 а ке п турды!.. 389

K,a3ipri кунн1н кез1мен Караганда, булай icrey бас кегетш- ак зансыздык!.. Революциянын алгашкы жылдарында 6i3 соган да бардык!-. Ояздык Ревком онымызды артынан бшш, 6ipaK «болып калган ic екен» дед1 де, урыспады!.. К урстын сабагы да, Ревкомны н кызметт1 де шама- шаркынша журш жаггы. Ревкомда коб1рек каралатын мэселе ушеу: 6ipi - жалшылардын байлардан енбек акы даулауы жене олар 6ip жылдын емес, элденеше жылдын акысын даулауы жене тукым куалаган батрактардын вз акысын гана емес, ата- бабаларынын акысын даулауы. Жалшылардын бул тглепн байларга 6i3 булжытпай орындатамыз, ерммен бермесе, зорлыкпен эперем1з. Екшип маселе - тещик сураушы эйелдердщ арыздары. Бул мэселеш6i3 несиеге каратпай, колма-кол шешемп, арыз тускен куннщертещнде, белсещилердщ 6ipeyiH карумен атгандырамыз да, тещик сураган ейелй кенсеге алдырып, егер сазш бекггсе, табан аузында босатамыз да, сураган мал-мулкш алып берем1з. Будан таптык мэселе де кедin шыгады: тещ нк сурайтын эйелдердщ 6ip жуйеа - токалдар. Олар, эрине, картан байлар eKinuii, уилнии эйелджке сатып алган кедейдш кыздары... Эдетге, ондай жас токалдардын кешлдес жтттер1 болады, олар Ka6inece сол байдын батрагы болады. Бундай жагдайда 6i3 баса кимылдаймыз да, eKi жасты табан аузында косып, табан аузында байдан мал-мулж еперем1з... YuiiHini —жер мэселеск Мал отына бул болыста жер кен. Ол жанде арыз туспейдк Епн Kaci6i бул болыстын дагдысына к1рмеген. Мысалы, со жылы букш болыста 6ip десятина епн себшген жок, сондыктан ол жанде де арыз туспейдк Арыздын Ka6i шабындык жер туралы. Болыстагы шабындык ж ердщ к епнплт кау. Оны машина гана шаба алады. Кол шалгы кауга дэрменаз. Кедейлерде машина жок, сондыктан олар шалгы тусетш жонышкалы, елентт жерд1 сурап арыз береди ондай жерлер байларда. Бул мэселеде 6i3 байларды тырп етюзбейм1з. Манызы зор, калем1 улкен болганмен, продналогке айналган продразверстканын жиналуы тез. Откен кетершстен кейш журеп катты шайлыккан байлар занды мелшерде телейтш сапыгына мойын толгамай апар деген жерще тшсп санды малый айдап апарады. Шамамыз келгенше еюметпк кызметп аткара отыра, 6i3 сауык-сайранымызды да умытпаймыз. Сайран дегенде, менщ каб1рек ермек ететМм Bepiunnin Ахметт деген шал. Бул аса Kyc6eri Kici. А к бурыл сакалды, K imipeK ары к денелй былшыктанынкырап журетш кызыл казш, жасы жетшстерд1 390

алкымдап калган бул шалдын журш-турысы мен кимылы ani жас жштгей. Салт атка ол жастан кем ыргымайды, мшген атынын ус-пнде уршыктай уйршедь Журтгын айтуынша, оныц баптаган кусы ан алмай, кус шмей койтан емес. Расында да ол шал солай екен. Со жылы онын колында турган кара тарлан каршыга умтылган кусын босатпайды. Кызметтен бос уакытымньщ Ko6in мен осы шалдын касында отк1зем... Мен1н маныма уйршген б1рнеше энип-домбырашылар бар. Солардын iiuinae ерекше орын алатыны 6ip кез1 сокыр Габбас дейтш жас ж т т . 03iHiHайтуынша, ол ес бшгеннен берп OMipiH жалшмлыкта етмзген. Мен оны Кантай аталатын орыс поселкесшде жалшылыкта журген жершен алып келгем. Габбастын бар айыбы —домбыра бшмейдг, ал эн и л л тн е жэне даусынын 6HiKTiriHe келгенде, одан зор энш пп о кезде кермегеншктен бе элде расы солай ма, куш бупнге дейтш ол маган эр уакытта кездесиретш ipi энцплер1мнщ бэршен де жогары сияктанады да турады. Ол Б1ржаннын жэне Балуан Шолактын эндерш кэп айтады, солардын iiuinae ен суйсшш айтатыны —Балуан Шолактын «Fалиясы». Нурымнын Берммбайы дейтш со кезде отыздын толык ортасына KipreH6ip энип бар. Даусы шагындау ол эннш ыртагын келтпруге шебер. Ол да халыкэндерш кэп бшедь 03i агып туртан домбырашы. Аз свз Шолак Шэймсрденнщ эн айтуы туралы. Онда берекел! дауыс та жок, берекел1 ыртак та жок. Сейте тура, баркыранкыраган турпайы даусымен ол елен айткыш-ак жэне екшндей айтады. Казак елендершен онын бар 6LneTiHi Б1ржан мен Саранын айтысы. Бул узак айтысты елендете жвнелгенде, табаннан tik кояды ол. Орысшадан онын унем1 кумарта айтатын эш «Ухарь купец». Онын сезш орыс поэты Никитин жазтан. Ауызша сейлеуге жуйрж Шэймерден бул энш н сездерш мейлшше бузып орындайды. Шолак Шэймерден татарша эн айтуга да кумар, ecipece час- тушкага... «Бала Мишкин» эшмен ол айтатын частушканын эш- ненC03i кызык. Шэкеннщез аузынан жазыпалган ол элен былай: Большой селен шл Токмак, Гилый оптарой купец. Омскийге килэмш дип, Болдым первый и подлец. Аргы яктан 6ipey кило, Едвали и пешком. 391

CianiH колда бар, душенька. Полтора аршын с вершком. Аягына уэй кигомш Шнгрсновой батника. Ci3iHiH колда бар, душенька Очень просто картинка. Осы аталган елещшлер бар, Курска келген батрактардын шпнде влен айтып, домбыра тартатындары бар - 613 кешке Негметжаннын зор карагай уйшщ кен белмесше жиналамыз да, ендетш, елендетш сауык курамыз, оган ауыл адамдары да катынасады. KoKuieniH б и тн д е Кекшетау болысынын байлары, менщ оларга каталдыгыма карап, атымды «Караберш» койды, олай дейттт - бул елге мен алгаш кара сенсеннен жасалган папаха KHin келгем. «Караберж айтгы» десе, байлар Ревком тарапынан барган буйрыкты калт етюзбей орындайды, орындамаса, куш жумсаймыз, ез куийм1з келмесе, мына жагы Бурабайда, мына жагы Свбд1де, мына жагы Кыраукамыста туратын, бандымен куресуил отрядтарга айтсак, куралды адамдар ж1бередн Bip KyHi 6i3re елдеюмнен арыз TycTi. Онын айтуынша, Молдажаннын Омары дейтш epi беделд), api малды 6ipeyaiH аулынан кенш суйген келшшектт алып кашпак боп бараны да, колFa Tyceni. Омар онын жоны-сыртын б1рдей гып сабайды да, келшшек-п тартып алып калады. Молдажаннын Омарын Ревкомга шакыртып 6ip Kici ж!берем1з,— жок... Не болды оларга?!. Астыртын тагы 6ip Kici x i 6epin 6innipceK, Омар 6i3fliH адамдардын кару-куралдарын алдастырып тартып алыпты да, ездерш сабап-сабап, Бурабайдагы Кызыл Армия отрядына алып KeTinTi. «Не уийн?*—десек, Омар оларга «мылтыкатты, KiciMi^oi сабады, коркытып ас iurri...» деген сиякты атгы жапкан Typi бар. Бул жумыстын аныгына жету ymiH, касыма Fаббас aHmi мен Эбуталштт ертпм де, пар атпен журш кетпм. BeTiMi3 Бурабай тауы. Кейде «Кекш етау», кейде «Бурабай» аталатын тау Негметжан аулынан буп-булдыр кекпенбек боп кершш турады. Жалгыз ол гана емес, букш тау атаулынын теб еа алыстан кепдщр KepiHeTiH едетт гой, 6ipaKБурабайдын кеплдорлт езге 392

таулардан елдекайда кекинл сиякты, бул алыстан жерден аспанга ecin шыккан кеплдер reyhap таска уксайды. TeHiperiHe оралтан epTerici кеп жене алыстан кез1нш кы- зыктырып туратын тауды керуге мен элденеше рет кумарг- канмен, жумыс жагдайы мумннш шк бермеген. Мше, енш сол тауга келе жатырмын. Fаббастын репертуарында «Кара-ай кез» деген ен бар. Шыркай биж басталып, ортасы баяулау келш, аягы тэты да бшктей кетер1летш бул еннщ кайырмасы: Кекшстаудын бжп-ай, Бауырында ойнар кшп-ай. Fашык болган кара-ай кез, Басылар ма екен куйт-ай?! Эй-уай, кара-ай кез, Калдын кейш, Уей, капка, сен ушш Кайгы жейш!— деп бггедй Со Кекшетау ене тур!.. Bi3 жакындаган сайын, ол бшктей тусед1, кепдшр бейнесл мелд1рлене туседП.. Bi3 оган жетуге асыгамыз... - Асыкканмен, булн жете алмаймыз,- дейш Эбутелш,— KepiHin турганмен, бул арадан елу-аппыс шакырым жер ол. Жетем13 десек, тунделетт барамыз. Онын кызыгы жок. Одан да, жакындап барып конайык та, тауга ертен танертен KipefiiK, тамашаларын сонда тугел керем1з. - Макул. К,айда конамыз сонда? - Таудын дел 6epri етепнде Летай деген аукатгы уй бар. 03i де, баласы Казыкожа да конакжай, кснесипл адамдар, сонда конайык. Эбутэлштщ жымыскы кулыгы болатын. Со калпына багып, уртын шукырайта жымиып алады да, «Летайдын 6ip кызы бар» деп бастап, оны елердей мактайды. - KepepciH,—деш ол кызды кетермелей кеп,- сулулыганын уст1не, кыз 03iH аса еркш устайды. Э к е а де, улкен агасы Казыкожа да жш типлж курып, cepi боп ескен адамдар. Сондыктан гойдеймш, кыздын бетш какпайды. Yft-iiui ойыншы, сауыкшы. Кыз да сондай. 03i агып турган езшкой. KepepciH, 6i3 у№не барып тускен сон, кыз б1зд(: «Ал курбылар, елен айтындар, домбыра тартындар!»- деп эурелейдг - Оган 6i3 вз1рм1з гой,- деймш мен елендеп. - Эрине,- дейш Fаббас. 393

Алпыстар шамасындагы Летай, онын отызды алкымдаган баласы Казыкожа, расында, «ci3-6i3i» кеп жайдары адамдар екен. Олар 6iaai курметпен карсы алды. Кыздын сулулыгы да, MiHe3iHiHашыктыгы да рас екен. Ол езишесе жанасып алды да' 6i3re де елен айттырды, e3i де домбыра тартып, елец айтгы. Ол ений де, домбырашы да екен! Жасы он жетше. взш ел1 ешюмге агастырмапты... Сол куш м ежшстщ кызган кезвде орталау жуан денелп керкем кен бетп, кеселеу иекп, мурнынын астынан каская бггкен сирек бурыл мурггы 6ip адам пайда болды. Аты-женш сурап ек, Казыкожа: «Йздщ 6ip нагашымыз еш, Омекен деген Kici*,—дед1 де, ар жагын теггпштемедк «Омекен» деген Kici бармак. б1ткен адамнындомбырашысы боп шыкты. Будан бурын Мухамметкали жене со сиякты нелер жаксы домбырашыларды кере журе, домбыранын шектерш булай козгап, пернелерш булай баскан бармактарды мен кездеспрген eMecniH. Бунын басуындадомбыранындаусы менщ кулагым бурын ест1меген елдене 6ip н эзш дыбыстарды аныратып нетель.. Буган дешн мен бшетш домбыранынбурауы екеу-ак болатын: 6ipi - енге, 6ipi - куйге бурау. Талай дом­ бырашыларды кере журе, сол екеушен баска бурауды кездеслрген емен. Ал Омардын колында домбыра imeicrepiHiH кейде асты, кейде ycTi катты буралып, кейде eKi imeK тен дыбыспен буралып, кейде мен еспмеген 6ip бурастардын Typi KepiHin... жалгыз бураудын e3i гана елденеше кубылады!.. Эр бурастын, ерине, езше тэуелд1 тартысы бар. Омекен сиякты кэнтленген саусактар болмаса, тосан саусактар ол тартыстарга илire алар емес!.. Мен Омекене де, домбырата да кайран калдым. Омекене кайран калуым — буган дешн домбырага мундай тарткыш адамды KepMeyiM болса, домбырага кайран калуым —егер тартуын бьпсе, онын да iiueri сепз nepHeciHeH нелер гажап дыбыстар шыгарады екен!.. Домбыранын да, Омекеншнде осындай бшк OHepi туралы мэжинсте болган адамдар кеп кошемет сездер айтгы. Мен де оларды куатгадым. Казыкожа каршыгашы ж т т екен. Онын отауында баптаулы суду каршыга тугырда отырганын 1шрде Kepin шыккам. - Аманшылык болса,- деген Казыкожа,—ертен тан бийне куска шыгып келерм1з. Каршыганын канаты сау болса, кун кетершгенше 6ipa3 кызык Kepin улгерерсщ. Ол кунп KemTi 6i3 домбыранын жене мвжЫстщ кызы- гымен етш зд1к те, кездщ шырымын алмастан, тан бш не 394

| Казыкожа, Эийржан yiueyiMi3 каршыганы алып салт атпен , куска шыктык- К арты га алгыр екен. Бабында журген ол сиггеген кусты бура бастырмай iaeai де туседь Кун шыкканша ол бес-алты ,! уйрек алды. Каршыга уйрекке умтылган кезде, былай да : дегЗраз Эийржан есшен айрыла ж елтп журщ де, 6iраздан кейш j : Казыкожадан: - Енш маган бер!—деп е-пндь - Айрылсам, 6ip кусына турармын, дуниедеп кус атаулы жалгыз осы емес, тэты 6ip кус табылар,- деп Эм1ржан жабысып !:: алды. - Беруш берейш,—дед1 Казыкожа,—6ipaK катты ылактырам деп жер cy3flipin алма. Еппен акырын сипе жэне кус алган жерше жедел шауып барма, шошытып аларсын, баяулап барып туе. Жэне кустан туягын жазганда, колынды б у р п зт алма!.. Эм1ржан жай гана желекпе емес екен. Ол да кус салудан ептеп хабардар екен. Соны байкаган Казыкожа маган: - Мына 6ip сазды бул ж т т п н 03i айналып келсе кайтед1? Екеу1м1з осы туста аггардын сарыгын бастырып, аяндай турсак кайтед1?- дедь - Болсын,—дед1м мен. Эм1ржан б1зден белшш, ез кызыгымен кеткенде, мшез1 де, co3i де сыпайы Казыкожа эдем1 коныр кезш маган кул1марете 6ip TOHKepin карап алды да: - Шырагым, аталарымыз айткан екен «Tyci игшен тушлме» деп. TyciH ип iHiM екенещ, жагынганым емес, аз уакыт ма- жипстес болганда, оз1нш жаксы Kepin калдым,—дедг—«Сыпайы сырын жасырмайды» дегендей,- дед1 Казыкожа тагы 6ipa3 кенескеннен кейш ,- мен саган, iHiiueriM, 6ip сырымды айткалы келе жатырмын. Айтатын да сыр емес, тек ж т тш ш п н е ceHin айтам. Сырымньщ аягы улкен 6ip опшшке согады, сонымды орындар деп айтам. Казыкожаныншешен, шебертшмен, эдем1 унмен узак уакыт бипаздап айткан кенесшш мазмуны мынау боп шыкты: тунде меш домбыра тартуымен тан калдыратын Омекен мен iaaen келе жаткан Молдажаннын Омары боп шыкты. Ол осы уйдш кимас ш п екен. Bi3 Ж1берген адамдармен ол жанжалдасып калады да, exi жагы да куш жумсауга келгенде, «Ауыл итшщ куйрыгы узын» боп, б1здщ адамдарды байлап алады. 1с осылайша булшгеннен кейш, Омарды журт: «Бул 6ip пэле болды. Муны 6iace, каЬарлы Караберш жанынды калдырмайды!»—деп коркытады. «Не icrey керек?»- дегенде, акылшы 6ipey: «Юнаны мойнына аударатын акт жазайыкта, эздерш Бурабайдагы кызыл 395

ескер отрядына апарып береШк»,- дейдк Отряд начальник Донской Омардын уйше кеп ту ст журетж Kici екен, сондыктан Омар оны дос квред1 де, айтканымды icreftai деп сенедг Донской Омардын ойынан шыкпзйды. Орыс тш не шебер Шолак Шэймерден болтан халд! алаканына кондырганнан кейж, Донской Омардын езш шакырып окелуге жене меж де шакырып экелуге Kici ж1бередь Бул хабар кулагына тигеннен кейш, Омар жатадыда сасады. Со кезде «сымсыздшпрам» онын кулагына «Кдраберж Бурабайдагы отрядка атганыпты» деген хабар акелеш. 1стщбел ынгайсызга айналганын ангарган Омар. MeHi жолда Латай аулына Tycefli деп жорамалдайды да, Казыкожа аркылы мешмен татуласпак боп тосады... Сыпайы свзд1 Казыкожа узак кецесш: «Пышагынды шынынмен бер, шынынмен берсен, кынынмен бер» деген екен, шырагым. Сол айткандай, сенен бугер ce3iM жок, шынымды тугел актарам, ар жагын езш 6iae берерсщ»,—деп бастап, жогарыда болган уакиганы жасырмастан тугел айтып берд1де: - Eaairi c03iM мынау, iHiuieriM,- дед1 маган салмакты кескшмен 6ip карап а п .- Дэулетп, беделш адам болганмен, баласы жок бейшара едь 0 р кеуде, казакы Kici, баягы бепмен урынбайтын icKe урынып, Tiplae маскара боп отыр. Егер сенщ 6eTiH кисайса, бу бейшаранын соры кайнайды. Жасы жетшске такалган Kepi KiciMeH бой TeHecTipin кайтесщ, шырагым, «Бшмегенда бшмесец, б ш гент кайсы» деген екен аталарымыз. Eip бжместж кылды бул шал. Ел бузылып, Epric жарылган ештене жок. Bipep ж т т щ аздап таяк жеген екен, онын айыбына ат-шапанын даяр. Атын аруакка, шапанын маган кешерсш. Сонымен, узын сезд1н кыскасы, осы шалга KeiuipiM етшем...— дед!. Кылыгына Караганда, кеилрер жешм жок. MeHiH бе-пм кисайса, шалдын онбайтыны да рас ейткень Бурабайдагы отрядтын начальнип Донскоймен ал! жуздесш KepicneceM де, арамызда жш кагаз катынасы жургенджтен, жаксы таныспын. Сырт есту1м мейлшше эдш, адал адам дейдь Совет аюметше карсылык кылган Kicire MefiipiM ютемешн дейш... Омар туралы толганып келгенде,маган онын 03i емес, он саусагы аянышты бодцы. 03iH жазалай салсак немесе со кездщ жагдайымен «Могиловская губернияга» ж!бере салсак, одан еипамге келш жаткан зиян жок. Ондай арам дене кайда inipiMefi жатыр. Маган тек аяныштысы - саусактары гана. Бундай саусактарды мен ауыл арасында карген емен, едде жоксаусакгы жокка шыгын кыла коюга кеш л кимайды... Ойым осыган токтаганнан кейш: 396

- Болсын, Казыкожа агай, шалдар айтушы еда: «Каргайын десем - жалгызым, каргамайын десем - жалмауызым» деп. Мына шалынсол. Кылыгына Караганда, буган не кылса да рауа. Мен оган мешр1мда ез! уппн емес, саусактары ушш к ер с ете м ...- дедам. Бул хабарды еспген Омардын куанышы шектен шыкты. Расы ма елде жагынуы ма: - Карагым-ай, «Караберж, Караберш» легенде, сыртыннан кара албастыдай керунп ем, бандитгердщ айтагына ерген екем гой!—деп жылап ж1бердг Со куш кешке Летай ушне елдекалай келе калган Донскоймен таныстык. Ол самайына ак Kipin калган орта жасты адам екен. 0ткен империалиста согысты да, азамат согысын да басынан KeiuipinTi. T inre жумсак болганмен, таптык, мемлекетпк icKe ол аса катал екен. Омарга ол TiciH кайрап отыр екен, мен узак кенесш, KemipiMre арен кеншрд1м. Бурабай тауын аралау туралы ойыма Донской косыла койган жок. Онын айтуынша, бул мацайдын бандылары каз1р тугелге жакын бггкен, тек кана казактан Балхаш Даунов деген мен казак-орыстан Алексей Кожедубдеген бандылартаудатыгылып кашып жур. Ол eKeyiHiHкасында б1рен-сарандап кана болмаса, топталган юЫлер жок. Олардын кай жерде кандай коммунистерд1 капыда елтзрт кеткенш айта кеп: - Жаз мезгии,—деда Донской,—айнапа тау, таудынен боны калын агаш, сондыктан кыс Tycin, жолдары тарылганша устатпайды. О зге тауды керу, аралау, ерине, кызык. Онын ен бойында тамаша жерлер кеп. BipaK бандылар Kayni бар кезде аралауды мен макул кермеймш. - Бул e3i елен жазатын акын ж1пт кершедь—дед1 едебиетген хабары бар Казыкожа,—Бурабайдын ен бойы толган акыннын азыгы. Мен!мше, аралауы кажет. Ойы, Tifli жеткенше Бурабайды Казыкожа да мактай женелд1. Бул тау туралы менщ бурын есэтген сездер1мд1 Казыкожа байыта тусп, мен оны керуге кумарта туспм. - Банды деген канша адам дейс1н,- деда Казыкожа,- буюл Бурабайдын ен бойына жайылып кететтн? Оган да кун Kepic керек емес пе? Елге жакын жерде жасырынып жур1п тамак асырамай ма ол? Б1зд1Наралайтынымыз Кекше мен Окжетпес маны болады, ол арада бандыга пайдалы ештене жок. - Онда 63in бастап алып журесщ!- дед1м мен Казыкожага. - Болсын!- дед1 ол. - Егер пеле-жалага урындырсан, басынмен жауап берест,- дед1 Донской Казыкожага. 397

- Бешлмш,—дед1 Кдзыкожа. - Онда ез1шзбипшз,-деш Андрей Гаврилович маган,- егер баруга бел байласаныз, касьщызга карулы жауынгерлер косып беруге болады. Ертещне салт атпен Летай аулынан жетт Kici атгандык: eKi жауынгер, Казыкожа, Экиржан едейшеп алдырган энил Габбас жене мен. Казыкожанын айтуынша, таудын керуге кажетп апкелерш тугел шолып шыгуга ен кемше 6ip жума уакыт керек. Б1зде ондай уакыт жок. Дегенмен, Бурабайдын бул беттндеп кажетп орындарын тугел аралап шыкпак болдык. Biaoi Казыкожа бастап журш. Таудынетепнен киялай ерлеген жол 6i3 6ipa3 бшктеп алган кезде сол колымызда жаркыраган ушы-киырсыз кен кедщн жагасына апарды. Казыкожадан: - Бу кай кел?—деп сурасам: - Kiiui Ш абак,-деп жауап берет о л .- Бурабайдын батысы мен тершкейш тугел орап кеткен eKi Шабак бар: 6ipiH «Kiuii», 6ipiH «Улкен» деп атаймыз. Kiuiici осы. Улкен мен KiuiiHiH арасындагы узйсге б1зд1науыл отырады. Улкен Шабактын б1здщ ауылдан Kepiran туратынын шамалаган шыгарсын. - Шамаладым. Ол маган ушы-киырсыз тещз сияктанып eai, мынау Kimi дегешшзщн езш щ о шетз мен бу шетше кез жетпейш гой! Сонда мунын Yлкeнiнiн Kenairi кандай? - Землемердщ айтуынша, Kimi Шабактын узын туркы он шакырым, eHi бес-алты шакырым кершедь Улкен Шабактын узын туркы он бес шакырым, келденеш он шакырым деседк - Терендш канша екен? - Улкеншен Kimici терен деседг Kimi Шабактын ентерен тусы осы тауга астасатын жагасы болу керек. О кунде елшеген 6ip землемер тауга такалган тусын жиырма бес метр деген едк.. Ауа райы со куш желкемдеу едк Сондыктан ба немесе улкен квдцщ толкыны да улкен бола м а,- бу кедщн ар жагынан 6epi карай бмктей жарысып келген толкындары кекпенбек муздай тастан текшеленген жаркабакка кеп сокканда, кешринген толкыннын басы жогары карай шапшып барып, кайкайган калпымен кайрылып кейш туседк BipiH 6ipi куып кеп, жаркабакты кезекпен сузплеген толкын атаулынын 6epi де осылай шапшыганда, 6Hiicriri елу-алпыс метрдей жаркабактын тасынан асып кетер деген ойга келесщ. BipaK толкындар каншама ектндей, долдана кеп сузплегенмен, бшк жаркабак бетке сабап, кешн лактырып тастай береш— Ж аркабакты жагалаган сайын, 6i3 де бшктей тусем!з, кабактын e3i де бшктей туседт таудын аскары аспанга карай 398

туркын созып шыркай туседк жолдын еж тарыда тусед1 жене жод дегешшз кекпенбек тас. Тас жоддан атын тайып жьнылып, жаркабактан келге ушып тусер деп те KayimeHeciH. Жолдын Kefi6ip тусынын TiKTiri сондай, астындагы к а н т ат енбектеген сияктанып, анда-санда eKi Ti3eciH6yrin ж>берш тыныстайды да, тагы да танауын делдите дем алып, (лrepi тырмасады... Кдлын карагайдын арасынан каскалана тартылган жолдын ен бойына коз тжкенде, ар жагындагы сайдан ушы-киырсыз тэты 6ip кол KopiHe Kerri. —Бул кай кол?—дед1м мен Кдзыкожага. — Бурабай дейтж кол осы. Бул кол Бурабай тауынын коршауында тур. Айнала 6inceH таудын жотасы кипз yRaiH донгеленте жайган Kepereci сиякты. —Бул да улкен кол ме? —Эрине, улкен. BipaK бул Шабак колдер1ндей узын туркы созыла б!ткен кол емес, сакинадай донгелене 6inceH кол. Бигетш адамдардын айтуынша, бунын да 6ip жагасынан екшин жагасы он километрдей. —Терендап? Землемер мунын да терендтн он бес, жиырма метр бар деседь Шабак колдер1 кургакшылык жылдары кыр жак шетшен 6ipa3 тартылынкырайды, ал бу колдщ колемi KeMireHiH немесе суынын томен тускенш корген Kici жок. Кайдан Tyccin, тауга жауган кар атаулынын суы осыган кулайды, жан-жагынан жуздеген булак куяды, арнасынан шыгар жер1 жок!.. Калын карагайдын арасымен жур1п отырып, 6i3 колre карай ылдилай берген кезде, он колымыздан аспанга шаншыла шыккан тасдйнгек ушырай кетг!. Д1нгек аса би(к. Д1нгек-пн етек жагын орлей карагай шыккан да, 6ipa3 жер1нен opi карай текшеленген тастар жаланаштанып кеткен. С о жаланаш тастардын жогаргы жактагы кейб1р жштерше адактап жалгыз- жарым карагай шыккан. Соншалык жаланаш тастын арасына олардын капай op6in, кандай дон алып турганына адамнын миы жетер емес. —Окжетпес аталатын д1нгек тас осы,—дед1 Казыкожа, мен1н ол шын таска аландап карай бергежмд1 Kopin.- Неге «Окжетпес» атапган тарихын ecrrin пе ен? — Ест1гем. Талай батыр садак тартып тобесше жетк1зе апмапты гой. Сондыктан «Ок жетпес» койыпты гой... —Узак epTerici бар гой онын... Ecrin пе ен оны? —Айтыныз. —Жайланып отырганда айтармын,—дед1Казыкожа,—оуел1 айнала козбен шолып алайык... 399